Tazama chanzo cha Sudan

{{Infobox country |
native_name              = جمهورية السودان <br />''Jumhuriyat as-Sudan'' |
conventional_long_name   = Republic of the Sudan |
common_name              = Sudan |
image_flag               = Flag of Sudan.svg |
image_coat               = Emblem of Sudan.svg |
national_motto           = Al-Nasr Lana ([[Kiarabu]]: Ushindi ni Wetu) |
image_map                = Sudan in its region (claimed).svg|
national_anthem          = نحن جند للہ جند الوطن [[Nahnu Jund Allah Jund Al-watan]] ("Sisi ni Jeshi ya Mungu na Nchi yetu") |
official_languages       = [[Kiarabu]] |
capital                  = [[Khartoum]] |
latd=15|latm=00|latNS=N|longd=30|longm=00|longEW=E|
government_type          = <!--[[Authoritarian]] [[regime]]--> |
leader_titles = [[Rais]]<br /> [[Waziri Mkuu]] |
leader_names             = [[Abdel Fattah al-Burhan]] <br />[[Abdalla Hamdok]] |
largest_city             = [[Omdurman]] |
area                     = 1,886,068 |
area_rank                = ya 16 |
area_magnitude           = 1 E12 |
percent_water            = 5% |
population_estimate      = 40,235,000<!--UN 2015 est.-->|
population_estimate_year = Julai 2015 |
population_estimate_rank = ya 35 |
population_census        = 30,894,000 |
population_census_year   = 2008 |
population_density       = 16.4 |
population_density_rank  = 195 |
GDP_PPP_year             = 2005|
GDP_PPP                  = 68,629 |
GDP_PPP_rank             = 61 |
GDP_PPP_per_capita       = 2,046 |
GDP_PPP_per_capita_rank  = 126 |
HDI_year = 2003 |
HDI = 0.512 |
HDI_rank = 141st |
HDI_category = <font color="#FFCC00">medium</font> |
sovereignty_type         = [[Uhuru]] |
established_events       = &nbsp;- Tarehe |
established_dates        = Kutoka [[Misri]] na [[Uingereza]] <br /> [[1 Januari]] [[1956]] |
currency                 = Dinar|
currency_code            = SDD |
time_zone                = [[Moscow Time|MSK]] |
utc_offset               = +3 |
time_zone_DST            = not observed |
utc_offset_DST           = +3 |
cctld                    = [[.sd]] |
calling_code             = 249 |
footnotes                =
}}
[[Picha:Sudan 2011.jpg|thumb|350px|right|[[Ramani]] ya Sudan ikionyesha majimbo yake]] 
'''Sudan''' (jina rasmi: '''Jamhuri ya Sudan''') ni nchi ya tatu kwa ukubwa katika [[bara]] la [[Afrika]] na ya [[kumi na sita]] [[duniani]]

Imepakana na [[Misri]] [[kaskazini]], [[Bahari ya Shamu]] kaskazini-[[mashariki]], [[Eritrea]] na [[Ethiopia]] mashariki, [[Sudan Kusini]] [[kusini]]-mashariki, [[Afrika ya Kati]] na [[Chadi]] [[magharibi]], na [[Libya]] kaskazini-magharibi.

Ki[[jiografia]] nchi hii huhesabiwa kama sehemu ya [[Afrika ya Kaskazini]]. 

[[Mji mkuu]] ni [[Khartoum]]. 

Majimbo ya [[Sudan Kusini]] yalikuwa sehemu ya nchi hiyo lakini yalipiga [[kura]] ya kujitenga yakapata kuwa [[nchi huru]] kuanzia tarehe [[9 Julai]] [[2011]].

[[Picha:John Garang.jpg|thumb|150px]left|Aliyekuwa makamu wa Rais [[John Garang]], ambaye awali aliongoza wanamgambo wa Sudan Kusini kupigania [[uhuru]] wa majimbo ya kusini.]]

