İyot

sembolü I ve atom numarası 53 olan kimyasal element

İyot (I)

H Periyodik tablo He
Li Be B C N O F Ne
Na Mg Al Si P S Cl Ar
K Ca Sc Ti V Cr Mn Fe Co Ni Cu Zn Ga Ge As Se Br Kr
Rb Sr Y Zr Nb Mo Tc Ru Rh Pd Ag Cd In Sn Sb Te I Xe
Cs Ba   Hf Ta W Re Os Ir Pt Au Hg Tl Pb Bi Po At Rn
Fr Ra   Rf Db Sg Bh Hs Mt Ds Rg Cn Nh Fl Mc Lv Ts Og  
  La Ce Pr Nd Pm Sm Eu Gd Tb Dy Ho Er Tm Yb Lu
  Ac Th Pa U Np Pu Am Cm Bk Cf Es Fm Md No Lr  


Temel özellikleri
Atom numarası 53
Element serisi Halojenler
Grup, periyot, blok 17, 5, p
Görünüş Mor-koyu gri, parlak
İyot
Kütle numarası 126,90477 g/mol
Elektron dizilimi Kr 5s2 4d10 5p5
Enerji seviyesi başına
Elektronlar
2, 8, 18, 18, 7
CAS kayıt numarası {{{CAS_kayıt_numarası}}}
Fiziksel Özellikleri
Maddenin hâli katı
Yoğunluk 4,933 g/cm³
Sıvı hâldeki yoğunluğu {{{Sıvı_yoğunluğu}}} g/cm³
Ergime noktası 386,85 °K
113.7 °C °C
Kaynama noktası 457,4 °K
184,3 °C
Ergime ısısı 15,52 kJ/mol
Buharlaşma ısısı 41,57 kJ/mol
Isı kapasitesi 54,44 J/(mol·K)
Atom özellikleri
Kristal yapısı Hacim merkezli kübik
Yükseltgenme seviyeleri 1,5,7
Elektronegatifliği 2,66 Pauling ölçeği
İyonlaşma enerjisi ilk: 1008.4 kJ/mol,
ikinci: 1845,9 kJ/mol,
Üçüncü: 3180 kJ/mol
Atom yarıçapı 140 pm
Atom yarıçapı (hes.) 115 pm
Kovalent yarıçapı 133 pm
Van der Waals yarıçapı 198 pm
Diğer özellikleri
Elektrik direnci 1.3x107 nΩ·m (20°C'de)
Isıl iletkenlik 0,449 W/(m·K)
Isıl genleşme 11,8 µm/(m·K) (25°C'de)
Ses hızı {{{Ses_hızı}}} m/s ({{{Ses_hızı_derecesi}}}'de)
Mohs sertliği {{{Mohs_sertliği}}}
Vickers sertliği {{{Vickers_sertliği}}} MPa
Brinell sertliği {{{Brinell_sertliği}}} MPa

İyot (Yunanca "mor" anlamına gelen iodes 'ten), sembolü I, atom numarası 53 olan bir elementtir. Kimyasal olarak iyot halojenlerin en az reaktif olanı, astatin'den sonra en elektropozitif olanıdır. İyot başlıca tıpta, fotoğrafçılıkta ve boya imalatında kullanılır. Çoğu canlının eser miktarda iyota gereksinimi vardır.[1]

Diğer halojenler (periyodik tablonun Grup VII üyeleri) gibi iyot da iki atomlu moleküller oluşturur, dolayısıyla moleküler formülü I2'dir.

İyodür, iyot elementinin -1 yüklü hâlidir ve alkali elementlerle tuzlar oluşturur (potasyum iyodür, sodyum iyodür gibi.)

Bulunduğu yerler

değiştir
 
İyot

İyot çevrede başlıca deniz suyunda çözümüş iyodür olarak mevcuttur, ayrıca bazı topraklarda, minerallerde ve bazı deniz ürünlerinde de bulunur. Potasyum iodürün bakır (II) sülfat ile reaksiyonu ile son derece saf halde iyot elementi elde edilebilir.[2] Bu elementi saflaştırmanın birkaç başka yöntemi daha vardır. Element deniz suyunda seyrek bulunmasına rağmen kelp ve bazı başka deniz bitkileri iyodu bünyelerinde biriktirme yeteneğine sahiptirler. Bu sayede iyot gıda zincirine girer, ayrıca ucuz yoldan da saflaştırılabilir ve ayrıca balıkta da bulunur.

Kullanım alanları

değiştir

İyot ilaç yapımında, tuzlarda, antiseptiklerde, gıda katkılarında, boyalarda, katalizörlerde ve fotoğrafçılıkta kullanılır. Ayrıca tentürdiyotta da iyot vardır. Eskiden apikal apseli dişlerin tedavisinde kullanılan iyot bu dişlerde renklenmeye yol açmaktadır.

İzotopları

değiştir

İyotun 37 izotopu vardır, bunlardan bir tek 127I kararlıdır.

