Nafarroa Garaia-en iturria ikusi

{{HezkuntzaPrograma|Geografia eta Historia}}
{{erkidego infotaula
| izena = Nafarroako Foru Komunitatea
| bertako_izena = Comunidad Foral de Navarra
| bandera = Flag of Navarre.svg
| armarria = Coat of Arms of Navarre.svg
| sinbolo_zabalera = 65px
| nongo = Nafarroako Foru Erkidegoko
| hiriburu = [[Iruñea]]
| hiri_handiena = hiriburu
| herritar = nafar, Hegoaldeko nafar<ref>Euskaltzaindiaren 57. araua (''Euskal herrialdeen, herritarren eta euskalkien izenak'').</ref>
| kokapena = Nafarroa.svg
| hizkuntza_ofizialak = [[gaztelania]], [[euskara]]{{sup|1}}
| azalera = 10.391,08
| espainiaren_az = %&nbsp;2,2
| biztanleria = 643.234
| urtea = 2017
| espainiaren_biz = %&nbsp;1,35
| dentsitatea = 61,90
| ISO 3166-2 = ES-NA
| estatutua = [[1982]]ko [[abuztuaren 16]]
| parlamentua = [[Nafarroako Parlamentua]]
| hizkuntza = [[gaztelania]], [[euskara]] <small>(erdi-iparraldeko eremuan)</small>
| kongresuan = 5
| senatuan = 5
| web = www.nafarroa.eus
| oharrak = {{sup|1}} Erdi eta iparraldeko eskualdeetan bakarrik da koofiziala euskara, Hizkuntza-eremuen Legearen arabera «eremu euskalduna» eta «eremu mistoa» deiturikoetan.
}}
'''Nafarroa Garaia''' —[[1982]]az geroztik, administratiboki '''Nafarroako Foru Erkidegoa'''<ref>''Nafarroako Foru Erkidegoa'' da [[Euskaltzaindia]]k hobetsitako forma. {{Web erref|izenburua=32. araua: Espainiako erresumako autonomia-erkidegoen, probintzien eta probintzia-hiriburuen izenak|url=https://www.euskaltzaindia.eus/dok/arauak/Araua_0032.pdf|argitaletxea=Euskaltzaindia|sartze-data=2010-07-09}}</ref> edo '''Nafarroako Foru Komunitatea'''<ref>''Nafarroako Foru Komunitatea'' da [[Nafarroako Gobernua]]k onartutako euskarazko izen ofiziala.{{Web erref|izenburua=Autogobernua. Foru Hobekuntza|url=http://www.navarra.es/home_eu/Navarra/Asi+es+Navarra/Autogobierno/El+Amejoramiento.htm|argitaletxea=Nafarroako Gobernua|sartze-data=2010-07-09}}.<br />Euskaltzaindiak euskara baturako ''Nafarroako Foru Erkidegoa'' izena du onartua, forma nagusitzat; hala ere, «''Nafarroako Foru Komunitatea'' izendapena ere erabil daiteke», zehaztu du.{{Web erref|izenburua=154. araua|url=https://www.euskaltzaindia.eus/dok/arauak/Araua_0154.pdf|argitaletxea=Euskaltzaindia|sartze-data=2010-10-14}}</ref>— [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] zazpi [[herrialde]]etatik handiena da (10.391,08 [[kilometro koadro|km²]], Euskal Herriaren %&nbsp;49,6), Euskal Herriko erdialdean eta hegoaldean dagoena, eta [[Espainia]]ko [[autonomia erkidego]]etako bat. 643.234 biztanle ditu, eta [[Iruñea]] du hiriburu (201.653 biztanle).

Nafarroa Garaia [[Iberiar penintsula]]ren iparraldean dago. Mugakide hauek ditu: [[Lapurdi]], [[Nafarroa Beherea]] eta [[Zuberoa]] ipar-ekialdean, [[Aragoi]] ekialdean eta hego-ekialdean, [[Errioxako Autonomia Erkidegoa|Errioxa]] hego-mendebaldean, [[Araba]] mendebaldean, eta [[Gipuzkoa]] ipar-mendebaldean.

== Toponimia ==
[[Fitxategi:Comunidad_Foral_de_Navarra.JPG|[[Leitza]] eta [[Gipuzkoa]]ko [[Berastegi]] arteko muga.|thumb]]
''Nafarroa'' lehen aldiz idatziz [[IX. mende]]an agertu zen, [[Eginardo]]k idatzitako ''[[Vita Karoli Magni]]'' lanean, [[Karlomagno]]k [[Ebro]] ibaian zehar egindakoak aipatzen direnean<ref>{{Erreferentzia|izena=Pablo J.|abizena=Castiella|izenburua=Eginardo. Vida de Carlomagno (Vita Karoli Magni). Edición bilingüe latín-castellano|url=https://www.academia.edu/24899199/Eginardo_Vida_de_Carlomagno_Vita_Karoli_Magni_Edici%C3%B3n_biling%C3%BCe_lat%C3%ADn_castellano|sartze-data=2021-10-03}}</ref>. Etimologiari dagokionez, [[Jean-Baptiste Orpustan]]en ustez ''naba'' hitzetik eratortzen da, akaso [[aitzineuskara]]tik, eta ''mendiz inguratutako lautada'' esan nahiko luke, [[Iruñerria]]ri erreferentzia eginez<ref>{{Erreferentzia|izenburua=NABA - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=eu|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/naba/ar-79386/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2021-10-03}}</ref>. [[Alfontso Irigoien]]en arabera ''arre'' koloreari egiten dio erreferentzia, ''nabar'' kolore horren izena ere baita. ''Terra nabarra'' esaldiarekin ''lur arrea'' esan nahi bide zen<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Navarra y su abrazo etimológico|url=http://mikelbelasko.blogspot.com/2017/10/navarra-y-su-abrazo-etimologico.html|sartze-data=2021-10-03}}</ref>. [[Manuel Lekuona]]ren ustez, etimologia horiek ez dira egokiak, eta ''nahar'' (hau da, "ibai") hitz [[semitiko]]tik eratorria izan liteke<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Etimología de la voz "Navarra"|hizkuntza=es|data=2012-12-02|url=http://www.pyrenaeus.org/kultura/etimologia-de-la-voz-navarra/|aldizkaria=Pyrenaeus|sartze-data=2021-10-03}}</ref>.

Edonola ere, Nafarroa terminoarekin artikulu honetan lantzen den Nafarroa Garaia zein [[Nafarroa Beherea]] izendatzen dira. Arrazoi historikoak direla eta, [[Nafarroako Erresuma]]ri ere egiten dio erreferentzia. Gaur egun badira halaber Euskal Herriari erreferentzia egiteko ''Nabarra'' edo ''Nafarroa Osoa'' terminoa erabiltzen dutenak<ref>{{Erreferentzia|izena=Noticias de|abizena=Gipuzkoa|izenburua=Las debilidades del pan-nabarrismo|hizkuntza=es|url=https://www.noticiasdegipuzkoa.eus/opinion/tribuna-abierta/2017/02/27/debilidades-pan-nabarrismo/485587.html|aldizkaria=www.noticiasdegipuzkoa.eus|sartze-data=2021-10-03}}</ref>. 

Gaztelaniaz ''Navarra'' terminoa erabiltzen da. ''Nafarroako Foru Komunitatea'' [[Espainia]]ko autonomien barruan Nafarroa Garaia osoa hartzen duen eremu politikoa da, artikulu honetan ere lantzen dena.

== Geografia ==
Alderdi fisiko-geografikoei begiratuta, Nafarroa Garaia hiru eremu geografikotan banatuta dago oro har: Mendialdea, Erdialdea eta [[Nafarroako Erribera|Erribera]]. Hiru eskualde horien tamaina eta eskualde bakoitzaren berezitasunak ikusita, azpibanaketa bat egitea komeni da. Hala, Mendialdean Nafarroa Garaiaren iparralde hezea, Pirinioetako haranak eta Pirinio aurreko haranak edo arroak bereizten dira. Nafarroa Garaiko Erdialdeak bi zati ditu, Ekialdeko Erdialdea eta Mendebaldeko Erdialdea edo [[Lizarraldea]]. Eta Erriberak, berriz, beste bi zati dauzka: Ekialdeko Erribera edo [[Tutera]]koa, eta Mendebaldeko Erribera edo Lizarrakoa.
=== Geologia ===

=== Mendiak ===
{{Sakontzeko|Nafarroa Garaiko mendien zerrenda}}
Bost mendi altuenak Nafarroako Pirineoko ekialdean daude. Euskal Herri osoko mendi garaienak ere badira horiek. Mapako puntu berde eta moreak dira, honako hauek:  [[Hiru Erregeen Mahaia]] (2444 m), [[Ezkaurre]] (2047 m), [[Arlas]] (2044 m),  [[Txamantxoia]] (1945 m), eta [[Abodiko mendilerroa|Abodi]] (1520 m). <gallery mode="packed">
Fitxategi:Arlas.JPG|[[Arlas]]
Fitxategi:Pic and table de trois rois.jpg|[[Hiru Erregeen Mahaia|Hiru Errege Mahaia]]
Fitxategi:2016 zuriza 04.jpg|[[Txamantxoia]]
Fitxategi:Precioso Ezkaurre.jpg|[[Ezkaurre]]
</gallery> 

Bederatzi mendi lerro hauek bereizi ohi dira: 
[[Fitxategi:Nafarroako mendiak1.png|thumb|300px|[https://w.wiki/4FcV Nafarroa Garaiko mendien mapa]  (Wikidata, 2021, https://w.wiki/4FcV) <ref>
{{Erreferentzia|izena=Uxer|abizena=Ugarte|urtea=2021|izenburua=Euskal Herriko mendien mapa(Iturria: wikidata)|hizkuntza=eu|url=https://w.wiki/3Gk8|aldizkaria=query.wikidata.org|sartze-data=2021-03-15}}</ref> Gorria:<500; Laranja:500-1000; Urdina: 1000-1500; Berdea: 1500-2000; Morea:>2500]]
* [[Abodiko mendilerroa|Abodi]]: [[Aezkoa]] eta [[Zaraitzu]]; [[Abodi (mendia)|Abodi]] (1.533 m).
* [[Alaitz]]: [[Iruñerria|Iruñerri]] eta [[Orbaibar]]; [[Higa]] (1.289 m).
* [[Andimendi]]: [[Sakana]]; [[Beriain (mendia)|Beriain]] (1.493 m).
* [[Aralar]]: [[Sakana]] eta [[Leitzaldea]], [[Tolosaldea]] eta [[Goierri]] bereizten ditu; [[Intzako dorrea]] (1.431 m) eta [[Larrunarri|Txindoki/Larrunarri]] (1.346 m).
* [[Kodesko mendilerroa|Kodes]]: [[Lizarrako merindadea|Lizarrerrian]], [[Arabako Mendialdea|Arabako Mendialdearen]] mugan; [[Joar]] (1.418 m).
* [[Leireko mendilerroa|Leire]]: [[Zangozerria]] eta [[Irunberrialdea]]; [[Arangoiti (mendia)|Arangoiti]] (1.355 m).
* [[Lokiz mendilerroa|Lokiz]]: Lizarrerria eta Arabako Mendialdea; [[Otzamendi|Otzamendi/Montesanto]] (1.255 m) eta [[Lokiz|Lokiz/San Cosme]] (1.114 m).
* [[Pirinioak|Nafarroako Pirinioa]]: [[Bortziriak|Bortziri]], [[Baztan]], [[Erroibar]], Aezkoa, Zaraitzu eta [[Erronkaribar|Erronkari]]; [[Hiru Erregeen Mahaia]] (2.428 m).
* [[Urbasa]]: Sakana eta Lizarrerri; [[Baiza]] (1.183 m).


=== Ibaiak ===
{{Sakontzeko|Nafarroa Garaiko ibaien zerrenda}}
[[Fitxategi:Nafarroako ibaiak.svg|thumb|Nafarroako ibaiak, arroaren arabera. Nafarroako eremurik handienak [[Ebro]] ibaian isurtzen ditu urak. Iparraldean beste hainbat ibai daude, guztiak [[Kantauriko isurialdea]]n.]]
Nafarroako ibaiek, urtero, 10.048 [[hektometro kubiko]] garraiatzen dituzte. Horietatik, erdia inguru (5.011) Nafarroa Garaian dauden euriek sortzen dituzte, eta beste erdia beste lurralde batzuetatik ekartzen dituzten ibaiek<ref name="hidrografia" />. Ur isuria neurtzeko hainbat estazio daude lurralde osoan zehar<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Web del agua en Navarra|url=https://administracionelectronica.navarra.es/aguaEnNavarra/ctaMapa.aspx?IDOrigenDatos=1&IDMapa=1|aldizkaria=administracionelectronica.navarra.es|sartze-data=2021-10-19}}</ref>.

==== Mediterraneoko isurialdea ====
[[Mediterraneoko isurialdea]] da Nafarroan eremu gehien hartzen duena, bere lurraldearen % 90 inguru<ref name="hidrografia">{{Erreferentzia|izenburua=Recursos hídricos. Los ríos - navarra.es|url=http://www.navarra.es/home_es/Temas/Medio+Ambiente/Agua/El+agua+en+Navarra/LosRios.htm|aldizkaria=www.navarra.es|sartze-data=2021-10-19}}</ref>. Ibai guztien ura [[Ebro]] ibaiaren bitartez iristen da [[Mediterraneo|itsaso hartara]]. Zona zabala da, eta ezaugarri oso desberdinak dituzten hainbat eremu bereizten dira: eremu atlantiko hezea, eremu piriniarra, mendi ertaina edo mediterraneoa eta hegoaldea (lauagoa eta idorragoa). Ebro ibaia Nafarroan [[Viana]]n sartzen da eta [[Cortes]]en atera. Haren inguruan nekazaritza emankorra eta herri handiak daude, [[Lodosa]], [[Castejon]] edo [[Tutera]] bezala.

Ebroren ibai emaile nagusi hauek dira:

* [[Odrón|Odron]] ibaia [[Mues]], [[Los Arcos]], [[Elizagorria]] eta [[Mendabia|Mendabiatik]] igaro ondoren, [[Ebro|Ebrora]] isurtzen da. Elizagorrian [[Linares (Nafarroako ibaia)|Linares]] ibaia hartzen du.
* [[Ega]] ibaia, [[Urederra]] emaile nagusiarekin.
* eta [[Aragoi (ibaia)|Aragoi ibaia]] Nafarroa Garaiko gainontzeko ibaien urak Ebrora daramatzana.

Aragoi ibaiak jasotzen ditu Nafarroako ibai gehienen urak. Lehenengo [[Onsella]] jasotzen du, [[Zangoza]] pasata. Ondoren  [[Irati (ibaia)|Irati]] ibaia jasotzen du, [[Irunberriko arroila]] igaro eta gero; honek, lehenago, [[Erro (ibaia)|Erro]], [[Urrobi]] eta [[Zaraitzu (ibaia)|Zaraitzu]] jasoko ditu, azken honek [[Arbaiungo arroila]] sortzen duena. [[Tafalla]] inguruko urak [[Zidakos]] ibaian biltzen dira, eta [[Caparroso]]tik gertu bere urak Aragoin isurtzen dituenak. Batzen zaion azken ibai handia, Ebrora iritsi aurretik [[Arga]] da, Nafarroa iparraldetik hegoaldera zeharkatzen duena. Ibai honek [[Ultzama]]ko urak jaso ditu lehenago, [[Iruñerria]] zeharkatu du eta, bertatik ateratzen ari dela, [[Sakana]]ko urak jaso ostean [[Larraun (ibaia)|Larraun]] ibaiarenak jaso dituen [[Arakil]]ekin batzen da. 

<gallery mode="packed">
Rio Ebro, Tudela, Navarra. (14468162020).jpg|Ebro ibaia, Tuteran
Vista Rio Irati en las Foces.JPG|Irati ibaia, Irunberriko arroilan
Nacedero del Urederra Francis Vaquero Turismo de Navarra.jpg|Urederra ibaiaren jaiolekua
Uharte Arakil - zubia.jpg|Zubia [[Uharte-Arakil]]en, Arakil ibaiaren gainean
</gallery>

==== Kantauriko isurialdea ====
[[Fitxategi:Sunbillako_zubizaharra2.jpg|thumb|[[Sunbilla]]ko zubi zaharra, Bidasoaren gainean.]]
[[Kantauriko isurialdea]]n hainbat ibai ditu, orografia malkartsuagoa baita bertan. Mendebaldetik ekialdera, lehenengo ibaiek [[Oria]]ra urak isurtzen dituztenak dira. [[Leitzaran]] eta [[Araxes]] ibaiak Nafarroa Garaian jaiotzen dira, nahiz eta ibilbide gehiena Gipuzkoan egiten den. [[Donostia]] itsasoratzen den [[Urumea]] [[Goizueta]]n jaiotzen da, eta bere arroaren %60 Nafarroan dago<ref name="hidrografia" />. 

Hurrengo ibaia [[Bidasoa]] da, Lapurdirekin muga egiten duena. Nafarroako Kantauriko isurialdeko ibairik zabalena da azalerari begira. Bertara urak isurtzen dituzten erreken artean daude, besteak beste, [[Onin]] ([[Lesaka]] udalerrian); [[Latsako erreka|Latsa]] ([[Arantza]] eta [[Igantzi]] udalerrietatik doana<ref group="oh">Ez da Aturriko [[Latsa]], izen bereko bi ibai desberdinak dira. Oka Ibaian eta Deba Ibaian ere badira "Latsa" errekak.</ref>; [[Ezkurra (ibaia)|Ezkurra ibaia]], [[Malerreka]] eskualdean, [[Saldias|Saldiasko]] lurrak zeharkatzerakoan [[Urtzuriko]] errekarenak eta aurrerago [[Lotzabian]] ([[Labaien|Beintza-Labaien]]), [[Zubieta (Nafarroa)|Zubieta]] ([[Txitxiluko]] erreka jasoz), [[Ituren]], [[Elgorriaga]] eta [[Doneztebe|Doneztebetik]] ([[Ezpelura]] erreka jasoz) pasatzen dena; [[Baztan ibaia|Baztan]] ibaia [[Baztan]] udalerrian. Berez Bidasoa izena hartu behar zuen, baina Baztan udalerrian Baztan izena hartzen du Bidasoa ibaiak. Besteak beste erreka hauekin: [[Beartzun]], [[Artesiaga]] edo [[Marin]]. Nabarmenak dira [[Xorroxin ur-jauzia]]  (Baztanen, [[Erratzu|Erratzun]]) eta ([[Putzubeltz ur-jauzia]] ([[Arantza]] udalerrian). 

Azkenik, Nafarroan jaio eta [[Lapurdi]]n itsasoratzen diren bi ibai arroetara isurtzen duten errekak ere badaude: [[Urdazuri]]ra isurtzen duten ibaiak daude [[Zugarramurdi]]n eta [[Dantxarinea]]n eta [[Errobi]]ra isurtzen dutenak [[Luzaide]]n eta Baztanen. Pirinioetako ur isurialdean Nafarroa Garaiaren aldean dauden iturburu gutxi batzuek [[Atturri|Aturri]]n amaitzen dute.

==== Urtegiak ====
Hauek dira Nafarroa Garaiko urtegiak: [[Allozko urtegia|Allotz]], [[Artikutzako urtegia|Artikutza]] (2019an hustuta), [[Esako urtegia|Esa]], [[Eugiko urtegia|Eugi]], [[Itoizko urtegia|Itoitz]], [[Las Cañas aintzira]], [[Leurtzako urtegiak|Leurtza]], [[Arritzulegiko urtegia|Arritzulegi (Mendaur)]], [[Urdalurko urtegia|Urdalur]], eta [[Usotzko urtegia|Usotz]].<gallery mode="packed">
Fitxategi:Embalses de Leurtza Francis Vaquero Turismo de Navarra.jpg|[[Leurtzako urtegiak|Leurtza]]
Fitxategi:Allozko urtegia.jpg|[[Allotz]]
Fitxategi:Vista del pantano de Yesa desde Ruesta.jpg|[[Esako urtegia|Esa]]
Fitxategi:Mendaurreko urtegia.JPG|[[Arritzulegiko urtegia|Mendaur]]
</gallery>

=== Klima ===
[[Fitxategi:Nafarroa_fisikoa.png|Nafarroa Garaiaren mapa fisikoa.|thumb]]Nafarroako Foru Erkidegoa [[Pirinioak|Pirinio]] mendien, [[Euskal Herriko arkua]]ren eta [[Ebro]] ibaiaren arroaren artean dago. Elkarren oso bestelakoak diren mendi horiez gainera, Nafarroa Garaian elkartzen dira [[Kantauri]] aldeko eta [[Mediterraneoa|Mediterraneo]] aldeko isuriak eta [[klima ozeaniko]]a, subalpeetakoa eta [[Klima mediterraneo|mediterraneoa]], bakoitzak bere landaredi berezia duela. Horren guztiaren ondorioz, kontrasteak dira Nafarroa Garaiaren ezaugarri nabarmenenetako bat, eta arrazoi beragatik, heterogeneitatea dute eskualdeek ezaugarri, nahiz batetik besterako trantsizioa oso mailakatua den.