== Jiografia ==
''Ona pia:'' [[Orodha ya mito ya Sudan]], [[Orodha ya miji Sudan]]
[[Picha:Africa Mt Dair.jpg|thumb|280px|right|Mlima wa Dair eneo ya kati, Sudan]]
[[Picha:Sudd swamp.jpg|thumb|280px|right|Bwawa kusini mwa Sudan]]
Sudan iko upande wa [[Afrika]] ya kaskazini, ina [[pwani]] kwenye [[bahari ya Shamu]] kati ya [[Misri]] na [[Eritrea]]. Imetamalikiwa zaidi na [[mto]] [[Nile]] na [[mikono]] yake.

Ina eneo la [[kilomita mraba]] 1,886,068 (sq mi 728,215). 

[[Ardhi]] yenyewe ni [[kiwara]], lakini kuna [[milima]] upande wa mashariki na magharibi. 

Hali ya [[anga]] ni ya [[mwangaza]] kusini, na [[mikuranga]] kaskazini.

[[Mvua]] yapatikana miezi ya [[Aprili]] na [[Oktoba]]. 

[[Uharibifu wa mazingira]] hasa ni kwa sababu ya [[mmomonyoko]] wa [[udongo]] na [[utapakazi]] wa [[jangwa]].

=== Majimbo ===
Nchi imegawiwa katika [[wilaya]] 18, zilizogawiwa tena katika [[kata]] 133.
{{Columns |width=160px
|col1 =
* [[Al Jazirah, Sudan|Al Jazirah]]
* [[Al Qadarif (jimbo)|Al Qadarif]]
* [[Bahari ya Shamu, Sudan|Bahari ya Shamu]]
* [[Darfur Kaskazini]]
* [[Darfur Kusini]]
* [[Darfur Magharibi]]

|col2 =
* [[Darfur Mashariki]]
* [[Darfur ya Kati]]
* [[Kassala (jimbo)|Kassala]]
* [[Khartoum (jimbo)|Khartoum]]
* [[Kordofan Kaskazini]]
* [[Kordofan Kusini]]

|col3 =
* [[Kordofan Magharibi]]
* [[Kaskazini, Sudan|Kaskazini]]
* [[Mto Nile, Sudan|Mto Nile]]
* [[Nile nyeupe, Sudan|Nile nyeupe (Bahr al Jabal)]]
* [[Bluu Nile, Sudan|Nile ya buluu]]
* [[Sennar (Jimbo)|Sennar]]
}}

==Historia==
{{main|Historia ya Sudan}}
[[Picha:Sudan n3.jpg|thumb|left|150px|Sanamu ya Mfalme wa Wanubi, Sudan]]
[[Picha:Muhammad Ahmad al-Mahdi.jpg|thumb|Muhammad al-Mahdi]]
[[Picha:The Mahdist State, 1881-98, modern Sudan.png|thumb|left|300px|Dola la Mahdi 1881-1898]]
===Historia ya awali===
Nchi ilikuwa na makazi ya kudumu kuanzia [[milenia ya 8 KK]].

Katika [[milenia ya 5 KK]] watu walizidi kuhama [[Sahara]] ikigeuka [[jangwa]] wakasogea katika eneo la Sudan ya sasa ([[bonde]] la [[mto Nile]]).

Mchanganyiko wa watu hao uliunda [[ufalme wa Kush]] kwenye [[1700 KK]]. [[Makao makuu]] yalikuwa [[Kerma]].

Katika [[karne ya 8 KK]] watu wa ufalme huo waliteka Misri na kuitawala kwa [[karne]] moja hadi waliposhindwa na [[Waashuru]].

Baadaye makao makuu yalikuwa [[Meroe]], ambapo ufalme uliendelea hadi [[karne ya 4]] [[BK]] ukiwa maarufu kwa [[uhunzi]] kwa jina la Ethiopia.

===Ufalme kusambaratika===
Ufalme huo uliposambaratika, zilitokea falme mbalimbali katika eneo lake, mmojawapo ukiwa ule wa [[Nubia]].

Huko [[Ukristo]] ulienea katika [[madhehebu]] tofauti: [[Wakopti|yale ya Kikopti]] kutoka Misri na [[Waorthodoksi|yale ya Kibizanti]] kutoka [[Dola la Roma la Mashariki.|Roma ya mashariki]].

