Norma Tsotsil PDF

Descargar como pdf o txt
Descargar como pdf o txt
Está en la página 1de 115

INALI

Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

INALI
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

SMELOLAL STS'IBAEL
BATS'I K'OP TSOTSIL
NORMA DE ESCRITURA
DE LA LENGUA TSOTSIL

INALI
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

INALI
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

SMELOLAL STS'IBAEL
BATS'I K'OP TSOTSIL
NORMA DE ESCRITURA
DE LA LENGUA TSOTSIL

INALI
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

497.M221
S638
2011

Smelolal sts'ibael bats'i kop tsotsil = Norma de escritura de la lengua tsotsil/


scar Daz Lpez[et al]. Mxico: Instituto Nacional de Lenguas
Indgenas; Gobierno del Estado de Chiapas. Secretara de Educacin:
Universidad Intercultural de Chiapas, 2011.
Texto en Tsotsil y Espaol
111p.: il.
ISBN 978-607-7538-44-8
1. Tsotsil Escritura. 2. Maya (Familia lingstica) 3. Tsotsil
(Agrupacin Lingstica) 4. Lenguas indgenas Escritura
I. Daz Lpez, scar[et al]

De acuerdo con el Catlogo de las lenguas ndigenas nacionales: variantes lingisticas


de Mxico con sus autodenominaciones y referencias geoestadsticas, publicado en el
Diario Ocial de la Federacin el 14 de enero de 2008, los textos incluidos en la presente
publicacin corresponden a la agrupacin lingstica tsotsil.

Primera edicin: 2011


Esta edicin y sus caractersticas son propiedad del
D.R. 2011 Instituto Nacional de Lenguas Indgenas
Privada de Relox 16-A, 5 Piso, Col. Chimalistac,
Deleg. lvaro Obregn, Mxico, D.F., C.P. 01070
Tel. (55) 50 04 21 00
www.inali.gob.mx

ISBN 978-607-7538-44-8

Todos los derechos reservados. Queda prohibida la reproduccin total o parcial de esta
obra por cualquier medio o procedimiento, comprendidos la reprografa y el tratamiento
informtico, la fotocopia o la grabacin, sin la autorizacin por escrito de los titulares de los
derechos de esta edicin.
Ejemplar de cortesa, prohibida su venta
Impreso en Mxico

INALI
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

PRESENTACIN

partir de la dcada de 1990, Mxico ha desarrollado una


poltica lingstica que no slo se encamina al reconocimiento de la diversidad cultural y lingstica que compone
al pas, sino que adems busca que las instituciones gubernamentales procedan con pertinencia lingstica y cultural respecto al sector social al que atienden, destacando los mbitos
educativo, judicial y de salud.
La atencin a la diversidad lingstica del pas tendra que ir
ms all del simple reconocimiento, esto nos muestra la necesidad de la puesta en marcha de polticas pblicas equitativas
que tomen en cuenta la cultura y la lengua propias en la atencin a los pueblos indgenas, as como de polticas lingsticas
firmemente diseadas, aplicadas y evaluadas que permitan la
revitalizacin, el fortalecimiento y el desarrollo de las lenguas
indgenas nacionales.
El Instituto Nacional de Lenguas Indgenas (INALI) tiene como
accin medular y prioritaria el Proceso de Normalizacin Lingstica (PNL). El PNL busca impactar en las actitudes y usos lingsticos de los hablantes de lenguas indgenas nacionales hacia
su propia lengua en torno a la adquisicin, estructura y funciones para lograr que todas las lenguas de Mxico tengan en la
prctica los mismos usos que el castellano y revertir la tendencia al desplazamiento de las lenguas indgenas nacionales (LIN)
y, por tanto, aumenten exponencialmente sus posibilidades de

INALI
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

transmisin intergeneracional, a partir de la participacin directa de los pueblos indgenas y de la sociedad civil de cada
una de las entidades del pas.
El INALI reconoce y promueve la diversidad lingstica; en
consecuencia, el PNL es un plan para trabajar en la ampliacin
de mbitos de uso entre variantes lingsticas compatibles.
La normalizacin promovida por el INALI no es un proceso de
homogeneizacin que conlleve a una prdida de las variantes
lingsticas o la imposicin de una lengua franca.
Una de las propuestas es la creacin de una norma de escritura para las variantes de una misma lengua mutuamente
inteligibles, esto es que, adems, subsumen en sus hablantes
una identidad sociolingstica que los lleva a considerarse
como hablantes de la misma lengua. Sin embargo, la determinacin de cuntos PNL deben ser impulsados por el inali
requiere de estudios cientficos muy bien fundamentados en
estudios dialectolgicos, morfosintcticos, fonolgicos, de inteligibilidad, etctera.
La planificacin lingstica puede desarrollarse por lo menos en tres dimensiones: la planificacin del corpus, la planificacin del status y la planificacin de la adquisicin (Cooper:
1989). La normalizacin lingstica se encuentra ubicada dentro de la planificacin del corpus.
La planificacin del corpus es necesaria para trabajar el
lxico renovado, las convenciones ortogrficas y la toponimia,
elementos indispensables en la recuperacin y adquisicin de
mbitos de uso en los que una lengua X estaba restringida.
El INALI busca revertir la tendencia al desplazamiento de las
lin en consonancia con las necesidades y deseos de los pueblos
indgenas, sin que este proceso sea interpretado como una im-

Presentacin

INALI
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

posicin, sino ms bien como un reconocimiento y atencin


pertinentes para los hablantes de LIN.
Cuatro etapas importantes en la normalizacin lingstica:
tAlfabetos unificados, argumentados y socializados;
tDifusin de convenciones ortogrficas;
tElaboracin de gramticas con distintos propsitos,
por ejemplo, de uso escolar, basadas en estudios
morfosintcticos.
tLa produccin de diccionarios de referencia para su
uso escolar y comunitario, realizados a partir de la
lexicologa.
El INALI persigue con el PNL la obtencin de acuerdos socializados en torno a la normalizacin lingstica.
Hasta el momento, el INALI ha apoyado la creacin de los sistemas de escritura para las agrupaciones lingsticas tsotsil,
tseltal, mocho', kakchikel, tojolabal, mam, ch'ol y zoque,
abriendo los espacios de discusin y asesorando a los hablantes
de las lenguas en los temas lingsticos. Esta parte del proyecto de normalizacin de las lenguas de Chiapas se inici en el
ao 2009, convocando a diferentes agentes y actores sociales
tales como maestros, escritores, funcionarios de diversas instituciones pblicas, religiosas, etctera.
Se ha creado un sistema de escritura por cada agrupacin
lingstica, tomando esta decisin con base en diversos estudios de dialectologa y respetando la identidad sociolingstica
de los propios hablantes. Se lleg a la conclusin de que todas
las variantes de cada agrupacin lingstica son mutuamente

INALI
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

Tsotsil

inteligibles; en consecuencia, cada norma de escritura est hecha para que puedan utilizarla personas de diferentes variantes de la misma lengua.
Las bases de la creacin de los sistemas de escritura han
sido estudios lingsticos, alfabetos anteriormente creados,
tradicin escrita y experiencias de maestros y escritores.
Actualmente, el INALI busca seguir apoyando a otras lenguas en los procesos de normalizacin.

10

Presentacin

INALI
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

BUCH'UTIK ABTEJIK
Sbitak buchutikuk abtejik ta chapanel jtsibal
batsikoptik:
Oscar Daz Lpez
Sebastiana Candelaria Bautista Ara
Daniel Lpez Hernndez
Pascual Snchez Gmez
Marcos Cornelio Snchez Ramrez
Bacilia Snchez Daz
Andrs Prez Daz
Jos Vzquez Lpez
Elas Prez Prez
Pedro Prez Martnez
Miguel Sntiz Mndez
Juan Benito De la Torre Lpez
Socorro Gmez Hernndez
Mara Rosenda De la Cruz Vzquez
Jos Leopoldo Hernndez Hernndez
Eduardo Gmez Gmez
Mariano Reynaldo Vzquez Lpez
Enrique Prez Lpez
Toribio Arias Vzquez
Antonio Lpez Hernndez
Marcelina Rodrguez Hernndez

INALI
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

Agustn Gutirrez Ruiz


Jos Alfredo Lpez Jimnez
Margarita Martnez Prez
Mario Daniel Gonzlez Snchez
Rosalinda Bolom Pale
Alonso Bolom Pale
Andrs Lpez Daz
Luis Lpez Daz
Edgar Federico
Prez Martnez

INALI
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

SA'OBIL
SLIKEBAL ............................................................................... 15
1. TS'IBAL................................................................................17
2. STUNESEL MUK'TA XOT, CHA'UMA' XOT
XCHI'UK XCH'AKOBIL ................................................... 19
2.1. Stunesel muk'ta xotetik ............................................. 19
2.2. Stunesel cha'uma' xot ...............................................20
2.3. Stunesel xch'akobil ....................................................20
3. STS'AKTAK K'OP, TS'UBAL K'OP XCHI'UK
P'ITOM K'OP ..................................................................... 22
3.1. Slikeb sts'ak k'op ........................................................ 22
3.2. Cha'lomanbil snuk'ilal svinajesobil
yajval k'opetik .............................................................23
3.3. Snuk'ilal /s-/ > /x-/ .....................................................23
3.4. Slajeb sts'ak k'op ........................................................ 24
3.5. Ts'ubal k'op xchi'uk p'itom k'op ................................26
4. SVINAJESOBIL YORAIL XCHI'UK LI SVINAJESOBIL
YAJVAL TA SPASELALTAK .............................................. 38
4.1. Svinajesobil yorail ta xjelav spaselal.......................... 38
4.2. Svinajesobil yajval ta xjelav spaselal ..........................41
4.3. K'alal xjel snuk'ilal ta svinajesobil yajval ................. 42
4.4. Svinajesobil yorail yu'un mu xjelav
spaselal k'op................................................................43

