Ir al contenido

Costa de Vori

De Biquipedia
Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Republica de Costa de Vori
République de Côte d'Ivoire
Bandera de Costa de Vori Escudo de Costa de Vori
(En detalle) (En detalle)
Lema nacional: "Union-Discipline-Travail"
(Francés; Unidat, Disciplina y Treballo)
Himno nacional: L'Abidjanaise
Situación de Costa de Vori
Situación de Costa de Vori
Capital
 • Población
Yamoussoukro1[1]
200.103
Mayor ciudat Abidjan
Idiomas oficials Francés
Forma de gubierno
President
Primer Ministro
Republica
Alassane Ouattara
Patrick Achi
Independencia
de Francia
7 d'agosto de 1960
Superficie
 • Total
Posición 67º
322.460 km² km²
Población
 • Total (2004)
 • Densidat
Posición 57º
17.327.724
53 hab/km²
PIB (PPA)
 • Total ([[]])
 • PIB per capita
Posición º

Moneda Franco CFA
Chentilicio Vorián, voriana
Zona horaria UTC + 0
Dominio d'Internet .ci
Codigo telefonico ++ 225
Prefixo radiofonico
Codigo ISO
Miembro de: UA, OIF, ONU
1Yamoussoukro ye a capital oficial, Abidjan ye capital de facto

A Republica de Costa de Vori, u, mas simplament, Costa de Vori (en francés: Côte d'Ivoire, unico nombre oficial emplegato internacionalment) ye un país de l'ueste d'Africa. Muga con Liberia, Guinea, Mali, Burkina Faso y Ghana a l'ueste, norte y este, con o Golfo de Guinea a o sud.

En octubre de 1985, o gubierno d'o país demandó que se fese servir o nombre francés, Côte d'Ivoire, en toz os idiomas ta mirar d'evitar a confusión que causaba a diversidat d'os exonimos (Costa de Marfil, Ivory Coast, Elfenbeinküste, Norsunluurannikko, etc).

Os primers contactos con os europeus en a comarca que hue ye Costa de Vori datan de zaguerías d'o sieglo XV, de mans d'os portugueses. Posteriorment, angleses, franceses y neerlandeses facioron os suyos primers contactos. En 1848, se constituyió como un protectorado francés, pa posteriorment convertir-se en una colonia en 1893. Ganó la suya independencia de Francia lo 7 d'agosto de 1960, estando Félix Houphouët-Boigny o primer president d'a republica independient.

A suya economía ye basada sobretot en l'agricultura, con o café y lo cacau como prencipals productos d'exportación. A economía voriana ha conoixiu dende la suya independencia intes de gran expansión, de conchunta con atros d'estancamiento y crisi. En o zaguer decenio, o país ha conoixiu un important creiximiento economico.

Cheografía

[editar | modificar o codigo]
Mont Nimba, con 1752 m d'altaria, ye la maxima elevación de Costa de Vori.

Costa de Vori ofreix una gama variada de paisaches, dende a sabana desertica a lo norte dica a chungla virchen. A buega sud lo marcan extensas plachas. Ista comarca, mas pleviosa, se caracteriza per as grans plantacions de productos d'exportación: café, cacau y banana. En o norte o paisache se veye aconformau per un saso granitico recubierto de sabanas. En ista aria chicoz propietarios cautivan sarrachón, panizo y calcagüet.

Topografía

[editar | modificar o codigo]

Lo territorio de Costa de Vori tien l'aspecto d'un cuadrilatero que lo suyo canto inferior corresponde a una costa de 515 kilometros. Lo país se caracteriza per un terreno de baixa altaria, an as prencipals elevacions corresponden a sasos y planas. A rechión montanyosa occidental, manimenos, presenta cualques relieus mayors de mil metros (asinas, o mont Nimba, a maxima elevación d'o país, plega a 1752 m.).

Costa de Vori se troba entre os 4 ° y 10 ° de latitut norte; l'ecuador ye a uns 400 km d'a costa sud d'o país y o tropico ye a uns 1400 km d'a buega norte. Per tanto, a costa de Costa de Vori tien un clima tropical humido de cutio que se converte en un clima ixuto en l'extremo norte. A temperatura meya anyal ye de 28 °C, pero os residents conoixen diferencias de temperatura significativas entre as rechions norte y sud d'o suyo país, asinas como entre as estacions individuals.