Baadaye [[Uislamu]] pia ulijitokeza katika falme hizo ukazidi kuenea hadi kuanzisha [[usultani wa Sennar]]. 

Mwaka [[1821]] mtawala wa Misri chini ya [[himaya]] ya [[Waturuki]] aliteka Sudan kaskazini.

Katika [[miaka ya 1870]] [[juhudi]] za [[Wazungu]] za kukomesha [[biashara ya utumwa]] zilisababisha kutokea kwa [[Mahdi]].

===Dola la Mahdi===
[[Dola la Mahdi]] (kwa [[Kiarabu]] المهدية, "mahdiyya") lilianzishwa na [[Muhammad Ahmad Al-Mahdi]] mwaka [[1881]] alipojitangaza kuwa mahdi kufuatana na imani ya Kiislamu akaongoza [[uasi]] dhidi ya Misri iliyotawala Sudan ikisimamiwa yenyewe na [[Uingereza]].

Muhammad Ahmad Al-Mahdi alifaulu kukusanya wafuasi wengi na kushinda Wamisri. Tarehe [[26 Januari]] [[1885]] jeshi lake lilitwaa mji mkuu [[Khartum]] na kumwua gavana [[Charles George Gordon|Gordon Pasha]].

Al-Mahdi alianzisha mji mkuu mpya ng'ambo ya mto Nile kwa kuunda [[Omdurman]]. Wamisri na Waingereza wakatoka nje ya Sudan.

Baada ya ushindi wake Al-Mahdi alikufa na [[homa ya matumbo]]. 

Ugomvi ulitokea kati ya makamu wake hadi [[1891]] wakati [[Abdallahi ibn Muhammad]] mwenye sifa ya kuwa aliongoza jeshi la mahdi wakati wa mashambulio dhidi ya Khartum alikubaliwa wa viongozi wa mahdiyya akajiita "[[khalifa]]". 

Khalifa Abdullahi aliimarisha utawala wake wa kuwaua wapinzani bila neema, kati yao wanafunzi na ndugu za mahdi mwenyewe. Akajenga jumba mjini Omdurman linalosimama hadi leo. 

Khalifa Abdullahi alijaribu kutumia teknolojia mbalimbali. Akanunua meli za mvuke za mtoni alizoziona Waingereza walizitumia pia akajenga kiwanda cha kutengenezea bunduki. Akaanzisha nyaya za mawasilaino kwa simu. Lakini kwa ujumla vita na utawala wa mahdiyya zilikuwa ziliharubu uchumi iliyoendelea kuzorota.

Khalifa alifaulu kupanua utawala wake juu ya maeneo karibu yote ya Sudan ya leo lakini alishindwa kufikia [[Ikweta (Sudan ya Kimisri)|jimbo la Ikweta]] ambako [[Emin Pasha]] aliendelea kutetea mabaki ya Sudani ya Kimisri. 
[[Picha:Jeshi ya Mahdi ya Sudan.jpg|thumb|300px|Jeshi la Mahdiyya]]

Itikadi ya kupanua utawala wa mahdiyya kwa njia ya [[jihad]] ilimsababisha khalifa kushambulia nchi jirani ya [[Ethiopia]] iliyotawaliwa na [[kaisari]] wa Kikristo. Mwaka 1887 akaongoza jeshi la askari 60,000 hadi [[Gondar]]. Waethiopia wakajibu kwa kushambulia Sudan mwaka 1889. Kifo cha Kaisari [[Yohane IV]] katika mapigano ya [[Metemma]] tarehe [[9 Machi]] 1889 ililazimisha Waethiopia kurudi kwao. Lakini jeshi la mahdiyya lilipoteza wanajeshi wengi pia likadhoofika.

Wakati huohuo jemadari wa khalifa Abd ar-Raħmān an-Nujumī alishambulia Misri lakini alishindwa kwenye mapigano ya Tushkah. Hii ilikuwa mara ya kwanza ya jeshi la mahdiyya kushindwa. 