INALI
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

4.5. Li svinajesobil yajval yu'un mu xjelav


spaselal k'op................................................................45
5. CHA'TOS YIBEL K'OP MU STAK' CH'AKEL ..................45
5.1. U'ninbil cha'tos yibel k'op ......................................... 47
6. CHA'TOS YIBEL K'OP STAK' CH'AKEL ........................ 47
7. JTUNELTASVANEJ K'OP ................................................. 48
8. ACH' K'OPETIK ................................................................49
8.1. Ach' k'op sventa smelolal sts'ibal .............................. 50
8.2. Ach' k'op yu'un stojobtasobil ts'ib............................ 50
8.3. Ach' k'op yu'un stojobtasel atolal ts'ib....................... 51
8.4. Ach' k'op sventa ya'yejal xchanel smelol k'opojel ....52
9. CH'OM............................................................................... 54
9.1. U'ninbil ch'om k'op ................................................... 54
9.2. Mu'yuk u'ninbil ch'om k'op ...................................... 55
10. AK'BIL BIILETIK ............................................................. 56
11. P'ELANTIK K'OP ............................................................. 58
12. JELTOS K'OP .................................................................... 58
12.1. Snuk'ulal ................................................................... 59
12.2. Jp'el k'op ................................................................... 59
12.3. Smelolal sts'akalul k'op............................................ 59
12.4. Smelolal .................................................................... 59
12.5. Sjeleltosol k'op xchi'uk sjeleltosol snuk'ulal ta
smeltsanel jchol a'yej ...............................................60

INALI
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

SLIKEBAL

ech kuchaal laj yich chapel meltsanel smelolal stsibtael


batsi kop tsotsil, ja itsobvan li Instituto Nacional
de Lenguas Indigenas (INALI) xchiuk te laj skolta sba li
Universidad Intercultural de Chiapas (UNICH), te laj skomon
pasik ti bochotik sna xkopojik stsibaik batsi kop, xchiuk
bijil vinik antsetik ta sventa kopetik, jchanubtasvanejetik,
xchiuk j-abteletik ta yantik snailal abteletik, jech kuchaal:
Proyecto Diseo y Elaboracion de Gramticas y Diccionarios
de las Lenguas Indgenas (DEI), Instituto de Educacin para
Adultos (IEA), Escuela Normal Jacinto Canek, Asignatura de
Lengua y Cultura Indgena de la Direccin Tcnica Educativa
(SE/DTE), Sna Jtzibajom A.C., Unidad de Escritores MayasZoque A.C. (UNEMAZ A.C.), Centro Estatal de Lenguas, Arte
y Literatura Indgenas (CELALI), El Colegio de la Frontera Sur
(ECOSUR), Innovacin Educativa A.C. (INNED), Universidad de
Ciencias y Artes de Chiapas (UNICACH) xchiuk Universidad
Intercultural de Chiapas (UNICH) xchiuk yantik. Sventa stsak
yip ti smelolal tsibe, te laj stsakik ta venta ti: yayejal slekilal
kop, smelolal chanubtasel bijubtasel xchiuk talel kuxlejalil.
Ti vun lie ja chak ta ilel kuxi iyich chapbel smelolal
ta stsibtael ti batsi kope sventa ta xich albel smelolal
kuchaal ta xchanel stsibael batsi kop, jauk xichik ta muk
ti bochotik tskanik xchanik stsibtaele, manchuk me sna

INALI
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

xkopojik xchiuk bocho mu sna xkopojik ta batsi kope.


Li xchapbenal abtel lie te ikot ta chapbel smelolal stukilal
yuunik skotolik li j-abteletike.

TSOTSIL
Tsotsil, jp'el k'op ti cha'tos yibele: Tsots, sk'an xal tsatsalil, ti
ja' jp'el k'op elanil, k'alal mi iyich' ak'bel li slajeb sts'ak k'op
il, chk'ataj ta jp'el k'op biil ti ja' jech sbi li bats'i k'ope.

16

INALI
Smelolal sts'ibael...
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

1. TS'IBAL
K'alal chich' tunesel sts'ibael stuk no'ox li jp'el k'op ts'ibal,
mu'yuk bu chich' ak'bel svinajesobil yajval ti ja' (s-). K'alal
chich' xa tunesel ta cholantik k'ope ta xich' ts'ibael sts'ibal.
Ti sts'ibale yich'oj jun xcha'vinik uma' xot xchi'uk vo'ob
k'opojel xot. K'alal laj yich' biiltasel li jujuxote te la yich' tsakel
k'ucha'al ts'ibabil ta kaxlan k'ope. Ti xotetik bu mu'yuk tsakal
ta sts'ibal yu'un kaxlan k'ope, te laj yich' sa'bel sbi jech k'u
x-en stu, snuk'ulal xchi'uk stalelil.
Sts'ibal bats'i k'op

Sbi

Snuk'ilal

 C 

bG

 D 

EJ

chG

 V d5 

ch'

ch'e

 V d5 ! 

 G 

 K 

LQVC

 Z 

MC

 M 

M'

k'C

M!

GNG

 N 

GOG

 O 

GPG

 P 

 Q 

RG

 R 

INALI
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

Tsotsil

17

Sts'ibal bats'i k'op

Sbi

Snuk'ilal

R'

R'G

 R! 

GTG

 T 

GUG

U

VG

 V 

V'

V'G

 V! 

VU

VUG

 V Ud 

VU'

VU'G

 V Ud ! 

 W 

XG

 X 

ZC

 5 

[G

 [ 

'

UVU'WMCN

!

Sventa yojkinel ta stunesel li xotetik ta jujup'el k'ope, te


chich' ak'el ta ilel ta jujuchol.
Ts'ibal
a
b
ch
ch'
e
i
j
k
k'

18

Slikeb
alaxa
bik'it
chapal
ch'en
elmunix
ilil
ja'as
kaxlan
k'is

O'lol
vaj
abol
pechel
noch'ol
pepen
xinich
ajan
akuxa
ak'in

Slajeb
na
jo'ob
moch
ch'uch'
be
chi
vaj
ok
paxak'

INALI
Smelolal sts'ibael...
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

Ts'ibal
l
m
n
o
p
p'
r
s
t
t'
ts
ts'
u
v
x
y

Slikeb
lobol
mut
no
om
pox
p'in
ravel
semet
te'
t'om
tsonte'
ts'unun
uch'
vinik
xan
yuy

O'lol
olol
uma'
unen
moch
apun
nap'al
k'orok'
isimil
setel
jot'el
motsobil
ts'uts'el
jun
xanvil
paxak'
ayanel

Slajeb
mol
kotom
On
ch'o
sapap
nap'ap'
kurkur
p'is
bat
t'ot'
okots
pats'
mu
akov
tuix
kukay

2. STUNESEL MUK'TA XOT, CHA'UMA'


XOT XCHI'UK XCH'AKOBIL
Li jvok' abtele chak' ta ilel stunesel muk'ta xot, cha'uma' xot,
jech ek ti stunesel xch'akobil ta jujup'el k'op.

2.1. Stunesel muk'ta xotetik


Oy ep ta tos bu stak' tunesel ti muk'ta xotetike: ta slikebal
ts'ib xchi'uk ta nitil t'ix, jech k'ucha'al li'e:

INALI
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

Tsotsil

19

t

Xkuchoj batel yixim li Jpetule. K'alal ik'ot ta snae,


xmuyubaj xa ta jmek li yajnile.

2.2. Stunesel cha'uma' xot


K'alal chich' tunesel cha'uma' xote (Ch, Ch', Ts, Ts') ja' no'ox
chich' ts'ibael ta muk'ta xot li sba xotale, k'alal jech chich'
pasele mu'yuk bu chch'ay li snuk'ilale yu'un mu'yuk bu
chjel li yabtele xchi'uk li yets'ale.
Jech k'ucha'al li'e:

Ch, Ch', Ts, Ts'

Chamo'
Ch'enavo'
Tsonte'vits
Ts'ajalnab

Ch, Ch', Ts, Ts'

Chibat ta Jobel
Ch'ulul li bee
Tsots li kereme
Ts'ibaj li jchanvune

2.3. Stunesel xch'akobil


Li xch'akobil jech k'ucha'al li'e /-/ ja' yan yak'obil ta ilel
smakob sts'ukal /'/, jech no'ox xtok chch'ak junantik slikeb
sts'ak k'op xchi'uk yets'al. Jech taje, li xch'ak'obile chich'
tunesel jech k'ucha'al li'e:

20

INALI
Smelolal sts'ibael...
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

a. Oy tsots yabtel, mi laj yich' lok'esele, mi la yich'


jelel ta jun sts'ukale, ta xjel smelolal li jp'el k'ope.
Jech k'ucha'al li'e:
Ch-ul
Chul (Jeltos k'op)
Ch'ul

b. Li xch'akobile xu' xch'akanan yilobil sbi vinik


xchi'uk ants ti chlik ta k'opojel xote.
Jech k'ucha'al li'e:
J-antun
X-antona

c. K'alal chich' tajintasel li k'opetik ti mu xjelav


spaselal ti chlikik ta jp'el k'opojel xote, ta xich'
tunesel li xch'akobile:
Jech k'ucha'al li'e:

Abtejel

Ok'el

Chi-abtej
Cha-abtej
Ch-abtej
Chi-ok'
Cha-ok'
Ch-ok'

Abtejel

Anilajel

INALI
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

Ta xi-abtej
Ta xa-abtej
Ta x-abtej
Li-anilaj
La-anilaj
I-anilaj

Tsotsil

21

Ya'yejal: Oy jp'elantik jeltos k'op, mu'yuk tstunesik li svinajesobil


yorail (i-), ta yantik xtoke ta stunesik li svinajesobil taje xchi'uk
ta xch'akik ta jun xch'akobilal ta skoj li snuk'ilale yu'un li /i/
chich' alel xchi'uk jun smakob ts'ukal /'/ ti ech'em stsatsal ta
a'yiele, ak'o mi jech, yantike mu'yuk ta stunesik li xch'akobilal
ta o'lol li k'opojel xotetike.
Jech k'ucha'al li'e:
anilaj

i-anilaj

ianilaj

3. STS'AKTAK K'OP, TS'UBAL K'OP


XCHI'UK P'ITOM K'OP
Ta jvok' li'e chich' ak'el ta ilel k'u x-elan ta ts'ibael li sts'aktak
k'op, ts'ubal k'op xchi'uk p'itom k'ope. Li sts'aktak k'ope ja'ik
sts'akalul k'op ti ba'yel chich' nap'anel o ts'akal chich' nap'anel
ta jp'el k'op sventa oyuk smelolal xchi'uk jelajtik yabtel. Li
sts'ubaltak k'ope xchi'uk p'itom k'opetike, mu'yuk smelolal
ta stukik no'ox, ja' no'ox oy smelolal mi ta xich' ts'ibael xchi'uk
yan k'opetike, li'e jelel yavil butik chich' tael k'alal chich'
ts'ibaele. Tanae chich' ak'el ta ilel junantik sk'elobiltak.

