Mucal

Mucal, mūrçal — solşumoriji duvozdahgona, ki dar kūhistoni toçik bo nomi «sol», «mūlçar» maşhur ast, az zamonhoi boston korburd meşavad. Mutobiqi farhangi mardumī dar in namudi solşumorī banavbat ba 12 çonvar nomguzorī şuda, 6 halolu 6 harom buda, az rūji xususijatu tabiati hajvonho, me'jorhoi siriştiju mizoçiji onho ba afrodi dar hamon soli hajvon tavalludjofta tole'binī meşavad. Ja'ne, cigunagiji soli «mucal»-i şaxsro mardum az rūji şakl va raftori çonvar peşgūjī mekunand.

Ta'rix

Ba bovariji muarrixon taqvimi «mucal» bori avval dar bajni ujƣuroni Xitoj hamcun solşumoriji mardumī az rūji çojgirşaviji burçhoi osmonī ba vuçud omada, dar davrai tahti tasarrufi muƣulho (asrhoi XIII—XIV) budani Osijoi Mijonavu Eron bajni toçikon va digar xalqu millatho çorī şudaast.

Taqvim az davri 12-solai nomi hajvonotro doşta iborat ast va toçikon az qadim onro hisobi «mucal», «mulçar» jo «murca» menomand. Taqriban haşt qarn muqaddam, Abūnasri Farobī dar asaraş «Nisob-us-sibjon» tartibi solhoi duvozdahgonaro ba riştai nazm darovarda, taqvimi «mucal»-ro cunin muarrifī kardaast:

Muşu baqaru palangu xargūş şumor, Z-in cor cu bigzarī, nahang ojadu mor, V-on gah ba aspu gūsfand ast hisob, Hamdunavu murƣu sagu xuk oxiri kor.

Mucal — solşumoriji duvozdahgona

Mucal dar taçrubahoi kişovarzī

Bojad qajd kard, ki kişovarzon in taqvimro vase' istifoda namuda, har solro ba xislathoi on hajvon taşbeh medodand va az soli xub jo bad serhosil jo kamhosil budani on hads mezadand. Masalan, dar vodiji darjoi Xingob (nohijai Tavildara) dehqonon in solhoro cunin tavsif mekardand:

• Muş — çonvari zararrason ast, az in rū sol kamhosil şuda, noqisihoi gunogun dorad.
• Baqar — soli gov ham xub va ham bad şudanaş mumkin ast. Agar boriş bisjor şavad, hosil xub meşavad, boriş kam şavad, hosil kam meşavad.
• Palang — kamhosil meşavad, cunki ū hajvoni darranda buda, az ū har xatarro intizor şudan mumkin ast.
• Xargūş — soli xubu serhosil ast.
• Nahang — az baski ū dar ob zindagī mekunad, sol serborişu serhosil meşavad.
• Mor — aksari morho zahrnokand, az in rū solhoi xub nestand, ba'zan xuşksolī meşavad.
• Asp — azbaski asp hec vaqt ser nameşavad, sol kamhosil meojad.
• Gūsfand — soli xub meşavad, cunki ū hajvoni orom ast. Sol serhosil va orom buda, zimistonaş garm meojad.
• Majmun — soli bad, kamboriş va kamhosil ast.
• Murƣ — hamcun soli majmun kamhosil ast, cunki murƣ az subh to şom xūrok kofta, hec ser nameşavad. Bisjor vaqt dar in sol gurusnagī rūj medihad.
• Sag — sag dūsti odam ast, solaş xub meşavad. Zimiston garm omada, hosili farovon meşavad.
• Xuk — xuk hajvoni farbeh ast, az in rū sol serboriş şuda hosil farovon meşavad. Az in sabab toçikon ba'zan in solro «xubon» menomand.

Coli Sag

Az rūi solşumoriji duvozdahgona soli 2018 Soli sag ast, ki onro Soli Vafodor niz megūjand. Mardum az taçribahoi zindagī Soli sagro nek arzjobī mekunad. In peşgūihoi mardum tabiist va şojad cunin ham boşad, zero az bajni hajvonhoi romşuda behtarin dūstu vafodor, posbon va muhofizi inson sag mahsub mejobad. Cūponho behtarin zothoi sagro parvariş namuda, baroi nigohubini rama şabu rūz hamrohi xud megirand va hameşa dilpurand, ki in dūsti vafodoraşon gūsfandonro az hamlai darandagoni vahşī emin nigoh medorad. Baxusus, afsaronu sarbozon, kormandoni xadamoti amnijat, otaşnişoniju holathoi favquloda ba sag, hamcun ba hajvoni notars, çasur, daler, coloku huşjor va donoju ramuzfahm bovar dorand. Dar ta'rixi parvarişu nigohubini hajvonot xidmathoi zothoi muxtalifi sag dar muhofizati ahli xonavoda, ramaju galaho, marzu bumi kişvar, oşkor kardani amalhoi nihon namudani mavodi muxaddir va digar çinojatkoriho, naçoti odamo-nu hajvonot dar hodisahoi sūxtor, zaminçunbī, selu borongariho va digar ofathoi tabiī va ƣ. baso buzurg ast. Kam nestand saghoe, ki baroi xidmathojaşon dar korhoi naçotbaxşī va muhofizati odamonu inşootho bo ordenu medalho sarfaroz gardonida şudaand.