Lo clima ye determinau per os sistemas d'aire alisio d'o nord-este y o monzón d'o sudueste: l'aire alisio d'o nord-este (Harmattan) traye aire calient, ixuto y cargau de polvo d'o Sahara en hibierno y ixuta lo país. L'orichen d'os monzons d'Africa Occidental se troba en o Golfo de Guinea, per lo que traye aire calido y humido. Determina o clima d'o sud de Costa de Vori mientres tot l'anyo, en o norte traye plevidas d'estiu.

En consecuencia, se distinguen tres comarcas climaticas en Costa de Vori:

  • Lo clima ecuatorial en o sud se caracteriza per baixas fluctuacions de temperatura (por un regular entre 25 °C y 30 °C), valors d'humedat muit altas (entre 80 % y 90 %) y abundants plevidas, que en Abidjan anyalment son 1766 mm y en Tabou aconsiguen 2129 mm. Astí i hai dos estacions ixutas y dos pleviosas. A gran estación ixuta dura d'aviento dica abril y se caracteriza per una gran calor y nomás experimenta plevidas ocasionals. A chicota estación ixuta caye en os meses d'agosto y setiembre. A prencipal temporada de plevidas va dende mayo dica chulio, mientres que a menor ye en octubre y noviembre.
  • Lo clima de sabana humida (tamién clamau clima de Baoulé) determina o norte d'a comarca de chungla y o sud d'a sabana y prencipia a uns 200 km a norte d'a costa. As temperaturas amuestran fluctuacions mas fuertes entre 14 °C y 33 °C y l'humedat gosa estar entre 60 % y 70 %. A precipitación anyal ye d'arredol de 1200 mm en Bouaké. Aquí tamién i hai cuatro estacions: dos estacions ixutas de noviembre a marzo y de chulio a agosto y dos estacions pleviosas de chunio a octubre y de marzo a mayo.
  • Lo clima d'a sabana ixuta (tamién o clima de Sudán d'o Sud) prevaleix en as rechions d'a sabana d'o norte. Amuestra fluctuacions diarias relativament fuertes de 20 °C. A humedat ye muito mas baixa que en o sud d'o país y se troba entre o 40 % y o 50 %. L'aire Harmattan tamién ocurre en estas rechions, en forma d'aire fresco y ixuto, entre aviento y febrero. Lo norte de Costa de Vori conoixe nomás dos estacions: a estación ixuta entre noviembre y chunio con plevidas ocasionals en abril y una estación pleviosa entre chulio y octubre. A precipitación anyal medida en ista aria ye d'arredol de 1203 mm en Korhogo.

Organización politico-administrativa

[editar | modificar o codigo]
Os districtos de Costa de Vori.

Costa de Vori se divide administrativament dende 2011 en 14 districtos:

Numero Districto Capital de districto Rechions Seu d'a Rechión Habitants (Districto) Habitants d'as Rechions[2] Aria KM²

Districtos (M²)

1 Districto autonomo d'Abidjan
(District Autonome d'Abidjan)
4,707,404 2,119 (818)
2 Bas-Sassandra
(District du Bas-Sassandra)
San-Pédro Gbôklé Sassandra 2,280,548 400,798 25,800 (10,000)
Nawa Soubré 1,053,084
San-Pédro San-Pédro 826,666
3 Comoé
(District du Comoé)
Abengourou Indénié-Djuablin Abengourou 1,203,052 560,432 14,173 (5,472)
Sud-Comoé Aboisso 642,620
4 Denguélé
(District du Denguélé)
Odienné Folon Minignan 289,779 96,415 20,997 (8,107)
Kabadougou Odienné 193,364
5 Gôh-Djiboua
(District du Gôh-Djiboua)
Gagnoa Gôh Gagnoa 1,605,286 876,117 17,580 (6,790)
Lôh-Djiboua Divo 729,169
6 Lacs
(District des Lacs)
Dimbokro Bélier Yamoussoukro 1,258,604 346,768 28,500 (11,000)
Iffou Daoukro 311,642
Moronou Bongouanou 352,616
N'Zi Dimbokro 247,578
7 Lagunes
(District des Lagunes)
Dabou Agnéby-Tiassa Agboville 1,478,047 606,852 23,280 (8,990)
Grands-Ponts Dabou 356,495
La Mé Adzopé 514,700
8 Montagnes
(District des Montagnes)
Man Cavally Guiglo 2,371,920 459,964 31,050 (11,990)
Guémon Duékoué 919,392
Tonkpi Man 992,564
9 Sassandra-Marahoué
(District du Sassandra-Marahoué)
Daloa Haut-Sassandra Daloa 2,293,304 1,430,960 23,940 (9,240)
Marahoué Bouaflé 862,344
10 Savanes
(District des Savanes)
Korhogo Bagoué Boundiali 1,607,497 375,687 40,210 (15,530)
Poro Korhogo 763,852
Tchologo Ferkessédougou 467,958
11 Vallée du Bandama
(District de la Vallée du Bandama)
Bouaké Gbêkê Bouaké 1,440,826 1,010,849 28,518 (11,011)
Hambol Katiola 429,977
12 Woroba
(District du Woroba)
Séguéla Béré Mankono 845,139 389,758 31,088 (12,003)
Bafing Touba 183,047
Worodougou Séguéla 272,334
13 Yamoussoukro
(District Autonome de Yamoussoukro)
355,573 3,500 (1,350)
14 Zanzan
(District du Zanzan)
Bondoukou Bounkani Bouna 934,352 267,167 38,251 (14,769)
Gontougo Bondoukou 667,185