3.1 Slikeb sts'ak k'op


Li slikeb sts'ak k'ope oy ep ta tos, junantike ja' J-/ A-/ S- k'alal
chlik ta uma' xot li biiletike xchi'uk K-/ AV-/ Y- k'alal chlik ta
k'opojel xote.

22

INALI
Smelolal sts'ibael...
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

Jech k'ucha'al li'e:

chlik ta uma' xot


Jna
Ana
Sna

Na

chlik ta k'opojel xot

Ixim

Kixim
Avixim
Yixim

3.2. Cha'lomanbil snuk'ilal svinajesobil yajval k'opetik


Bak'intike li svinajesobil yajval k'opetike tey tsmuk sba mi
ko'ol xotal chlik xchi'uk ti jp'el k'ope, jech k'ucha'al J-/ A-/ Sti ja' ta x-u'ninvane, ja' yu'un mu'yuk chich' ts'ibael.
Jech k'ucha'al li'e:

Jolil

Jol
Ajol
Sjol

Si'

Xan

Jsi'
Asi'
Si'

Jxan
Axan
Xan

3.3. Snuk'ilal /s-/ > /x-/


Li p'elantik k'op mu'yuk bu yich'oj ch, ch', x, li yilobil yajval
ta yoxibale ja' /s-/, mi chlik ta ch, ch' xchi'uk x li yilobil yajval
ta yoxibale ta xk'ataj ta /x-/.

INALI
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

Tsotsil

23

Jech k'ucha'al li'e:

Chichol

Jchichol
Achichol
Xchichol

Xonobil

Ch'en

Jch'en
Ach'en
Xch'en

Jxonob
Axonob
Xonob

3.4. Slajeb sts'ak k'op


Li slajeb sts'ak k'ope ja'ik sts'akalul k'opetik ti nap'al chich'
ts'ibaanel ta jp'el k'op xchi'uk ta yibel paselal k'op. Jech
k'ucha'al li slajeb sts'ak k'op j-epajesvanej' -tik, k'anelal
k'op' -uk, jk'atajesvanej yo' mu xjelav ta paselal' -van,
xchi'uk svinajesobiltak yajval.
Jech k'ucha'al li'e:
t

Slajeb sts'ak k'op -tik'


-tik
J-epajesvanej'

t

Sufijo -van'
-van
K'atajesvanej ta mu
xjelav spaselal k'op'

24

Jnatik
Anaik
Snaik

Ixut'van li olole
Chmajvan li tsebe
Ibuts'van li Jxune

INALI
Smelolal sts'ibael...
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

t

Sts'ak k'op -uk'

Li jun sts'akalul k'op -uk ja' sk'an xal k'anelal k'op, yu'un ta
xich' tunesel ta paselal, yelanil xchi'uk ta jelbilal paselal. Jech
no'ox xtok, oy yan stu jech k'ucha'al li'e.
a. K'anelal k'op

-uk

Ve'uk
Vayuk
Xanavuk

b. St'ujelal
Sakuk
c. Chch'un no'ox
Jechuk
d. Xch'unobil
Ach'uke
Alak'uk
e. Ta xal yalel lekilal xchi'uk slajeb yepalil k'u x-elan ti
k'usi oy x-ayane.

INALI
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

Tsotsil

25

Jech k'ucha'al li'e:


Cha'p'ejuk
Cha'oxp'eluk alo'il
Oxch'ixuk avixim
J-ok'uk
t

Yilobil slajeb sts'aktak k'op:


Sts'aktak k'op (-on, -ot, -1 , -otik, -unkutik, -oxuk,
xchi'uk -ik)

Jech k'ucha'al lie':


Yelanil oy

Yelanil oy

Chotol

Kujul

Chotolun/on

Kujulun

Chotolot

Kujulot

Chotol

Kujul

Chotolutik/otik/ukutik
(jkotoltik)

Kujulutik/otik/ukutik
(jkotoltik)

Chotoloxuk (jo'oxuk)

Kujuloxuk (jo'oxuk)

Chotolik (ja'ik)

Kujulik (ja'ik)

3.5. Ts'ubal k'op xchi'uk p'itom k'op


Li sts'ubal k'op xchi'uk p'itom k'opetike, yu'un mu xko'olaj
k'ucha'al sts'akalul k'opetike ti ta snap'an sbaike, yu'un li
k'opetik li'e ch'akal ta ts'ibael (ja' no'ox li p'itom k'op -e/-i
ti yu'un nap'al ta ts'ibaele, xko'olaj k'ucha'al ts'akalul k'op)
jech li' une ti yelanil k'uxi ta ts'ibaele, ta xp'it ta yan yav bu

26

INALI
Smelolal sts'ibael...
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

ta xk'ot oe, ja' ti bu stuk'il ta xk'ot o ta a'yiel ta xcholbenal


k'ope. Avie, ta xich' ak'el ta ilel k'ucha'al ta tunesel ti ts'ubal
k'op xchi'uk p'itom k'ope.
t

Ts'ubal k'op 'k'u'

Li ts'ubal k'op k'u ch'akal ta ts'ibael, ja' ti stak' x-och p'itom


k'opetik li ta xcholbenal jp'el k'ope.
Jech k'ucha'al li'e:

K'u

K'u x-elan
K'u to x-elan
K'u la x-elan
K'u cha'al
K'u la cha'al
K'u sba
K'u la sba

Jech cha'e, li ts'ubal k'op li'e xchi'uk yantik ts'ubal k'ope ta


spas sba ta jp'el k'op k'alal ta xich' tunesel ta sko'oltasobil
k'op xchi'uk sjak'obil k'ope, k'usi ya'iele ja' ti mu stsak
p'itom k'op ta o'lole.
a. Ta xtun ta ko'oltasobil k'ucha'al.
Jech k'ucha'al li'e:

K'ucha'al

Tsts'ibaj Jmanvel jech k'ucha'al J-antun


Chakuk xi abtej k'ucha'al Xmale
Ta jk'an chi-abtej k'ucha'al Jpetul

INALI
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

Tsotsil

27

b.

Ta xtun ta sjak'obiltak k'usi xchi'uk k'uxi.

K'usi

t

K'usi chapas Jmikel?


K'usi abi?

K'uxi

K'uxi stojol?
K'uxi ibat avil?

Li ts'ubal k'op te'

Ja' jun ts'ubal k'op ta xich' tunesel ta yak'obil ta ilel li'i.


Jech k'ucha'al li'e:
Te kotol li ka'e/i
t

Li ts'ubal k'op o'

Li ts'ubalil k'op li'e ep ta tos k'uxi ta tunesel, yu'un xu' ta


xtun ta jelbilal yorail spasel, sk'an xal jmoj jech, mu stak'
na'el sjalil; jtos noxtoke ta xtun sventa sk'an xal yabtejesobil.
Jech k'ucha'al li'e:
a. Ta xtun ta jelbilal paselal ta sbatel osil o.
Batan o
b. Ta xtun ta jelbilal paselal, ti chal yakal chich' pasel
k'usiuk.
Yakal x-abtej o

28

INALI
Smelolal sts'ibael...
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

c. Ta xtun ta jelbilal paselal, mu stak' na'el sjalil


Chibat o jayibuk k'ak'al
d. Ta xtun ta jelbilal paselal k'ucha'al yabtejesobil
K'usi chave' o? Chive' ta sets'
t

Li ts'ubal k'op j-ak'vanej ta ilele li'e / li'i'

Li ts'ubilal k'op li'e ta xtun ta yak'obil ilel lek stuk'il ti k'usi


oye.
Jech k'ucha'al li'e:
Li'e / li'i

t

K'elo li'e / li'i


Vayan li'e / li'i

Li ts'ubal k'op 'li' xchi'uk ti'

Li ts'ubilal k'op li ja' jp'el k'op ta xtun ta slikebal jp'el k'op.


Jech k'ucha'al li'e:
Li ka'e
Li k'anal ka'e
*Ta yantik jeltosal k'ope 'ti' ja' slikeb k'op sk'an xal ti yu'un
oy xa ta xlik ech'el li jp'el biile.

INALI
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

Tsotsil

29

Jech k'ucha'al li'e:


Ti ka'e
Ti tsajal ka'e
Li ts'ubalil k'op 'ti' ja' jun sbiinesobil sk'an xal ech'em xa ti
k'usi ta xich' alele.
a. Sbiinesobil ti chal mu'yuk te oy ilbil ti buch'u, ti
k'usi chich' alele.
Jatav la ti ts'i'e
b. Sbiinesobil ti chal echem xa ti buch'u, ti k'usi ta
xich' alele.
Ti anima jtote toj lek to'ox x-abtej
t

Li ts'ubal k'op ta/ti' (tojobtasobil k'op)

Li ts'ubal k'op ta, ta xtun ta stojobtasel jp'el k'op; yantik


jk'opojeletike ta xalik ti.
Jech k'ucha'al li'e:
Chibat ta kuch si'
Chibat ti kuch si' (jeltos k'op)

30

INALI
Smelolal sts'ibael...
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

t

Li ts'ubal k'op ek/ uk/ euk'

Li ts'ubal k'opetik li'e ja' ko'ol ta xk'opoj, ja' ti bu sjeltosal


k'op ta xich' tunesele.
Jech k'ucha'al li'e:

Ek

Chibat ek
Ta jk'an ek
Batik ek

Euk

t

Uk

Chibat uk
Batan uk
Batan xa uk
Jechun uk

Chibat euk
Batik euk

Ts'ubal k'op van'

Li jp'el k'op van ja' xtun ta yalobil, sjak'obil xchi'uk ja' chal ti
xchibet yo'one.
Ja' k'ucha'al li'e:
a. Xchibet ta xal sba
Chibat van uk?
b. Xchibet yo'onton
Mo'oj van

INALI
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

Tsotsil

31

t

Ts'ubal k'op nan'

Li jp'el k'op nan ja' xtun k'ucha'al xchibet yo'onton, yu'un


ja' ti xchibet no'ox ti sk'ope.
Jech k'ucha'al li'e:
Chibat nan
t

Ts'ubal k'op mu

Li jp'el k'op mu' ja' chal ti k'usi mu xu'e.