Majaribio ya vita za jihadi dhidi ya [[Wabelgiji]] katika jimbo la Ikweta na dhidi ya [[Waitalia]] katika Eritrea yalishindikana pia.
[[Picha:Omdurman2.jpg|thumb|250px|Mapigano ya Omdurman 2 Septemba 1898]]

Mwaka [[1895]] mkuu wa jeshi la pamoja la Misri na Uingereza, jenerali [[Horatio Kitchener]] aliamua kulipiza [[kisasi]] kwa vita ya 1885 akaongoza jeshi kubwa dhidi ya Sudan. Kwa kutumia meli za mvuke kwenye mto Nile na kujenga reli akasongea mbele hadi Omdurman. 

Tarehe [[2 Septemba]] [[1898]] jeshi la mahdiyya lilishindwa kabisa katika mapigano ya masaa matano. Safari hiyo Waingereza waliandaliwa vizuri zaidi, pia silaha mpya kama [[bunduki ya mtombo]] ziliwapa ushindi. Upande wa khalifa walikufa [[askari]] 11,000, upande wa Waingereza na Wamisri watu 400 pekee.

Khalifa mwenyewe alitoroka akajenga jeshi upya na kutawala kusini mwa Sudan, lakini akauawa mwaka [[1899]] katika mapigano ya [[Umm Diwaykarat]]. 

Hivyo Waingereza walitawala Sudan pamoja na Misri hadi 1956, na Kitchener akawa gavana mkuu wa kwanza.

=== Baada ya Uhuru ===
[[Picha:Sudan political map 2000.jpg|thumb|280px|right|Ramani ya siasa ya Sudan kabla ya Sudan Kusini kujitenga.]]
Baada ya [[uhuru]] wa nchi ([[1956]]), ma[[kabila]] ya kusini, ambayo hayakukubali kusilimishwa, yalipigania [[vita]] ndefu hadi kupata uhuru wao.

[[Darfur]] ni eneo lenye majimbo matatu ambayo imeathiriwa na vita vya kisiasa, [[vita vya Darfur]].

Kutokana na vita nyingi [[serikali]] hazikuwa imara na kulikuwa na mabadiliko ya mara kwa mara baada ya uhuru. [[Mapinduzi]] ya kijeshi ya kwanza yalitokea mwaka [[1958]], kisha [[jenerali]] [[Ibrahim Abboud]] alitawala hadi [[1964]] wakati alipopaswa kujiuzulu kutokana na upanuzi wa vita katika Sudan Kusini na upinzani wa wananchi kwenye mji mkuu.

===Utawala wa Nimeiry===
Kilichofuata kilikuwa kipindi cha serikali 3 za kiraia hadi [[1969]]. Tarehe [[25 Mei]] [[1969]] [[jeshi]], chini ya [[kanali]] [[Gaafar Nimeiry]], lilipindua tena serikali. Nimeiry alikuwa [[waziri mkuu]], wakati [[bunge]] na vyama vyote vilipigwa marufuku. Nimeiry alitawala hadi [[1985]], na tangu [[1971]] alikuwa rais. Mwaka [[1972]] alifaulu kumaliza awamu ya kwanza ya vita ya wenyewe kwa wenyewe dhidi ya Sudan Kusini kwa [[mapatano ya Addis Ababa]]. Sudan Kusini ilipewa [[mamlaka]] ya kujitawala katika mambo ya ndani chini ya serikali ya kieneo. 

Mwanzoni Nimeiry alijaribu kuiga [[siasa]] ya [[Gamal Abdel Nasser]] nchini Misri na kutekeleza sera kadhaa za [[ujamaa]]. [[Utawala]] wake uliona upinzani kutoka kwa [[Wakomunisti]] na pia kutoka [[Waislamu]] wenye [[itikadi kali]]. Baada ya kupinduliwa kwa siku kadhaa na Wakomunisti alivunja ushirikiano na [[Urusi]] na kuanza kupokea [[wanasiasa]] wenye mwelekeo wa Uislamu mkali katika serikali yake. 