Geografia ezaugarri horien trantsizio mailakatu horrek ez ditu zehatz bereizten uzten Nafarroa Garaiko eskualdeen arteko mugak. Eskualde banaketa, beraz, era askotara egin daiteke, nahiz banaketa horiek batzuetan bat etorri ez. Nolanahi ere, kontuan izan behar da banaketa hori aztertu beharreko gaiaren araberakoa izaten dela, eta hartara denak izan litezkeela baliagarri.

=== Mugak ===
Nafarroak [[Araba]]rekin egiten du muga mendebaldean (92,569	km) eta [[Gipuzkoa]]rekin (100,734 km). Iparraldean [[Lapurdi]]rekin (39,105 km), [[Nafarroa Beherea]]rekin (87,372 km), [[Zuberoa]]rekin (30,269 km) eta 9,27 kilometro [[Biarno]]rekin.

Ekialdean [[Huescako probintzia|Huescarekin]] 33,266 km. ditu eta [[Zaragozako probintzia|Zaragozarekin]] 191,97. Gainera, [[Petilla Aragoi]]k beste 33,325 kilometro ditu Zaragozarekin ere. Hegoaldean batez ere [[Errioxa]]rekin egiten du muga	153,086	kilometroz.

== Historia ==
{{sakontzeko|Nafarroako historia}}
=== Historiaurrea ===
[[Fitxategi:Nafarroako megalitoak.png|thumb|Nafarroako megalitoen mapa. [https://w.wiki/49n4 Online mapa Wikidatan ikusgai.].]]
[[Neolito]]a Nafarroan [[K. a. 5. milurtekoa]]n kokatu behar da eta gutxi gorabehera [[K. a. XVIII. mendea|K. a. XVIII. menderaino]] luzatu.<ref name="Otxobi">[https://web.archive.org/web/20020324140318/http://www.geocities.com/otxobi/hist1.htm Historia de Navarra II. El Neolítico]</ref>. Behe Neolitoan aztarna gutxi aurkitu dira eta horregatik hasiera batean influentzia eskasa egon zela uste da.<ref name="Otxobi" />. Autore batzuen arabera Nafarroa eta Mediterraneoko, [[Akitania]]ko eta [[Kantauri]] aldeko biztanleen artean nahasketak egon ziren<ref name="Otxobi" />. Baina beste batzuen arabera<ref name="Urzainki">URZAINQUI, TOMAS. "Navarra, sin fronteras impuestas". Pamiela</ref> elkarte kultural berdina zen Pirinioetan, bai iparraldean zein hegoaldean, zegoena.

Aldaketa klimatikoa zela eta animalien aldaketak egon ziren. Ehiza jada ez zen kobazulo inguruetan bizi, baizik eta lautadetan. Hori dela eta kobazuloak alde batera utzi ziren hein handi batean eta lautadatara jaitsi. Honek ere elkartze kulturala egotea ekarriko luke. [[K. a. 5. milurtekoa]]n [[gari]]a eta [[txakur]]ra agertu ziren Nafarroan. [[Garagardo]]aren antzeko edariak, harri bero batekin eginda, agertu ziren ere. Nafarroako gaur egungo lurraldean 1.000 biztanle inguru zeuden eta 12 tribu. <ref name="Otxobi" />

Neolito Ertaina K.a. 3.500etik [[K. a. 3. milurtekoa|K. a. 2500]] urtera arte luzatu behar da. Garai honetan agertzen da lehenengo aldiz [[zeramika]] Nafarroan. Garai honetan biztanleria gehiena kobazuloetan bizi zen, eta horrekin lotutako kultura dago, nahiz eta [[sukarri|silex]] edo bestelako aztarna gutxirekin. Zenbait aztarnategik aukera ematen digute berrikuntza horiek ailegatu zireneko bilakaera ikusteko, [[Zatoia]]ko ([[Abaurregaina]]) kobazuloan lehenbiziko zeramika aztarnak aurkitu dira, harri leunduzko tresnak, erabiltzeko errazagoak (azal leundua, forma borobilekoa); eta [[Marañon]]go [[La Peña]]n edo [[Biotzari]]ko [[Padre Areso]] babestokian abereen hezurrak aurkitu dira.<ref name="Merindades">[https://web.archive.org/web/20070930045633/http://www.pnte.cfnavarra.es/publicaciones/pdf/meri1eu_dg.pdf Merindadeak. Nafarroako historiako gaiak Bigarren Hezkuntzarako]</ref>

Goi Neolitoan Iberiar Penintsulatik [[kanpai-formako ontzien kultura]] hedatu zen, eta beste migrazio bat egon zen Ekialdeko Europatik. Baina ez dirudi bertan geratu zirenik.<ref name="Otxobi" />. [[K. a. 2. milurtekoa]]ren hasieran [[trikuharri]] eta [[harrespil]]ak egiten zituen kultura [[megalito|megalitikoa]] hedatu zen Pirinioetan eta baita Nafarroa osoan ere. [[Brontze Aro]]aren hasiera eman arte biluzik joaten ziren eta uste da hortik aurrera bizarra mozten hasi zirela eta buruan apaindurak jartzen.

=== Baskoien lurraldea erromatarren garaian ===
{{sakontzeko|Euskal Herria erromatarren garaian|Baskoi}}
Gaur egungo Nafarroa Garaiko zatirik handiena [[baskoi]]en lurraldean sortu zen. Izan ere, [[Iruñea]], [[Erdi Aro]]ko erresumako hiriburua, [[Ponpeio]] jeneral [[antzinako Erroma|erromatarrak]] gotortutako hiria zen (''Pompaelus'' [[latin]]ez). Erromatarrek guztiz menperatuta zeukaten lurraldea [[K. a. 74]]rako. Beti ere, ''erromatartzea'', erromatarren kultura elementu material eta espiritualen onartze eta beretzea den aldetik, sakonagoa izan zen [[Ager Vasconum|agerean]] [[Saltus Vasconum|saltusean]] baino, biziagoa klase aberatsen artean nekazarien artean baino.<ref name="jurio">{{erreferentzia|izena= José María |abizena= Jimeno Jurío |url= http://www.euskara.euskadi.eus/r59-luredir/eu/contenidos/articulo/c0201/eu_d0201006/0201006.html | izenburua= Nafarroako erreinua |sartze-data=2020-1-21 |argitaletxea= Lur Entziklopedia Tematikoa, CC-BY 3.0, euskara.euskadi.eus}}</ref> [[IV. mende]] amaieran hasitako [[Migrazioen Garaia|migrazio]] mugimenduen ondorioz, eten egin ziren administrazio loturak Erromarekiko. Badirudi [[antzinako germaniarrak|antzinako germaniarrek]] [[Pirinioak]] gurutzatu nahi izan zituztenean, bertako noble multzo batek aurre egin ziela. Urte batzuk geroago, [[bagaudak|bagauda]] izeneko jendetza matxinatu zen baskoien lurraldean.

=== Erdi Aroa ===
==== Urte ilunak ====
{{sakontzeko|Baskoniako dukerria|Orreagako gudua}}
[[Fitxategi:BanuQasi.svg|thumb|[[Banukasitarrak|Banukasitarren]] gutxi gorabeherako eremua, VIII. mendean.]]
Erromatarren agintea desagertuta, [[bisigodo]]ak bilakatu ziren [[Iberiar penintsula]]ko botere nagusia. Hainbat errege godok baskoien aurka egin zuten borroka. Geroagoko zenbait kroniketan irakur daiteke errege horietako askok baskoiak menderatu zituztela (''[[domuit vascones]]''), baina behin eta berriro menderatu beharrak esan nahi du, ziurrenez, ez zituztela inoiz menderatzen. Datuak urriak izanda, ez dago garbi noraino menderatu zuten bisigodoek baskoien lurraldea. Iruñean bisigodoen hilerria agertu da<ref>Mezquíriz, M. Á. (1965). Necrópolis visigoda de Pamplona. Príncipe de Viana, 26(98), 107-131.</ref>, eta Iruñeko hainbat apezpiku izan ziren [[Toledo]]ko kontzilioetan. Iparraldeari dagokionez, datu gutxi ditugu. [[VII. mendea]]n errege [[frankoak|frankoek]] gaskoien (iparraldeko baskoien) lurraldea okupatu nahi izan zuten. Badirudi frankoek agintea galdu ahala nagusitu zirela bertakoak, eta [[Akitania]]n zehar hedatu. [[714]]tik aurrera, gudaroste musulmanak bertan izateak, ageriagoan jarri zituen iparraldeko (''saltus'') eta hegoaldeko (''ager'') baskoien arteko kultura ezberdintasunak. [[Ebroko harana|Ebroko haraneko]] jaun handiki batek, [[Cassius kondea]]k, kalifarekin elkar hartu eta bere aginpidea sendotu zuen, eta hurrengo lau mendeetan [[Nafarroako Erribera|Erribera]] gobernatu zuen [[banukasitarrak|banukasitar dinastiaren]] buru bilakatu zen. Mendekotasun politikoarekin batera, kulturaren islamizatzea etorri zen.<ref name="jurio"/> 

[[VIII. mende]]an eta hurrengoaren lehen laurdenean, printze kristauen eta musulmanen arteko adiskidetasunezko hitzarmena izan zen Nafarroan politikaren ezaugarria, odol loturak eta interes ekonomiko berdinak baitzituzten elkarrekin. Ama berberaren semeak izan ziren, adibidez, [[Eneko Arista]] eta [[Musa ibn Musa]], banukasitarren buruzagi ospetsua. Kidetasun horrek, eta Nafarroa [[Pirinioak|Pirinioen]] hegoaldeko muturrean kokatua egoteak eragin berezia izan zuten Iruñeko Erresuma sortu eta finkatzekoan. Baskoiek hitzarmenak hautsi ondoren, ordea, Iruñea eraso zuten [[Uqba ibn al-Hajjaj as-Saluli|Uqba]] eta [[Yusuf ibn Abd al-Rahman al-Fihri|Yusuf]] [[vali (Islam)|valiek]].<ref name="jurio"/>

[[Fitxategi:Panorámica_del_Monasterio_de_Leyre.jpg|thumb|[[Leireko monasterioa]] izan zen, Erdi Aroan, Iruñeko erresumaren gotorlekua eta Nafarroakoaren ernamuina.]] Iruñeko ahaideen eta banukasitarren arteko harreman on horiek VIII. mendearen azken herenean ere eman zituzten beren emaitzak. [[Karlomagno]]k akordio bat egin zuen [[Zaragoza]]ko buruzagi musulmanarekin, hark hiria eman ziezaion, baina gudaroste frankoa hirira iristean, iruzur egin ziotela konturatu zen. Horren ondoren, Karlomagnoren tropek Iruñea suntsitu zuten, baina baskoiek mendeku hartu zuten Pirinioetan, [[Orreaga]]n zehazki, [[778]]ko abuztuaren 15ean armada frankoa [[Orreagako gudua (778)|ustekabean harrapatu baitzuten segada batean]]. Hala ere, agintari kristau eta musulmanen arteko harremanen gorabeherek jarraitu zuten, adibidez, [[Argantzongo haitzarteko gudua]]n ([[803]]), Iruñea menderatzeko [[Ludovico Pio]]renak ([[812]]), karolingiarren aldeko [[Belasko Gaskoia|Belaskoren]] aurka emirrak egin zituenak ([[816]]) eta Akitaniako erregeak [[Eblo]] eta [[Azeari I.a Garindoitz|Aznar]] kondeen gidaritzapean antolatua ([[824]]). Garai honetan [[Leireko monasterioa]] bilakatu zen Nafarroako Erresuma izango zenaren ernamuina.<ref name="jurio"/><ref name="lacarra">{{erreferentzia|izenburua=Historia política  del Reino de Navarra|abizena=Lacarra|izena=Jose Maria|urtea=1972|argitaletxea=Aranzadi|url=https://www.fundacioncajanavarra.es/sites/default/files/ha_politica_nav_can00008-100000000000000000000410_0.pdf}}</ref><ref name="planimetria">{{Erreferentzia|izena=Francisco Javier Ocaña|abizena=Eiroa|izenburua=Planimetría de la iglesia mozárabe del monasterio de San Salvador de Leire|orrialdeak=743–774|data=2006|url=https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=2100193|aldizkaria=Príncipe de Viana|alea=239|zenbakia=67|issn=0032-8472|sartze-data=2021-07-12}}</ref><ref name="primer">{{Erreferentzia|izena=José María Lacarra y de|abizena=Miguel|izenburua=El primer románico en Navarra, estudio histórico arqueológico|orrialdeak=221–272|abizena2=Gudiol|izena2=José|data=1944|url=https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=2244032|aldizkaria=Príncipe de Viana|alea=16|zenbakia=5|issn=0032-8472|sartze-data=2021-07-12}}</ref>

=== Nafarroako Erresuma ===
{{sakontzeko|Iruñeko Erresuma|Nafarroako Erresuma}}

==== Erresuma independentea eratzen ====
[[Fitxategi:Nafarroako_erresuma_Antso_III.aren_heriotzaren_unean_1035_-_1b_bertsioa.svg|thumb|[[XI. mendea|XI. mendeko]] mugak (1035 arte)]]
[[806]] eta [[812]] urteetan, Iruñea [[frankoak|frankoen]] mendean zegoen. Hala ere, enperadore frankoek ezin zuten inperioz haraindiko lurraldeak behar bezala zaindu, etxean zuten arazoak zirela-eta. Horrela, apurka-apurka eskualdea inperioaren eraginetik ateratzen joan zen eta bertako dinastia indartzen. Iruñea inguruko euskaldunak (''navarri'') Iruñeko Erresuman egituratu ziren X. mende hasieran, 824tik aurrera jaurerri bat eratuz, Eneko Enekoitzen gidaritzapean, Arista ezizenekoa, Iruñeko errege-erreginen aitzindari. 

Ondorengo [[Gartzia Enekoitz]] (851-882) izan zuen<ref>Barrau-Dihigo, Lucien. ''"Les origines du royaume de Navarre d'apres une théorie récente"''. ''Revue Hispanique''. 7: 141-222. orr. (1900)</ref>. [[Kordobako emirerria]]k preso izan zuen urte asko eta litekeena da [[Ximeno leinua|Ximeno leinuko]] [[Gartzia Ximenitz]] erregeorde edo erregekidea izatea.<ref>Lakarra de Miguel, José María. ''"Textos navarros del Códice de Roda"''. ''Estudios de Edad Media de la Corona de Aragon''. 1:194-283 (1945).</ref> Erresumak orduko euskaldunen lurralde guztiak hartu zituen [[Antso III.a Gartzeitz Nagusia|Antso III.a Nagusiaren]] garaian, Pirinioen ekialdetik (Ribagorza) Garonaraino (1032-1035) eta Gaztelaraino (are, Leon ere). [[Testamentu]]an, lau semeren artean banatu zituen bere mendeko lurrak, haiek kudea zitzaten, baina formalki Iruñeko erregeari [[Gartzea III.a Santxez Naiarakoa|Gartzia III.a Santxez Naiarakoari]], Iruñeko erregeari men eginez. Hargatik, seme horiek eta haren ondorengoek erresumak sortu zituzten: Gaztela, Aragoi. Aragoi-Iruñeko Erresuman, Alfontso ''Borrokalaria'' erregeak berriz elkartu zituen lurralde asko. 1118an, hegoaldera hedatu zen, eta Tutera (Erribera) konkistatu.

Antso VI.a ''Jakituna''k eta Antso VII.a ''Azkarra''k hiribildu ugari sortu zituzten, hiri gutunen bidez, eta Donejakue bidearen bidez kolonizazio handi bat hasi zen haren inguruan. [[Alfontso VII.a Gaztelakoa|Alfontso VII.a Gaztelako]] erregeak [[basailu]]tzat hartu zituen bai Gartzia bai [[Antso VI.a Nafarroakoa|Antso VI.ak]] (1150 - 1194) bere semea<ref>Grassotti, H. ([[1964]]) ''"Homenaje de García Ramírez a Alfonso VII."'' Vianako Printze Erakundea. 94–95. orr.</ref>. Hala ere, [[Antso VI.a Nafarroakoa|Antso VI.ak]] menpekotzatik ateratzea lortu zuen<ref>Angel J. Martín Duque ''"Sancho VI el Sabio y el Fuero de Vitoria"'', (Vianako Printze erakundea, 63. urtea, 227. zbk, [[2002]])</ref>. Gaztelaren aurkako kanpaina hasi baino lehen, aldaketa nabarmena izan zen: Antsok ''Pampilonensium Rex'' titulua erabiltzeari utzi eta ''Rex Navarre'' titulua aldarrikatu zuen; harrezkero, [[Nafarroako Erresuma]] deituko zen. [[XIII. mendea|XIII. mendetik]] aurrera, [[Gaztelako Erresuma]]k Nafarroa mendebaldea inbaditu zuen, Bizkaia (1179) [[Araba]], [[Durangaldea|Durangalde]] eta [[Gipuzkoa|Ipuzkoa]]ko lurrak (1199-1200). 

Nafarroako Erresumak lurraldeen eta biztanleriaren ia erdia galdu zuen eta itsas irteerarik gabe geratu. 1234an, Antso VII.a hiltzean, bertako dinastiak amaitu ziren, eta trukean Tibalt I.a Evreuxkoa hasi zen erregetzan. Horren aurrean, Nafarroako indar aktiboek foruak jarri zituzten indarrean, nafar legeak bermatzeko. 1451n, Gerra Zibila piztu zen Joan II.a Aragoiko errege gaztelarra Nafarroako koroa usurpatu zuenean. 1479an, Biarnoko Katalina Foixkoa bihurtu zen erregina, eta beaumontar indarrei egin behar izan zien aurre. Hala ere, garaituak izan ziren (1507). Bakea lortutakoan, Fernando Katolikoaren tropek, [[Albako dukea]] buruan zutela, erresuma inbaditu zuten 1512an, salbu eta [[Nafarroa Beherea|Bortuez Haranzko Lurraldea]] merindadea.

==== Espainiar Koroaren konkistaren ondoren ====
1521eko udaberriko erresuma berreskuratzeko ahalegin batek porrot egin zuen. [[Frantzisko Xabierkoa|Xabierko Frantziskok]] (Frantsesek), nafar legitimista galtzaileen alderdikoak, [[Jesusen Lagundia]] eratzen lagundu zuen, eta Asian misiolari ibili ondoren santu eta Nafarroako patroi bihurtu zen, San Ferminekin batera. [[1589]]. urtean, [[Henrike III.a Nafarroakoa|Henrike III.a]] Nafarroako erregea [[Henrike III.a Nafarroakoa|Henrike IV.a Frantziakoa]] bihurtu zen, [[katolizismo]]a onartu ondoren. Ondorengo [[Frantziako Erresuma|Frantziako]] errege guztiek, beraz, ''{{lang|fr|Roi de France et de Navarre}}'' titulua izan zuten. Espainiar koroarekiko tentsio handien artean, 1576an Diputazioa eratu zen, Filipe II.ak haren autonomia zapuztu bazuen ere (1594). Nafarrek koroaren gerretan parte hartu behar izan zuten, hala nola Katalunian 1639an, kontraforua zena. Desertzioak ugariak izan ziren.

XVII-XVIII. mendeetan, nafar ugarik Ameriketara emigratu zuten, eta euskaldunen kofradietan bildu ohi ziren, hala nola San Ferminen Kongregazioa eta Arantzazuko Andre Mariarenak. [[Juan Goienetxe Gaston|Juan Goienetxe]] baztandarra aberastu egin zen Madrilgo errege gortera hurbilduz, asmo merkantilista batez. Nafar ilustratuak sendotu egin ziren XVIII. mendean. Dena den, Karlos III.a espainiar erregeak areagotu egin zuen agintearen zentralizazioa, eta estutu egin zituen nafar foruen kontrako neurriak, aduanen gaian. Mendeko azken hamarkadetan, Nafarroa Garaiaren merkataritza Pirinioez iparraldera eta Hego Euskal Herriko beste lurraldeetara bideratzen zen, % 37,2 eta % 62,3, hurrenez hurren.<ref>{{erreferentzia|izena=Jose Mari|abizena=Esparza|urtea=2012|orrialdea=57}}</ref> [[José María Magallón|Jose Maria Magallon]] San Adriango markesak ilustrazioa sustatu zuen, [[Euskalerriaren Adiskideen Elkartea|Euskalerriaren Adiskideen Elkartearekin]] lankidetzan arituz.