Jech k'ucha'al li'e:
Mu jk'an
Mu me ja' xko'olaj k'ucha'al li jp'el k'op mu', ti chal mu li
k'usiuk no'oxe
Mu li ve'elile
Oy jp'el k'op no'ox tok ti ja' chal ti mu xu'e ja' li muk'
(mu'yuk).
Jech k'ucha'al li'e:
Muk' to'ox chive'

32

Mu'yuk to'ox chive'

INALI
Smelolal sts'ibael...
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

t

Ts'ubal k'op kik/ kil/ kitik/ kiltik'

Li jujup'el k'op kik/ kil/ kitik/ kiltik' ja' xal ti xchibet


yo'ontone, oy ep ta tos k'u yelan ta alel, ja' ti k'usi jtosukal
li k'ope.

Kik/ kil/ kitik/ kiltik

t

Chibat kik
Chibat kil
Chibat kitik
Chibat kiltik

Ts'ubal k'op bi'

Ja' ta xtun k'alal mi yu'un jech ta melel ti k'usi ta xich' alele,


mi yu'un jech stuk'il smelolale xchi'uk sventa xlamet ta xich'
tak'el ti k'usi ta xich' ch'unele.
Jech' k'ucha'al li'e:

bi

t

Jech un bi
Jech ava'uk un bi
Mo'oj un bi

Jelbilal paselal, ts'ubal k'op 'to'

Li jp'el k'op 'to', ta xtun k'ucha'al jelbilal paselal ta sk'ak'alil,


ta yavil xchi'uk yepalil.

INALI
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

Tsotsil

33

Jech k'ucha'al li'e:

t

To
Jelbilal paselal
sk'ak'alil'

Kucho to me batel
Beiltaso to me
La' to la me

To
Jelbilal paselal
yavil'

Lum to
Nom to
Li' to

To
Jelbilal spaselal
yepalil'

Ve'an to me
Ak'bo to me

Ts'ubal k'op yu'un sk'ak'alil ox

Li jp'el ts'ubal k'op 'ox' ja' ta xal ka'itik k'usi sk'ak'alil ti


ech'em xa sk'oplale.

Ox

t

Oy xa ox oxkot jka'
Oy xa ox la cha'kot ska'
Oy ox la ska

Ts'ubal k'op yu'un sk'ak'alil to'ox

Li jelbilal paselal sk'ak'alil to'ox, tey xlik tal sk'oplal ta


cha'tos ts'ubal k'op yu'un sk'ak'alil, to xchi'uk ox, ti k'alal
stsob sba une oy jelel xa k'usi sk'an xal, ja' ti k'usi x-elan
xk'ot o li k'ope.

34

INALI
Smelolal sts'ibael...
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

To'ox

t

Chibat to'ox ta Bochil


Oy to'ox ixim

Ts'ubal k'op me

Li jp'el k'op me' ja' tey ta xtun k'alal ta xkak'tik ta a'yiel ti


oy slekilal ich'el ta muk' ku'untik ti buch'u ta jk'opontike. Ja'
jech no'ox xtok, te ta xtun sventa xlamet no'ox k'op k'alal oy
k'usi ta xkaltike xchi'uk k'usi ta jk'antike.
Jech k'ucha'al li'e:
a. Lekil ich'el ta muk' k'op
La' me
Mu me xap'aj
b. Ja' k'ucha'al xlamet no'ox ta alel
Tsako me
Ja' jech noxtok li jp'el ts'ubal k'ope (me / mi) ta xtun k'alal oy
k'usi ta jak'tike.
Jech k'ucha'al li'e:
Me chabat?
Mi chabat?

INALI
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

Tsotsil

35

Li jp'el ts'ubal k'op 'mi', ta xtun k'ucha'al spakobil k'op.


Jech k'ucha'al li'e:
Mi chabate, chibat ek
Mi chavak'e, chkak' ek
t

Stojobtasobil ts'ubal k'op 'ta'

Li jp'el ts'ubal k'op 'ta' ta xtun sventa yak'el ta ilel yorail


spaselal jp'el k'op, jech no'ox xtok ta xtun ta stojobtasobil
jp'el k'op. Jech k'ucha'al li'e:
a. Yorail spaselal
Ta jmak
b. Stojobtasobil
Chibat ta jna
t

Ts'ubal k'op xa' (jelbilal paselal)

Li jp'el ts'ubal k'op jelbilal paselal xa', ja' ta xtun ta yalel ti


k'usi k'otem xa ta pasele. Jech k'ucha'al li'e:
Live' xa

36

INALI
Smelolal sts'ibael...
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

t

P'itom k'op la' (svinajesobil buch'u ta xal)

Li jp'el p'itom k'op li'e ta xtun ta svinajesobil ti k'usi albil,


xchi'uk ya'binoj yu'un yan xchi'ile.
Jech k'ucha'al li'e:
La' la me
Ve'an la me
La' me la
Jatav la ti tsebe

La

t

P'itom k'op e/i

Li jp'el p'itom k'op e/i ta xnoch'an sba ta slajeb biil k'op


k'alal mi oy li xchi'uk ti ba'yuke. Ja' jech no'ox xtok ta xtun
k'ucha'al svinajesobil bu k'alal chpaj jtos lo'il.
a. Ja' k'ucha'al p'itom k'op xtun ta sts'ak lo'il.

e/i

Li nae
Ti nae
Li nai
Ti nai

b. K'ucha'al ta xak' ta ilel bu k'alal chpaj li jtuch' lo'ile.


K'alal chixanav ta te'tike, te chkil epal mutetik.

e/i

K'alal chixanav ta te'tiki, te kotol lakil jkot


chonbolom. (variante lingstica)

INALI
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

Tsotsil

37

t

J-oyesvanej oy

Tsots sk'oplal yak'el ta ilel li jp'el k'op k'ucha'al oy ma'uk


spaselal k'op, ja' ti mu stsak yorail, mi ja'uk svinajesobil
yajval, ja' jp'el k'op ti chal ti k'usi oye xchi'uk buch'u yu'une.
Jech k'ucha'al li'e:
Oy jna
Oy k'in
Lek xa oy li vinike

4. SVINAJESOBIL YORAIL XCHI'UK LI


SVINAJESOBIL YAJVAL TA SPASELALTAK
Li'e ta xak' ta ojtikinel ti svinajesobil yorail xchi'uk
svinajesobil yajval k'opetik ti ta xjelav spaselaltak xchi'uk li
mu xjelav spaselaltake. Oy p'elantik svinajesobil yorail ta
xak' sba ta ojtikinel k'ucha'al p'itom k'op, yane jech k'ucha'al
sts'aktak k'op. Li svinajesobil yajvaltake ja' no'ox ta xak' sbaik
ta ojtikinel k'ucha'al sts'aktak k'op.

4.1. Svinajesobil yorail ta xjelav spaselal


Li yorail (mu tsutsemuk spaselal xchi'uk tsutsem spaselal)
k'opetik ti ta xjelav spaselale, ta xak' sbaik ta ojtikinel
k'ucha'al p'itom k'opetik (ta x-, ta xchi'uk la) li yorail (yakal
spaselal) ta stsob sbaik ta cha'p'el k'op yakal xchi'uk li

38

INALI
Smelolal sts'ibael...
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

svinajesobil yorailtak mu tsutsemuk spaselal (ta x-, ta / ch-).


Jech k'ucha'al li'e:
t

Xjelav spaselal ak'el

Mu tsutsemuk
spaselal
Ta xkak'

Tsutsem spaselal

Yakal spaselal

La kak'

Ta xavak'

La avak'

Ta xak'

La yak'

Ta xkak'tik

La kak'tik

Ta xkak'kutik

La kak'kutik

Ta xavak'ik

La avak'ik

Ta xak'ik

La yak'ik

Yakal ta xkak'
(Yakal chkak')
Yakal ta xavak'
(Yakal chavak')
Yakal ta xak'
(Yakal chak')
Yakal ta xkak'tik
(Yakal chkak'tik)
Yakal ta xkak'kutik
(Yakal chkak'kutik)
Yakal ta xavak'ik
(Yakal chavak'ik)
Yakal ta xak'ik
(Yakal chak'ik)

t

Xjelav spaselal makel

Mu tsutsemuk
spaselal
Ta jmak
Ta xamak

Tsutsem
spaselal
La jmak
La amak

Ta smak

La smak

Ta jmaktik

La jmaktik

Yakal spaselal
Yakal ta jmak
Yakal ta xamak
(Yakal chamak)
Yakal ta smak
(Yakal tsmak)
Yakal ta jmaktik

INALI
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

Tsotsil

39

Ta jmakutik
(tutik), (tikotik)
Ta xamakik

La jmakutik
(tutik), (tikotik)
La amakik

Ta smakik

La smakik

Yakal ta jmakutik
(tutik), (tikotik)
Yakal ta xamakik
(Yakal chamakik)
Yakal ta smakik
(Yakal tsmakik)

Ta yantik jelel k'opetike li svinajesobil yorail ta xchibal


xchi'uk ta yoxibal yajvale jech k'ucha'al mu epajesbiluk
xchi'uk epajesbil k'op ta xjelav spaselalike, ta xich' p'elubtasel
ja' jech ta xk'ataj ta slikeb sts'ak k'op, ti ja' to ox naka p'itom
k'opetike.
Jech k'ucha'al li'e:
Mu p'elubtasbiluk

P'elubtasbil

Ta xamak

Chamak

Ta smak

Tsmak

Oy p'elantik paselal k'opetik ta xich' cha'lomanel ti svinajeb


yepajesobil k'ucha'al kutik / tutik/ tikotik ja' ti yu'un jmoj ta
xlaj yibel ti k'ope jech k'ucha'al ta xotal t xchi'uk k k'alal jmoj
ta xich' sts'ibaele.
Jech k'ucha'al li'e:

40

Mu cha'lomanbiluk

Chalomalbil

Ta jmak-kutik

Ta jmakutik

Ta jat-tutik

Ta jatutik

Ta jat-tikotik

Ta jatikotik

INALI
Smelolal sts'ibael...
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

4.2. Svinajesobil yajval ta xjelav spaselal


Li svinajesobil yajvaltak ta xak' sba ta ojtikinel k'ucha'al
sts'aktak k'op, ta xich' tunesel chib svinajesobil: (J-, A-, S-)
k'alal xlik spaselal ta uma' xot, xchi'uk (K-, AV-, Y-) k'alal
xlik ta k'opojel xot, jech k'ucha'al li'e:
a. Spaselal ta xlik ta uma' xot.
Jech k'ucha'al li'e:
Makel
Ta jmak
Ta xamak
Ta smak
Ta jmaktik
Ta jmakutik
(tutik), (tikotik)
Ta xamakik
Ta smakik

Jatel
Ta jat
Ta xajat
Ta sjat
Ta jatik
Ta jatkutik
(tutik), (tikotik)
Ta xajatik
Ta sjatik

Meyel
Ta jmey
Ta xamey
Ta smey
Ta jmeytik
Ta jmeykutik
(tutik), (tikotik)
Ta xameyik
Ta smeyik

b. Spaselal ta xlik ta k'opojel xot.