Diez ciudaz mas importants

[editar | modificar o codigo]

As suyas diez ciudaz mas importants son:

Puesto Coordenadas Ciudat Población Rechions
censo de 1975 censo de 1988 2005 Est 2014 Est
1. 5°21′31″N 4°00′50″U Abidjan 951 216 1 934 342 3 692 570 3,677,115 Lagunes
2. 7°41′N 5°1′O Bouaké 175 264 332 999 572 149 567,481 Gbêkê
3. 6°53′N 6°27′O Daloa 60 837 122 933 217 876 319,427 Haut-Sassandra
4. 6°49′N 5°17′O Yamoussoukro 37 253 110 013 200 659 361,893 Bélier
5. 4°45′N 6°38′O San-Pédro 31 606 70 601 195 873 261,616 Bas-Sassandra
6. 5°50′N 5°22′O Divo 35 610 72 494 184 481 184 481 Lôh-Djiboua
7. 9°25′N 5°37′O Korhogo 45 250 109 655 172 114 286,071 Poro
8. 5°30′N 4°3′O Anyama 26 406 57 065 158 250 148,962 Lagunes
9. 6°44′N 3°29′O Abengourou 30 028 58 974 144 074 135,635 Moyen-Comoé
10. 7°24′N 7°33′O Man 50 288 88 294 140 217 188,704 Tonkpi
Venda tradicional de plantas medicinals en Abidjan.

Manteniendo lazos amanaus con Francia dende a suya independencia en 1960, a diversificación de l'agricultura pa la exportación, y l'estimulo d'as inversions estrancheras, ha feito de Costa de Vori un d'os países tropicals africanos mas prospers. Manimenos, en anyos recients Costa de Vori s'ha visto sucheta a mas competencia y a la baxada d'os pres en o mercau global d'os cautivos agricolas prencipals: café y cacau. Isto, de conchunta con una alta corrupción interna, fa la vida dificil pa os cautivadors y ixes que exportan a mercaus estranchers.

Enemigos mientres muitos anyos, Costa de Vori y Ghana alcordoron en 2019 imposar a las interpresas multinacionals un pre minimo per o cacau, a fin de protecher a los productors, que reciben entre lo 4 y lo 6 per ciento d'os beneficios d'o sector: l'11 de chunio, anuncioron que suspenden a venda de cacau pa la campanya 2020-2021 si no s'estableix un pre minimo de 2300 euros per tonelada.

Cheografía humana y sociedat

[editar | modificar o codigo]

Demografía

[editar | modificar o codigo]
A piramide de población de Costa de Vori en 2020 amuestra que ye un país con una grandiza proporción de chovenalla.

En l'anyo 2007, Costa de Vori teneba una población de 18.000.000 d'habitants. A esperanza de vida ye de 49 anyadas d'edat. Lo promeyo de fillos per muller ye de 4,43. Lo 50,9 % d'a población ye alfabetizada. Se calcula que lo 7 % d'a población ye infectada con o virus de VIH (causant d'o SIDA).

Lo 77 % d'a población se considera vorián: representan cuantos pueblos diferents y grupos lingüisticos. Se charran uns 65 idiomas en tot o país. Un d'os mas comuns ye lo dioula, emplegau en o comercio, asinas como a población musulmana. Lo francés, emplegau per o 70 % d'a población (99 % en Abiyán), ye l'idioma oficial, s'amuestra en as escuelas y sirve como una luenga franca en as arias urbanas (particularment en Abiyán). Lo numero de francofablans ye muit elevau en comparanza con a mayoría d'os países francofonos d'Africa, a resultas d'o suyo emplego como idioma interetnico.

