Tatar tele

Бу мәкаләнең кирилл әлифбасындагы игезәге бар.

Tatar tele (Tatarça) dip Törki teleneñ İdel-Uralda töp söylämen atıylar.

Tatar tele (Tatarça)
İllärdä:	Tatarstan, İdel-Ural, Räsäy, Törkiä, Qıtay, Finländiyä, Éstonia, Qazaqstan…
Töbäklär:	Urta Aziya, Könçığış Awrupa
Tulayım söyläşä:	{{{söyläşüçe}}}
Däräcä:	95
Tel ğäiläse:	{{{ğäilä}}}
Räsmi xälät
Räsmi tel sanala:	Tatarstan Cömhüriäte
Küzätüdä tora:	{{{idärä}}}
Tel kodları
ISO 639-1	tt
ISO 639-2	tat
SIL	TTR

Qullanılışı

Tatarça Tatarstanda räsmi tel bulıp sanala. Törki teleneñ Qawqazda qullanıla torğan söyläme dä tatarçağa bik yaqın, ul anda Qumıqça dip atala.

Tatar tele xalıqara qullanuda yöri torğan tel. Tatar telendä Tatarlar ğına tügel, İdel-Uralnıñ başqa xalıqları da söyläşä, alar arasında: Başqort, Çuaş, Udmurt, Çirmeş, Qazaq, äzäri w.b. xalıqlar wäkilläre. Urıslar arasında da Tatarça söyläşüçelär bar.

Töp cirle söylämnär

Tatar teleneñ şaqtıy küp söyläşü törläre bar: Qırımça, Başqortça, Seberçä wä başqalar. Bügenge fänni büleneş buyınça Başqortça wä Qırımça söylämnäre ayrım tellär dip sanala. Qazandağı söyläşü ädäbi bulıp sanala.

älifba

Bügenge “Yañalif” dip yörtelä torğan Tatar älifbası 25 tartıqtan wä 10 suzıqtan tora.

älifba tarixı

Başta Törki telendä yazu öçen berniçä älifba qullanılğan, alar arasında Törki xalıqlarnıñ üz “Orxon älifbası” da bar.

900. yıllarnıñ başında qullanuğa Ğäräp älifbasına nigezlängän älifba kerä. Ozaq waqıtlar Ğäräp yazuı Tatarlar tarafınnan bernindi üzgärtüsez genä qullanılıp kilä. Farsılar, üz telläreneñ ixtıyaclarınnan çığıp, Ğäräp älifbasına dürt xäref östilär (p, ç, j, g). äkrenläp bu xäreflärne Urta Aziya Törkiläre dä üzläşterä, soñraq alarnı Tatarlar da qabul itälär. älifbalar tarixında ul «İske imlâ» yä isä «İske älif» iseme belän yörtelä. Läkin ul äle Tatar telenä, anıñ qanunnarına tulısınça cawap birä torğan älifba bulmıy. Mäsälän, Tatar telendäge «g» İske imlâ älifbasında Ğäräp teleneñ «k», Tatarnıñ «ç» Ğäräpneñ «c», wä «p» urınında «b», «ñ» Ğäräpneñ iske “nk” xärefläre arqılı belderelgän. Borınğı Tatar qulyazmalarında başqa xäreflär yärdämendä belderü oçraqları da bar.

19. yözneñ axırlarında Ğäräp yazuın Tatar teleneñ tulıraq yaraqlaştıru kiräklege turında xäräkät başlana. Anı berençelärdän bulıp Qayum Nasıyri (1825-1902) kütärep çığa. Bu mäsäläne ul 1885. yılda Qazanda basılıp çıqqan «änmüzäc» kitabında şaqtıy kiñ yaqtırta. Mäğrifätçe ğälim Tatar telendä un suzıq awaz buluın kürsätä, alarnı belderü öçen Tatar älifbasında östämä xäreflär kiräklegen äytep, ul xäreflärne täqdim itä. Läkin törle säbäplär arqasında ul üzeneñ bu täqdimnären ğämälgä aşıra almıy qala.