Jech k'ucha'al li'e:
Ilbajinel
Ta xkilbajin
Ta xavilbajin
Ta xilbajin
Ta xkilbajintik

Utilanel
La kutilan
La avutilan
La yutilan
La kutilantik

Aptael
La kavta
La avavta
La yavta
La kavtatik

INALI
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

Tsotsil

41

Ilbajinel
Ta xkilbajinkutik
(tutik), (tikotik)
Ta xavilbajinik
Ta xilbajinik

Utilanel
La kutilankutik
(tutik), (tikotik)
La avutilanik
La yutilanik

Aptael
La kavtakutik
(tutik), (tikotik)
La avavtaik
La yavtaik

4.3. K'alal xjel snuk'ilal ta svinajesobil yajval


Svinajesobil yajval (J-, A-, S-) ta spaselal k'op, ta xjel snuk'ilal
k'alal ta xich' cha'lominel mi yich'oj spasel k'ucha'al ch, ch', x
ta slikebal k'op, ta o'lol xchi'uk ta slajeb k'op, va'i ta xk'ataj ta
(J-, A-, X-).
Jech k'ucha'al li'e:

Ch
Cholel

Mochel

La jchol

La jmoch

La achol

La amoch

La xchol

La xmoch

Ch'

42

Ch'opel

Mich'el

Jomoch'tael

La jch'op

La jmich'

La jomoch'ta

La ach'op

La amich'

La ajomoch'ta

La xch'op

La xmich'

La xjomoch'ta

INALI
Smelolal sts'ibael...
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

X
Xulel

Pixel

La jxul

La jpix

La axul

La apix

La xul

La xpix

Jech no'ox xtok li svinajesobil (K-, AV-, Y-) ali ta yoxibal


yajvale (Y-) ta xch'ay batel (Y
) k'alal mi lik ta k'opojel
xot (mi ta i mi ta a) li paselal k'ope.

Ilbajinel

Ak'el

Ta xkilbajin
Ta xavilbajin
Ta xilbajin (Ta x-1-ilbajin)
Ta xkak'
Ta xavak'
Ta xak' (Ta x-1-ak')

4.4 Svinajesobil yorail yu'un mu xjelav spaselal k'op


Li ta mu xjelav spaselal k'ope, li svinajesobil yorail mu to
tsutsemuk spaselale ta xich' ts'ibael k'ucha'al p'itom k'op
(ta x-). Li p'itomal k'op ta' ch'akal ta xich' ts'ibael ta yibel
li spaselal k'ope, yanuk li xchi'il (x-) ta xk'alin ta yibel.
K'alal ta xich' p'elubtasele ta xk'ataj ta slikeb sts'ak k'op
(ch-). Li svinajesobil yorail tsutsem spaselale ja' no'ox jech
ta xich' ts'ibael k'ucha'al slikeb sts'ak k'op (l-/i-/) xchi'uk
li yakal spaselale ja' chich' tunesel cha'tos k'op ti ja' yakal
xchi'uk svinajesobil yorail ta mu tsutsemuk spaselal k'op
k'ucha'al (ta x- / ch-).

INALI
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

Tsotsil

43

INALI
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

Chivay
Chavay
Chvay
Chijvay
Chivayutik
Chivayukutik
(tutik), (otikotik)
Chavayik
Chvayik

Ta xivay
Ta xavay
Ta xvay
Ta xijvay
Ta xivayutik
Ta xivaykutik
(tutik), (otikotik)
Ta xavayik
Ta xvayik

Lavayik
Ivayik

Yakal ta xvayik

Yakal ta xavayik

Yakal ta xivaykutik
(tutik), (otikotik)

Yakal ta xivayutik

Livayutik (plural)
Lijvaykutik
(tutik), (otikotik)

Yakal ta xijvay

Yakal ta xvay

Yakal ta xavay

Yakal ta xivay

Yakal Chvayik

Yakal Chavayik

Yakal Chivayukutik
(tutik), (otikotik)

Yakal Chivayutik

Yakal Chijvay

Yakal chvay

Yakal chavay

Yakal chivay

Yakal spaselal

Lijvay

Ivay

Lavay

Livay

Tsutsem spaselal

Mu xjelav spaselal Vayel

Mu tsutsemuk spaselal

t

4.5. Li svinajesobil yajval yu'un mu xjelav spaselal k'op


Li svinajesobil yajval yu'un mu xjelav spaselal k'ope, chak'
ta ilel ta slikeb sts'ak k'op (i-a- ) xchi'uk chich' ts'ibael tey
noch'ol ta yibel paselal k'op.
Jech k'ucha'al li'e:
Vayel
Ta xivay
Ta xavay

Ok'el
Chi-ok'
Cha-ok'

Ve'el
Live'
Lave'

Ta xvay (ta x-1-vay)

Ch-ok' (ch-1-ok')

Ive' (i-1-ve')

Oy p'elantik jeltos k'op ti ja' ta svinajes tsutsem spaselal k'op


ta jun xot (n-) jech k'ucha'al ta svinajesobil yoxibal yajval, ta
xak' ta ilel ta (-, i, xchi'uk mi ta ji).
Tsutsem spaselal
yorail

Livay / Nivay
Lavay / Navay
Vay/Ivay/Jivay

5. CHA'TOS YIBEL K'OP MU STAK' CH'AKEL


Oy p'elantik k'op ti cha'tos yibelik ja' te ta stsob sba ta jp'el
k'op ti ko'ol stalelike, oy yantik jelel stalelik, ja' yu'un tsobol
chich' ts'ibael, jech k'ucha'al li'e:
Paselal
xchi'uk
biil

Meste'
Jomte'
Uch'aljo'

Yelanil oy
xchi'uk
biil

INALI
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

Tenelte'
javal-ek'el

Tsotsil

45

Biil
xchi'uk
yan biil

Atolal
xchi'uk
biil

Ch'umte'
Tsonte'
Kaxlanvaj
Tonkaxlan
Ja'alts'i'

Cha'me'il
Juntot
Cha'totil

Elanil
xchi'uk
biil

Elanil (vl)
xchiuk
biil *

K'ants'utuj
K'anch'ut
Tulnichim
Ch'ulna
Tsajalchij
Yaxalchij
Tsajalchuch
Yaxaltoj
(yaxaxtoj, yaxtoj)

* Tsots sk'oplal chich' ak'el ta ilel ti yu'un oy p'elantik yelanil


k'op yich'anoj sts'akalul k'op ta slajeb, jech k'ucha'al (-vl), ti
ta xak'be stalelal biile, ja' yu'un ch'akal ta xich' ts'ibael, jech
k'ucha'al li'e:
Yaxal ka'
K'anal ts'i'
Sakil na

Ja' jech no'ox xtok, oy p'elantik k'op ta spas sba ta jp'el no'ox
k'op xchi'uk ti yelanil k'opetike, ja' sbiiltas k'usitik oy ti jech
xa biinem o yu'un ti vinik antsetike.
Jech k'ucha'al li'e:
Tsajalchij
Yaxalchij
Tsajalchuch
Tsajal-om

46

(K'ox te'tilkal chij)


(Muk'tik xulub tetikal chij)
(Jtos ve'lilal chechev)
(Jtos jmilvanej om)

INALI
Smelolal sts'ibael...
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

5.1. U'ninbil cha'tos yibel k'op


K'alal ta xich' u'ninel li p'elantik k'op cha'tos yibele, ta xich'
tunesel jun no'ox svinajesobil ti u'ninbil xae.
Jech k'ucha'al li'e:
Jmeste'
Ach'umte'
Xch'ulna

6. CHA'TOS YIBEL K'OP STAK' CH'AKEL


Jech xtok li cha'tos yibel k'op stak' ch'akele, ch'akal ta xich'
ts'ibael, yu'un mu xko'olaj k'uch'al cha'tos yibel k'op mu
stak' ch'akele. Li p'elantik cha'tos yibel k'op stak' ch'akele, stak'
u'ninel xcha'chopal yi'bel, ja' yu'un ch'akal chich' ts'ibael.
Jech k'ucha'al li'e:
Mu u'ninbiluk
Jol na
Sat te'
K'ob te'
Ti' na
Nich k'ok'
Nich pox

U'ninbil
Sjol ana
Sat jte'
Sk'ob ste'
Sti' jna
Xnich ak'ok'
Xnich jpox

INALI
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

Tsotsil

47

* K'alal mi la yich' albel smelol li cha'tos yibel k'op stak'


ch'akele, tsots me sk'oplal sk'an chich' k'elel ta snopbenal ta
cha'tos sp'ijilal vunetik, ta xchanel stalel xkuxlejal vinik ants
xchi'uk xchanel smelolal k'opojel. Li ta snopbenal xchanel
stalel xkuxlejal vinik ants, yu'un sk'an ta xich' k'elel lek smelol
k'uxi stuk'ilal ta sbiiltasik ti osil balumil k'alal ta stunesik li
cha'tos yibel k'op stak' ch'akele, yu'un ti mi ta xich' jelubtasel
ta jup'eltik k'op ta kaxlan k'ope yan o smelol ta xich' a'yiel, jech
k'ucha'al li sts'akalul sbi jbek'tal jtakopaltike yu'un u'ninbilik
ta xich' alel, ja' no'ox jech xtok, li k'usitik x-ayane chkak'betik
sbiin k'ucha'al sts'akalul jbek'tal jtakopaltik, yu'un li ya'yejal
li'e ja' te likem tal ta sp'ijil snopbenal jtotik jme'tik mayaetik.
Ti ta ya'yejal xchanel smelolal k'opojele, tsots sk'oplal chich'
ak'el ta ilel ti va'i x-elan tsobol smelolal ta xich' nopele, ma'uk
no'ox jech stuk yu'un mayaetik, yu'un ja' jech xtok ti yan talel
kuxlejale, jech cha'a sk'an xich' ojtikinel ti svinajesobiltak
xchi'uk ti k'opetik tey nitajtik ta cha'tos yibel k'op stak'
ch'akele, ja' xkaltik k'uxi ta xich' tunesel ti svinajesobil u'ninel
ta xcha'chopal ti k'opetike.