129I pek çok bakımdan 36Cl'ya benzer. Çok az çözünür, az reaktiftir ve nükleer reaksiyonlardan meydana gelir. Hidrolojik çalışmalarda 129I yoğunluğu genelde 129I'un toplam iyota (hemen hemen sırf 127I) olarak ifade edilir. 36Cl/Cl oranı gibi, doğadaki 129I/I oranı da çok düşüktür, 10−14-10−10 arası.36Cl'dan farklı olarak 129I'un yarı ömrü daha uzundur (15,7 milyon yıl), canlılara alınma eğilimi yüksektir ve farkli kimyasal özelliklere sahip çeşitli ionik şekillerde mevcuttur (başlıca I- ve IO3-). B yüzden 129I kolaylıkla biyosfere girebilir.

Meteorlarda bulunan 129Xe, supernovalarda üretilen 129I'ın yıkımından kaynaklandığı, bunun da güneş sistemini oluşturan toz ve gazlarda yer aldığı gösterilmiştir. Güneş sistemimizin erken evrelerinde var olduğu gösterilmiş olan 129I'nin yıkımı I-Xe radyometrik tarihleme yönteminde kullanılır. Bu yöntem güneş sisteminin ilk 50 milyon yılının tarihlenmesinde kullanılır.

İlginç özellikleri

değiştir

Koyu gri-koyu mor bir katı olan iyot, ısıtıldığı zaman süblimleşme ile burnu tahriş edici, pembe-mor bir gaza dönüşür. Bu halojen diğer pek çok elementle bileşik oluşturabilir, ama grubundaki diğer elementlerden daha az etkindir ve metalik bazı özellikleri de vardır. İyot; kloroform, karbon tetraklorür ve karbon disülfürde kolaylıkla çözünüp mor çözeltiler oluşturur. Suda az çözünüp sarı bir çözelti oluşturur. Nişasta-iyot komplekslerinin koyu mavi rengi serbest elementten kaynaklanır. Ayrıca deniz suyundaki iyot bazı yollarla saflaştırılabilir.

Reaksiyonları

değiştir

Hava ile reaksiyonu

değiştir

İyot havadaki oksijen ve azot ile reaksiyon verecek kadar reaktif bir element değildir. Fakat ozon (O3) ile reaksiyona girerek I4O9 bileşiğini oluşturur.

Su ile reaksiyonu

değiştir

İyodun su ile reaksiyonu ile hipoiyodit OI- oluşur. Reaksiyonun denge yönü ortamın pH’sına bağlıdır.

I2 (s) + H2O (s) OI- + 2H+ + I-

Halojenler ile reaksiyon

değiştir

İyodun (I2) oda sıcaklığında flor (F2) ile reaksiyonu sonucunda iyot pentaflorür bileşiği oluşur. Aynı reaksiyon 250 °C de gerçekleştiği zaman iyot heptaflorür bileşiği oluşur. Reaksiyon -45 °C CFCl3 çözücüsü içerisinde gerçekleştirilirse iyot triflorür bileşiği oluşur.

I2 (k) + 5F2 (g) → 2IF5 (s) (renksiz)

I2 (g) + 7F2 (g) → 2IF7 (g) (renksiz)

I2 (k) + 3F2 (g) → 2IF3 (k) (sarı)

İyodun brom ile reaksiyonu sonucunda çok kararsız bir yapıya ve düşük erime noktasına sahip olan interhalojen IBr bileşiği oluşur:

I2 (k) + Br2 (s) → 2IBr (k)

İyodun -80 °C’de sıvı klorun fazlası ile olan reaksiyonu sonucunda iyot triklorür daha doğrusu I2Cl6 oluşur. İyot, su ve klor reaksiyonu sonucunda iyodat asidi oluşur:

I2 (k) + 3Cl2 (s) → I2Cl6 (k) (sarı)

I2 (k) + 6H2O (s) + 5Cl2 (g) → 2HIO3(k) + 10HCl (g)

Asit ile reaksiyonu

değiştir

İyodun sıcak derişik nitrik asit ile reaksiyonu sonucunda iyodat asidi oluşur:

3I2 (k) + 10HNO3 (s) → 6HIO3 (k) + 10NO (g) + 2H2O (s)

Baz ile reaksiyonu

değiştir

İyot sıcak alkali çözeltilerle reaksiyona girerek iyodat (IO3-) oluşturur:)

3I2 (g) + 6OH- (aq) → IO3- (aq) + 5I- (aq) + 3H2O

Kaynakça

değiştir
  1. ^ "Iodine". Micronutrient Information Center, Linus Pauling Institute, Oregon State University, Corvallis. 2015. 17 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Kasım 2017. 
  2. ^ Courtois, Bernard (1813). "Découverte d'une substance nouvelle dans le Vareck" [Discovery of a new substance in seaweed]. Annales de chimie (Fransızca). 88: 304-310. 3 Haziran 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Haziran 2021.