Tangu [[miaka ya 1980]] alisogea zaidi upande wa Uislamu wa kisiasa. Mwaka [[1983]] alitangaza [[sharia]] kuwa [[msingi]] wa [[sheria]] zote na kubadilisha sheria za [[jinai]] ipasavyo. Hatua hii ilisababisha upinzani katika sehemu za nchi zisizokaliwa na Waislamu. Alivunja pia serikali ya kieneo kwa Sudan Kusini na hivyo vita ya wenyewe kwa wenywewe ilianza upya.

Nimeiry alitangaza hali ya dharura iliyompa tena mamlaka za [[Dikteta|kidikteta]]. Mwaka [[1985]] aliruhusu kunyongwa kwa [[mwanafalsafa]] Mwislamu [[Mahmoud Mohammed Taha]] kwa kosa la "uasi dhidi ya Uislamu". Miezi minne baadaye Nimeiry alipinduliwa kwenye mwaka huohuo.

===Utawala wa Bashir===
Sudan ilirudi kwa miaka michache chini ya [[serikali ya kiraia]]. Mapinduzi yaliyofuata mwaka [[1989]] yalileta utawala wa jenerali [[Omar al-Bashir]]. Vita ya wenyewe kwa wenye iliendelea hadi mwaka [[2005]] ikamalizika kwa [[Mapatano ya Naivasha ya 2005|Mapatano ya Naivasha]] baina ya Sudan na [[SPLA]]. Sudan Kusini ilipewa miaka hadi [[2011]] kujitawala halafu kuwa na kura ya wananchi wa kusini kuhusu uhuru uliotangazwa mwaka uleule.

Tangu mwaka 2003 Bashir alisimamia pia vita ya jeshi lake na [[wanamgambo]] dhidi ya wakazi wasio [[Waarabu]] wa [[Darfur]] waliopinga utawala wake. 

Tarehe [[11 Aprili]] [[2019]] Bashir alipinduliwa na jeshi lake baada ya [[wiki]] kadhaa za [[maandamano]] ya wananchi wa Khartum na [[miji]] mingine dhidi yake. Kupinduliwa kwake pamoja na kipindi cha [[serikali ya mpito]] ya kijeshi vilitangazwa na waziri wa ulinzi, jenerali Awad Mohammed Ibn Auf. Ilhali waandamanaji waliendelea kupinga serikali ya kijeshi, Ibn Auf alijiuzulu tarehe [[12 Aprili]] na siku iliyofuata, tarehe 13 Aprili, jenerali [[Abdel Fattah Abdelrahman Burhan|Abdel Fattah Burhan]] alitangaza wanajeshi wanatafuta ushirikiano wa karibu na wapinzani wa utawala wa awali<ref>[https://www.bbc.com/swahili/habari-47919489 Kiongozi wa baraza la kijeshi la mpito nchini Sudan ameapa ''kuung'oa utawala], BBC News Swahili 13-04-2019</ref>.

== Watu na makabila ==
Kadiri ya [[sensa]] za mwaka [[2008]], wakazi walihesabiwa kuwa zaidi ya [[milioni]] 21.6. 

[[Kadirio]] ni kwamba wakazi ni karibu [[milioni]] 48 mwaka [[2022]].

Umma wa miji kama Khartoum (pamoja na [[Omdurman]], na Khartoum ya kaskazini) waongezeka zaidi: umma wa miji hiyo yakadiriwa milioni 6-7 na wengine wahamiaji milioni 2 ambao wamekimbia vita vya kusini, magharibi, mashariki na pia wengine kwa sababu ya [[ukame]].

Sudan ina aina mbili za [[utamaduni]] — [[Waafrika]] walio na Uarabu na Waafrika wasio Waarabu — na [[Elfu|maelfu]] ya [[makabila]] na migao ya kabila, [[lugha]] tofautitofauti kwa makundi au kabila – migawanyiko hii uleta siasa za utengo na [[ubaguzi]].