7. JTUNELTASVANEJ K'OP
Li jtuneltasvanej k'opetike, ja' li biil k'opetik ta xtun ta
sbiiltasel jujutos J-abteletik ti yich'ojik tal ta xch'ielike,
mi mo'oje yu'un xchanojik.

48

INALI
Smelolal sts'ibael...
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

Jech k'ucha'al li'e:


J-ilol
J-abtel
Jvet'om
Jtajimol
Jyakubel

Kalal chich' u'ninel li jtuneltasvanej k'opetike, chich'


ts'ibabel svinajesobil (k-) xchi'uk jun jk'opojel xot (-a-) ti ta
x-och ta skoj yu'un lek xbat ta k'oponel ta snuk'ilale, jech
ku'cha'al li'e:
Kaj-ilol
Kaj-abtel
Kajvet'om
Kajtajimol

Ja yu'un la yich' nopel chapel sts'ibael tey noch'ol k'ucha'al


sts'ak k'op ti svinajesobil u'ninel (k-) xchi'uk ti jk'opojel xot
(-a-) ta slikeb ti jtuneltasvanej k'opetike.

8. ACH' K'OPETIK
Yo' mu xich' ch'amunel ti yan k'opetike, la yich' pasel
p'elantik ach' k'op sventa xcholobil lek jbats'i k'optik, sts'ibal,
stojobtasobil ts'ib, stojobtasel atolal ts'ib xchi'uk ya'yejal xchanel
smelol k'opojel.

INALI
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

Tsotsil

49

8.1. Ach' k'op sventa smelolal sts'ibal


Xot

grafa, letra

K'opojel xot

vocal

Ts'ibal

alfabeto

Muk'ta xot

mayscula

Ts'ib

escritura

Bik'it xot

minscula

Uma' xot

consonante

Ts'ukal

glotal

Laj yich' ak'bel sbi sts'ukal li ts'ib li'e (') yu'un ta xlok' ta
sts'ukal jnuk'tik yik'al li xote.

8.2. Ach' k'op yu'un stojobtasobil ts'ib


Slok'ol
.
:
,
;

.
.
.
()
{}
/

!
?
-

50

Sbi
t'ix
lot t'ix
x-avu'
x-avu' t'ix
xt'ixixal
nitil t'ix
xch'akben t'ix
slajeb t'ix
sjam smak
syomobil
xik'ilal
smotsobal
stoyesobil
sjak'obilal
ch'akbenal

Kaxlan k'op
punto
dos puntos
coma
punto y coma
puntos suspensivos
punto y seguido
punto y aparte
punto final
parntesis
corchetes
diagonal
comillas
signo de admiracin
signo de interrogacin
guin

INALI
Smelolal sts'ibael...
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

Oy chopantik slekubtasobil ts'ib ti stak' sjam smak' sbae,


jech ta xich' alel k'ucha'al li'e:
() Sjam stoyesobil'
(!) Smak stoyesobil'

8.3 Ach' k'op yu'un stojobtasel atolal ts'ib


Slok'ol

Sbi
atolal
sbeinebtak atolal
yepajesobil
stsulesobil
sp'olesobil
ch'akobil
ko'ol
sp'olemalil
svo'vinikalil

+
x
/
=
x
%

Kaxlan k'op
nmero
signos numricos
ms
menos
por
entre
igual
mltiplo
porcentaje

K'alal mi oy junuk atol chich' alel xchi'uk svo'vinikale, jech


ta xich' alel k'ucha'al li'e:
81% =

Jun svo'vinik svo'vinikalil

INALI
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

Tsotsil

51

8.4. Ach' k'op sventa ya'yejal xchanel smelol k'opojel


Biil

52

Sustantivo

Ch'om k'op

Prstamo

Cha'lomanbil
Cha'tos yibel k'op mu stak' ch'akel
Cha'tos yibel k'op stak' ch'akel

Asimilacin
Palabras compuestas
Palabras complejas

Epajesbil

Plural

Jbel k'op

Trmino

Jelbilal paselal

Adverbio

Jelbilal paselal yavil

Adverbio de lugar

Jelbilal paselal yepalil

Adverbio de cantidad

Jelbilal paselal sk'ak'alil

Adverbio de tiempo

Jeltosantik k'op

Variante lingstica

J-oyesvanej

Existencial

Jtuneltasvanej k'op

Agentivo

Jtsop k'op

Lxico

K'anelal k'op

Subjuntivo

Mantalvanej k'op

Imperativo

Mu epajesbil

Singular

Mu tsutsemuk spaselal

Incompletivo

Mu u'ninbil ch'om

Prstamo no integrado

Mu xjelav spaselal

Verbo intransitivo

P'elubtasel

Contraccin

P'itom k'op

Cltico

Paselal

Verbo

Sk'ak'alil

Tiempo

Slajeb sts'ak k'op

Sufijo

Slikeb sts'ak k'op

Prefijo

INALI
Smelolal sts'ibael...
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

Smelolal

Semntico

Smelolal sts'akalul k'op

Morfolgico

Snuk'ilal

Fonema

Snuk'ulal

Fonolgico

St'ujelal
St'ujobil yelanil

Opcional
Clasificador nominal
(formas)

St'ujobil k'u x-elan

Clasificador

Stojobtasel atolal ts'ib

Signos algebraicos

Stojobtasobil

Preposicin

Sts'akobil ts'ib

Conjuncin

Sts'aktak k'op

Afijo

Svinajesobil k'op buch'u ta xal

Evidencial o reportativo

Svinajesobil yajval

Marca de persona

Svinajesobil yorail

Marca de aspecto

Syambenal k'op

Atenuativo

Ts'akalul k'op

Morfema

Ts'ib

Alfabeto

Ts'ubal k'op

Partcula

Tsutsem spaselal

Completivo

U'ninbil ch'om

Prstamo integrado

U'ninel

Posesivo

Xch'unobil

Condicin

Me' k'op

Gramtica

Xjel snuk'ilal

Fonmico

Xjel snuk'ulal

Fontico

Xjelav spaselal

Verbo transitivo

Yak'obil ta ilel

Locativo

Yakal spaselal

Progresivo

INALI
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

Tsotsil

53

Elanil

Adjetivo

Yelanil oy
Yilobil sbi vinik-ants

Posicional
Clasificador nominal
(nombres)

Yorail

Aspecto

9. CH'OM
Li ch'amunbil k'ope ja' k'usiuk no'ox jtosuk k'opal, ts'ubal k'op
xchi'uk sts'ak k'op ti ta x-och ta jun bats'i k'ope. Jech k'ucha'al ti
ta bats'i k'op tsotsile xch'amunojbe ti kaxlan k'ope, ja' yu'un ta
xich' ak'el ta ilel cha'tos ch'amunbil k'op: u'ninbil ch'om k'op
xchi'uk mu'yuk u'ininbil ch'om k'op. Li jujutos li'e, chich'
albel sk'oplal jech k'ucha'altak li'e:

9.1. U'ninbil ch'om k'op


Li u'ninbil ch'om k'ope ja' p'elantik k'op ti ja' nopem xa
yeilal snuk'ulal ta jk'opojeltik xchi'uk ta jkuxlejaltik. Li
sts'ibtaele jech xa stsakoj k'ucha'al xotal sbats'i sts'ibal
jk'optik, jech k'ucha'altak li'e:
Xila
Mexa
Vakax
Akuxa
Vuro

54

INALI
Smelolal sts'ibael...
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

Oy p'elantik k'opetik ti mu'yuk bu ta xjel sts'ibtaele ja' ti jmoj


xotaltakike, ja' yu'un ko'ol ta xich' ts'ibtael, ja' no'ox un, ta xjel
jutuk snuk'ilal ta alel skoj ti yu'un ta bats'i k'ope, ta slajeb ti
jp'el k'ope ja' tsots ta xich' alel, jech k'ucha'al li'e:
Sts'ibtael
Pala
Lima
Pelota
Mula

Snuk'ilal ta alel
Pal
Lim
Pelot
Mul

9.2 Mu'yuk u'ninbil ch'om k'op


Li mu'yuk u'ninbiluk ch'om k'ope, ja' p'elantik k'op ti mu'yuk
to sa'bil yan snuk'ulal yeilal ta jbats'i k'optike, yu'un jech to
ta xich' alel k'ucha'al ono'ox ti bu k'opal likem tale, ak'o mi oy
jayibuk xu' ta xich' ts'ibtael ta xotal ti bats'i kope, ti snuk'ilale
jech ta xich' o alel ti k'uxi ta alel ti bu bats'i k'op likem talele,
jech k'ucha'al li'e.
Television
Kilo
Chikle

Yilobil ta cholantik ts'ib:


Ta jk'el television
Ta jk'an junuk kilo
achichol
Ta jman chikle

INALI
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

Tsotsil

55

Ja' ep li biil k'opetik ti ochemik ta u'ninbil ch'om k'opetike


xchi'uk ta mu'yuk u'ninbil ch'om k'opetik, ja' yu'un un, xu'
ta xich' ak'bel svinajesobiltak.
Jech k'ucha'al li'e:
Jtelevisiontik
Kiloetik
Jchikletak

10. AK'BIL BIILETIK


Li ak'bil biiletike ja' p'elantik k'op ti tsbiiltas, lumetik,
vitsetik, uk'umetik xchi'uk ants viniketik.
a. Sventa sbiiltasel ti lumetike, ja' jech ta ts'ibael
k'ucha'al li'e:
Chamo'/Chamula

Chamula'

Chiapas

Chiapas'

Tsonte' Vits

Tsonte' Vits'

b. Li ak'bil biil yu'un vinik antsetike, jech chich'


ts'ibael k'ucha'al tsakal ta svunal svok'ebal. Ja' no'ox
chich' ts'ibael ta muk'ta xot li slikebal sbie k'alal mi
oy ta st'ujobil yelanil biil.