Solbarorī

Harcand imrūz solbarorī bar usulhoi nav poja giriftaast, vale hamono baroi muajjan namudani ta'rix, zamoni zisti padaru modar, boboju bibī va digar nijogon mardumi toçik az in solşumorī istifoda mebarand. Dar kitobi «Dar çustuçūji Karim-Devona»-i Habibullo Nazarov mahz bo kumaki solbarorī zamoni zist va rūzgori mardoni ta'rixiji vodiji Hisorro boznigorī karda şudaast.

Baroi mucal çadvalhoi gunogun soxta va korburd meşavand. Barojaton usulero peşnihod mekunem, ki be jagon çadval mucalhoro baroi har kadom sol az sadai I to sadai XXI solşumoriji xurşediji isavī metavoned muajjan karda boşed.

1. Peş az hama bojad ruboiji boloro azjod namuda va şumorai tartibiji solhoro azbar bojad kard.

Muş	Baqar	Palang	Xargūş	Nahang	Mor	Asp	Gūsfand	Hamduna	Xurus	Sag	Xuk

2. Az soli matlub 3 jakiro kam karda posuxi onro ba 12 baxş mekunem. Bozmondai (baqijai) baxş xud şumorai tartibiji soli mucal ast.

Baroi namuna:

Soli 2014

(2014-3):12=167 va 7 bozmonda (baqija). 7 — şumorai tartibiji Asp ast.

Soli 1917

(1917-3):12=159 va 6 bozmonda (baqija). 6 — şumorai tartibiji Mor ast.

Soli 1932

(1932-3):12=161 va bozmonda (baqija) 9 ast. 9 — şumorai tartibiji Hamduna ast.

Soli 1878 (zodsoli S. Ajnī)

(1878-3):12=156 va bozmonda (baqija) 3 ast. 3 — şumorai tartibiji Palang ast.

Soli 858 (zodsoli Odamuşşuaro Rūdakī)

(858-3):12=71 va bozmonda (baqija) 3 ast. 3 — şumorai tartibiji Palang ast.

3. Donista va ogoh boşed, ki soli har jak çonvar dar Osijoi Peş va Osijoi Markazī, az on çumla dar Toçikiston, az Soli navi haqiqī (Navrūz) oƣoz mejobad, na az oƣozi Soli navi isavī.

Binobar in, aqidai vaqthoi oxir ma'mulgaşta, ki masalan, soli Asp gūjo az 1 janvari soli 2015 (Gohşumori melodī) oƣoz mejobad, xatost. Hol on ki soli Asp az Navrūzi soli 2014 sar şuda, to Navrūzi soli 2015 davom mekunad. Soli Gūsfand boşad az Navrūzi soli 2015 sar şuda, to Navrūzi soli 2016 davom mekunad.

Muş	Baqar	Palang	Xargūş	Nahang	Mor	Asp	Gūsfand	Hamduna	Xurus	Sag	Xuk
1900	1901	1902	1903	1904	1905	1906	1907	1908	1909	1910	1911
1912	1913	1914	1915	1916	1917	1918	1919	1920	1921	1922	1923
1924	1925	1926	1927	1928	1929	1930	1931	1932	1933	1934	1935
1936	1937	1938	1939	1940	1941	1942	1943	1944	1945	1946	1947
1948	1949	1950	1951	1952	1953	1954	1955	1956	1957	1958	1959
1960	1961	1962	1963	1964	1965	1966	1967	1968	1969	1970	1971
1972	1973	1974	1975	1976	1977	1978	1979	1980	1981	1982	1983
1984	1985	1986	1987	1988	1989	1990	1991	1992	1993 A	1994	1995
1996	1997	1998	1999	2000	2001	2002	2003	2004	2005	2006	2007
2008	2009	2010	2011	2012	2013	2014	2015	2016	2017	2018	2019
2020	2021	2022	2023	2024	2025	2026	2027	2028	2029	2030	2031
Muş	Baqar	Palang	Xargūş	Nahang	Mor	Asp	Gūsfand	Hamduna	Xurus	Sag	Xuk