Majimbo ya Kaskazini hasa ndio makubwa nchini Sudan, na pia miji mikubwa iko katika majimbo haya. Zaidi ya milioni 22 wanaoishi katika majimbo haya ni Waislamu-Waarabu na wanaongea [[Kiarabu]], lakini wengi pia huongea [[lugha]] 70 za kikabila hasa [[Kinubi]], [[Kibeja]], [[Kifur]], [[Kinuban]], [[Kiingessana]], kwa kikundi hiki kuna wale wavutia zaidi kama: Wa-Kababish kutoka Kordofan kaskazini, watu hawa wanaofuga [[ngamia]]; Ga’alin (الجعلين), Rubatab (الرباطاب), [[Manasir]] (المناصير) and Shaiqiyah (الشايقيّة); makabila ambao makao yao ni karibu na mito ni kama Baggara wa [[Kurdufan]] na [[Darfur]]; Wakiham [[Beja]] eneo ya bahari ya Shamu na Wanubi wa Nile kaskazini, ambao wengine wamehamishwa karibu na mto Atbara. Eneo la Shokrya kwa Wabutana, Wabataheen wamepakana na Waga’alin na Washorya, upande wa kusini-magharibi eneo ya Butana. Pia kuna Warufaa, Wahalaween na makabila mengine mingi eneo la Gazeera na kwa ufuo wa Bluu Nile na eneo ya Dindir. Hata Wanubi kusini mwa eneo la Kurdufan na Wafur upande wa magharibi.

=== Makabila makuu ===
* [[Waja'alein]]
* [[Washigia]]
* [[Warubatab]]
* [[Washokrya]]
* [[Waababda]]
* [[Waazande]]
* [[Wabaggara]]
* [[Wabeja]]
* [[Waberta]]
* [[Wabornu]]
* [[Wadaju]]
* [[Wadinka]]
* [[Wafulani]]
* [[Wafur]]
* [[Wagumuz]]
* [[Wahausa]]
* [[Waingessana]]
* [[Wakoalib]]
* [[Wamahas]]
* [[Wamanasir]]
* [[Wamasalit]]
* [[Wamidob]]
* [[Wamoro]]
* [[Wanuba]]
* [[Wanuer]]
* [[Wanyimang]]
* [[Warashaida]]
* [[Watagale]]
* [[Watama]]
* [[Wazaghawa]]

===Lugha===
Nchini Sudan kuna lugha zaidi ya 70. Kati yake, muhimu zaidi ni [[Kiarabu]], ambacho ndicho [[lugha rasmi]] pamoja na [[Kiingereza]]. (Angalia [[Orodha ya lugha za Sudan]].)

=== Dini ===
[[Dini]] kubwa zaidi nchini ni [[Uislamu]] (97%).

[[Wakristo]] ni hasa [[Waorthodoksi wa Mashariki]] ([[Wakopti]], [[Kanisa la Kiorthodoksi la Ethiopia|Waethiopia]] na [[Kanisa la Kiorthodoksi la Eritrea|Waeritrea]], lakini pia [[Kanisa la Kitume la Armenia|Waarmenia]]), halafu [[Waorthodoksi]], [[Wakatoliki]] na [[Waprotestanti]].

== Elimu ==
Vyuo Vikuu vya Sudan ni kama vile:
* [[Akademia ya Sayansi ya Utabibu (Sudan)|Akademia ya Sayansi ya Utabibu]]
* [[Chuo Kikuu cha Wanawake cha Ahfad]]
* [[Chuo cha Sayansi na Teknolojia cha Bayan]]
* [[Chuo cha Watu wa Compyuta]]
* [[Chuo Kikuu cha Omdurman Ahlia]]
* [[Chuo Kikuu cha Gezira]]
* [[Chuo kikuu cha Khartoum]]
** [[Senta ya Utafiti, Mycetoma]]
* [[Chuo Kikuu cha Sudan cha Sayannsi na Teknolojia]]