56

INALI
Smelolal sts'ibael...
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

Jech k'ucha'al li'e:


Xmal
Xmaruch
Maruch

Antun
J-antun

c. Li ak'bil biiletik yu'un snail j-abtelaletik, jech


k'ucha'al jtunel j-abteletik, sbi osiletik ti ma'uk
ta yu'un tsotsiletike, sbi lumetik, muk'ta lumetik,
yu'un chich' ts'ibael ta smelolal sts'ib ti bu likeme.
Guanajuato
Zacatecas
Alfredo
Eduardo
Daniel

Chbat ta Guanajuato
Te oy ta Zacatecas
Ta x-abtej ta yosil li Alfredoe
Te chotol li Eduardoe
Ta xchan vun li Daniele

K'alal ta jts'ibtatik jp'el k'ope, yu'un ta jtsaktik ta muk' ti k'u


yelan ts'ibabil taleme, ja' no'ox ta xkak'betik jk'os sts'akalul
k'op ta slajeb. K'alal mu stak' xkak'betik jk'os sts'akalul k'ope,
ta xich' ts'ep'unel li xotale, yo' to ta xich' sa'bel smelolal k'uxi
ta ts'ibael.
Jech k'ucha'al li'e:
Direccin de Educacin Indgena

Chibat ta Direccin de
Educacin Indgena

Departamento de Lenguas

Te oy ta Departamento de
Lenguas li Xune

Honduras

Te oy ta Honduras li Jpetule

INALI
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

Tsotsil

57

Gato (instrumento mecnico)

Ta jtoy ta gato jkaro

Gasolina

Chkak'be sgasolinail jkaro

Ftbol

Ta jk'el ftbol ta televisin

11. P'ELANTIK K'OP


Li jchop kopetik lie, ja yalbelnal jupel skoplal sventa:
jnaklejetik, jteklum, kosilaltik.
Paraje:
Komon osil/ poko' balamil
Tsobol naetike
Asiento
Bik'ik jteklum
Jteklum
Muk'ta Jteklum
Lumal
Osilal
Lumalil
Lumalilal
Sjunlej lumalil
Balumil

Paraje
Comunidad
Colonia
Hacienda
Pueblo
Cabecera municipal
Ciudad
Estado (Estado de Chiapas:
Slumal Chiapas)
Pas
Nacin, (pero cuando decimos
Nacin Mexico: slumalil Mxico).
Nacionalidad
Nacional
Mundo

12. JELTOS K'OP


Ti jchop k'opetik li'e, ta xak' kojtikintik ti oy jeltos jk'opojeltik,
jech k'ucha'al: ta snuk'ulal, ta jujup'el k'op, ta smelolal xchi'uk
smelolal sts'akalul k'op.

58

INALI
Smelolal sts'ibael...
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

12.1. Snuk'ulal
Vo'
Jo'
O'

Go'

12.2. Jpel kop


Totoris
Kelem
Kots
Tot mut

Bolom
Mixo
Mis
Max
Sup
Xaru'
Lus

12.3. Smelolal sts'akalul k'op


Chibatutik
Chibatikotik

12.4. Smelolal
P'ij

alak' sba, k'upil sba, leklek sba

Sempat Xonobil

P'ij

sna'benal, p'ijilal

Sempat Stas patil

INALI
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

Tsotsil

59

12.5. Sjeleltosol k'op xchi'uk sjeleltosol snuk'ulal ta


smeltsanel jchol a'yej
Ta jchol no'ox k'ope oy sjeleltosol smelol, jech k'ucha'al li'e:
Chak jmey
Ko'onton jmey
Ko'on jmey
Chak'uk jmey
Chakuk jmey
Chajuk jmey
Ko'ontonuk jmey
Ko'onuk jmey

60

INALI
Smelolal sts'ibael...
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

INALI
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

INALI
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

NORMA
DE ESCRITURA
DE LA LENGUA
TSOTSIL

INALI
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

INALI
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

NDICE
INTRODUCCIN .................................................................. 67
1. ALFABETO .........................................................................69
2. USO DE MAYSCULAS, LOS DGRAFOS
Y EL GUIN ......................................................................71
2.1. El uso de maysculas .................................................71
2.2. El uso de los dgrafos ................................................ 72
2.3. Uso del guin ............................................................. 72
3. AFIJOS, PARTCULAS Y CLTICOS ............................... 74
3.1. Prefijos .........................................................................75
3.2. Las marcas de posesin con asimilacin fontica ....75
3.3. Proceso fontico en la marca /s-/ > /x-/ .................... 76
3.4. Sufijos ........................................................................ 76
3.5. Partculas y clticos..................................................... 79
4. LAS MARCAS DE ASPECTO Y PERSONA
EN LOS VERBOS.............................................................. 90
4.1. Las marcas de aspecto en los verbos transitivos ..... 90
4.2. Las marcas de persona en los verbos transitivos ....92
4.3. Procesos fonticos en las marcas de persona ..........94
4.4. Las marcas de aspecto en los verbos intransitivos.. 95
4.5. Las marcas de persona en los verbos intransitivos .. 97

INALI
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

5. PALABRAS COMPUESTAS ............................................. 97


5.1. Posesin de las palabras compuestas ....................... 99
6. PALABRAS COMPLEJAS ................................................ 99
7. AGENTIVOS .................................................................... 100
8. NEOLOGISMOS ............................................................... 101
8.1. Neologismos para terminologas del alfabeto ......... 101
8.2. Neologismos para los signos de puntuacin ......... 102
8.3. Neologismos para trminos
y smbolos algebraicos ..............................................103
8.4. Neologismos para conceptos lingsticos...............103
9. PRSTAMO ......................................................................105
9.1. Prstamo integrado ................................................. 106
9.2. Prstamo no integrado ........................................... 107
10. LOS NOMBRES PROPIOS ............................................ 108
11. TRMINOS ..................................................................... 109
12. VARIANTES LINGSTICAS ....................................... 110
12.1. Fonolgico ................................................................ 110
12.2. Lxico ....................................................................... 110
12.3. Morfolgico ...............................................................111
12.4. Semntico ................................................................111
12.5. Variacin lxica y fontica en la construccin
de frases ...................................................................111

INALI
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

INTRODUCCIN

omo resultado de la normalizacin de la escritura de


la lengua tsotsil, convocado por el Instituto Nacional
de Lenguas Indgenas (INALI) con el apoyo de la Universidad
Intercultural de Chiapas (UNICH), participaron hablantes,
escritores, lingistas, pedagogos, docentes, entre otros, de
diferentes instituciones, tales como: Proyecto, Diseo y Elaboracin de Gramticas y Diccionarios de las Lenguas Indgenas
para la Educacin Intercultural Bilinge de la Direccin de
Educacin Indgena (DEI), el Instituto de Educacin para los
Adultos (IEA), La Escuela Normal Jacinto Canek, Asignatura de
Lengua y Cultura Indgena de la Direccin Tcnica Educativa
en la Educacin Secundaria (SE/DTE), SNA JTZIBAJOM A.C., Unidad
de Escritores Mayas-Zoque A.C. (UNEMAZ A.C.), Centro Estatal
de Lenguas, Arte y Literatura Indgenas (CELALI), El Colegio de
la Frontera Sur (ECOSUR), Innovacin Educativa A.C. (INNED),
la Universidad de Ciencias y Artes de Chiapas (UNICACH) y la
Universidad Intercultural de Chiapas (UNICH), entre otros. Para
concretar y sistematizar las normas de escritura, considerando
los siguientes criterios: lingsticos, pedaggicos y culturales.
Este documento tiene como objetivo mostrar las normas
de escritura de la lengua tsotsil con el fin de sustentar y
explicar algunos elementos lingsticos para la enseanza de
la lengua, y de esta forma sea un modelo a seguir para los
interesados en su escritura, tanto para hablantes y no hablantes
de esta lengua. Esta norma de escritura es el resultado de las

INALI
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

reuniones de anlisis y discusiones entre los agentes de las


diferentes instituciones anteriormente sealadas

TSOTSIL
Tsotsil, palabra compuesta: Tsots, significa fuerte, que es una
palabra adjetiva y cuando se le agrega el sufijo il, sta palabra
se sustantiviza y se convierte en la palabra Tsotsil, nombre que
recibe la lengua verdadera bats'i k'op.

68

INALI
Norma de escritura...
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

1. ALFABETO
Como trmino lxico, para referirse al alfabeto se usar
ts'ibal, quitndole la marca de posesin (s-). Cuando se refiera
al sistema de escritura de la lengua tsotsil se escribe sts'ibal
bats'i k'op escritura tsotsil.
El alfabeto se conforma de 21 consonantes y 5 vocales. Para
los nombres de cada grafa se tom como base el alfabeto
latino. Sin embargo, las grafas que no se comparten con el
alfabeto del espaol, se les nombra de acuerdo a su funcin,
sonido y forma.
Sts'ibal bats'i k'op

Sbi

Snuk'ilal

 C 

DG

 D 

EJ

EJG

 V d5 

ch'

ch'e

 V d5 ! 

 G 

 K 

LQVC

 Z 

MC

 M 

M'

M'C

M!

GNG

 N 

GOG

 O 

GPG

 P 

 Q 

RG

 R 

INALI
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

Tsotsil

69

Sts'ibal bats'i k'op

Sbi

Snuk'ilal

R'

R'G

 R! 

GTG

 T 

GUG

U

VG

 V 

V'

V'G

 V! 

VU

VUG

 V Ud 

VU'

VU'G

 V Ud ! 

 W 

XG

 X 

ZC

 5 

[G

 [ 

'

UVU'WMCN

!

Con la finalidad de conocer el uso de la grafa en diferentes


posiciones dentro de la palabra, se muestra el siguiente cuadro.
Alfabeto
a
b
ch
ch'
e
i
j
k
k'
l

70

Principio
alaxa
bik'it
chapal
ch'en
elmunix
ilil
ja'as
kaxlan
k'is
lobol

Medio
vaj
abol
pechel
noch'ol
pepen
xinich
ajan
akuxa
ak'in
olol

INALI
Norma de escritura...
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

Final
Na
jo'ob
Moch
ch'uch'
Be
Chi
Vaj
Ok
paxak'
Mol

Alfabeto
m
n
o
p
p'
r
s
t
t'
ts
ts'
u
v
x
y

Principio
mut
no
om
pox
p'in
ravel
semet
te'
t'om
tsonte'
ts'unun
uch'
vinik
xan
yuy

Medio
uma'
unen
moch
apun
nap'al
k'orok'
isimil
setel
jot'el
motsobil
ts'uts'el
jun
xanvil
paxak'
ayanel

Final
Kotom
On
ch'o
Sapap
nap'ap'
Kurkur
p'is
Bat
t'ot'
Okots
pats'
Mu
Akov
Tuix
Kukay

2. USO DE MAYSCULAS, LOS DGRAFOS


Y EL GUIN
En este apartado se da a conocer las convenciones sobre el
uso de la mayscula en las grafas y los dgrafos, as como
el uso del guin.