«Solnoma»-i Hakim Tirmizī

1. Agar soli muş darojad, zimistoni on sol xub meşavad, ammo dar tobiston bisjor boron borad, ba hajvonho soli nek şavad, ba darveşho, ƣaribho va mardumon xub boşad. Dar tarafi Şarq nekiho va dar Ƣarb fitna bisjor şavad... Ba podşohonu bekho taşviş bisjor şavad. Holi savdogaron nekgardad, dar roh duzdon bisjor şavand, savdogarho dar xatar boşand. Dar ba'ze çojho vabo ojad. Zimiston daroz şavad, dar oxiri sol xavf ojad, dar bajni sol muş bisjor şavad va ba ƣalla zarar rasad, dar in sol az duzdon va rohzanho mardum dar tars boşand. Farzande, ki dar avvali sol tavallud şavad, zirak, xuşrūj va zebo, xuşfe'l va davlatmand gardad, agar dar bajni sol tavallud şavad, badkirdor, hillagar va hasadxūr boşad, agar dar oxiri sol tavallud şavad, durūƣgūj va firebgar boşad.
2. Agar soli gov darojad, dar ba'ze çojho dardi sar va bemorī bisjor şavad, zimiston kūtoh, valekin saxt ojad. Ba mevaho andak ofat rasad. Dar çahon fitna bisjor şavad va ba podşohon taşviş ovarad, dar oxiri sol arzonī şavad va dar mardum tinçiju osudagī boşad. Va har farzande, ki dar avvali sol tavallud şavad, dono va dindor, boandeşa, ammo ba kori begonagon bisjor maşƣul şavad. Dar bajni sol tavallud şavad, xubrūj va şodmon boşad. Dar oxiri sol tavallud şavad, ƣamnok va pareşonhol gardad.
3. Agar soli palang darojad, dar bajni podşohon fitna va adovat bisjor boşad, çangu çadal va xunrezī bisjor şavad, az tarafi Joron ziddijat bisjor şavad, ba cahorpoho halokat bisjor rasad. Dar kūhho darrandaho bisjor şavand, ba darjoho va zavraqho zarar boşad va meva kam şavad, dar oxiri sol nekī bisjor megardad. Farzande, ki dar avvali sol tavallud şavad, daler, bahodur, mard, xubrūj va hameşa bodavlat va buzurg boşad. Va har farzande, ki dar bajni sol tavallud şavad, kuşodarūj, xuşxulq va himmatbaland gardad. Va har farzande, ki dar oxiri sol tavallud şavad, badmizoç, badaxloq, tanbal, bemuruvvat va badfe'l boşad.
4. Agar soli xargūş darojad, dar in sol ne'mat va meva bisjor şavad. Zimiston xuşk guzarad, dar tobiston zaminçunbī va şamol boşad, dar ba'ze çojho marg rasad, xususan, ba darrandaho bisjor ofat ojad. Har farzande, ki dar avvali sol tavallud şavad, şitobkor va sabuk, lekin moldor va boj, badfe'l va bovafo boşad. Farzande, ki dar bajni sol tavallud şavad, xuşxulq va xuşfe'l boşad. Dar oxiri sol tavallud şavad, sergap va bevafo boşad.
5. Soli nahang (mohī) darojad, dar in sol fitna va fasod boşad, dar bajni mardum adovat va badī bisjor boşad. Ba hajvonho halokat rasad. Zimiston daroz boşad va dar bajni podşohon çangu çadal bisjor şavad... Dar kūhu sahro darrandaho bisjor şavand, ba kiştiho zarar rasad, hosili angur kam şavad. Har farzande, ki dar avvali sol tavallud şavad, daler, çasuru notars va xubrūj, valekin ... badfe'l boşad, rişu mūjaş tez safed şavad. Agar dar bajni sol tavallud şavad, xuştab' va nakūkirdor boşad. Agar dar oxiri sol tavallud şavad, beşarm va behajo, tezkor va caqqon boşad.
6. Soli mor darojad, xuşksolī şavad, agar zimiston saxt ojad, daraxtu tokro xunuk zanad, ƣalla qimat şavad, bajni mardum kinaju adovat bisjor şavad. Dar sahro mor bisjor gardad. Farzande, ki dar avvali sol tavallud şavad, durandeş, kamsuxan, xuşfe'l va xuşguftor boşad. Agar dar bajni sol tavallud şavad, badkirdor, badxulq boşad. Agar dar oxiri sol tavallud şavad, behajo va bevafo boşad.