== Tazama pia ==
* [[Orodha ya nchi kufuatana na wakazi]]
* [[Orodha ya nchi za Afrika kulingana na idadi ya watu]]
* [[Orodha ya nchi za Afrika kulingana na msongamano wa watu]]
* [[Orodha ya nchi za Afrika kulingana na pato la taifa]]
* [[Demografia ya Afrika]]
* [[Orodha ya miji ya Sudan]]
* [[Uislamu nchini Sudan]]
* [[Elimu nchini Sudan]]
* [[Utamaduni wa Sudan]]
* [[Muziki wa Sudan]]
* [[Orodha ya waandishi wa Sudan]]
* [[Mgogoro wa Darfur]]
* [[Makabila ya Sudan]]
* [[Haki za kibinadamu nchini Sudan]]
* [[Janjaweed]]
* [[Kush]]
* [[Jeshi la Sudan]]
* [[Nubia]]
* [[Josefina Bakhita]]

==Marejeo==
===Tanbihi===
<references/>

===Vitabu===
* Brown, Richard P.C. (1992) ''Public Debt and Private Wealth: debt, capital flight and the IMF in Sudan''. [[Macmillan Publishers]] [[London]] ISBN 0-333-57543-1.
*[[Winston Churchill|Churchill, Winston]] (1899; 2000). ''[[The River War|The River War — An Historical Account of the Reconquest of the Soudan]]''. [[Carroll & Graf Publishers]] ([[New York City]]). ISBN 978-0-7867-0751-5.
* [[Paul Clammer|Clammer, Paul]] (2005). ''Sudan — The Bradt Travel Guide''. [[Bradt Travel Guides]] ([[Chalfont St. Peter]]); [[Globe Pequot Press]]. ([[Guilford, Connecticut]]). ISBN 978-1-84162-114-2.
* Evans-Pritchard, Blake; Polese, Violetta (2008). ''Sudan — The City Trail Guide''. [[City Trail Publishing]]. ISBN 978-0-9559274-0-9.
* [[Mandour Elmahdi|El Mahdi, Mandour]]. (1965). A Short History of the Sudan. Oxford University Press. ISBN 0-19-913158-9.
* Fadlalla, Mohamed H. (2005). ''The Problem of Dar Fur'', [[iUniverse]] ([[New York City]]). ISBN 978-0-595-36502-9.
* Fadlalla, Mohamed H. (2004). ''Short History Of Sudan''. [[iUniverse]] ([[New York City]]). ISBN 978-0-595-31425-6.
* Fadlalla, Mohamed H. (2007). ''UN Intervention in Dar Fur'', [[iUniverse]] ([[New York City]]). ISBN 978-0-595-42979-0.
* Jok, Jok Madut (2007). ''Sudan — Race, Religion and Violence''. [[Oneworld Publications]] ([[Oxford]]). ISBN 978-1-85168-366-6.
* [[Godfrey Mwakikagile|Mwakikagile, Godfrey]] (2001). ''Slavery in Mauritania and Sudan — The State Against Blacks'', in ''The Modern African State — Quest for Transformation''. [[Nova Science Publishers]] ([[Huntington, New York]]). ISBN 978-1-56072-936-5.
* O'Fahey, Rex Seán; Spauling, Jay Lloyd (1974). ''Kingdoms of the Sudan''. [[Methuen Publishing]] ([[London]]). ISBN 978-0-416-77450-4. Covers [[Sennar (sultanate)|Sennar]] and [[Darfur]].
*Peterson, Scott (2001). ''Me Against My Brother — At War in Somalia, Sudan and Rwanda — A Journalist Reports from the Battlefields of Africa''. [[Routledge]] ([[London]]; [[New York City]]). ISBN 978-0-203-90290-5.
* [[Gérard Prunier|Prunier, Gérard]] (2005). ''Darfur — The Ambiguous Genocide''. [[Cornell University Press]] ([[Ithaca, New York]]). ISBN 978-0-8014-4450-0.
* Welsby, Derek A. (2002). ''The Medieval Kingdoms of Nubia — Pagans, Christians and Muslims Along the Middle Nile''. [[British Museum Press]] ([[London]]). ISBN 978-0-7141-1947-2.
* Zilfū, ʻIṣmat Ḥasan (translation: Clark, Peter) (1980). ''Karari — The Sudanese Account of the Battle of Omdurman''. [[Frederick Warne & Co]] ([[London]]). ISBN 978-0-7232-2677-2.