Dende que Costa de Vori s'ha establiu como un d'os países mas prosperos d'Africa occidental, arredol d'o 20 % d'a población consiste de treballadors d'os vecins Liberia, Burkina Faso y Guinea. Iste feito ha creyau una tensión de contino creixent en os anyos recients, especialment ya que a mayoría d'istos treballadors son musulmans, mientres a población d'orichen nativo ye en gran parti cristiana (sobretot catolicos) y animista. Lo 0,4 % d'a población ye d'ascendencia no africana. Uns 50.000 son ciudadans franceses, 40.000 libaneses y, en menor medida, vietnamitas, chodigos y espanyols, asinas como misioners protestants d'os Estaus Unius y Canadá. En noviembre de 2004, arredol de 10.000 franceses y atros ciudadans estranchers evacuoron Costa de Vori a causa d'ataques de chóvens milicias progubierno.

L'idioma oficial d'a republica ye lo francés, y as luengas indichenas locals tamién se fan servir amplament, como lo bété, lo baoulé, lo dioula, lo dan, l'anyin y lo cebaara senufo. En total, se charran arredol de 78 idiomas diferents en Costa de Vori.

Gastronomía

[editar | modificar o codigo]
L'alloco ye una birolla pro popular.

A cocina tradicional de Costa de Vori ye muit semellant a la d'os países vecins de l'Africa Occidental en a dependencia d'os cerials y os tuberclos. A mandioca y os platanos son partis importants d'a cocina voriana. Un tipo de pasta feita de panizo clamada aitiu se fa servir pa aprestar bolas de panizo, y lo calcagüet se fa servir amplament en muitos platos. L'attiéké ye una guarnición popular en Costa de Vori feita con yuca rallada, un cuscús a pur de vechetals. Una birolla d'a carrera pro comuna ye l'alloco, que ye un platano frito en aceite de palma, apanyau con brunos a la vapor y coralet y que se mincha solo u con peix a las esparrillas u uegos duros. Lo pollo se consume comunament y tien un gusto unico a resultas d'a masa magra y baixa en graixa en ista rechión. Os mariscos incluyen tonyina, sardinetas, camarons y bonico, que ye semellant a la tonyina. Lo mafé ye un plato común que consiste en carne en unto de maní.

Os guisos cocinaus a fuego lento con cuantos ingredients son atra birolla basica comuna en Costa de Vori. Lo kedjenou ye un plato que consiste en pollo y verduras cuetas a fuego lento en una olla sellada con mica u dengún liquido anyadiu, que concentra as sabors d'o pollo y as verduras, y que ablandeix o pollo. Per lo cheneral, se cocina en una pichera de ceramica clamada canario, a fuego lento u en un forno. Bangui ye un vin feito de palma local.[3]

Os vorians tienen un tipo particular de restaurant chicot a l'aire libre clamau maquis, que ye exclusivo d'a rechión. Un maquis normalment incluye pollo y peix a lo calivo cubiertos de brunos y tomates, y servius con attiéké u kedjenou.

Referencias

[editar | modificar o codigo]
  1. (de) Das aktuelle Buch der Allgemeinbildung. 550.000 Daten und Fakten. 10.000 Einzelthemen, Bertelsmann Lexikon Institut, 2003, ISBN 3-577-13530-1, p. 612 - 675
  2. (en) Districts of Côte d'Ivoire en Institut National de la Statistique de Costa de Vori.
  3. (en) Ken Albala, « Côte d'Ivoire », Food Cultures of the World Encyclopedia, vol. 1, Africa, Middle East, ABC-CLIO, 2011, p. 43-47 , ISBN 9780313376276


Estaus d'Africa
Alcheria | Angola | Benín | Botsuana | Burkina Faso | Burundi | Cabo Verde | Camerún | Chad | Chibuti | Comoras | Costa de Vori | Echipto1 | Eritrea | Eswatini | Etiopia | Gabón | Gambia | Ghana | Guinea | Guinea-Bissau | Guinea Equatorial | Kenya | Lesoto | Liberia | Libia | Madagascar | Malawi | Mali | Marruecos | Mauricio | Mauritania | Mozambique | Namibia | Nícher | Nicheria | Republica Centroafricana | Republica d'o Congo | Republica Democratica d'o Congo | Ruanda | Sahara Occidental2 | Sant Tomé y Prencipe | Senegal | Seychelles | Sierra Leone | Somalia | Somalilandia2 | Sudafrica | Sudán | Sudán d'o Sud | Tanzania | Togo | Tunicia | Uganda | Zambia | Zimbabwe
Dependencias: Ascensión | Canarias | Ceuta | Madeira | Mayotte | Melilla | Pantelleria | Reunión | Santa Helena | Socotra | Tristán da Cunha
1 Parcialment en Asia. 2 Parcialment reconoixito u en disputa