Tatar imlasın qämilläşterügä zur öleş kertkän ğälimnär arasında äxmäthadi Maqsudiğa (1864-1941) ayırım tuqtalıp ütärgä bula. äxmäthadi Maqsudinıñ 1892. yılda berençe tapqır dönya kürgän «Möğällime äwwäl» isemle älifbası ayıruça zur uñış qazana. Kitapnıñ utızdan artıq basması bar, ğömümi bastıru 1,200,000 danädän artıp kitä. ä.Maqsudínıñ bu älifbası buyınça Tatarlar ğına tügel, Üzbäklär, Qazaqlar, Qırğızlar, Qırım Tatarları wä başqa Törki xalıqlar da uqu-yazu nigezlären üzläştergännär.

äxmäthadi Maqsudi imla mäs'älälären tere tälqinçe bula, üzeneñ «Yoldız» gäcite bitlärendä imla mäs'älälären yaqtırtqan mäqälälärgä zur urın birä, “‘imlada işetelgänçä yazu tiyeşle’ digän mäşhür qağidänı Tatar dönyasına kertep, armıy-talmıy taratırğa tırışa” (Ğ.İbrahimnıñ bäyälämäse). äxmäthadi Maqsudi Ğäräp yazuındağı öç suzıq awaz xäreflärenä tağın ikene (qısqa waw häm hai räsmiä) östi häm däreslekläre, kitapları aşa şunı ğämälgä kertep cibärä.

20. yözneñ berençe yıllarında Ğäräp yazuı nigezendäge başqa Tatarça älifbalar da mäydanğa kilä. Uqu öçen däresleklär, süzleklär basılıp çığa. Ğäräp yazulı bu Tatarça älifbalarnıñ, däresleklärneñ barısın da mökämmäl dip äytep bulmıy, älbättä, läkin alar arasında uñışlı ğına tözelgännäre dä bar. Şundıylardan X.Zäbirineñ «Räsemle älifba» (Qazan, 1910), Ğ.Nuğaybäkneñ «Başlanğıç» wä «Xösne xat» (1911, 1912), Ğ.äxmärneñ «Xösne xat» (Qazan, 1911), Ğ.Alparnıñ «Xäref wä imlamız» (Qazan, 1912) häm «Tatar älifbası» (Qazan, 1913), N.Dumawinıñ balalarnı “ber ayda uqırğa, yazarğa öyrätä torğan” «Möğällim» (Qazan, 1913), X.Ğälineñ «Döres yazu» (Qazan, 1913), Ğ.İbrahimnıñ «Tatar sarıfı» häm «Tatar imlası» (Qazan, 1911, 1914) isemle kitapların kürsätergä bulır ide.

Bu yıllarda Ğäräp yazuın tözrkländerü, Tatar telenä yaqınaytu yünäläşendä başqa omtılışlar da bula, xätta ayırım proyektlar da täqdim itelä, alar da ul çorda ğämälgä aşa almıy qalalar.

Soñğı tarix

Latin xärefläre 13.—14. yözdän uq siräk qullanuda yöri başlıy. Yazu-älifbanı üzgärtü xäräkäte 19. yözneñ axırında başlana. 1926. yılnıñ Febrälendä Baquda Törki xalıqlarnıñ Berençe Qorıltayı açıla. Şul uq 1926. yılnıñ äprilendä Qazanda “Yaña Tatar älifbası” cämğiyäte oyışa.

1927. yılnıñ 3. İyülendä Tatarstan xökümäteneñ maxsus qararı belän Jañalif – Tatar teleneñ räsmi älifbası itep raslana, anı ğämälgä kertü turında ber-ber artlı qararlar qabul itelä. “Jañalif” 1940. yılnıñ Ğıynwarına qädär qullanılıp kilä. Jañalif 25 tartıqtan wä 9 suzıqtan tora ide.

1926. yıldan 1939. yılğa tikle arada, yäğni 12-13 yıl eçendä näşriätlärdän 7 meñ tiräse kitap töre çığa.

Tatar yazuı 1938 ençe yılda kirillitsaga küçerelä häm älegäçä ul yazu räsmi qullanılışta saqlana.

1999. yıldan birle Latínälifkä nigezendä tözelgän Yañalifkä qaytu bara wä qabul itelgän qanun buyınça bu küçü 2011. yılğa tikle tämamlanırğa tiyeş.

Monı da qara

Päräwezdä

Файл:Min tatarca soyleshem.bmp 'Qalın mäten'

Тöркем:Tatar tele Тöркем:Tellär Тöркем:Törki tellär Тöркем:İdel-Ural telläre