7. Agar soli asp darojad, dar bajni podşohon çangu çidol... bisjor şavad.Tobiston va zimiston mijona, ja'ne mu'tadil boşad. Meva va don bisjor gardad. Valekin ba hajvonho kame zarar rasad. Zimiston daroz şavad, darjo va kiştihoro xub boşad. Farzande, ki dar avvali sol tavallud şavad, zahmatkaş boşad, vale donişmand va bohikmat gardad. Suxanaş ba podşohon pisand ojad va mard boşad. Agar dar bajni sol tavallud şavad, xuşfe'l va xuşraftor gardad. Dar oxiri sol tavallud şavad, badaxloq, ƣamnok, daƣal gardad.
8. Agar soli gūsfand darojad, zimiston daroz va saxt ojad. Ba darjoho, kiştiho zarar bisjor boşad. Dar bajni mardum bemorī bisjor şavad, dar bajni podşohon fitnaju oşūb sar zanad, valekin tez orom şavad. Dar bajni xalq xajru ehson bisjor gardad. Har farzande, ki dar avvali sol tavallud şavad, dūstrū, beozor, davlatmand va bo mehru boşafqat boşad. Dar oxiri sol tavallud şavad, badxulq va sarkaş boşad.
9. Agar soli majmun darojad, dar bajni mardum hilavu najrang, harzagūī va duzdī zijod meşavad. Zulmu sitam va xijonat ba amal meojad. Bajni hajvonho: asp va şutur ofat zijoda şuda, zimistonaş kūtoh, valekin sardī zijod meşavad. Bajni solxūrdaho mehru şafqat kam şuda, nisbati raijat sitam zijod şavad. Har farzande, ki dar avvali sol tavallud şavad, badrūj şavad, lekin şodu xurram va xuşu xandon va xuşfe'l boşad. Agar farzand dar bajni sol tavallud şavad, hasadgūj va davlatmand gardad. Agar dar oxiri sol tavallud şavad, badfe'l, bevafo va beviqor meşavad.
10. Agar soli murƣ darojad, dar in sol xastagī zijod şavad. Hosili ziroat bisjor, mehr-şafqat bajni mardum zijod şuda, vaz'i hamli zanon oson gardad. Aksarijat duxtar tavallud şavad. Zimistonaş daroz ojad va sardī kamtar şavad. Bajni podşohon sulhu saloh va adolat barqaror va vaz'i savdogar bisjor xub gardad. Har farzande, ki dar avvali sol tavallud şavad, zebo, xuşfe'l, zirak va xoksor gardad. Agar farzand dar bajni sol tavallud şavad, badxulq va mardumozor boşad, ammo agar dar oxiri sol tavallud şavad, saxovatpeşa, mehmondūst, nek va botaammul boşad.
11. Agar soli sag darojad, narxu navo qimat şavad, zimistonaş daroz va sard şuda, dar ba'ze mavze'ho vabo va bemorī pahn gardad. Dar bajni podşohon fitna va muboriza barxezad. Bajni mardum duzdī, zolimī va avboşī avç girad. Har farzande, ki dar avvali in sol tavallud meşavad, badfe'l, badxū va suxancin, haris va caşmgurusna boşad. Dar bajni sol tavallud şavad, zirak, dono va çangçūj boşad. Agar farzand dar oxiri sol tavallud şavad, daler, mard va qanoatmand gardad.
12. Agar soli xuk darojad, bajni solxūrdagon bemorī zijod gardad. Mijoni podşohon xilof, fitna va muhoribaho zijod şavad. Gandum qimat şuda, mijoni odamon bodijanişinī, xavfu xatar, duzdivu rohzanivu zolimī zijod gardad. Zimistonaş barvaqt omada, darozmuddat şavad. Ba gūsfandon ofat ojad. Har farzande, ki dar avvali in sol tavallud şavad, xudroj, xudpisand va xudbin boşad. Agar dar bajni sol tavallud şavad firebgar, dar oxiri sol tavallud şavad, badtab' va haris, noorom boşad va ba safar baromadanro zijod dūst dorad.

Solşumoriji cinī (xitojī)

Dar Solşumoriji cinī (xitojī) ba solşumoriji Mucal monand, solşumoriji qadimae [sulolai Cƶou (sulolae, 800 sol sari qudrat bud) va dar zamoni sulolai Xan (206 to melod — 207 melodī) ruşd joftaast] mavçud bud. Dar on ibtidoi soli nav ba şabi jakumi solşumori qamarī, mohhoi 21 janvar — 20 fevral oƣoz mejobad.

Adabijot

• Mirbobo Mirrahim. Çaşni Navrūz va çahonşinosī. — Duşanbe, «Irfon», 1992, — 240 s.