=== Foruen amaiera ===
{{Gehiago jakiteko|Foruen amaiera Hego Euskal Herrian}}
[[Fitxategi:Sublevación_Carlista_en_1833.jpg|thumb|Karlisten altxamendua, 1833an.]]
1794ko [[Konbentzioaren Gerra Euskal Herrian|Konbentzioaren Gerra]]<nowiki/>k borrokak eta suntsipena ez ezik, koloka batean utzi zituen [[Hego Euskal Herriko foruak|foruak]], [[Frantziako Iraultza|frantses iraultzaileei]] aurre egitera espainiar errege armada Nafarroara heldu zenean eta [[Manuel Godoy]] Espainiako ministro ahalguztidunak foruak deuseztatzea bilatu zuenean. Nafarroa Garaiko ''frantsestuak'' baztertuak izan ziren behin betiko Espainiako Koroan [[Fernando VII.a Borboikoa (Espainia)|Fernando VII.a]] errege koroatu zutenean (1814); orduan, foruak berrezarri ziren, joera kontserbadore eta erlijioso handi batez.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Navarra. Historia - Auñamendi Eusko Entziklopedia|hizkuntza=es|url=https://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/es/navarra-historia/ar-97937/|aldizkaria=aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus|sartze-data=2021-10-23}}</ref> Ekonomia krisian zen, itotzen, eta 1833an Espainian liberalak gobernura heldu zirenean, nafar askok mendira jo zuten altxamendurako boluntario, espainiar agintari berriei aurre egitera eta nafar foruak babestera.

[[Karlismo|Karlista horiek]] [[Tomas Zumalakarregi|Zumalakarregi]] gipuzkoarra zuten buruzagi, eta indartsu egin ziren [[Ameskoa ibarrak|Ameskoan]]. Urte eta erdian, Espainiako gobernu liberalaren armadari gailendu zitzaizkion Nafarroan eta Euskal Herriko gainerako eskualde gehienetan, salbu eta hegoalde eta ekialdean. Aldiz, Zumalakarregiren heriotzak (1835) karlisten pixkanakako beheraldia hasi zuen. 1836an, espainiar agintariek [[Nafarroako Diputazioa]] desegin zuten, trukean [[probintziako diputazio]] bat izendatuz. Boluntario karlistak akiturik, Espainiako gobernuaren armadak Nafarroa Garaia okupatu ahal izan zuen. 1841ean, diputazio horretako ordezkariek [[Foruak Eraldatzeko Legea]] sinatu zuten, [[Nafarroako Erresuma]] probintzia bilakatuz.

Trukean, Nafarroa Garaiak zerga bilketari eta administrazioko prerrogatiba batzuei eutsi zien. Aduanak Pirinioetara eta itsasaldera lekualdatu ziren. Nafarrak Espainiako soldadutzara behartuak izan ziren: kintak. Amorrua eta ondoeza nagusitu ziren, eta herritar askok erbestera jo zuten. [[Kontrabando|Kontrabandoa]] ugaldu egin zen. Lurraldea Espainiako ekonomiara ireki zen, eta 1857tik 1864ra burdinbidea bete-betean heldu zen Nafarroara: [[Zaragozatik Iruñerako Burdinbide Konpainia|1857an Tutera eta Iruñera]], eta [[Madril-Hendaia burdinbidea|1864an Norteko burdinbidea]] Altsasura. Mende erdialde eta amaieran, herri euskalduna ugari erdaldundu zen erdialdeko eskualdeetan, euskara Iruñean, Lizarran eta Tafallan galduz.

=== Karlistaldietatik Espainiako Gerra Zibilera ===
1872an, Espainiako giro politiko ezegonkorraren erdian, boluntario partidak eratu ziren mendialdean. [[Karlos Maria Borboi Austria-Estekoa|Karlos Maria Borboi erregenahia]] Nafarroara itzuli zen deserritik, eta [[Bigarren Karlistaldia]] piztu zen, eta [[Orokietako gudua|Orokietan izan zen lehen gudua]] maiatzean, boluntario karlisten eta Espainiako gobernuko tropen artean. Ondorioz, [[Zornotzako ituna|Zornotzako bake ituna]] sinatu zuten bi indarrek. Aldiz, bi urtera berpiztu egin zen gatazka eta, oraingoan, karlistak Nafarroa gehienean nagusitu ziren, baita [[Hego Euskal Herria|Hego Euskal Herri]] gehienean ere. Hiriburua Lizarran finkatu zuten, eta estatu karlista bat osatu zuten.    

Aldiz, 1875 hasierarako, [[Alfontso XII.a Borboikoa (Espainia)|Alfontso XII.a erregearen]] espainiar militar kontserbadore konstituzionalistek boterea hartu eta 100.000 soldadu eta gehiagoko armada bat igorri zuten Nafarroara, eta lurraldea okupatu. [[Antonio Cánovas del Castillo|Canovas del Castilloren]] erregimenak Nafarroa gerraren errudun izendatu zuen eta, ondorioz, biztanleriak askotariko hertsapenak jasan zituen: gerra legea, isunak, armadaren mantenua, presoak kolonietara igortzea, etab. Kupoa aldatzeko legeak ezarri ziren Madrilen. [[Bigarren Karlistaldia|Bigarren Karlistaldi]] ondorengo urteetan, askok Ameriketara jo zuten eta Nafarroa Garaiak biztanleria galdu zuen, funtsean landa gizarte gisa iraunez. Herri lurrak pribatizatzen joan ziren, lurjabe handien eskuetan utziz.        

Elkartasun eta aldarrikapen mugimendu bat piztu zen Nafarroa Garai osoan, [[Laurak Bat (goiburua)|Laurak Bat]] mugimendua bihurturik beste euskal lurraldeekin. Kultur mugimendu erromantiko handia sortu zen, tartean zirela, [[Pablo Sarasate]] eta [[Julian Gaiarre]] musikariak, [[Orfeón Pamplonés|Iruñeko Orfeoia]], etab. [[Francisco Navarro Villoslada|Navarro Villosladak]] ''[[Amaia edo euskaldunak VIII. mendean|Amaya o los vascos del siglo VIII]]'' [[Eleberri historiko|eleberri historikoa]] idatzi zuen. Gainera, nafar intelektualen talde foruzale batek [[Nafarroako Euskal Elkargoa]] sortu zuen; besteak beste [[Joan Iturralde Suit|Juan Iturralde Suit]], [[Nicasio Landa|Nicasio Landa,]] [[Arturo Kanpion|Arturo Campion]] eta [[Serafin Olabe]] zituen kideak. Bitartean, ordea, Gamazo ministroak Espainiako aurrekontuetan Nafarroako fiskalitatea aldatzeko ahalegina egin zuen, baina aurrez aurre aurkitu zuen 1893-1894ko [[Gamazada|Gamazada herri protesta zabala]]. Batetik, foruak berrezartzeko mugimendu karlista berpiztu zuen (integrismoa) eta, bestetik, [[Euskal nazionalismoaren hastapenak|euskal nazionalismoaren haziak]] erein zituen. Nafarroa probintziako diputazioak "foru" izendapena aldarrikatu zuen izenean. Aldi berean, lankidetzan hasi zen beste euskal diputazioekin elkarren interesak defendatuz eta harremanak estutuz.      

[[1896]] eta [[1903]]artean [[filoxera]]k [[mahasti]] gehienak suntsitu zituen, eta [[Etxauri]]ko fokutik abiatuta Nafarroan zehar hedatu zen.<ref>{{Erreferentzia|abizena=Piqueras Haba, Juan|izenburua=La filoxera en España y su difusión espacial: 1878-1926|argitaletxea=Universitat de València: Facultat de Geografía e Història|data=2005|url=http://worldcat.org/oclc/814492859|pmc=814492859|sartze-data=2019-05-06}}</ref> Ondorioz, herritar horiek fabrika berrietara jo zuten lan bila, lurraldeko azukre industriara nabarmenki. Langile mugimendua agertu zen. Egunkariek garapen handia izan zuten, bereziki ''[[El Pensamiento Navarro]]''k eta ''[[Diario de Navarra|El Diario de Navarra]]''k. [[Primo de Riveraren diktadura|Primo de Riveraren diktaduraren]] ondoren, [[Espainiako Bigarren Errepublika]] aldarrikatu zen, eta [[Euskal Herriarentzako Sortaraua|euskal estatuturako egitasmoa]] umotu zen (1931), baina zapuztuta geratu zen buruzagi karlista batzuen oposizioaz .

=== Espainiako Gerra Zibiletik Frankoren diktadurara ===
{{Gehiago jakiteko|Gerra Zibileko biktimak Nafarroan}}
[[Fitxategi:Mass graves navarre.jpg|thumb|Nafarroako masa ehorzketen mapa.]]
Nafarroa Garaian, [[Elkarte Tradizionalista|Elkarte Tradizionalistak]] indar handia hartu zuen, eta Errepublikaren kontrako jarrera nagusitu. Espainiako Errepublikaren [[Laikotasun|laikotasunak]] etsaigoa aurkitu zuen Nafarroa Garaian. Bestalde, lurrik gabeko milaka nekazarik lurjabe aberatsen lursailak hartu zituzten beren eskuetan [[1933|1933ko]] urrian, eta lurjabeak mendeku zain geratu ziren.<ref>{{Erreferentzia| abizena=Preston |izena=Paul| izenburua=The Spanish Holocaust: Inquisition and Extermination in Twentieth-Century Spain. | url=https://archive.org/details/spanishholocaust0000paul | argitaletxea= HarperCollins | location= London, UK | isbn=978-0-00-638695-7 | urtea=2013 | orrialdea=[https://archive.org/details/spanishholocaust0000paul/page/182 182]}}</ref> Karlista erreakzionarioenak eta elizkoienak nagusitu ziren, eta Errepublikaren kontrako kolpea egosten hasi ziren [[José Enrique Varela|Varela]] eta [[Antonio Lizartza|Lizartza]] gidari zituztela. Karlisten eta [[Emilio Mola|Mola jeneralaren]] arteko ezusteko hitzarmen batek [[1936|1936ko]] [[Uztailaren 18|uztailaren 18ko]] [[1936ko uztaileko Espainiako estatu-kolpea|estatu kolperako]] bidea zelaitu zuen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Efemeridea. Juan Iruretagoyena Ayestaran idazlea 1899ko martxoaren 28an jaio zen Zarautzen Efem&eacute;ride. Ceferino Urien Leizegui nace el 30 de marzo de 1892 Efem&eacute;ride. Ignacio Baleztena Ascarate nace en Pamplona el 2 de abril de 1887|data=2008-03-28|url=https://www.euskonews.eus/0433zbk/efem.html|aldizkaria=www.euskonews.eus|sartze-data=2021-10-11}}</ref>

Berehala karlistak kalera irten eta [[Errekete|batailoiak eratu ziren]]. Erretagoardian, errepresioa eta izua zabaldu ziren altxamenduarekin bat egin ez zutenen kontra, bereziki [[Nafarroako Erribera|Erriberan]], era horretan guztira ia 3.500 herritar erailez 1936an eta 1948 arte.<ref>{{Erreferentzia|izena=Noticias de|abizena=Gipuzkoa|izenburua=Navarra registra 3.507 muertos de la represión franquista entre 1936 y 1948|hizkuntza=es|url=https://www.noticiasdegipuzkoa.eus/actualidad/politica/2021/09/22/navarra-registra-3507-muertos-represion/1142869.html|aldizkaria=www.noticiasdegipuzkoa.eus|sartze-data=2021-10-11}}</ref> Bitartean, Iruñetik [[Gipuzkoako kanpaina|Gipuzkoako kanpaina militarra]] abiatu zen. Euskal hezkuntza eta kulturaren adierazpenak, halaber, gogor pertsegitu ziren, hala nola Lizarran eta [[Elizondo|Elizondon]]. Probintzia gehienak kolpistekin bat egin zuenez, foru prerrogatiba ugariri eutsi zien, adibidez, kupoa. Karlistek [[Foruak Eraldatzeko Legea|1841eko erregimenaren]] jarraipena ikusi zuten. [[Espainiako Gerra Zibila Euskal Herrian|Gerra traumatikoa]] izan zen eta isiltasuna nagusitu zen; gainera, galtzaileentzat, hamarkadetako umiliazioa hasi zen. 

[[Francoren diktadura Euskal Herrian|40 urteko diktadura]] hasi zen. Franco haren buruak Elkarte Tradizionalista karlista desegin zuen, beharturik [[FET y de las JONS]] eratuz ("sindikatu bertikala", 1937ko apirila), nafar karlista asko sumindurik utzi zuena; tentsioak bizi ziren [[Ofentsiba Nazional-Sindikalistako Batzordeen Espainiako Falangea|falangistekin]]. Hala ere, karlistak Francoren erregimen berrira egokitu ziren. [[Nazionalkatolizismo|Dogma nazional-katolikoa]] egin zen nagusi lurralde osoan, adibidez, 1941ean [[Javierada]] deitu erromeria egiten hasi zen [[Xabier|Xabierrera]]. Euskara debekatua izan zen, eta meza euskaraz emateari utzi zitzaion herri askotan. Kulturgile ugari hil egin ziren, edo deserriko bidea hartu.

Batzuek [[unibertsitate]] baten premia sumatzen zuten, eta abantailak eman zitzaizkion espainiar talde ultrakatoliko bati Iruñean finkatzeko: [[Opus Dei]] eta [[Nafarroako Unibertsitatea]] ([[1952|1952ko]] urria). Gero eta indar handiagoa hartzen hasi zen Nafarroa Garaiko gizarte bizitzan, diktadura erregimenean bezala. Berretsi egin zen 20ko hamarkadan hasitako joera: Iruñerako inmigrazioa eta hazkunde demografikoa. Iruñean industria oparo garatu zen 60ko hamarkadan, ibilgailuen sektorean bereziki. Errepideak hobetu egin ziren. Horrek, aldi berean, gizarte klaseko kontraesanak eta gatazkak harrotu zituen, eta langile mugimendua eta protestak berpiztu. Karlismoan, arrakalak agertzen hasi ziren, eta euskal mugimendu abertzalea sendotzen.

=== Trantsizioa eta Nafarroako Foru Erkidegoa ===
1975eko azaroan, [[Francisco Franco|Franco diktadorea]] hil zen, eta [[Espainiako trantsizioa|erregimenaren erreforma]] hasi zen, hauteskunde askeak eginez. Mobilizazio handiko eta anitzeko garaia zen eta, besteak beste, amnistiaren aldeko<ref>{{erreferentzia|izena=Mikel|abizena=Bueno Urritzelki|izenburua=La lucha proamnistía en las provincias vasco-navarras en la transición española|argitaletxea=Geronimo de Ustariz, 30-31|orrialdeak=83-100}}</ref> eta ekologiaren aldeko manifestazioak eta protestak izan ziren. [[Euskadi Ta Askatasuna|ETAk]], [[Gerra zikina Euskal Herrian|talde parapolizialek]] eta polizia erasoek indarkeria giroa areagotu zuten, hildako eta kaltetu ugari ekarriz 70, 80 eta 90eko hamarkadetan. [[Jurramendiko hilketak|Jurramendiko erasoek]] (1976ko maiatzean) nafar karlismoaren amaiera zelaitu zuten. [[Nafarroako Foru Aldundia|Nafarroako Foru Diputazioaren]] hurbileko abokatu eta enpresaburuek [[Adolfo Suárez|Adolfo Suárezen]] [[Zentro Demokratikoaren Batasuna|UCD]] alderdiarekin bat egin zuten, baina gero [[Jesús Aizpún|Jesús Aizpúnek]] [[Nafar Herriaren Batasuna|UPN alderdia]] sortu zuen (1979), [[Hego Euskal Herria|Hego Euskal Herriko]] estatutua (Euskadi) arbuiatuz, eta adieraziz Nafarroako foruak indarrean zirela.<ref>Esparza, J.M. Aoiz, F. Zabaleta, P. (2016), 284, 308. or.</ref> 

[[Herri Batasuna|HB alderdia]] Iruñeko bigarren indarra bilakatu zen 1979an, UCD ofizialistatik 750 botora.<ref>{{Erreferentzia|izena=Fermin|abizena=Goñi|izenburua=La alcaldía de Pamplona, clave de las relaciones PSOE-PNV|hizkuntza=es|data=1979-04-06|url=https://elpais.com/diario/1979/04/07/espana/292284029_850215.html|aldizkaria=El País|issn=1134-6582|sartze-data=2021-10-11}}</ref> Presioen erdian, Nafarroako [[PSE-EE|PSOE-PSEk]] guztiz aldatu zuen bere posizioa, foru erkidegoa sortzearen alde agertuz [[Nafarroako Foru Hobekuntza|Foru Hobekuntza]] deitutako erregimenean (1982), diktadurakoaren foru jarraipen zena. [[Nafarroako Alderdi Sozialista|PSNk]] [[Hauteskunde|hauteskundeak]] irabazi zituen urte horretan, eta [[Gabriel Urralburu]] hasi zen Nafarroa Garaiko lehendakari. Hautsi ziren [[Euskal Autonomia Erkidegoa|EAErekiko]] lotura organikoak. 1986ko abenduan, [[Euskararen legea|Euskararen Legea]] onartu zen, foru erkidegoa zona desberdinetan banatuz, hainbat eragozpen politiko jasan zituen arren.<ref>{{Erreferentzia|izena=Mikel|abizena=Muez|izenburua=El PSN "sospecha" que los nacionalistas se han beneficiado de la ley del Vascuence|hizkuntza=es|data=2000-05-23|url=https://elpais.com/diario/2000/05/24/paisvasco/959197205_850215.html|aldizkaria=El País|issn=1134-6582|sartze-data=2022-01-23}}</ref><ref name=":0">{{Erreferentzia|izenburua=La sentencia respalda que la ley foral del Vascuence también se aplique en la universidad pública|hizkuntza=es|data=1999-03-22|url=https://elpais.com/diario/1999/03/23/paisvasco/922221603_850215.html|aldizkaria=El País|issn=1134-6582|sartze-data=2022-01-23}}</ref> Lege hori [[Nafarroako Unibertsitate Publikoa]]<nowiki/>n ere aplikatzekoa zen;<ref name=":0" /> NUP unibertsitatea, hain zuzen, 1987an sortu zen. Urralbururen agintaldia 1991n amaitu zen, [[Juan Cruz Alli]] gailendu zitzaionean, UPN alderdia pasa baitzen alderdi bozkatuena izatera.<ref>{{Erreferentzia|izena=Mikel|abizena=Muez|izenburua=Urralburu pierde la última votación para gobernar Navarra|hizkuntza=es|data=1991-08-14|url=https://elpais.com/diario/1991/08/15/espana/682207201_850215.html|aldizkaria=El País|issn=1134-6582|sartze-data=2022-01-23}}</ref> 

[[Javier Otano|Otano]] hurrengo lehendakaria (PSN) UPN alde batera uzten saiatu zen [[Eusko Alkartasuna|EA]] eta [[Nafarroako Demokraten Elkargunea|CDNrekin]] batera, baina ''Diario de Navarra''k PSNren ustelkeria datuak atera zituen, eta [[Otano gobernua|gobernu hori]] desegin egin zen. Orduan, UPNko [[Miguel Sanz]] heldu zen lehendakaritzara. Agintaldi horretan (1996-2011), Leitzaran eta Aragoiko autobiak eraikitzen amaitu ziren ([[A-15]] eta [[A-21]]), baina [[Sanz I gobernua|Sanzek]] uko egin zion EAErekin lotuko zuen X diseinuko [[Euskal Y-a|AHT burdinbidea]] eraikitzeari. Bitartean, [[Nafarroako Aurrezki Kutxa|Nafarroako]] eta [[Iruñeko Udal Aurrezki Kutxa|Iruñeko Udal Aurrezki Kutxak]] bat egin zuten [[Nafarroako Kutxa|Nafarroako Kutxa eratuz (CAN]], 2000). Aldiz, [[Barcina gobernua|Barcinaren agintaldian]], Nafarroako [[Aurrezki kutxa|kutxa]] enblematiko horrek porrot egin zuen, eta [[CaixaBank|CaixaBankek]] erosi (2012), utzikeria eta praktika ustelen salaketen erdian. Ustelkeria eskandaluek PSN, [[Geroa Bai]] eta [[Ahal Dugu|Ahal Duguren]] koalizio bat erkidegoko gobernura heltzeko bidea zelaitu zuten (2015), polarizazio handi baten erdian.