===Makala===
* "Quo Vadis bilad as-Sudan? The Contemporary Framework for a National Interim Constitution". ''Law in Africa'' ([[Cologne]]; 2005). Vol. 8, pp.&nbsp; 63–82.

== Viungo vya nje ==
{{Commons}}
* {{dmoz|Regional/Africa/Sudan}}
* {{Wikiatlas|Sudan}}
* {{CIA World Factbook link|su|Sudan}} (kutoka kitabu cha wadadisi wa Marekani)

===Serikali===
* [http://www.sudan.gov.sd/index.php/en Tovuti rasmi] 
* {{ar}} [http://www.sudan-parliament.org/ Majlis Watani] {{Wayback|url=http://www.sudan-parliament.org/ |date=20060612224435 }} makala rasmi ya bunge .

===Maarifa ya kawaida===
* [http://digital.library.unt.edu/govdocs/crs/search.tkl?q=sudan&search_crit=subject&search=Search&date1=Anytime&date2=Anytime&type=form Congressional Research Service (CRS) Reports regarding Sudan] {{Wayback|url=http://digital.library.unt.edu/govdocs/crs/search.tkl?q=sudan&search_crit=subject&search=Search&date1=Anytime&date2=Anytime&type=form |date=20070606061509 }} –(Kutoka taarifa za baraza ya Marekani)
* [http://www.state.gov/p/af/ci/su/… (Idara ya mambo ya kigeni ya Marekani- ''Sudan''] yahusu maandiko zingatizi juu ya usomi na habari kuu za nchi.

===Habari===
* [http://allafrica.com/sudan/ AllAfrica.com - ''Sudan''] Viungo via Habari.
* [http://www.fmreview.org/sudan.htm Forced Migration Review Sudan issue] {{Wayback|url=http://www.fmreview.org/sudan.htm |date=20051214065150 }} taratibu za kutua amani
* [http://www.guardian.co.uk/sudan/0,14658,1235601,00.html Guardian Unlimited - ''Special Report: Sudan'']
* [http://www.suna-sd.net/Index_EN.htm Sudan News Agency (SUNA)] {{Wayback|url=http://www.suna-sd.net/Index_EN.htm |date=20050901114513 }} and [http://www.sunasms.com SunaSMS] {{Wayback|url=http://www.sunasms.com/ |date=20070928032149 }} government sites
* [https://web.archive.org/web/20051021232435/http://news.yahoo.com/fc/world/sudan Yahoo! News Full Coverage - ''Sudan''] news headline links
* [http://www.sudantribune.com/sommaire.php3 Sudan Tribune] {{Wayback|url=http://www.sudantribune.com/sommaire.php3 |date=20060423170020 }} France-based (in English)

===Picha===
* [http://www.nichollsphotography.com/newsudan.htm Sura mpya Za Sudan] {{Wayback|url=http://www.nichollsphotography.com/newsudan.htm |date=20060427083256 }}
* [http://www.nichollsphotography.com/earlysudan.htm Picha nyingine] {{Wayback|url=http://www.nichollsphotography.com/earlysudan.htm |date=20060619050338 }}

===Utalii===
* {{Wikivoyage|Sudan}}

===Mengineyo===
* [http://www.sudan.net/ Sudan.net] portal
* [http://www.sudaneseonline.com/ Sudaneseonline.com] portal
* [http://www.sudani.com/ Sudani.com Portal]
* [http://www.iabolish.com/slavery_today/country_reports/sd.html Slavery in Sudan] {{Wayback|url=http://www.iabolish.com/slavery_today/country_reports/sd.html |date=20060317041102 }}
{{Afrika}}
{{African Union}}
{{mbegu-jio-Afrika}}
[[Jamii:Sudan| ]]
[[Jamii:Nchi za Afrika]]
[[Jamii:Umoja wa Afrika]]
[[Jamii:Nchi za Kiarabu]]
[[Jamii:Afrika ya Kaskazini]]
[[Jamii:Nchi za Kiarabu]]
[[Jamii:Bahari ya Shamu]]
[[Jamii:Maeneo ya Biblia]]