Википедия

Уикипедия (англисче Wikipedia термини /ˌwɪkɪˈpiːdɪə/ деп окулат) – коммерциялык эмес "Викимедиа Фаундейшн" (Wikimedia Foundation) фонду тарабынан түзүлүп каржыланган эркин жана акысыз интернет энциклопедия. Сайттын эрежелерине баш ийген колдонуучулар макалаларды оңдоо мүмкүндүгүнө ээ.

Уикипедия – дүйнөдөгү белгилүү сайттардын ичинен жетинчи орунду ээлейт. Интернет чөйрөдөгү эң көлөмдүү жана кеңири таанымал маалымат казыналардын бири. Уикипедия 2001-жылдын 15-январында Жимми Уэйлс (англ. Jimmy Wales) менен Ларри Сэнгер (англ. Larry Sanger) тарабынан ишке киргизилген. Сайттын аталышын[11] wiki (гавай тилинде «ылдам»[12] дегенди билдирет) жана encyclopedia (энциклопедия) сөздөрүнөн кураштырып Ларри Сэнгер[10] ойлоп тапкан.

Адеп англис тилинде гана түзүлгөн Уикипедия, өтө тездик менен мазмуну жана оңдоо ыкмалары боюнча бири-биринен айырмаланган, бирок баштапкы тилдин сапатынан кем калбаган көп тилдүү бөлүмдөрүн иштеп чыкты. Бүгүнкү күндө англис Уикипедиясы 200 тилдеги Уикипедия баракчаларынын ичинен 4,7 миллиондон ашуун киргизилген макаласы менен өзгөчөлөнөт. 2014-ж. февраль айындагы эсеп боюнча, ай сайын [13] 500 миллион колдонуучу 18 миллиард жолу Уикипедия маалыматтарын пайдаланышат. Ушул эле жылдын ноябрь айындагы абалында, Уикипедияга жалпысынан 19 миллион колдонуучу [14] катталган. Булардын 69 миңи жигердүү салым кошуучулар. 1869-жылдан бери чыгып жаткан, илимий чөйрөдө өтө белгилүү англиялык Nature журналы, Уикипедияга киргизилген маалыматтардын тактыгын далилдөө максаты менен 2005-жылы жүргүзүлгөн изилдөөнүн жыйынтыктары жарыяланган. Изилдөөдө Уикипедиядан алынган 42 макала менен Британника эңциклопедиясындагы (англ. Encyclopaedia Britannica) илимий макала салыштырылган. Натыйжада Уикипедиянын тактыгы кеңирилик менен тууралыгы боюнча деңгээли алдыңкы орунда турган кадыр-барктуу энциклопедиядан кем калышпай турганы маалым болгон.

Ошол эле учурда айрым сынчылар Уикипедияда жаңылыштыктар көп кетирилип, көп учурда “чындык, жарым-жартылай чындык менен бирге калптарга” да орун бериле тургандыгын, ошондой эле маалыматтарды каалагандай жарыялай берүүгө мүмкүн экендигин сындап чыгышкан. Уикипедиягагы макалаларда текшерилбеген айрым маалыматтар орун алгандыктан, Уикипедиянын бейтарап саясатына шек келтирген сындар айтылган. Уикипедияга колдонуучу катары катталгандар да, катталбагандар да салым кошуу укугуна ээ. Жаңы түзүлгөн же оңдолгон макалада текстке тиешеси жок маалымат же идеологиялык жактан туура эмес ой айтылса да дароо сакталат. Бирок салттуу энциклопедиялардан айырмаланган Уикипедиядагы маалыматтар оңдолот.

• Чектөөлөр

Уикипедиянын Англис тилинде же башка бөлүмдөрүндө макала түзүү мүмкүндүгү чектелет. Мисалы, катталган колдонуучу гана жаңы макала түзөт. Кылдаттыкты талап кылуучу макалаларды түзүүгө же оңдоого жарым-жартылай тыюу салынат. Айрым макалаларды аймактык администратор гана оңдоо укугуна ээ. Уикипедиянын «Түзөтүү тарыхы» функциясынын жардамы менен буга чейинки өзгөртүүлөрдү көрүүгө болот. Бул функция макаладагы каталарды оңдоп, андан кийинки өзгөрүүлөрдү көзөмөлдөөгө жардам берет. Уикипедиянын ар кайсы даражадагы колдонуучулары «Талкуу» функциясы аркылуу түзүлүп жаткан макалага тиешелүү маселелерди талкуулай алышат. Туруктуу колдонуучулар «Байкоо жүргүзүү тизмеси» аркылуу кызыктуу деп эсептеген макалаларды белгилеп алып, бул макаладагы толуктоолор же түзөтүүлөр жөнүндө кабардар болуп турушат. Бот деп аталган компьютердик программа макаланын тактыгы менен тууралыгына шек келтирген маалыматтарды өчүрүп турат. Бул программа жалпы стилистикалык каталарды оңдоп, статистикалык маалыматтарга таянган стандарттуу форматтагы макалаларды жаратууга көмөкчү болот.