== Ikurrak ==
=== Bandera ===
{{sakontzeko|Nafarroako bandera}}

'''Nafarroako Foru Erkidegoko bandera''' [[Nafarroako Foru Hobekuntza|Nafarroako Foru Eraentza Berrezarri eta Hobetzeari buruzko abuztuaren 10eko 13/1982 Lege Organikoaren]] 7.2 artikuluak ezarri zuen:<ref>{{Erreferentzia|url=http://www.behatokia.org/dokumentuak/LNAF1E.pdf|argitaletxea=[[Hizkuntza Eskubideen Behatokia]]|izenburua=Nafarroako Foru Eraentza Berrezarri eta Hobetzeari buruzko Lege Organikoa}}</ref>
{{aipu|Nafarroako bandera gorria da, erdian armarria duela}}
<gallery mode="packed">
Fitxategi:Bandera_de_Navarra_(1931-1937).svg|Nafarroako bandera, Espainiako Bigarren Errepublikaren garaian (1931-1936)
Fitxategi:Bandera de Navarra (1937-1981).svg|Nafarroako bandera, frankismoaren garaian
Fitxategi:Bandera de Navarra.svg|Nafarroako bandera, 1981etik
</gallery>

=== Armarria ===
{{sakontzeko|Nafarroako armarria}}
Nafarroako armarria ikur [[heraldiko]] bat da, mendeetan zehar [[Nafarroa]]ren eta [[Nafarroako Erresuma]]ren ikur nagusia izan dena. [[1982]]ko [[abuztuaren 10]]eko Lege Organikoak, ondokoa adierazten du 7.1 artikuluan:

:{{esaera2|''Nafarroako armarria, hondo [[gorri]]aren gainean paraturiko [[urre]]zko kateez da, katemailaz osaturiko zortzi besoen elkargunean [[esmeralda]] bat dutela eta ororen gainean, berriz, Errege [[koroa]], [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako antzinako Erresumaren]] sinboloa.''<ref>[http://www.navarra.es/home_eu/Navarra/Asi+es+Navarra/Autogobierno/Simbolos+de+Navarra.htm Nafarroako Sinboloak: Armarria, bandera eta ereserkia].</ref>}}

Egun [[Nafarroa Garaia|Nafarroako Foru Erkidegoko]] armarri nagusia da.

=== Ereserkia ===
{{sakontzeko|Nafarroako Gorteen Ereserkia}}
Gorteen Ereserkia Nafarroako Foru Erkidegoko ereserki ofiziala da Nafarroako Sinboloei buruzko 24/2003 Foru Legearen arabera.

Ereserkiaren jatorrizko doinua, "Erresumako Gortearen Sartzerako Martxa" izeneko pasaklaustro barrokoa da, Iruñeko katedraleko klaustroan jotzen zen Nafarroako Gorteetako kideak batzarretara zihoazenean.

Martxa hori XIX. mendetik jotzen zen ospakizun ofizial nagusietan, eta Nafarroaren ereserkitzat.

Nafarroako Gobernuak ereserkiaren harmonizazio ofiziala onartu zuen 1993an eta [[Manuel Iribarren]]ek 1971n idatzitako hitzak erantsi zizkion [[Jose Maria Azpiroz]]ek euskaratu zituelarik.

== Banaketa ==

=== Banaketa tradizionala ===
Tradizioz, Nafarroa Garaia hiru irizpideren arabera banatu izan da beti: lurraldeak, merindadeak eta eskualdeak.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nafarroako Entziklopedia Handia {{!}} ESKUALDE GEOGRAFIKOA|url=http://www.enciclopedianavarra.com/?page_id=7176|sartze-data=2022-08-03}}</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Geografia eta biztanleria. Lurraldea eta bertakoak - nafarroa.eus|url=http://www.navarra.es/home_eu/Navarra/Asi+es+Navarra/Geografia+y+poblacion/El+territorio+y+sus+gentes.htm|aldizkaria=www.nafarroa.eus|sartze-data=2022-08-03}}</ref>

;Lurraldeak
[[Fitxategi:Nafarroako lurralde geografikoak - Territorios geográficos de Navarra.svg|thumb|Nafarroa Garaiko lurralde tradizionalak:<br>{{Color box|#37c837|border=darkgray}} [[Nafarroako Mendialdea|Mendialdea]]<br>{{Color box|#ffcc00|border=darkgray}} [[Nafarroako Erdialdea|Erdialdea]]<br>{{Color box|#ff6600|border=darkgray}} [[Nafarroako Erribera|Erribera]]]]
{{sakontzeko|Nafarroako Mendialdea|Nafarroako Erdialdea|Nafarroako Erribera}}
Lurraldeak kontzeptu zehaztugabe samarra dira, kokapenaren arabera zehaztuak. Hiru lurralde daude: [[Nafarroako Mendialdea|Mendialdea]], [[Nafarroako Erdialdea|Erdialdea]] eta [[Nafarroako Erribera|Erribera]]. Mendialdea herrialdearen iparraldean dago; oro har, lurralde berde eta menditsua da, landaretza eta euri ugarirekin, eta ibar meharrak ditu. Desnibel handiko eremua da, [[euskara]] biztanle gehienen ama-hizkuntza gisa bizirik iraun duen eremua. Bertze biak ez bezala, Mendialdea izena nahiko generikoa da, eskuarki mendikatearen izenarekin ([[Pirinioak]], [[Pirinioaurrea]]...) edo zuzenean dagokion ibarraren izenarekin ([[Baztan]], [[Malerreka]], [[Sakana]]...) aipatzen baita.

Bertzalde, Erdialdea Mendialdea eta Erribera arteko trantsizio-eremua da. Iparraldeak antzekotasun gehiago ditu lehenengoarekin, eta formarekin hegoalderantz egiten da; ezaugarri horiek galdu egiten dira, bigarrenarengandik hurbilago dauden beste batzuen mesedetan. Hemen erliebea txikiagoa da, baina koska bat dago oraindik. Landaretza ez da hain ugaria, eta haranak irekiagoak dira. Hegoalderago, haranak ez dira ia bereizten. Oro har, Erdialdearen mendebaldean ([[Lizarrerria]]) eta ekialdean (Erdialdea bera) bereizten dira.

Azkenik, Erribera oso eremu laua da, ibar oso emankorrak ditu, eta ia landaredi guztia laborantza-formakoa da. Malda txikia amildegi itxurakoa da, eta prezipitazioak gero eta urriagoak dira. Eremu idor samarra da, eta lekurik idorrenera iristen da [[Errege Bardea|Errege Bardeak]] basamortu batean. Aurreko bi lurraldeetan ez bezala, Erribera elkarrengandik urrun dauden herri handietan banatzen da, modu independentean garatu direnak, eta, beraz, hemen eskualde tradizionalak ez dira existitzen, soilik geografikoak dira, dauden ibaiaren ertzaren arabera.

;Merindadeak
[[Fitxategi:Navarra - Mapa municipal 5 Merindades.svg|thumb|Nafarroa Garaiko merindadeak:<br>{{zutabe-zerrenda|kopurua=2|{{Color box|#b5d69d|border=darkgray}} [[Iruñeko merindadea|Iruñea]]<br>{{Color box|#f07d7a|border=darkgray}} [[Zangozako merindadea|Zangoza]]<br>{{Color box|#76b1ff|border=darkgray}} [[Lizarrako merindadea|Lizarra]]<br>{{Color box|#ccab66|border=darkgray}} [[Erriberriko merindadea|Erriberri]]<br>{{Color box|#ffe67f|border=darkgray}} [[Tuterako merindadea|Tutera]]}}]]
{{sakontzeko|Nafarroako merindadeak}}
[[Zerrenda:Nafarroako merindadeak|Merindadeak]] ([[Nafarrera|nafarreraz]]: ''Merinaldeak'') [[Nafarroako Erresuma|Nafarroako Erresumaren]] banaketa tradizional nagusia izan dira, eta gaur egun arte mantentzen dira, nahiz eta [[1979|1979tik]] ez duten inolako erabilgarritasun administratiborik. Merindadea [[merio]] baten agintaritzapean dagoen lurraldea da. Merioak eskumen judizialak eta betearazleak zituen, eta, gainera, erregearen ordezkari gisa jarduten zuen.

Jatorrizko lau merindadeak [[Iruñeko merindadea|Iruñekoa edo Mendialdea]], [[Zangozako merindadea|Zangozakoa edo Bortuak]], [[Lizarrako merindadea|Lizarrakoa edo Lizarrerria]] eta [[Tuterako merindadea|Tuterakoa edo Erribera]] dira. [[1407|1407an]], [[Erriberriko merindadea]] sortu zen, Lizarrako, Zangozako eta Tuterako merindadeen lurraldeetatik abiatuta, eta merindadeak hiriburuaren izenarekin soilik ezagutzen hasi ziren. [[1530]] arte, [[Nafarroa Beherea]] ere barne hartzen zuen. Seigarren merindadetzat, ''Bortuez bestaldeko merindadea'' detua, hartzen den arren, zehazki bailegoa zen, hau da, [[baile]] izeneko administrariaren ardurapean zegoen. Merioa [[Zangozako merindadea|Zangozan]] zegoen.

[[Aro Garaikidea|Aro Garaikidean]], [[Hauteskunde-barruti|hauteskunde-barrutia]] izan ziren [[XIX. mendea|XIX.]] eta [[XX. mendea|XX. mendeetan]]. Gaur egun, ordea, merindadeek ez dute eskudantziarik, [[Barruti judizial|barruti judizialekin]] bat egiten badute ere. Merindadeetatik abiatuta sortu ziren, baina Zangozari zegokion egoitza [[Agoizko barruti judiziala|Agoitzen]] zegoen, eta gauza bera gertatu zen Erriberri eta [[Tafallako barruti judiziala|Tafalla]] artean. Gainera, [[Burlata]] Zangozako merindadean dago, baina [[Iruñeko barruti judiziala|Iruñeko barruti judizialean]].

Nafarroa Garaiko egungo merindadeak bortz dira, eta hauek dira: [[Iruñeko merindadea|Iruñekoa]], [[Zangozako merindadea|Zangozakoa]], [[Lizarrako merindadea|Lizarrakoa]], [[Erriberriko merindadea|Erriberrikoa]] eta [[Tuterako merindadea|Tuterakoa]].

;Eskualdeak
{{kategoria|Nafarroako eskualdeak}}
[[Fitxategi:Nafarroako eskualde geografiko-tradizionalak - Comarcas geográfico-tradicionales de Navarra.svg|thumb|Nafarroa Garaiko eskualde tradizionalak]]
Lurraren orografia dela eta, goinafartar lurraldearen zatirik handiena, [[Euskal Herria|Euskal Herri]] osoa bezala, elkarrengandik hurbil dauden herri txikietan banatzen da. Horrek eragin du, antzinatik, herriek beren artean bat egitea, entitate zabalagoak eratuz, gutxi gorabehera ibar geografikoekin bat datozenak. Ibar beraren barruan, gauza asko partekatzen dira (euskalkia, kultura, ohiturak, elezaharrak...), eta horri esker, [[XIX. mendea|XIX. mendeko]] administrazio-erreformak egin arte, banaketa tradizional horiek administratiboki ere izan ziren.

Gaur egun, ondorio praktikoak direla eta, udalerriak ez datoz guztiz bat administrazio-banaketa horiekin zenbait kasutan, baina bai beste batzuetan. Hala ere, horrek ez du eragozten eguneroko bizitzan oso presente egotea, bereziki Mendialdean, non zatiketak geografikoak baino ez diren. Erriberan, ezaugarri geografiko eta demografiko bereziak dituztenez, banaketa horiek ez dira kontuan hartzen. Erdialdean, ohi denez, iparralderago daude.

Horiek ez dira gaur egun indarrean dauden administrazio-eskualde ofizialak, baina horietako batzuek [[Aezkoako Batzarre Nagusia]], [[Erronkaribarko Batzorde Nagusia]] edo [[Izarbeibarko Mankomunitatea]] bezalako egiturak dituzte. Bertze batzuk, [[Erroibar]] edo [[Baztan]] kasu, gaur egungo udalerriekin bat datoz, eta, beraz, bertako Udalak dira eskualdeko administrazio-erakundea. Zenbait kasutan, eskualdeko herri bat bereizi egin zen udalerri independente bihurtzeko (adibide gisa balio dezaten: [[Beriain]], [[Agoitz]], [[Lekunberri (Nafarroa Garaia)|Lekunberri]] edo [[Jaitz]]), eta bertze batzuetan, herri guztiak udalerri gisa eratu ziren ([[Aezkoa]], [[Berrotza]], [[Bortziriak]]...).

{| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed" border="0" style="border: 1px solid #999; background-color:#FFFFFF;" width="100%"
| colspan=4 align=center |<strong>Nafarroa Garaiko eskualde tradizionalak</strong>
|-
| colspan="4" bgcolor=#37c837 align=center |'''[[Nafarroako Mendialdea|<font color=white>MENDIALDEA</font>]]'''
|-
!Kantaurialdea
!Iruñerria
!Pirinioak
!Pirinioaurrea
|-
| valign=top |
* [[Burunda]]
* [[Aranatz]]
* [[Arakil]]
* [[Larraun]]
* [[Araitz]]
* [[Leitzaldea]]
* [[Bortziriak]]
* [[Malerreka]]
* [[Bertizarana]]
* [[Baztan]]
* [[Xareta]]
* [[Basaburua]]
* [[Ultzama]]
* [[Imotz]]
* [[Atetz]]
* [[Anue]]
* [[Odieta]]
* [[Olaibar]]
* [[Ezkabarte]]
| valign=top |
* [[Antsoain Zendea|Antsoain]]
* [[Itza Zendea|Itza]]
* [[Oltza zendea|Oltza]]
* [[Zizur Zendea|Zizur]]
* [[Galar Zendea|Galar]]
* [[Eguesibar]]
* [[Aranguren]]
* [[Elortzibar]]
* [[Etxauribar]]
* [[Ollaran]]
* [[Goñerri]]
* [[Gulibar]]
* [[Txulapain]]
| valign=top |
* [[Esteribar]]
* [[Erroibar]]
* [[Luzaide]]
* [[Artzibar]]
* [[Aezkoa]]
* [[Zaraitzu]]
* [[Erronkaribar]]
* [[Nabaskoze]]
| valign=top |
* [[Arriasgoiti]]
* [[Lizoainibar]]
* [[Longida]]
* [[Itzagaondoa]]
* [[Untzitibar]]
* [[Ibargoiti]]
* [[Urraulgoiti]]
* [[Urraulbeiti]]
* [[Erromantzatua]]
|-
| colspan="2" bgcolor=#ffcc00 align=center |'''[[Nafarroako Erdialdea|<font color=white>ERDIALDEA</font>]]'''
| colspan="2" bgcolor=#ff6600 align=center |'''[[Nafarroako Erribera|<font color=white>ERRIBERA</font>]]'''
|-
!Lizarrerria
!Erdialdea
!Lizarrerriko Erribera
!Tuterako Erribera
|-
| valign=top |
* [[Gesalatz]]
* [[Deierri]]
* [[Mañeruibar]]
* [[Ameskoa ibarrak|Ameskoa]]
* [[Allin]]
* [[Lana (udalerria)|Lana]]
* [[Egaibar]]
* [[Berrotza]]
* [[Aguilar]]
* [[Ega Garaia]]
* [[Solana]]
* [[Doneztebe Iguzkitza]]
* [[Los Arcosko Bostiriak|Bostiriak]]
* [[Vianaldea]]
| valign=top |
* [[Izarbeibar]]
* [[Orbaibar]]
* [[Oibar (ibar)|Oibar]]
* [[Zangozaldea]]
* [[Tafallaldea]]
| valign=top |
* [[Ebroko Erribera]]
* [[Egako Erribera]]
* [[Argako Erribera]]
| valign=top |
* [[Ebroko Erribera]]
* [[Aragoiko Erribera]]
* [[Alhamako Erribera]]
* [[Queilesko Erribera]]
|}

=== Banaketa administratiboa ===
Administratiboki, Nafarroa Garaia eskualdeka banatuta dago. Eskualde horiek, aldi berean, udalerritan banatzen dira, eta barruan kontzejuak, lekuak, etxaldeak eta herri hustuak dituzte.<ref>Chourraut, R; Ortigosa, C. eta Valentin, A. [https://web.archive.org/web/20100404033244/http://ww2.pcypsitna.navarra.es/C4/Territorial%202000/Document%20Library/COMUNICA/NOMENCLATOR.pdf Nafarroa Garaiko banaketa-izendegirako proposamenak]. ''www.nafarroa.eus''</ref><ref>{{Erreferentzia|izenburua=Nafarroako Entziklopedia Handia {{!}} PROBINTZIA-BANAKETA|url=http://www.enciclopedianavarra.com/?page_id=8183|sartze-data=2022-08-03}}</ref>

;Eskualdeak
[[Fitxategi:Nafarroako Eskualde Berriak - Nuevas Comarcas de Navarra (2020).svg|thumb|Nafarroa Garaiko eskualde administratiboak]]
{{sakontzeko|Nafarroa Garaiko eskualdeak}}
[[2019|2019ra]] arte, [[Nafarroako Parlamentua|Nafarroako Parlamentuak]] ofizialki eskualde-banaketa onartu zuen arte, Nafarroa Garaia ez zegoen ofizialki eskualdeetan banatuta. Ordutik, lurraldea [[Nafarroa Garaiko eskualdeak|12 eskualdetan eta 4 azpieskualdetan]] banatzen da: [[Baztan-Bidasoa]], [[Erdialdea (eskualdea)|Erdialdea]], [[Erribera (eskualdea)|Erribera]], [[Erriberagoiena]], [[Estellerria]] ([[Montejurra (Estellerria)|Montejurra]] eta [[Estellerriko Erribera]] azpieskualdeak), [[Iruñerria]] ([[Iruñerriko Metropolialdea|Metropolialdea]] eta [[Iruñerriko Ibarrak|Ibarrak]]), [[Izarbeibar-Novenera]], [[Larraun-Leitzaldea]], [[Pirinioak (eskualdea)|Pirinioak]], [[Pirinioaurrea (eskualdea)|Pirinioaurrea]], [[Sakana]] eta [[Zangozerria]].

Eskualde-banaketa horrek ezaugarri historiko eta tradizionalak hartzen ditu kontuan, nahiz eta [[Erdialdea (eskualdea)|Erdialdea]] edo [[Erribera (eskualdea)|Erribera]] eskualdeetako batzuk ez datozen guztiz bat banaketa tradizionalekin. Hala ere, merindadeek legezko ondorio praktikorik ez dutenez, ez da haien antolaera errespetatu; izan ere, eskualde batzuk mankomunitate jakin batekoak dira oso-osorik, eta beste batzuk hiru merindadetan banatu dira.

Gaur egun, eskualde horiek sortzeko prozesua amaitu gabe dago, eta figura horiek legez existitzen dira, baina ez dute ez lurralde-egiturarik ez erakunde publikorik, lehen zeuden mankomunitateak ez baitira oraindik desegin. Aurreikusita dago eskualde-kontseiluak sortzea, [[Kataluniako Herrialdea|Katalunian]] gertatzen den bezala, eta horiek izatea mankomunitateen eskumenak izango dituztenak, bertzeak bertze, ura edo hondakinak.

;Udalerriak
{{zerrenda|Nafarroa Garaiko udalerriak}}
[[Fitxategi:Nafarroako udalerriak - Municipios de Navarra.svg|thumb|Nafarroa Garaiko udalerriak]]
Nafarroa Garaiak [[Zerrenda:Nafarroa Garaiko udalerriak|272 udalerri]] ditu gaur egun. Hauxe da biztanleriaren oinarrizko erakundea, [[Euskal Herria|Euskal Herriko]] gainerako udalerrien parekoa. Udalerri bakoitza demokratikoki aukeratutako alkate batek eta zinegotzi-kopuru jakin batek gobernatzen dute, biztanleriaren arabera.

[[XIX. mendea|XIX. mendeko]] erreforma administratiboen ondoren, bi udalerri mota agertu ziren: sinpleak eta konposatuak. Udalerri sinpleak, iparraldeko udalerri gehienen antzekoak, dira eredu ohikoenak, non Udala den udalerrian dagoen guztia biltzen duen administrazio-organoa. Horiek ez bezala, udalerri konposatuak bereziki Mendialdean eta, intentsitate txikiagoarekin, Erdialdean daude. Udalerri horiek, populazioaren sakabanaketaren ondorioz, hainbat biztanlegune dituzte, [[kontzeju]], [[Leku (unitate administratiboa)|leku]] edo [[etxalde]] moduan. Kontzejuek beren administrazio-organoa dute, kontzejuaren berezko gaiak administratzeaz arduratzen dena, nahiz eta tokiko Udalaren mende egon.

Gaur egun, 353 kontzeju daude Nafarroa Garaian. Aurreko garaietako kopurua baino txikiagoa da; izan ere, herrialdeko landa-eremuek pairatzen duten despopulatzea dela eta, mota horretako administrazio-erakundeak baitaude gehien, haien autogobernua bideraezina da. Horren ondorioz, kontzeju asko desagertu egin dira, eta leku bihurtu dira.

;Partzuergoak
[[Fitxategi:Navarra - Mapa municipal Facerías.svg|thumb|Nafarroa Garaiko partzuergoak]]
{{sakontzeko|Partzuergo (banaketa administratiboa)}}
Nafarroa Garaia herrialde partikularra da, bere lurraldearen zati bat ez baitago inongo udalerritan. Kasurik ezagunena [[Errege Bardea]] da, nahiz eta eszenatoki hori berrogeita hamar bat aldiz errepikatzen den, bai [[Urbasa]], [[Andimendi]] edo [[Lokiz mendilerroa|Lokiz]] bezalako azalera handietan, bai txikiagoetan, [[Erremendia]] edo [[Xaldua]] kasu. Hauek dira [[Partzuergo (banaketa administratiboa)|partzuergoak]].

Partzuergoa bi subjekturen edo gehiagoren artean itundutako komunitatea da, lursail batzuen jabetzari edo aprobetxamendu jakin batzuei dagokienez. Subjektu horiek, oro har, kontzejuak edo udalerriak dira, eta fazeria ezartzen duten lurrak, oro har, haien arteko mugakideak dira.

Gaur egun, 70 bat partzuergo daude Nafarroa Garaian, nahiz eta 110 baino gehiago izatera iritsi ziren [[Nafarroako Foru Hobekuntza|Foru Berria]] onartu ondoren, nahiz eta gerora batzuk desagertu egin ziren, erabilgarritasunik ez zutelako, edo kongozanteak kontzeju izatetik toki soil izatera igaro zirelako, eta, beraz, eskumenak udal beraren esku geratzen ziren.

== Demografia ==
=== Biztanleriaren banaketa ===

{{#tag:mapframe|
[{
  "type": "ExternalData",
  "properties": {
        "stroke": "#666",
        "stroke-opacity": 1,
        "stroke-width": 0.4,
        "fill-opacity": 0.9
      },
  "service": "geoshape",
    "query": "SELECT ?Udalerri ?UdalerriLabel ?biztanleria (?Udalerri as ?id) (SAMPLE(?fill) as ?fill) (concat(str(?biztanleria)) as ?biztanle) (concat('[[:eu:', ?UdalerriLabel, ']] - ', ?biztanle) as ?title)  WHERE { ?Udalerri wdt:P31 wd:Q2074737; (wdt:P131*) wd:Q4018;. ?Udalerri wdt:P1082 ?biztanleria. BIND( if(?biztanleria>= 10000, '#440154', if(?biztanleria>= 5000, '#443983', if(?biztanleria>= 2500, '#31688e', if(?biztanleria>= 1000, '#21918c',  if(?biztanleria>= 500, '#35b779', if(?biztanleria>= 250, '#90d743', '#fde725'))))) ) as ?fill). SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language 'eu'. } } GROUP BY ?Udalerri ?UdalerriLabel ?biztanleria"}]
|text=Nafarroa Garaiko biztanleria<noinclude>
*<div style='width:3em; margin-right:0.5em; float:left; background-color:#440154'>&nbsp;</div>>10.000
*<div style='width:3em; margin-right:0.5em; float:left; background-color:#443983'>&nbsp;</div>5.000-10.000
*<div style='width:3em; margin-right:0.5em; float:left; background-color:#31688e'>&nbsp;</div>2.500-5.000
*<div style='width:3em; margin-right:0.5em; float:left; background-color:#21918c'>&nbsp;</div>1.000-2.500
*<div style='width:3em; margin-right:0.5em; float:left; background-color:#35b779'>&nbsp;</div>500-1.000
*<div style='width:3em; margin-right:0.5em; float:left; background-color:#90d743'>&nbsp;</div>250-500
*<div style='width:3em; margin-right:0.5em; float:left; background-color:#fde725'>&nbsp;</div><250
</noinclude>
|width=910|height=400|align=right|longitude=-1.45|latitude=42.55|zoom=8}}
{{clear}}

=== Biztanleriaren mugimenduak ===
{{#tag:mapframe|
[{
  "type": "ExternalData",
  "properties": {
        "stroke": "#666",
        "stroke-opacity": 1,
        "stroke-width": 0.4,
        "fill-opacity": 0.9
      },
  "service": "geoshape",
    "query": "SELECT ?item (?item as ?id) (SAMPLE(?fill) as ?fill) ?itemLabel ?dif (concat(str(?dif)) as ?diferentzia) (concat('[[:eu:', ?itemLabel, ']]: ', ?diferentzia) as ?title)  WHERE { ?item wdt:P31 wd:Q2074737; (wdt:P131*) wd:Q4018;. ?item p:P1082 ?pop. ?pop ps:P1082 ?population. ?pop pq:P585 ?date. ?pop wikibase:rank wikibase:PreferredRank. BIND(YEAR(?date) as ?year). BIND (?year - 10 AS ?years_minus_10) OPTIONAL { ?item p:P1082 ?pop10. ?pop10 ps:P1082 ?population10. ?pop10 pq:P585 ?date10. BIND(YEAR(?date10) as ?year10). FILTER (?year10 = ?years_minus_10) } BIND(FLOOR(((?population - ?population10) / ?population)*10000)/100 AS ?dif) BIND( if(?dif>= 10, '#2478b7', if(?dif>= 5, '#69aadb', if(?dif>= 1, '#a9ceea', if(?dif>= 0, '#e9f2f9',  if(?dif>= -5, '#fb7676', if(?dif>= -10, '#e33f3f', '#d21d1d'))))) ) as ?fill). SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language 'eu,es'. } } GROUP BY ?item ?itemLabel ?population ?year ?population10 ?year10 ?dif"}]
|text=Biztanleria aldaketa Nafarroa Garaian azken 10 urteotan
*<div style='width:3em; margin-right:0.5em; float:left; background-color:#2478b7'>&nbsp;</div>>%10
*<div style='width:3em; margin-right:0.5em; float:left; background-color:#69aadb'>&nbsp;</div>%5-10
*<div style='width:3em; margin-right:0.5em; float:left; background-color:#a9ceea'>&nbsp;</div>%1-5
*<div style='width:3em; margin-right:0.5em; float:left; background-color:#e9f2f9'>&nbsp;</div>%0-1
*<div style='width:3em; margin-right:0.5em; float:left; background-color:#fb7676'>&nbsp;</div>%-5 - 0
*<div style='width:3em; margin-right:0.5em; float:left; background-color:#e33f3f'>&nbsp;</div>%-10 - 5
*<div style='width:3em; margin-right:0.5em; float:left; background-color:#d21d1d'>&nbsp;</div><%-10
|width=910|height=400|align=right|longitude=-1.45|latitude=42.55|zoom=8}}
{{clear}}

=== Udalerri populatuenak ===
Udalerrien artean, hauek dira nagusiak [[2016]]ko datuei dagokienez:
{{Hiri handienak
| name         = Largest cities
| country      = Nafarroa Garaia
| stat_ref     = Iturria: Instituto Nacional de Estadística (2020)<ref>[https://www.ine.es/jaxiT3/Tabla.htm?t=2884&L=0]</ref>
| list_by_pop  = 
| class        = nav
| div_name     = 
| div_link     = Nafarroa Garaiko eskualdeak{{!}}Eskualdea
| city_1 = Iruñea
| div_1 = Iruñerria
| pop_1 = 203.944
| img_1 = PlazaCastillo.JPG
| city_2 = Tutera
| div_2 = Nafarroako Erribera{{!}}Erribera
| pop_2 = 37.042
| img_2 = Tudela view 7755v.jpg
| city_3 = Eguesibar
| div_3 = Iruñerria
| pop_3 = 21.418
| img_3 = Sarriguren eraikitzen.jpg
| city_4 = Barañain
| div_4 = Iruñerria
| pop_4 = 20.167
| img_4 = Barañain 04.jpg
| city_5 = Burlata
| div_5 = Iruñerria
| pop_5 = 19.541
| img_5 =
| city_6 = Zizur Nagusia
| div_6 = Iruñerria
| pop_6 = 15.088
| img_6 = 
| city_7 = Lizarra
| div_7 = Lizarrerria
| pop_7 = 13.991
| img_7 = 
| city_8 = Aranguren
| div_8 = Iruñerria
| pop_8 = 11.306
| img_8 =   
| city_9 = Antsoain
| div_9 = Iruñerria
| pop_9 = 10.836
| img_9 =
| city_10 = Berriozar
| div_10 = Iruñerria
| pop_10 = 10.651
| img_10 = 
| city_11 = Tafalla
| div_11 = Tafallaldea
| pop_11 = 10.621
| img_11 =
| city_12 = Atarrabia
| div_12 = Iruñerria
| pop_12 = 10.245
| img_12 =
| city_13 = Noain Elortzibar
| div_13 = Iruñerria
| pop_13 = 8.354
| img_13 =
| city_14 = Corella
| div_14 = Nafarroako Erribera{{!}}Erribera
| pop_14 = 8.100
| img_14 =
| city_15 = Cintruénigo
| div_15 = Nafarroako Erribera{{!}}Erribera
| pop_15 = 8.026
| img_15 =  
| city_16 = Baztan
| div_16 = Baztanaldea
| pop_16 = 7.850
| img_16 =   
| city_17 = Altsasu
| div_17 = Sakana
| pop_17 = 7.465
| img_17 =   
| city_18 = Berriobeiti
| div_18 = Iruñerria
| pop_18 = 7.457
| img_18 =
| city_19 = Uharte (Eguesibar){{!}}Uharte
| div_19 = Iruñerria
| pop_19 = 7.278
| img_19 = 
| city_20 = San Adrián (Nafarroa){{!}}San Adrián
| div_20 = Lizarrerria
| pop_20 = 6.344
| img_20 =   
}}

Azken urteotako hazkunde eta mugimendu demografikoak kontuan hartuta, ordea, badira beste udalerri batzuk garrantzi handia hartzen ari direnak, hala nola [[Berriobeiti]] edo [[Galar (udalerria)|Galar]].

== Politika ==
{{Nafarroako Gobernua}}

=== Trantsizioaren ondoko lehen gobernuak ===
[[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Foru Erkidegoko Gobernua]] da [[botere betearazle]] nagusia duen organoa, eta [[Nafarroako Parlamentua|Nafarroako Legebiltzarrak]] du [[botere legegile]]a.

Autonomia eratu ondoren, [[Jaime Ignacio del Burgo]] izan zen Diputazioaren lehen presidentea 1979 eta 1980 bitartean, FASA auzia hasi arte. Ondoren, [[Juan Manuel Arza Muñuzuri|Juan Manuel Arzak]] ordezkatu zuen eta 1984an sozialistak iritsi ziren boterera. Urte horretatik 1991ra arte [[Gabriel Urralburu]] buru zuen [[Nafarroako Alderdi Sozialista|PSNk]] gobernatu zuen Nafarroa Garaia; batzuetan, [[Unión del Pueblo Navarro|UPNren]] laguntzarekin. Hala ere, Nafarroa Garaian [[Unión del Pueblo Navarro|UPN]] eta AP (gero, [[PP]]) batutakoan, lehendabiziko indar politikoa bilakatu ziren, eta [[Juan Cruz Alli]] Nafarroako Foru Erkidegoko gobernuburu bilakatu zen ([[1991]]). 

=== PSNren eta UPNren arteko gobernuak ===
Alta, gorabeherak egon ziren nafar politikan, Juan Cruz Alli UPNtik aldenduz joan zen, batik bat [[Alfredo Jaime]], garaiko Iruñeko alkate alderdikidearekin izandako ika-mikengatik; bada, alderdi berria osatu zuen: [[Nafarroako Demokraten Elkargunea|CDN]]. UPN erdibitu zela eta, [[Nafarroako parlamentarien zerrenda 1995-1999ko legegintzaldian|1995eko hauteskundeek]] gobernu berria ekarri zuten, PSN, CDN eta [[Eusko Alkartasuna|EA]] arteko hirukoa, [[Javier Otano]] presidente sozialistarekin eta [[Nafarroako Ezker Batua|IUN-NEBaren]] aldizko babesarekin. EAErekin organo komuna eratzeko proposamena mahai gainean jarri zuten.  

Gobernu hori, ordea, [[1996]]an desegin baitzen ''[[Otano Auzia]]''rengatik, hau da, ''[[Diario de Navarra]]'' egunkariak argitaratu zuen Javier Otanok sinaturik PSNk [[Suitza]]n diru-kontu sekretuak zituela. Javier Otanok dimisioa eman eta politika utzi zuen, gero PSN ohiz kanpoko biltzarrak kudeatu zuen eta UPNri aldizko laguntzak eskaini zizkion gobernua osatzeko. 

Horren ondorioz, [[Miguel Sanz]]ek 1996an eskuratu zuen boterea Nafarroa Garaian. Hamabost urtez aritu zen lehendakari eta bere agintaldiak polemikak eta eztabaida dezente egon zen euskararen eta euskal nazionalismoaren inguruan. Adibide moduan, 2003ko [[Nafarroako Ikurren Legea]] aipatzen ahal da, baita Euskarabidearen kudeaketa ere bai. 

=== Gobernu alternatiboa osatzeko porrota (2007) ===
Alabaina, hamaika urte eta gero, [[2007]]ko hauteskundeetan, gobernu alternatiboa antolatzeko gehiengoa atera zen. PSN, [[Nafarroa Bai|Na-Bai]] eta IUN-NEBen arteko negoziazioak hasi ziren. Posible zen udaletan, haietako boto gehien lortu zuenak alkatetza eskuratu zuen. Honela, PSNko hautagaiak [[Erriberri]]n edo [[Burlata]]n alkate bihurtu ziren, eta Na-Baikoak [[Zizur Nagusia]]n, [[Barañain]]en edo [[Atarrabia]]n, besteak beste. Aldiz, Nafarroa Garaiko hiriburuan, Iruñean, akordioa ez zen hitzartu. PSNk [[Eusko Abertzale Ekintza|EAE-ANVrekin]] bat egiteari uko egin zion, eta [[Uxue Barkos]]ek ezin zion UPN-ko politikariari, [[Yolanda Barcina]]ri, alkatetza kendu.

2007ko abuztuan, Nafarroako Foru Erkidegoko Gobernua osatzerakoan, PSOEk Nafarroa Bairen eta PSNren arteko gobernu akordioa gerarazi eta oztopatu zuen, UPNk Espainiako Gobernuari inbestidurarako babesa bermatu eta gero.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Hurrengo geltokia: Iruñea|hizkuntza=eu|data=2023-12-27|url=https://www.berria.eus/euskal-herria/hurrengo-geltokia-irunea_2118176_102.html|aldizkaria=Berria|sartze-data=2023-12-27}}</ref> Lehendabiziko  Nafarroako Parlamentuko presidentearen izendatzeko. Parlamentuko presidentetza adosteko. Na-Baik, bigarren indar politikoa izanda eta Gobernuko presidentetzari uko eginda, Parlamentuko burua nahi zuen [[Koldo Amezketa]]rentzat, baina bozketa egunean, aldiz, PSNko [[Elena Torres]]ek erdietsi zuen postua, UPNk bere alderdiarekin bat egin ondoren. Trukean, PSNk UPNko [[Javier Marcotegui|Javier Markotegiri]] eman zion botoa Parlamentuko mahaiko bigarrena izan zedin.

Horrek guztiak negoziazioaren lehendabiziko krisialdia eragin bazuen ere, gobernua osatzeko elkarrizketek aurrera segi zuten. Programa adostu zuten eta gobernua eratzear zegoela zirudienean, sailburuen banaketan porrot egin zuen negoziazioak. Na-Baik gobernuko 6 eserleku betetzea espero bazuen ere, PSN-k bi baino ez zituen eskaini. Beste bi PSNrentzat izango lirateke (horien artean presidenteordetza), beste bat IUN-NEBarentzat, eta gainerako 6ak independenteak izango lirateke.  Na-Baik onartezintzat jo zuen eskaintza eta muzin egin zion proposamen horri. 

Hala ere, negoziazioak segitu zuen eta hirugarren saiakera izan zen [[Iruñeko Sanferminak|Sanferminak]] igarotakoan. Alde batetik, PSNk eskaintza guztiz ezberdina aurkeztu zuen; beste aldetik, Na-Bai eta IUN-NEBarekin gobernua antolatzeari uko egin zion, eta alderdi guztien arteko ''larrialdizko'' gobernua eratzea proposatu zuen. Gainerako alderdi guztiek, UPNk eta [[Nafarroako Demokraten Elkargunea|CDNk]] ere, errefusatu zuten. UPNk, bere aldetik, Na-Bai izan ezik besteek osatutako gobernuaren alde egin zuen.

Hirukotea osatzeko lehen porrotaren ondoren, PSN-ko hainbat kideren kritika zorrotzak egon ziren. Besteak beste, [[Ainhoa Aznarez]]ek edo [[Jose Luis Uriz]]ek, zuzendaritzaren jokabidea gogor kritikatu zuten, eta alderdien arteko elkarrizketei berriro ekitea aldarrikatu zuten. Horrekin batera, UPNk PSN-ri proposatutako zorrotzak zien. Hori guztia zela-eta, [[abuztuaren 1]]ean, PSNk ustekabean Na-Bai eta IUN-NEBarekin berriro ituna hitzartzeko prest zeudela jakinarazi zuten. [[Espainiako Langile Alderdi Sozialista|PSOEko]] zuzendaritzak, ordea, ez zuen erabaki hori onartu, [[Espainia]]n [[2008]]ko martxoan egitekoak ziren hauteskunde orokorretan eragin txarra izango zutelakoan. [[Abuztuaren 3]]an, PSOEko zuzendaritzak ebatzi zuen PSN abstenituko zela UPNko hautagaiaren bozketan, eta, ondorioz, Miguel Sanzek Nafarroako Foru Erkidegoko lehendakari izaten jarraituko zuela. 

=== 2007tik 2019era arte ===
Urte hauetan UPN eta PSNren arteko elkarlana egon zen, lehenik Miguel Sanzen agintaldian eta ondoren Yolanda Barcinaren urteetan. Lehenik [[Carlos Chivite|Carlos Chivitek]] babestu zuen UPNren gobernua eta geroago Roberto Jimenezek koalizio gobernua osatu zuen Yolanda Barcinarekin. Honen ondorioz, NaBaik irabazi zuen indarra oposizioko indarren artean. 

Yolanda Barcinaren urteetan hainbat ustelkeri kasu egon zen eta tentsio politiko nabarmena egon zen abertzaleekin. Honetaz gain, Ahal Dugu alderdiaren etorrerak gizarteko sektore batzuk mugiarazi zituen eta 2019an UPN eta PSNren artean ez zuten gehiengoa lortu Nafarroako Parlamentuan. Aldi horretan, lauko gobernua osatu zuten "aldaketaren indarrek" (NaBai, Ahal Dugu eta [[Izquierda-Ezkerra]], EH Bilduren abstentzioaz), [[Uxue Barkos]] presidente zutela; UPN agintetik kanpo geratu zen lehenengo aldiz 25 urtean. 

Eskuinak oposizio sutsua abiatu zuen gobernu berria eta bere neurrien aurka. Besteak beste, Nafarroako Ikurren Lege berriaren kontrako manifestazioa antolatu zuten eta kalapita sortu zuen hezkuntza oposizioen deialdiren alderdi linguistikoa. 

=== 2019tik aurrera ===
[[Fitxategi:Uxue Barkos 2015-07-22.png|thumb|Uxue Barkos bere inbestidura egunean]]
2019ko hauteskundeetan gehiengoa galdu zuen lauko gobernuak eta UPN-PSN arteko ituna berritzeko aukera ikusi zuten askok. Halere, negoziaketa luzeren ondoren, Maria Chivitek aukeratu zuen NaBai gobernu kide bezala eta UPN (aldi honetan Na+ koalizioaren barnean), bigarren aldiz geratu zen boteretik kanpo.

=== Erakunde nagusiak ===
[[Fitxategi:NafarParlamentua.JPG|thumb|240px|Iruñeko Sarasate Pasealekutik ikusita, Parlamentuaren fatxada.]]
* [[Nafarroako Parlamentua]]: erakunde legegilea, Nafarroari dagozkion legeak onartzen ditu. Lau urtean behin nafarrek aukeratuta, Parlamentuak Gobernuburua hautatzen du. Horretaz gain, gobernuaren ekintzak kontrolatzen ditu.