• Вандализм

Уикипедиядагы вандализм – интернет энциклопедиясынын бүтүндүгүн жана тууралыгын бузуу аракеттери. Цензурага алынган сөздөр менен бирөөнүн намысына шек келтирүү вандализмдин кеңири таралган түрү. Уикипедиянын казынасындагы макалаларда жеке кызыкчылыгын таанытуу максаты менен бир нерсени жарыялоого, рекламалоого тыюу салынат. Уикипедиянын айрым беттерин толугу менен өчүрүү, чындыкка туура келбеген маалымат берүү, темага тиешеси жок ашыкча маалыматтарды кошумчалоо дагы вандализмдин түрлөрү. Чын-жалган аралаш маалыматты улам жаңыланып турган макалалардын арасынан тез ажыратып табуу дээрлик мүмкүн эмес. Бул себептен вандализмге учураган айрым беттер көпкө чейин өзгөртүлбөй калышы мүмкүн. Уикипедиядагы вандализм менен «жараланган» беттерди таап чыгууга бир нече гана мүнөт кетсе дагы, кээ бир беттерди калыбына келтирүү үчүн бир топ убакыт талап кылынат. Вандализмге учураган Уикипедиянын айрым беттерине өтүүгө чек коюлуп калышы мүмкүн. 2005-жылдын май айында Жон Лоуренс Сайгенталер аттуу америкалык журналист, жазуучу жана саясий ишмердин өмүр баяны белгисиз колдонуучу тарабынан вандализмге алынган. Аты-жөнү белгисиз түзөтүүчү Сайгенталерди Жон Ф. Кеннединин өлүмүнө тиешеси бар деп көрсөткөн. Уикипедиянын чөйрөсүндө бул жалааны төрт ай бою эч ким оңдогон эмес. Жон Сайгенталер - «USA Today» аттуу күнүгө чыгуучу АКШнын эң биринчи жалпы улуттук гезитинин баш редактору жана Вандербильт университетинин алдында уюштурулган. Эркиндик форумунун (Freedom Forum) түзүүчүсү болгон. Жон Сайгенталер Уикипедиянын жетекчиси Жимми Уэйлске кайрылып, өмүр баянына олуттуу жалаа киргизген ким экендигин сурайт. Жимми Уэйлс бул ишке жооптуу адам ким экенин билбей тургандыгын, тактоо керектигин билдирет. Болуп өткөн окуядан кийин Сайгенталер Уикипедияны «жарабаган жана жоопкерчиликти билбеген изилдөө кулары» деп атайт. Бул окуядан кийин Уикипедияда тирүү инсандардын өмүр баянын камтыган макалаларга олуттуу текшерүү талап кылына баштайт.

• Уикипедиянын маданияттагы орду

Уикипедиянын казынасы илимий изилдөөлөрдө, китептерде, конференцияларда жана сот иштеринде булак катары пайдаланылат. Мисалы, Канада Парламентинин расмий сайты салттык эмес үй-бүлөлөр жөнүндөгү (Civil Marriage Act) мыйзамына мисал катары Уикипедияга шилтеме берет. АКШнын Федералдык соту менен Дүйнөлүк интеллектуалдык менчик уюму (World Intellectual Property Organization) көп учурда Уикипедияны кошумча булак катары көрсөтөт. АКШнын чалгындоочу мекемеси айрым билдирүүдөрүндө Уикипедияга шилтеме берет. 2013-жылы Венгриялык окумуштуулар Уикипедия аркылуу прокатка чыга элек кинотасмалардын ийгилигин алдын-ала белгилөөгө мүмкүн экенин далилдешти[116][117]. Журналистикада Уикипедияны булак катары пайдаланган учурлар көп кездешет. Уикипедиядагы маалыматтардан плагиат кылгандыгы үчүн бир нече журналист жумуштан кетирилген. 2007 – жылдын июль айында Уикипедияга арналган 30 мүнөттүк документалдык тасма тартылган (BBC Radio 4). Тасмада “уикипедия” термини - Google, Facebook, YouTube сыяктуу дүйнөнүн эң таанымал терминдеринин бирине айланганы жөнүндө сөз болот. Стивен Колберт аттуу америкалык куудул жана диктор The Colbert Report деген телеберүүсүндө Уикипедияны тамашаларына көп катыштырган. Стивен Колберт «wikiality» деген термин ойлоп тапкан.