* [[Nafarroako Gobernua]] edo Foru Aldundia: Instituzio betearazlea, Foru Erkidegoko administrazioa zuzentzeaz gain, orokorreko politika ezartzen du. Presidentea gobernuburua da, zeinek sailburuak aukeratzen dituen. Gaur egun Geroa Baik du agintea.

* [[Nafarroako Kontuen Ganbera|Kontuen Ganbera]]: Nafarroako Foru Erkidegoko alderdi publikoaren ekonomi eta finantza kudeaketa kontrolatzen dituen erakundea da.

* [[Nafarroako Arartekoa]]: Parlamentuaren aginduz, hiritarren oinarrizko eskubideak eta askatasun publikoak zaintzen dituen erakundea da.

== Nafarroako Foruak ==
[[Fitxategi:NafarForuak.JPG|thumb|150px|Iruñeko [[Sarasate pasealekua|Sarasate pasealekuko]] Foruen Estatua.]]Nafarroak historian zehar izandako edozein lege-sistema izendatzeko erabilitako espresioa. ohiturazko zuzenbidean eta erromatar zuzenbidean oinarritzen da. Pirinioetako zuzenbidearekin ere lotura du, kasu, Bearneko Foruak. Foruak legez idatzita daude eta Erdi Aroko Erregeak zin egin behar zituzten foruak errege izateko<ref>{{erreferentzia|izena=Egile batzuk|urtea=2000|izenburua=Nafarroa, Foru erkidegoa. Nafar foruaren historia eta
egungo baliotasuna|argitaletxea=Nafarroako Gobernua}}</ref>. 

Kontraforuak gertatzen zirenean, hau da, erregeak foruak betetzen ez zituenean, liskarrak sortzen ziren. Kontraforu larrienak Nafarroako Errege Kontseiluak erreklamatzen zituen.

1841, [[Karlistaldi|Lehen Karlistaldiaren]] ondoren, Foruak Eraldatzeko Legea aprobatu zen. Lege horrne bidez Nafarroak erresuma izateari utzi zion eta Espainiar Erresumako beste probintzia bat bilakatu zen. Galdu egin ziren [[Nafarroako Gorteak|Gorteak]], [[Nafarroako Diputazioa|Erresumako Diputazioa]] eta erresumako burujabetasun legegile eta judizialak; [[Nafarroako erregeorde|bisorraia]]<nowiki/>ren trukean, Espainiako [[Gobernadore zibil|gobernadore zibila]] ezarri zen.Halere, autonomia onartu zen hainbat arlotan, adibidez, zerga-zuzenbidean, zuzenbide zibilean eta administrazio-zuzenbidean.

Hainbat bilketa idatzi dira historian zehar. Nafarroa Erresuma izan zen bitartean, besteak beste Antonio Chavierren ''Gorteen Legeen Bilduma'' (1686), ''Bilduma Berria'' (1735) eta ''Gorteen Legeen Koadernoak'' (1724-1829) idatzi ziren. Foruek Eraldatzeko legearen ondoren, beste hiru bilduma ikus ditzakegu. Lehena,1841ko abuztuko ''Foruak Eraldatzeko Legearen indarrean zeuden Nafarroako Erresuma zaharraren foruen eta lege zaharren bilduma eta komentarioak''. XX. mendean beste bi lan daude, Nafarroako Administrazio-legeria (Luis Orozek egina) eta hainbat liburutan banatua, hurrenez hurren, 1917 eta 1923; gainera, 1924 eta 1959ko eranskinak badaude. Honetaz gain, ''Foru Berria'' (1973), oraingo zuzenbide zibila biltzen duena

=== Tokiko foruak ===
Nafarroako Erresumaren foruez aparte, hainbat herrik bazituzten tokiko foruak. Hala nola:

* Iruñeko forua edo Iruñeko [[San Zernin]] Burguko frankoen forua o ''fuero de los francos del Burgo de San Saturnino de Pamplona''. Beste hainbat herritan erabili zen, adibidez, Atarrabian, Zangozan, Irunberrin, Orreagan, Larrasoañan, Alesben, Lantzen eta Etxarrin.TJacako foruan oinarritzen zen eta Gipuzkoako herri batzuetan ere erabili zen (Donostia, Getaria, Mutriku eta Zumaia).
* [[Lizarrako forua|Lizarrako Forua]] (1090).
* Arguedasko Forua (1092), hau ere Antso Ramirezez emana.
* Tuterako Forua (1117), Alfontso Borrokalariak emana.  concedido en 1092 por Sancho Ramírez.

== Kultura ==
=== Hizkuntzak ===
[[Fitxategi:Navarra - Mapa densidad euskera 2001.svg|thumb|Euskararen banaketa]]
[[Fitxategi:Hegoaldeko goi nafarrera.png|thumb|Nafarroa Garaian XIX. mendean mintzatzen ziren [[euskalki]]ak, udalerrien mapan. Euskalki horietatik hegoaldekoenak eta ekialdekoenak galduak dira gaur egun.]]
{{Sakontzeko|Euskararen Foru Legea|Nafarrera|Ekialdeko nafarrera}}

Herrialdean nagusiki bi hizkuntza erabiltzen dira: [[gaztelania]] eta [[euskara]]. Gaur egun, erdi eta iparraldeko eskualdeetan bakarrik da koofiziala euskara, Hizkuntza-eremuen Legearen arabera «eremu euskalduna» eta «eremu mistoa» deiturikoetan. «Eremu ez-euskaldun»ean, batere ofizialtasunik ez du hizkuntzak.

[[Euskalki]]ei dagokienez, Nafarroa Garaiak lau aldaera ditu: [[nafarrera]], [[nafar-lapurtera]], [[ekialdeko nafar euskalkia|ekialdeko nafarrera]] eta (berrikitan baina gero eta indar handiagoz) [[gipuzkera]].

Euskararen ezagutzari dagokionez, Nafarroa Garaian askoz gutxiago aurreratu da [[Euskal Autonomia Erkidegoa]]n baino, eskolatzeari esker hobetu egin den arren. Euskaraz ikasten duten umeen kopurua etengabe hazten ari da, eta horrek euskara estimatu edo balioetsi egiten dela adierazten du. Eta hori, Nafarroa Garaiko [[Unión del Pueblo Navarro|UPNko]] gobernuek euskara sustatzeko eman duten laguntza publikoa urria izan den arren.<ref>Ramón Zallo eta Mikel Ayuso (euskaratzailea: Josemari Navascués): [http://www.kultura.ejgv.euskadi.net/r46-6614/eu/contenidos/informacion/ezagutu_eh/es_eza_eh/adjuntos/eza_eu.pdf ''Euskal Herria ezagutzea''], Eusko Jaurlaritza, 2009, 44. orrialdea.</ref>.

[[2011]]eko datuen arabera, Nafarroako herritarren %13,7 dira elebidunak —%9,9 (1991)—; elebidun hartzaileak, euskara ulertu bai baina hitz egiteko gai ez direnak, %10,4 (%7,4 1991ean) eta euskara ez zekitenak %74 dira —%82 1991ean—. Ezagutza eremu mistoan eta ez-euskaldunean igo da. Lehenengoan %18,6 gauza dira euskaraz hitz egin edo ulertzeko; ez-euskaldunean, berriz %11,5. Etxeko erabileran ez dago aldaketa nabarmenik eta gazteen artean ari ezagutza igo egin da<ref>Garikoitz Goikoetxea, [https://web.archive.org/web/20160916121209/http://www.berria.eus/paperekoa/1929/013/001/2015-01-14/euskararen_mapaz_eta_mapa_azaldu_ez.htm «Euskararen mapaz, eta mapa azaldu ez»], ''Berria'', 2015-01-14</ref>.
[[Fitxategi:Euskara gaitasuna hizkuntza eremuaren arabera Nafarroa Garaian 2018 ehunekoak.png|thumb|ezkerrera|Euskara gaitasuna hizkuntza eremuaren arabera. 2018.<ref name="#1">{{erreferentzia|abizena=Nafarroako Gobernua|urtea=2018|izenburua=Azterketa soziolinguistikoa|argitaletxea=Nafarroako Gobernua|orrialdea=7|orrialdeak=54|ISBN=LG NA 940-2020|hizkuntza=eu|url=https://gobiernoabierto.navarra.es/sites/default/files/azterketa_soziolinguistikoa_2018.pdf}}</ref>]]
[[Fitxategi:Hizkuntza erabilera Nafarroa Garaian 2018 Ehunekoak.png|thumb|ezkerrera|Hizkuntza erabilera Nafarroa Garaian 2018ko azterketa soziolinguistikoaren arabera. Ehunekoak.<ref name="#1"/>]]

[[2018]]ko datuen arabera Nafarroa Garaiko herritarren % 14,1 euskaraz bazekien, % 8 euskaldun hartzailea zen eta % 77,9 ez zekien euskaraz. Zazpi urte lehenagoko zifrekin konparatuz, euskaraz ez zekitenen kopuruak gora egin zuen.<ref name="#1"/>
</br>
</br>
</br>
</br>
</br>
</br>
</br>
</br>
</br>
</br>
</br>
</br>
</br>
</br>
</br>
</br>
</br>
</br>
=== Literatura ===
{{Sakontzeko|Nafarroako idazleak}}

Lurraldeak izen handiko euskarazko idazleak eman ditu, klasikoen artean [[Axular]], [[Arturo Kanpion]], [[Pablo Fermin Irigarai]] ''Larreko'' eta [[Alexander Tapia Perurena]] nabarmentzen direla. Garaikideak ditugu, besteak beste, [[Jon Alonso]], [[Aingeru Epaltza]], [[Eduardo Gil Bera]], [[Jose Angel Irigarai]], [[Patziku Perurena]], [[Alberto Ladrón|Alberto Ladron Arana]], [[Inma Errea]], [[Josetxo Azkona]], [[Angel Erro|Anjel Erro]], [[Hedoi Etxarte]] eta [[Jokin Muñoz]].

Halaber, erdarazko idazle aipagarriak dira [[Yehuda Halevi]] eta [[Abraham Ben Meir Ibn Ezra]] ([[hebreera]]z) eta [[Antonio de Eslava]] eta [[Francisco Navarro Villoslada]] (gaztelaniaz).

=== Musika ===
{{Sakontzeko|Nafarroako musika}}
[[Fitxategi:María Bayo con el Premio Cadenas de Navarra 2018.jpg|thumb|[[María Bayo]] (2018)]]
[[Nafarroako jota]] bertako abeste mota tradizional ezaguna da, [[Raimundo Lanas]] ''"El ruiseñor navarro"'' ([[1908]]-[[1939]]) [[Murillo el Fruto|murilloarra]] jota abeslari ezagunenetako bat izan zen. [[Euskara|Euskarazko]] abeslarien artean, [[Petti]] (folk-rock, blues, post-rock) eta [[Joseba Irazoki]] (pop-rock) [[Bera|beratarrak]] aipagarriak ditugu. Estatu mailan, [[Gaztelera|gaztelerazko]] kantari ospetsuak izan dira [[María Ostiz|Maria Ostiz]], [[Serafin Zubiri]] eta [[Amaia Romero]].

Musikagile nafar ezagunak izan dira [[Hilarion Eslaba]] eta [[Joaquin Gaztanbide]], eta  [[Pablo Sarasate]]. Abeslarien artean, [[Julian Gaiarre]] ([[1844]]-[[1890]]) eta [[María Bayo|Maria Bayo]] ([[1961]]-) mundu osoan ezagunak dira. Aipagarriak dira [[Nafarroako Orkestra Sinfonikoa]] eta [[Orfeón Pamplonés]] ere ([[1865|1865ean]] sortua).

[[1980ko hamarkada|1980ko hamarkadan]] [[Euskal Rock Erradikala|Euskal Rock Radikalaren]] barruan sortutako taldeen artean "[[Barricada]]" nabarmendu zen, baita "[[Tijuana In Blue]]" eta "[[Tahúres Zurdos]]".
[[Fitxategi:Berri Txarrak Lagunartean - Kobetamendi - 2019-07-14 - 265.jpg|thumb|[[Berri Txarrak]] (2019)]]
[[1990eko hamarkada|1990eko hamarkadan]] abiatutako "[[Berri Txarrak]]" (rock), "[[Skalariak]]" (ska elebiduna), "[[Nahi ta nahiez]]" (pop-rock), "[[Kojon Prieto y los Huajalotes]]" (estilo askotakoa gazteleraz), "[[Hemendik At!]]" (dance), "[[Marea (musika taldea)|Marea]]" (rock gazteleraz) "[[Koma (musika taldea)|Koma]]" (heavy eta trash metal), "[[Leihotikan]]" (punk-rock), "[[Piperrak]]" (punk erriberarra) eta [[El Columpio Asesino]] (indie) azpimarratzekoak dira.

Azkenik, [[2000ko hamarkada|2000ko hamarkadatik]] aurrera "[[Selektah Kolektiboa]]" (rap eta hip-hop), "[[Kerobia]]" (pop), "[[SextySexers]]" (rock) "[[Lendakaris Muertos]]" (punk), "[[Stupenda Jones]]" eta "[[Hesian]]" (punk rock sakanarra) eta "[[Vendetta (musika taldea)|Vendetta]]" (askotariko estiloak) oso kontutan hartzekoak dira.

=== Bertsolaritza ===
{{Sakontzeko|Nafarroako Bertsolari Txapelketa}}
[[Fitxategi:Alkaiza Kafea Argia DaniBlanco2021.jpg|thumb|[[Saioa Alkaiza]] Nafarroako bertso-txapelduna 2021ean.]]
1936an izan zuen aurreneko ekitaldia [[Elizondo]]n eta [[Juan Felix Iriarte|Juan Felix Iriarte "Berjinanto"]] izan zen txapelduna. Bigarren ekitaldia 1960an jokatu zen. Hamarkada horretan [[Migel Arozamena]]k hiru garaipen lortu zituen. 1979tik aurrera urtero jokatu da, 2020an baino ez du hutsik egi, [[COVID-19 pandemia]]ren erruz. 2003 artean Iparraldeko bertsolariek ere batera hartzen zuten eta [[Amets Arzallus]] lau aldiz izan zen txapeldun.

[[Xabier Silveira]] (7) eta [[Julio Soto]] (5) dira txapel gehien eskuratu duten bertsolariak.

=== Folklorea ===

==== Dantzak ====
[[Fitxategi:Castillo de Cortes 1.JPG|thumb|Artzaina eta deabrua, [[Cortes|Cortesko]] [[Paloteado|paloteadoan]]]]
Nafarroa Garaikoa Euskal Herriko folklorerik ugarienekoa da. Halaber, kanpoko eragin ageriena izan duena izanik, dantza-tankera eta ohitura asko bereganatu eta moldatu ditu. Dantza aipagarriak dira [[Erriberako makila-dantza|Erriberako makila-dantzak]], eta katean elkarturiko bikotekako dantzak: [[Ingurutxo]], [[Larrain dantza|Larraindantza]], [[Soka-dantza|Sokadantza]], etab. 

Bestalde, [[Jauziak (euskal dantza)|Euskal Jauzien]] moduko dantzak ere badira, hona nola [[Baztango Mutil Dantza]] eta [[Otsagabiko makila-dantzak]]. Azken herri hori Pirinioetako aran batean kokatuta dago eta bere baitan kontserbatzen dituen dantzetan, gaur egun erlijio kutsua badute ere, antzinagoko iragan mitologikoa soma dezakegu. 

Nafarroako Dantzarien Biltzarra 1978 urtean sortu zen, Nafarroako euskal dantza taldeen topaleku gisa.  2021ean, 68 taldek osatzen zuten, horietatik 38 talde heldu eta 30 dantzari talde txiki.<ref>{{Erreferentzia|abizena=Nafardantza|izenburua=Nafarroako Dantzarien Biltzarra — dantzan.eus|hizkuntza=eu|url=https://dantzan.eus/kidea/Nafardantza|aldizkaria=dantzan.eus|sartze-data=2021-10-20}}</ref> Besteak beste talde hauek aritzen dira gaur egun: [[Agoitz|Agoizko]] Angiluerreka, [[Atarrabia|Atarrabiako]] Mikelats, [[Lizarra|Lizarrako]] Ibaiega, eta [[Iruñea|Iruñean]] Amaiur, Duguna, Oberena, eta Ortzadar.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Dantza taldeak {{!}} Dantzanet|url=https://www.dantzanet.net/?q=eu/node/279|aldizkaria=www.dantzanet.net|sartze-data=2021-10-22}}</ref><gallery mode="packed">
Fitxategi:Ingurutxo bedaio 2008 01.jpg|[[Ingurutxo|Ingurutxoa]]
Fitxategi:Bolantak.jpg|[[Luzaideko bolantak]]
Fitxategi:Zahagi dantza.jpg|[[Zahagi dantza|<nowiki/>]][[Goizueta|Goizuetako]] Zahagi dantza.
Fitxategi:Mutil-dantza Elizondon Baztandarren Biltzarrean 2015.jpg|Elizondoko [[Mutil dantza|Mutil dantzak]]
</gallery>

==== Inauteriak ====
[[Fitxategi:Inauterietako pertsonaia nagusi batzuen infografia.pdf|thumb|250x250px|Inauterietako pertsonaiak]]
[[Ituren]], [[Zubieta (Nafarroa)|Zubieta]], [[Lantzeko inauteria|Lantz]],<ref>{{Erreferentzia|izenburua=LANTZ|data=2010-01-26|url=https://web.archive.org/web/20100126113041/http://www.ahari.org/eus/lanz.htm|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2021-10-20}}</ref> [[Nafarroako Erribera|Erribera]], [[Altsasu]] eta abarreko [[Inauteri|Inauterietan]] mitologia, erlijiotasuna eta tradizioak topatzen dira. 

Inauterietako pertsonaiak izaten dira honakoak: [[Joaldun|Joaldunak]], [[Miel Otxin]], Hartza, [[Zaku Zaharrak]], edo [[Momorrotxo|Altsasuko momorrotxoak]]. 

[[Zubieta (argipena)|Zubieta]] eta [[Ituren]] herrien artean ibiltzen dira [[Zanpantzar|Zanpantzarrak]] edo [[Joaldun|joaldunak]]. [[Inauteri]] hau urtarrilaren azken astearte eta asteazkenean ospatu ohi da. Zanpantzar ibilaldiaz gain soka-dantza eta dantza soltea ere dantzatzen dira.

=== Kirola ===
[[Fitxategi:Frontón Labrit - DSC 1955.JPG|250px|thumb|[[Labrit pilotalekua]].]]
[[Fitxategi:Laxo pilota-jokoa 02.jpg|thumb|250x250px|[[Laxo]] pilota-jokoa]]
[[Fitxategi:Salto (4980331191).jpg|250px|thumb|[[Osasuna futbol kluba|Osasunaren]] partida Real Madrilen aurka.]]
[[Fitxategi:Miguel Indurain (Tour de France 1993).jpg|250px|thumb|[[Miguel Indurain]]ek bost [[Frantziako Tourra|Tour]] irabazi zituen, irudian 1993koa.]]
==== Pilota ====

===== Esku pilota =====
Nafarroak izen handiko pilotari asko eman ditu, besteak beste [[Esku Huskako Buruz Buruko Pilota Txapelketa Nagusia|Buruz Buruko]] txapeldun diren [[Julian Retegi]], [[Fernando Arretxe]], [[Juan Martinez de Irujo]], [[Ruben Beloki]], [[Patxi Eugi]], [[Aimar Olaizola]], [[Abel Barriola]],  [[Oinatz Bengoetxea]] eta [[Joseba Ezkurdia]]. 

Frontoi garrantzitsuena [[Labrit pilotalekua]] da, Iruñekoa, eta bertan jokatzen da besteak beste [[Nafarroako lau eta erdiko txapelketa]] eta San Fermin jaietako torneoa.

===== Laxoa =====
[[Laxo|Laxoa]] Nafarroa Garaiko Baztan eta Malerreka ibarretan jokatzen den [[Pilota|pilota jokoaren]] aldaera bat da, gaur egun tresnaz jokatzen direnetan zaharrena. [[Pilota#Luzeko%20pilota%20jokoak%20.28zuzeneko%20pilota%20jokoak.29|Luzeko pilota jokoa]] da, hots, plaza batean bi talde aurrez aurre jarrita jokatzen dena. Jokalariek eskularruarekin jotzen dute pilota. [[Kintze|Kintzeka]] eta jokoka kontatzen da. [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernuak]] Kultur Ondasun Inmaterial izendatu zuen 2019ko maiatzean.<ref name="ttipittapa1">{{Erreferentzia|izena=|abizena=|izenburua=Gobernuak Laxoa jokoa Kultur Intereseko Ondasun Inmaterial izendatu du|argitaletxea=erran.eus|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=eu|url=https://erran.eus/mendialdea/1557378817961-gobernuak-laxoa-jokoa-kultur-intereseko-ondasun-immaterial-izendatu-du|aldizkaria=Ttipi-Ttapa, 2019-05-09|sartze-data=2019-05-14}}</ref>

==== Futbola ====
Nafarroa Garaiko futbol talde nagusia [[Osasuna futbol kluba]] da, Iruñeko taldea. 1920. urtean sortu zen eta 40 denboraldi egin ditu Lehen mailan (2021eko datua). Bi aldiz lortu du 4. postua eta Errege Kopako finala ere jokatu zuen 2005ean. 2007an [[Txapeldunen Liga]]n aritu zen eta urte berean [[UEFA Europa League]]ko finalerdietara iritsi zen. [[Sadar|Sadar estadioan]] jokatzen ditu etxeko partidak. 

Bigarren B mailan jokatu duten beste talde batzuk ere badaude, [[Osasuna B]], [[Izarra Kirol Elkartea|Izarra]], [[Club Deportivo Tudelano|Tudelano]], [[Peña Sport Futbol Kluba|Peña Sport]], [[Azkoien Kirol Elkartea|Azkoien]], [[Unión Deportiva Mutilvera|Mutilvera]] eta [[Txantrea Kirol eta Kultur Elkartea|Txantrea]].

[[Nafarroako futbol selekzioa]] ere antolatu zen 2003. urtean eta hiru partida jokatu zituen 2005 artean, urtero bana.

[[Areto-futbol]]ean bi talde daude Espainiako maila gorenean, [[Xota Futbol Sala]], Ligan eta Kopan finalista izandakoa, eta [[Ribera Navarra FS]].

==== Eskubaloia ====
Bi eskubaloi talde izan ditu Nafarroa Garaian goren mailan, biak ere Iruñekoak. [[SDC San Antonio|Portland San Antoniok]] 2002ko eta 2005eko ASOBAL Ligak irabazi zituen eta Europan ere txapeldun izan zen, Europako Kopa bat bi Errekopa eta Superkopa bat irabaziz. 2013an ordea taldea desegin zen. Gaur egun [[SCDR Anaitasuna]]k hartu du haren lekua. 2011n igo zen ASOBAL Ligara eta 2016an Errege Kopako finala jokatu zuen.

==== Txirrindularitza ====
Txirrindulari ezagun ugari izan dira Nafarroa Garaian. Denetan arrakastatsuena [[Miguel Indurain]] izan da, [[Frantziako Tourra|Frantziako 5 Tour]] eta [[Italiako Giroa|Italiako 2 Giro]] irabazi zituena besteak beste. Erlojupekoan Munduko txapelduna eta txapeldun olinpikoa ere izan zen. Beste txirrindulari ezagun batzuk honako hauek dira: [[Guillermo Antón]], [[Mariano Cañardo]], [[Jesús Galdeano]], [[Hortensio Bidaurreta]], [[Mikel Nieve]], [[Patxi Vila]]...

[[Trial (txirrindularitza)|Trial]] modalitatean [[Benito Ros]] aipatu behar da. Hamar aldiz izan da munduko txapelduna eta bi aldiz Europakoa. [[Pista txirrindularitza]]n [[Juan Peralta]] eta [[Sergio Aliaga]] Espainiako txapeldunak izan dira.

==== Herri kirolak ====
Aizkolaritzan izan dira nafarrak nagusi herri kirolei dagokienez. [[Mikel Mindegia]]k 9 aldiz irabazi du Euskadiko txapelketa. Beste aizkolari arrakastatsu batzuk [[Floren Nazabal]], [[Donato Larretxea]], [[Patxi Astibia]], [[Iker Vicente]], [[Martin Garziarena]] eta [[Ramon Latasa]] izan dira. 

Harrijasotzaile ezagunena [[Iñaki Perurena]] da eta jasotako pisuaren errekorra [[Mieltxo Saralegi]]k ezarri zuen 2001ean, 329 kg hain zuzen ere.

[[Zazpi Herrialdeen Arteko Txapelketa]] 11 aldiz irabazi du Nafarroa Garaiko selekzioak eta palmaresean lehena da.

==== Mendiko eskia ====
2012tik urtez urte gero eta izen handiagoa hartzen ari den [[Bandres-Karolo]] [[Mendiko eskia|mendiko eskiko]] memoriala<ref>{{Erreferentzia|izenburua=bandres-karolo memoriala|url=https://bandres-karolo.com/|aldizkaria=bandres-karolo memoriala|sartze-data=2021-10-04}}</ref> antolatzen da [[Izaba|Izaban]]. Otsaileko asteburu bat izan ohi da normalean, elurraren arabera betiere. Kronoigoera eta bakarkako proba (eski-zeharkaldia) jokatzen dira. Bi mailatan banatzen da zeharkaldia: A eta B. Azken edizioetan A mailako proba Euskal Herriko Koparako puntuagarria izan da. B mailakoa berriz, maila apalagokoa eta herrikoiagoa da.

=== Hedabideak ===
{{Sakontzeko|Nafarroa Garaiko euskarazko irratiak}}

[[Euskalerria irratia]]k Nafarroako Foru Erkidego osorako eta euskaraz emititzen du. Kate txikienen artean [[Eguzki Irratia]] eta dugu Iruñerrian eta [[Irati irratia|Irati Irratia]] Pirinioetako ibarretan.

[[Egunkari]] nagusiak «[[Diario de Navarra|''Diario de Navarra'']]» eta «[[Diario de Noticias|''Diario de Noticias'']]» probintzian.

[[Aldizkari]]en artean «''[[Nabarra]]''» [[Euskal Herria|Euskal Herri]] osorako argitaratzen zen, baina itxi egin zuten 2011n, arazo ekonomikoak medio<ref>http://www.argia.com/albistea/nabarra-aldizkariak-argitaratzeari-utzi-dio-arazo-ekonomikoak-direla-eta 'Nabarra' aldizkariak argitaratzeari utzi dio arazo ekonomikoak direla eta</ref>. Tokian tokikoen artean, [[Bortziriak|Bortziriko]] «[[Ttipi-Ttapa]]» dugu adibide, baita ''[[Mendixut]]'' ere Pirinio aldean.

== Azpiegitura ==
=== Osasuna ===
* [[Nafarroako Ospitalea]], [[Virgen del Camino Ospitalea]] eta [[Nafarroako Unibertsitatea Klinika|Nafarroako Klinika Unibertsitarioa]] ([[Iruñea]]).
* [[García Orcoyen Ospitalea|Garcia Orcoyen Ospitalea]] ([[Lizarra]]).
* [[Sofia Erregina Ospitalea]] ([[Tutera]]).
* [[Ubarmin Klinika]] ([[Elkano (Eguesibar)|Elkano]]).

=== Garraioa ===
==== Errepide sarea ====
[[Fitxategi:Carreteras de Navarra.svg|thumb|Nafarroako errepide sarea.]]
Trafikoaren eskumena Espainiako Barne Ministerioarena da, eta Guardia Zibilak du trafikoa zaintzeko eskumena. Halaber, Ministerio horrek radarrak eta isunen administrazioa kudeatzen ditu. 2021eko martxoan ezagutu zen Estatuak 12,72 milioi euro kobratu zituela isunetan Nafarroako errepideetako radar finkoen bidez bost urtean, eta 208.000 gidarik jaso zutela salaketa horregatik. [[Euskal Autonomia Erkidegoa]]rekin mugan jarritako radarrek bildu zuten diru gehien isunetan, zehazki Altsasukoak (1.932.876,41 euro) eta Lekunberrikoak (6.587.398,59 euro), kobratu gabe gehiago utzi bazen ere.<ref>{{Erreferentzia|url=https://www.noticiasdenavarra.com/actualidad/sociedad/2021/03/27/radares-navarra-recaudan-12-millones/1132626.html|artikulua= Los radares del Estado en Navarra recaudan 12,72 millones y denuncian a 208.000 conductores en cinco años |aldizkaria=Noticias de Navarra |sartze-data=2021-03-28}}</ref>

==== Garraio publikoa ====
[[Fitxategi:Nafarroa trenak.png|thumb|Nafarroako gaur egungo eta iraganeko burdinbide eta tren geltokien mapa.]]
Garraio publikoan eragin handiena duena [[autobus]] konpainiak dira. [[Iruñeko autobus geltokia]]n zentratutako sare batek hainbat eskualdetara egiten du zerbitzua. [[La Baztanesa]], [[La Estellesa]], [[La Muguiroarra]], [[La Roncalesa]], [[La Veloz Sangüesina]] edo [[La Unión (garraio enpresa)|La Unión]]ek Iruñea eta eskualde buruak zein herriz herriko zerbitzua dute. Gainera, Iruñerrian ''Atarrabiarra'' edo ''La Villavesa'' izeneko [[Iruñerriko Eskualdeko Hiri Garraioa]] sarea dago.

[[Tren]] zerbitzuari dagokionez, behinola existitu ziren trenbide gehienak desagertuta daude gaur egun, eta trenbide nagusietan ere hainbat geltoki itxi dira. [[Castejongo geltokia]], [[Iruñeko tren geltokia]] eta [[Altsasuko geltokia]] dira zerbitzuen nodo zentralak. Euren arteko loturaz gain, [[Bartzelona]], [[Madril]], [[Vigo]] edo [[Irun]]era doazen zerbitzuak daude. Baita [[Miranda de Ebro]]rekin ([[Gasteizko geltokia]] bidean hartuta) edo [[Logroño]]rekin lotzen duten eskualdeko trenak. Trenbideen garairik oparoenean [[Iruñea-Zangoza burdinbidea]], [[Iruñea-Donostia burdinbidea]], [[Irun-Elizondo burdinbidea]] eta [[Anglo-Vasco-Navarro trenbidea]] existitu ziren, azken honek Lizarra eta [[Bergara]] lotzen zituen, Gasteiztik<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Gran Enciclopedia de Navarra {{!}} FERROCARRIL|url=http://www.enciclopedianavarra.com/?page_id=9773|sartze-data=2021-10-19}}</ref>.

==== Iruñeko aireportua ====
[[Iruñea-Noain aireportua]] — ofizialki ''Iruñeko aireportua / Aeropuerto de Pamplona'' [[Iruñea]]tik sei kilometrora dago, [[Noain Elortzibar|Noaingo]] udalerrian. [[Aena]] enpresako aireportu publikoa da. Bere urterik onenean, 2007an, guztira 500.097 bidaiari erregistratu ziren.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Presentación - Aeropuerto de Pamplona - Aena.es|url=http://www.aena.es/es/aeropuerto-pamplona/presentacion.html|aldizkaria=www.aena.es|sartze-data=2020-06-02}}</ref> Asfaltozko pista bakarra du, batez ere Espainiako helmugak eskaintzen dituzten hegaldientzat. [[Frankfurteko aireportua]]rekin ere lotura eskaini zuen [[Lufthansa]]k<ref>{{Erreferentzia|izena=Diario de|abizena=Noticias|izenburua=Lufthansa descarta recuperar el vuelo entre Pamplona y Fráncfort durante la temporada de invierno|hizkuntza=es|url=https://www.noticiasdenavarra.com/actualidad/sociedad/2021/10/05/lufthansa-descarta-recuperar-vuelo-pamplona/1187673.html|aldizkaria=www.noticiasdenavarra.com|sartze-data=2021-10-19}}</ref>.

=== Unibertsitateak ===

==== Nafarroako Unibertsitate Publikoa ====
[[Fitxategi:Universidad Pública de Navarra - Biblioteca.jpg|thumb|[[Nafarroako Unibertsitate Publikoa|NUPeko]] Liburutegia]]
[[Nafarroako Unibertsitate Publikoa]] (NUP, NAUP edo UPNA) [[1987|1987an]] sortu zen. 10.000 ikasle (700-edo hirugarren zikloan) eta 600 irakasle inguru dira. [[Arrosadia|Arrosadian]] kokatuta dago zen.<ref>{{eu}} [http://paperekoa.berria.info/harian/2010-10-22/011/005/bikaintasun_zigilua_ehu_eta_nupi.htm berria.info]{{Apurtutako esteka|date=martxoa 2021|bot=InternetArchiveBot|fix-attempted=yes}} (2010-10-22)</ref> 2000-2001 ikasturtetik ikasketa hauek eskaintzen zituen: Enpresa Zientzietako diplomatura (1.067 ikasle), Ingeniaritza Tekniko Industriala, Lan Harremanetako diploma, Enpresen Zuzendaritza eta Kudeaketan lizentzia, Ingeniaritza Industriala, Nekazaritza Ingeniaritza Teknikoa, Nekazaritza Ingeniaritza, Telekomunikazio Ingeniaritza, Ekonomia, Soziologia eta Zuzenbide lizentziak, eta Irakasle ikasketak eta Erizaintza.

2021ean 6 fakultate edo eskola hauek daude NUPen:

* Ekonomia eta Enpresa Zientzien Fakultatea
* Giza eta Gizarte Zientzien Fakultatea
* Nekazaritza Ingeniarien Goi Mailako Eskola Teknikoa
* Telekomunikazio eta Industria Ingeniarien Goi Mailako Eskola Teknikoa
* Osasun Ikasketen Unibertsitate Eskola
* Zientzia Juridikoen Fakultatea

==== Nafarroako Unibertsitatea ====
[[Fitxategi:Universidad de navarra.JPG|thumb|[[Nafarroako Unibertsitatea]]]]
[[Nafarroako Unibertsitatea]] egoitza nagusia [[Iruñea|Iruñean]] duen [[unibertsitate]] pribatu bat da. [[1952|1952ean]] sortu zuen [[José María Escrivá|Jose Maria Escriva de Balaguer]]-ek, [[Opus Dei]]-ko sortzailea. Izaera katolikoa du. 

Bertan, 42 titulazio ofizial ikas daitezke. 2007-2008 ikasurtean Nafarroako Unibertsitatean 828 lanaldi osoko irakasle eta 1.049 zerbitzu-langile zeuden. 9.188 ikasle gradu-ikasketetan matrikulatuta zeuden. 4.302 gradu-ondoko ikasle zeuden. 

Ikastetxe hauek biltzen ditu:

* [[Nafarroako Arkitektura Goi Eskola Teknikoa|Arkitektura Goi Eskola Teknikoa]] Iruñean
* [[Ekonomia eta Enpresa Zientzien Fakultatea (Nafarroako Unibertsitatea)|Ekonomia eta Enpresa Zientzien Fakultatea]] Iruñean
* [[Nafarroako Unibertsitatearen Zuzenbide Fakultatea|Zuzenbide Fakultatea]] Iruñean
* [[Nafarroako Unibertsitatea Klinika|Nafarroako Klinika Unibertsitarioa]] ere bere baitan hartzen du Iruñean, urtean 150.000 gaixori harrera egiten diona. 
* [[Madril]] eta [[Bartzelona|Bartzelonan]], negozio eskolak ditu
* [[Donostia|Donostian]] [[Nafarroako Unibertsitateko Campus Teknologikoa|Ingeniaritzako Goi Eskola]].
Nafarroako Unibertsitateak eskaintzen dituen tituluen artean [[Euskal Ikasketen Diploma]] izenekoa dago, euskara, historia eta Nafarroako zuzenbideari buruzko gaiak jorratzen dituena. 1963. urtean sortu zen Nafarroako Unibertsitatean euskal etnografia eta euskal kultura, euskalkien gaia lantzen zuen [[katedra]].<ref>{{erreferentzia|izena=|abizena=|izenburua=Euskal Hizkuntza eta Kultur Katedra. Aurkezpena.|hizkuntza=eu|egile-lotura=|url=https://www.unav.edu/eu/web/catedra-de-lengua-cultura-vasca/presentacion|egunkaria=|aldizkaria=|formatua=|sartze-data=2018-09-11}}</ref> [[Jose Basterretxea|Oskillaso]] eta [[Jose Migel Barandiaran]] irakasle izan zirelarik<ref>[https://www.unav.edu/documents/14318956/14655358/Historia.pdf/ae749c1f-1637-04b5-2c61-2631fdb1dacd Ana Echaide Itarte: Euskal hizkuntza eta kultura katedraren ibilbidea. Recorrido histórico de la cátedra de lengua y cultura vasca de la Univ. de Navarra.]</ref>, [[Euskal Hizkuntza eta Kultura Katedra]] ere badago unibertsitatean eta euskal kultura bultzatzen duen [[Abarrots Euskara Taldea]] ere bai.<ref>{{eu}} [https://web.archive.org/web/20120220021022/http://www.unav.es/katedra/euskaraz/pagina_3.html Euskal Hizkuntza eta Kultura Katedra], Nafarroako Unibertsitatea. 2010-01-17.</ref>

==== Udako Euskal Unibertsitatea ====
[[Fitxategi:JREtxebarria Ikergazte2017.jpg|thumb|[[Ikergazte]] kongresua ([[Udako Euskal Unibertsitatea|UEU]] eta [[Nafarroako Unibertsitate Publikoa|NUP]], 2017)]]
[[Udako Euskal Unibertsitatea]] 1973ko udan sortu zen euskara unibertsitatean integratzeko. Euskal Herri osoan jarduten du.

[[1970|1970an]] unibertsitatean euskara ez zen bat ere erabiltzen. Hutsune hori betetzeko sortu zen , [[Euskaltzaindia|Euskaltzaindiaren]] babespean. Lehengo ekitaldi biak [[Donibane Lohizune|Donibane Lohizunen]] egin ziren, ondorengo biak [[Uztaritze|Uztaritzen]], eta azkenean 1977tik aurrera [[Iruñea|Iruñean]], non 20 urtez [[Iruñea|Iruñeko]]  Larraona ikastetxeko ikastaroak oso emankorrak izan ziren. Geroago, urteak pasa ahala, hainbat urrats kualitatibo egin dituzte etengabe euskarazko unibertsitatea eraikitzeko bidean, bai Nafarroan bai Euskal Herriko beste herrialdeetan ere.<ref>{{Erreferentzia|izena=Mikel Xabier|abizena=Aizpuru Murua|urtea=2003|izenburua=Udako Euskal Unibertsitatea : euskal kulturgintzan : Hasierako urteak, 1973-1984|argitaletxea=Udako Euskal Unibertsitatea|orrialdea=|orrialdeak=33-34|ISBN=|hizkuntza=|data=2003|url=https://www.worldcat.org/oclc/433518649|isbn=8484380416|pmc=433518649|sartze-data=2019-08-19}}</ref> 

Orobat euskaraz eta unibertsitate mailakoak diren atal hauek sustatzen ditu: ikastaroak (2000 ikastaro 1973tik), liburu-argitalpenak (438 liburu eta 3 aldizkari zientifiko), Internet zerbitzuak, kongresuak, profesionalen bilkurak, eta graduondoko-ikasketak (12 titulu, 250 ikasle). Udaz gain, beste urte sasoietan ere antolatzen ditu ikastaroak, baita jardunaldiak ere (esaterako, [[Informatikari euskaldunen bilkurak]], edo [[Natur Zientzietako Topaketak|Natur Zientzietako Topaketak)]]. Euskal komunitate zientifikoa ezagutarazteko eta trinkotzeko zenbait datu-base ere eskaintzen ditu ([[Inguma (datu-basea)|Inguma]] eta [[Tesiker (datu-basea)|Tesiker]]). [[Ikergazte]] kongresu zientifikoak 200 gazte ikerlari bildu zituen 2017an Iruñean.

== Ekonomia ==
2020ko [[Biztanleria aktibo|Biztanleria Aktiboa]] 278.400 pertsonakoa zen, honako jarduera sektoretan banatuta: [[Zerbitzu (ekonomia)|Zerbitzu]]<nowiki/>ak = 177.800, [[Industria]] = 75.700, [[Eraikuntza]] = 15.600, eta [[Lehen sektore|Lehen sektorea]] = 9.400.<ref>{{erreferentzia|urtea=2021|izenburua=Biztanleria aktiboaren inkesta|argitaletxea=Nafarroako Esatistika Erakundea. https://administracionelectronica.navarra.es/GN.InstitutoEstadistica.Web/InformacionEstadistica.aspx?R=1&E=172|hizkuntza=Es}}</ref>
[[Fitxategi:3693 ALSA - Flickr - antoniovera1.jpg|thumb|Sunsundegui enpresak [[Altsasu]]<nowiki/>n ekoiztutako autobus bat.]]
2019ko BPG-[[Barne produktu gordin|Barne Produktu Gordina]] 20.973 M €-koa izan zen. Beraz, BPGaren bolumenaren araberako Espainiako 14. ekonomia zen. [[Per capita]] BPGa [[Bizi-kalitate|bizi-kalitatea]]<nowiki/>ren adierazle ona da, eta 32.141 €-koa izan zen, estatuko BPGa 23.690 €-koa zen bitartean. Kopuru horrek esan nahi du Nafarroako [[biztanleria]] estatuko [[bizitza-maila]] onena dutenen artean dagoela, hain zuzen 3. postuan [[Autonomia erkidego|Autonomia Erkidego]]<nowiki/>etako per capita BPGaren rankingean.<ref>{{erreferentzia|urtea=2021|izenburua=Datos macro Navarra – Economía de las Comunidades Autónomas.|argitaletxea=Expansión
https://datosmacro.expansion.com/ccaa/navarra|ISBN=C.I.F.: B-87328910|hizkuntza=Es}}</ref>

2021eko bigarren hiruhileko BAI-[[Biztanleria Aktiboaren Inkesta]]<nowiki/>n, Nafarroako [[langabezia]] %10,3koa zen, estatuko langabeziaren ehuneko txikiena duen [[Euskal Autonomia Erkidegoa]]<nowiki/>ren ondoren.<ref name=":3">{{erreferentzia|izenburua=Datos macro Navarra – Encuesta de Población  Activa|argitaletxea=Expansión
https://datosmacro.expansion.com/paro-epa/espana-comunidades-autonomas/navarra|ISBN=C.I.F.: B-87328910|hizkuntza=Es}}</ref>

=== Zerbitzuak ===
Nafarroako Estatistika Erakundearen arabera, 2021eko urtarrilaren 1eko enpresa-egitura [[Zerbitzu (ekonomia)|zerbitzu]]<nowiki/>en sektorean kontzentratzen da bereziki, hamar enpresatik ia zortzi eta [[Soldatapeko lan|soldatapeko]] hamar pertsonatik bost bertan baitaude.

Enpresen biztanleriaren egituran pisu handiena duen sektoreak 19.616 enpresa biltzen ditu, arlo hauetan: [[ostalaritza]], [[Garraio|garraioa]] eta biltegiratzea, [[Informazio|informazioa]] eta [[Komunikazio|komunikazioak]], [[Finantzak|finantza]]- eta [[aseguru]]-jarduerak, [[ondasun higiezin]]-jarduerak, jarduera profesionalak, [[zientifiko]]<nowiki/>ak eta teknikoak, jarduera administratiboak eta zerbitzu lagungarriak, [[hezkuntza]]-, [[osasun]]- zein [[gizarte]]-laguntzako zerbitzuak, eta bestelako gizarte-jarduerak Gainerako Zerbitzu bezala biltzen diren zerbitzu pertsonalak barne, eta enpresa guztien % 55,5 dira.

[[Merkataritza]]<nowiki/>ren pisua ere garrantzitsua da, 8.060 enpresa baititu. Guztizkoaren % 22,8rekin, sektore honetan sartzen dira handizkako eta txikizkako salmentako jarduerak egiten dituzten enpresak eta merkataritzako bitartekariak.<ref>{{erreferentzia|urtea=2021|izenburua=Directorio de empresas de Navarra|argitaletxea=Nafarroako Estatistika Erakundea
http://www.navarra.es/home_es/Gobierno+de+Navarra/Organigrama/Los+departamentos/Economia+y+Hacienda/Organigrama/Estructura+Organica/Instituto+Estadistica/NotasPrensa/Directorioempresas.htm|hizkuntza=Es}}</ref>
 

=== Industria ===
Industria-sektoreak soldatapeko hamar pertsonatik lau enplegatzen ditu, eta hamar enpresatik bat hartzen du. Nafarroako industria goi mailakoa eta esportatzailea da, eta 51 enpresa daude 500 enplegatutik gora dituztenak.<ref>{{erreferentzia|urtea=2021|izenburua=Ranking de empresas|argitaletxea=El Economista.
https://ranking-empresas.eleconomista.es/empresas-NAVARRA.html|hizkuntza=Es}}</ref> Horien artean batzuk multinazionalen filialak dira, hala nola [[Volkswagen]] eta beste hainbat bertako kapitala dutenak, ezagunenak [[Azkoyen|Azkoyen Taldea]], [[Sunsundegui]] edo [https://www.fagorederlan.com/eu/inicio Fagor Ederlan] izanik.<ref>{{erreferentzia|urtea=2021|izenburua=Catálogo de la industria navarra|argitaletxea=Diputación Foral de Navarra. Gobierno de Navarra, Prensa publicaciones|ISBN=9788423502462|hizkuntza=Es}}</ref>

Jarduera industrialek CETENASAtik (Nafarroako Zentro Teknologikoak) sortutako ikerketa teknologikorako zentro batzuen euskarria dute. Zentro horiek enpresen [[lehiakortasun]]<nowiki/>a hobetzen laguntzen dute.<ref>{{erreferentzia|abizena=Apraiz, Amaia, Martínez, Ainara, Romano,María|urtea=2019|izenburua=Patrimonio industrial de Navarra|argitaletxea=Gobierno de Navarra. Fondo de Publicaciones; N.º 1|orrialdeak=365, 370|ISBN=8423535053, ‎ 978-8423535057|hizkuntza=Es}}</ref>

NIE- Nafarroaren Industriaren Elkarteak industriaren eta haren ingurunearen arteko [[Lankidetzazko ekonomia|lankidetza]] eta [[Lehiakortasun|lehiakortasuna]]<nowiki/>ren hobekuntza sustatzen ditu. NIE elkarte pribatua da, [[kudeaketa]]<nowiki/>n eta [[teknologia]]<nowiki/>n espezializtua, erreferente izateraino, eta Nafarroako enpresa garrantzitsuenen %70 inguru biltzen ditu, bezero eta elkartuen artean, fakturazio-bolumenari dagokionez. <ref>{{erreferentzia|abizena=Bayo, Alberto, et al.|urtea=2010|izenburua=Claves de la economía y la empresa de Navarra|argitaletxea=Colección Informes. Gobierno de Navarra|orrialdea=144|ISBN=9788461337422|hizkuntza=Es}}</ref>

=== Eraikuntza ===
 
2020. urtean [[eraikuntza]] sektoreak 15.600 enplegatu zituen,<ref name=":3" /> 2.709 enpresetan banatuta.<ref>{{erreferentzia|urtea=2021|izenburua=Guía de empresas, servicios y profesionales de Navarra|argitaletxea=Anuario de la Construcción
https://www.anuariodelaconstruccion.com/|ISBN=B31414873|hizkuntza=Es}}</ref> Sektoreko adierazle nagusiak lanpostuak, zementuaren kontsumoa, eraikingintza eta obra zibila dira. 

Eraikingintza azpi-sektorean hiru jarduera mota daude: garrantzitsuena den etxegintzaren arloa, gizarte-ekipamendua eta bestelako eraikuntza. 2020an egiten hasitako [[etxebizitza]] babestuak 605 izan ziren, eta libreak 1954. Bukatutakoak berriz, 558 izan ziren babestuak eta 1498 libreak.<ref name=":4">{{erreferentzia|abizena=Madariaga, Joseba|urtea=2021|izenburua=Economía Navarra. Informe 2020|argitaletxea=Departamento de Estudios. Laboral Kutxa
https://corporativa.laboralkutxa.com/src/uploads/2021/09/ECONOMIA-NAVARRA-2020.pdf|orrialdea=103|orrialdeak=|ISBN=978-84-946432-8-6|hizkuntza=Es}}</ref>   

[[Obra zibilen ingeniaritza|Obra zibila]]<nowiki/>ren azpi-sektorean, lau jarduera mota bereizten dira: [[Garraio|garraioa]], [[Urbanizazio (hirigintza)|urbanizazioa]], hidraulikoa eta [[ingurumen]]<nowiki/>a. Estatuko zein Nafarroako Gobernuko lizitazio publikoek baldintzatzen dute beraien dinamismoa, eta pandemiaren eraginez 2020an soilik 130 M€ inbertitu ziren, hain zuzen aurreko urtekoaren erdia.

Etorkizunari begira sektoretik eraikuntzaren trakzio- lana beste jarduera ekonomiko batzuekiko azpimarratzen dute, eta [[energia eraginkortasun]]<nowiki/>eko eta [[ekonomia zirkular]]<nowiki/>reko estrategiekin lotura, garapen [[Jasangarritasun|jasangarri]]<nowiki/>ra eta erresilientea bideratzeko.<ref name=":4" />
 

=== Lehen sektorea ===
2020an, [[nekazaritza]]<nowiki/>ko elikagaien [[merkataritza-balantza]]<nowiki/>k ildo positiboari jarraitu zion, 727 milioi euroko [[Superabit (argipena)|superabit]] osoarekin. Animalia bizien eta animalia-arloko produktuen adarrak 203 M€ esportatu zituen eta 141 M€ inportatu; landare-arloko produktuen adarrak, koipeek eta olioek berriz, 520 M€ esportatu eta 260 M€ inportatu zituen, eta elikagai-industrietako produktuen adarrak 631 M€ esportatu eta 226 M€ inportatu zituen.<ref name=":4" />

Nekazaritza azpisektorean, [[Belar|belarki]]<nowiki/>en laboreek 255 mila Ha okupatu zituzten, eta zurezko laboreek berriz 31 mila Ha. Nekazaritzako ekoizpen nagusiak [[zereal]]<nowiki/>ak 1.010.080 tona, [[Bazka-landare|bazka]]-laboreak 991.455 tona,eta [[barazki]]<nowiki/>ak 518.481 tona izan ziren; kopuru txikiagoekin zeuden zurezko laboreak (mahastiak, fruta-arbolak eta olibadiak), laborantza industrialak, tuberkuluak eta lekadunak.<ref name=":4" />

[[Abeltzaintza]]<nowiki/>ren azpisektorean, 2020an zerri-erroldak 685.605 buru zituen, ardi-aziendak 467.020, behi-aziendak 123.450, eta ahuntz-aziendak 12.755.<ref name=":4" />

== Jaiak ==
[[Fitxategi:Aurtitz Ituren Zubieta Inauteriak Maite Irizarrek Dantzan webgunean.jpg|eskuinera|thumb|[[Joaldun]]ak. Ituren eta Zubietako Inauterietan]]Urte oso zehar ospatzen dira Nafarroako herriko festak. Herriko festa gehienek lotura dute Santuekin eta herri bakoitzak badu bere patroiak. Jatorri erlijiosoko festekin segituz, martxoaren lehendabiziko bi asteburuetan ospatzen dira Xabierraldiak, hau da, Xabier herriraino urtero egiten den erromeria. Beste hainbeste jaik, berriz, inauterietan zentratzen dira eta oso famatuak dira, adibidez, Ituren eta Zubietan ospatzen direnak, baita Sakana aldean ere. Honetaz aparte, apirileko azken igandean urteroko jai egiten dute Baigorren, Nafarroaren Eguna, Nafarroa Garaiaren eta [[Nafarroa Beherea|Beherearen]] arteko batasun kulturala aldarrikatzeko.

Hau da jai esanguratsuenen zerrenda: 
* [[Urtarril]]aren azken asteko astelehen eta asteartean. [[Ituren eta Zubietako inauteriak]].
* [[Otsail]]a. [[Inauteriak Euskal Herrian|Inauteriak]] hainbat herritan: [[Arizkun]], [[Altsasu]], [[Bera]], [[Lantz]], [[Lesaka]], [[Unanu]]...
* [[Martxo]]aren lehenbiziko bi asteburuetan [[Xabierraldi]]a
* [[Apiril]]aren azken igandean: '''[[Nafarroaren Eguna]]''', [[Baigorri]]n.
* [[Uztailaren 7]]a: [[Iruñeko Sanferminak|Sanferminak]], probintziako festa ezagunenak.
* [[Irailaren 29]]a: [[Done Mikel Aralarkoaren santutegia|Done Mikel Aralarkoaren]] eguna.
* [[Abenduaren 3]]a: [[Frantzisko Xabierkoa|San Frantzisko Xabierkoaren]] eguna, [[Nafarroako Foru Erkidegoaren Eguna]].

== Nafar ospetsuak ==
* [[Eneko Arista]] ([[770]] inguru – [[852]] inguru), [[Iruñeko Erresuma]]ko lehenbiziko erregea.
*[[Oneka Beraskoitz Iruñekoa]] ([[790]] - [[831]]) [[Iruñeko Erresuma]]ko lehenbiziko erregina.
*[[Tota Azearitz|Tota Iruñekoa]] ([[876]] - [[958]]), agintaria
*[[Urraka Iruñekoa]] (901 -956 )  
*[[Andregoto Garindoitz]] ([[876]] - [[958]]), agintaria
*[[Zuria Nafarroakoa (1177-1229)]], politikari 
*[[Maria Nafarroakoa (1355-1420)]]  
*[[Zuria I.a Nafarroakoa]] ([[1387]] - [[1441]]), agintari 
*[[Zuria II.a Nafarroakoa|Blanka II.a Nafarroakoa]] ([[1424]] - [[1464]]), politikari
* [[Pedro Urtsua]] ([[1520]] inguru – [[1561]]), konkistatzailea eta esploratzailea.
* [[Frantzisko Xabierkoa]] ([[1506]]–[[1552]]), jesuita eta santua.
*[[Manuela Ezkerro|Manuela Ezkerro Saenz de Txabarri]]  (?- [[1763]]),   [[inprimatzailea]]
* [[Frantzisko Xabier Mina]] ([[1789]]–[[1817]]), gerrillari eta militarra.
* [[Hilarion Eslaba]] (1807–[[1898]]), musikagilea.
*[[Manuela Etxarri]] ([[1816]] - [[1893]]), bertsolari
*[[Maria Tadea Verdejo y Durán]] ([[1830]] - [[1854]]), idazle 
*[[Martina Ezkurra]] ([[1841]] - [[1936]]), sendalaria
* [[Julian Gaiarre|Julian Gayarre]] ([[1844]]–[[1890]]), tenorea.
* [[Pablo Sarasate]] ([[1844]]–[[1908]]) [[biolin]] jole eta musikagilea.
*[[Remigia Etxarren]] ([[1853]] - [[1921]]), funanbulista
* [[Arturo Kanpion]] ([[1854]]–[[1937]]), idazlea.
*[[Soledad Villafranca]]  (1880-1949), [[Anarkismo|anarkista]] 
*[[Carmen Baroja]]  ([[1883]] - [[1950]]) idazle eta [[Etnologia|etnologoa]]
*[[Josefa Uritz|Josefa Uritz Pi]] ([[1883]] - [[1958]]), pedagogoa eta irakaslea 
*[[Rosa Oteiza]] ([[1883]] - [[1970]]), emagin eta modeloa
*[[Emiliana Zubeldia]] ([[1888]] - [[1987]]), piano-jotzailea eta musika-irakaslea 
*[[Matilde Huitzi]] ([[1890]] - [[1965]]), abokatua, sufragista, pedagogoa eta maistra
*[[Bakea Ziganda]] ([[1890]] - [[1966]]), euskaltzain urgazle 
*[[Elisa Uritz]] ([[1893]] - [[1979]]), irakasle, pedagogoa eta berritzailea
*[[Joaquina Eguaras]] ([[1897]] - [[1981]]), artxibozaina eta hebraísta 
*[[Karle Garmendia Aldaz]] ([[1898]] - [[1983]]), margolaria
*[[Maria Camino Oskoz]] (1910-1936), [[maistra]] eta [[Alderdi komunista|alderdi komunistako]] idazkaria
*[[Feliciana Setoain]] ([[1912]] - [[2008]]), idazlea eta musikaria
* [[Francisco Javier Saenz de Oiza]] ([[1918]]–[[2000]]) arkitektoa.
*[[María Luisa Elio]] ([[1926]] - [[2009]]), idazlea eta aktorea antzerkian eta zineman
* [[Jose Maria Jimeno Jurio]] ([[1927]]–[[2002]]) historialaria eta etnografoa.
*[[Sagrario Aranburu|Sagrario Aranburu Olasagarre]] ([[1930]] - [[2021]]), abeslari, musikaria eta dantzaria
* [[Jose Maria Satrustegi]] ([[1930]]–[[2003]]), idazlea eta [[euskaltzaindia|euskaltzaina]].
* [[Miguel de la Quadra-Salcedo]] ([[1932]]), kirolaria, kazetaria eta esploratzailea.
* [[Rafael Moneo]] ([[1937]]) [[tutera]]r arkitektoa.
*[[Lucia Bakedano]] ([[1938]]),   idazlea eta  zutabegilea
* [[Carlos Garaikoetxea Urriza|Carlos Garaikoetxea]] ([[1938]]), politikaria, [[Euskal Autonomia Erkidegoa|Euskal Autonomia Erkidegoko]] [[lehendakari]] izana ([[1980]]–[[1985]]).
*[[Charo Fuentes]] ([[1943]]), idazlea, poeta eta kultura-ekintzailea
*[[Eukene Lacarra]] ([[1944]]),  [[mediebalista]], literatura-kritikari eta katedraduna
*[[Ana Yabar|Ana Yabar Sterling]] ([[1948]]), abokatua, politikaria, ekonomialaria eta unibertsitateko irakaslea
*[[Blanca Roncal|Blanca Roncal Azanza]] ([[1950]]), [[Ginekologia|ginekologoa]] eta politikaria
*[[Blanca Fernández Viguera]] ([[1951]]),  soziologoa, ikertzailea eta irakaslea
*[[Sagrario Aleman]] ([[1952]]),  euskaltzaina, katedraduna eta politikaria
* [[Aurora Beltrán]]  ([[1964]]), musikaria.
* [[Miguel Indurain]] ([[1964]]), txirrindularia, arlo horretan inoizko garaipenik handienak lortu dituen [[euskal Herria|euskal herritarra]].
* [[Uxue Barkos]] ([[1964]]), politikaria. [[Nafarroako Gobernua|Nafarroako Gobernu]]<nowiki/>ko lehen emakume lehendakari abertzalea.
* [[Iñaki Otxoa de Olza]] ([[1967]]–[[2008]]), [[mendizaletasun|mendizalea]] eta alpinista.
* [[Aimar Olaizola]] ([[1979]]), [[pilotari]]a.
* [[Gorka Urbizu|Gorka Urbizu Ruiz]] ([[1977]]), [[musikari]]a.
* [[Amaia Romero]] ([[1999]]), musikaria.

== Oharrak ==
{{erreferentzia zerrenda|taldea=oh}}

== Erreferentziak ==
{{ lur | data=2013/01/02}}
{{erreferentzia_zerrenda|30em}}

== Bibliografia ==
{{Erreferentzia
| abizena1 =* Esparza Zabalegi
| izena1 = Jose Mari
| abizena2 = Aoiz
| izena2 = Floren
| abizena3 = Zabaleta
| izena3 = Patxi
| izenburua = Tres tristes trileros; Arbeloa, Del Burgo y Aizpún
| isbn = 978-84-16350-64-3
| argitaletxea = Txalaparta SL
| lekua = Tafalla
| urtea = 2016
}}
{{Erreferentzia
| abizena1 =* Esparza Zabalegi
| izena1 = Jose Mari
| izenburua = Euskal Herria kartografian eta testigantza historikoetan
| isbn = 978-84-936037-9-3
| argitaletxea = Euskal Editorea SL
| lekua = 
| urtea = 2012
}}

== Ikus, gainera ==
* [[Nafarroako armarria]]
*[[Nafarroa arragoa|Nafarroa arragoa (abestia)]]
*''[[Herribehera|Herribehera (abestia)]]''

== Kanpo estekak ==
{{atari|Nafarroa|Nafarroa}}
* [http://www.nafarroa.eus Nafarroako Foru Erkidegoko Gobernuaren webgunea] {{es}} {{eu}} {{fr}} {{en}}
* [http://www.nafarroakoparlamentua.eus/ Nafarroako Foru Erkidegoko Legebiltzarraren webgunea] {{es}} {{eu}} {{fr}} {{en}}
* [http://www.turismo.navarra.es/eus/organice-viaje/mapa.aspx?idioma=eu Nafarroa Garaiaren mapa] {{es}} {{eu}} {{en}} {{fr}} {{de}} {{it}} {{nl}}
* [https://web.archive.org/web/20051025033752/http://sitna.cfnavarra.es/?lang=eus Topografia, satelitezko irudiak eta mapak] {{es}} {{eu}} {{fr}} {{en}}
{{autoritate kontrola}}

{{Euskal Herriko lurralde aurkibidea}}
{{Espainiako autonomia erkidego aurkibidea}}
{{Espainiako probintzia aurkibidea}}
{{Euskal Herriko atariak}}
{{Erdi-babestua}}

[[Kategoria:Nafarroa Garaia]]