2.1. El uso de maysculas


Las maysculas se utilizarn en varios contextos: al principio
de un texto, al principio de un prrafo y despus de un punto,
como se aprecia en el siguiente ejemplo:

INALI
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

Tsotsil

71

t

Xkuchoj batel yixim ta sna li Jpetule. K'alal ik'ot ta


snae, xmuyubaj xa ta jmek li yajnile.

2.2. El uso de los dgrafos


En cuanto al uso de los dgrafos (Ch, Ch', Ts, Ts') slo la primera
grafa se debe escribir con mayscula, sin que esto pierda su
calidad de fonema, ya que no altera su funcin ni sonido.
Ejemplos:

Ch, Ch', Ts, Ts'

Ch, Ch', Ts, Ts'

Chamo'
Ch'enalvo'
Tsonte'vits
Ts'ajalnab

Chibat ta Jobel
Ch'ulul li bee
Tsots li kereme
Ts'ibaj li jchanvune

2.3. Uso del guin


El guin /-/ es otra representacin del cierre glotal /'/, pero
tambin cumple con la funcin de separar algunos prefijos
y sonidos. De esta forma, el guin se utiliza en los siguientes
contextos:

72

INALI
Norma de escritura...
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

a. Por s mismo tiene una carga significativa, si se


quita o se cambia por una glotal, el significado
de la palabra cambia.
Ejemplos:
Ch-ul
Chul
Ch'ul

se seca
llega (variante lingstica)
sagrado

b. El guin tambin funciona como separador de


clasificadores nominales en los nombres propios
que comienzan con vocal.
Ejemplos:
J-antun
X-antona

Antonio
Antonia

c. En la conjugacin de verbos intransitivos que


inicien con vocal se hace uso del guin:
Ejemplos:

abtejel
trabajar'

Chi-abtej
Cha-abtej
Ch-abtej

abtejel
trabajar'

Ta xi-abtej
Ta xa-abtej
Ta x-abtej

INALI
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

Tsotsil

73

ok'el
llorar'

Chi-ok'
Cha-ok'
Ch-ok'

anilajel
correr'

Li-anilaj
La-anilaj
I-anilaj

Nota: En algunas variantes, el aspecto completivo en tercera


persona no hacen uso de la marca del aspecto completivo (i-),
mientras que en otras hacen uso de esta marca, separndolo
con un guin por cuestiones fonticas debido que la / i /
se pronuncia con un cierre glotal mucho ms fuerte, sin
embargo, otras no hacen uso del guin entre las vocales.
Ejemplos:
anilaj

i-anilaj

ianilaj

3. AFIJOS, PARTCULAS Y CLTICOS


En este apartado se dar a conocer sobre la forma en que se
escribirn los afijos, las partculas y clticos. Los afijos son
aquellos morfemas que se pegan antes (prefijos) o despus
(sufijos) de una palabra para darle significado, y tienen
diferentes funciones. Las partculas y los clticos, en cambio,
son palabras sin significado y slo lo adquieren cuando estn
contextualizadas con otras palabras, stos se presentan en
diferentes posiciones a nivel sintctico. A continuacin se
mostrarn algunos ejemplos.

74

INALI
Norma de escritura...
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

3.1. Prefijos
Entre el grupo de prefijos se encuentran las marcas de posesin,
estos prefijos se presentan mediante los siguientes alomorfos:
J-/ A-/ S- que se usan cuando los sustantivos empiecen con
consonante, y K-/ AV-/ Y- cuando empiecen con vocal.
Ejemplos:
Inicia con consonante

Na
casa

Jna mi casa
Ana tu casa
Sna su casa

Inicia con vocal

Ixim
maz

Kixim mi maz
Avixim tu maz
Yixim su maz

3.2. Las marcas de posesin con asimilacin fontica


En algunos casos excepcionales, las marcas de posesin con
los alomorfos J-/ A-/ S- sufren un proceso de asimilacin
fontica cuando la palabra que se posea inicie con la misma
grafa, por lo consiguiente no se escribir.
Ejemplos:
Jolil
cabeza

Jol mi cabeza
Aol tu cabeza
Sjol su cabeza
Xan
palma

Si'
lea

Jsi' mi lea
Asi' tu lea
Si' su lea

jxan
axan
xan

INALI
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

Tsotsil

75

3.3. Proceso fontico en la marca /s-/ > /x-/


Cuando se usen los alomorfos /J-, A-, S-/ y las palabras que
se posean comiencen con las consonantes CH, CH', y X,
la marca posesiva de tercera persona /S-/ sufre un proceso
fontico y se convierte en /X-/, como a continuacin se ilustra.
Ejemplos:
Chichol
Tomate

Jchichol Mi tomate
Achichol Tu tomate
Xchichol Su tomate

Chen
Cueva

Jchen
Achen
Xchen

Mi cueva
Tu cueva
Su cueva

Xonobil
Calzado

Jxonob
Axonob
Xonob

Mi calzado
Tu calzado
Su calzado

3.4. Sufijos
Los sufijos son morfemas que se escriben ligadas a una
palabra o a una raz verbal. Los siguientes ejemplos
corresponden a los sufijos -tik plural posesivo', -uk
subjuntivo', -van intransitivizador y marcas de persona.
t

76

Sufijo -tik

INALI
Norma de escritura...
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

Ejemplos:
-tik
plural posesivo

t

Sufijo -van

-van
intransitivizador

t

Jnatik Nuestra casa (inclusivo)


Anaik Su casa (de ustedes)
Snaik Su casa (de ellos)

Ixut'van li olole
El nio rasgu
Chmajvan li tsebe La muchacha pega
Ibuts'van li Jxune Juan bes (a alguien)

Sufijo -uk

Es un morfema que marca subjuntivo. Este sufijo tiene


lugar en verbos, adjetivos y adverbios. As mismo, entre otras
funciones, puede significar opcin, conformismo, condicin,
cortesa, modestia y lmite de cantidad o racionalidad de uso
de cosas, objetos y expresiones.
Ejemplos:
a. Como subjuntivo
-uk

Ve'uk Que coma


Vayuk Que duerma
Xanavuk Que camine

b. Como opcin
Sakuk

Que sea blanco blanco

INALI
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

Tsotsil

77

c. Como conformismo
Jechuk

Que sea as

d. Como condicin
Ach'uke
Si fuera nuevo
Alak'uk sbae ta jman Si fuera bonito lo compro
e. Como cortesa, modestia y lmite de cantidad
o racionalidad de uso de las cosas, objetos y
expresiones.
Ejemplos:
Cha'p'ejuk
Cha'oxp'eluk alo'il
Oxch'ixuk avixim
J-ok'uk
t

Las marcas de persona sufijales: sufijos (-on, -ot, - 1,


-otik, -unkutik, -oxuk e -ik)

Ejemplos:
Posicional
Chotol Sentado

78

Posicional
Kujul Inclinado

Chotolun/on estoy sentado

Kujulun estoy inclinado

Chotolot ests sentado

Kujulot ests inclinado

Chotol est sentado

Kujul est inclinado

INALI
Norma de escritura...
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

Posicional
Chotol Sentado

Posicional
Kujul Inclinado

Chotolutik/otik/ukutik

Kujulutik/otik/ukutik

Estamos sentados (inclusivo)

Estamos inclinados
(inclusivo)

Chotolunkutik/otikotik/onkutik/
untutik

Kujulunkutik/otikotik/onkutik/
untutik

Estamos sentados (exclusivo)

Estamos inclinados
(exclusivo)

Chotoloxuk estn sentados


(ustedes)

kujuloxuk estn inclinados


(ustedes)

Chotolik estn sentados(ellos)

kujulik estn inclinados


(ellos)

3.5. Partculas y clticos


Las partculas y los clticos, a diferencia de los morfemas
afijales, que se ligan a un elemento, se escriben de manera
independiente (a excepcin del cltico -e/-i, que aparece
como morfema), generalmente ocupan diversas posiciones
sintcticas dentro de la estructura gramatical dependiendo
de la clase de palabras que acompae y la funcin que
tengan. En seguida se considerarn algunos ejemplos de
partculas y clticos.
t

Partcula k'u

La partcula k'u se escribe por separado de acuerdo a la regla


de separacin, ya que puede aceptar otros clticos dentro
de las siguientes expresiones:

INALI
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

Tsotsil

79

K'u x-elan
K'u to x-elan
K'u la x-elan
K'u chaal
K'u la chaal
K'u sba
K'u la sba

K'u

Sin embargo, esta partcula, junto con otras partculas,


conforma una sola palabra cuando se utiliza como comparativo
o como partculas interrogativas, ya que no son susceptibles
de aceptar clticos en medio de ellas.
a. Como comparativo k'ucha'al.
Ejemplos:
K'ucha'al

Tsibaj Jmanvel jech k'ucha'al J-antun


Chakuk xi abtej k'ucha'al Xmale
Ta jkan chi-abtej k'ucha'al Jpetul

b. Como partculas interrogativas k'usi y k'uxi.

K'usi

t

K'usi chapas Mikel?


K'usi abi?

K'uxi

K'uxi stojol?
K'uxi ibat avil?

La partcula te

Es una partcula que funciona como un locativo ah.

80

INALI
Norma de escritura...
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

Ejemplo:
Te kotol li ka'e/i
t

Partcula o

Esta partcula tiene diversas funciones, puede ser un


adverbio de tiempo que denote eternidad, continuidad o
un tiempo indefinido, asimismo es para determinar un
instrumental.
a. Como adverbio de tiempo que denota eternidad
Batan o Vete para siempre
b. Como adverbio de tiempo que denota continuidad
Ta x-abtej o Sigue trabajando
c. Como adverbio de tiempo indefinido
Chibat o to jayibuk k'ak'al
Me voy por unos cuantos das todava
d. Para determinar un instrumental
K'usi chave' o? Chive' ta sets'

INALI
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

Tsotsil

81

t

Las partculas demostrativas li'e / li'i

Estas partculas sealan un espacio, lugar o una cosa en


especfico.
Ejemplos:

Li'e / Li'i

t

Kelo li'e / li'i


Vayan li'e / li'i

Las partculas li y ti

La partcula li es un artculo definido o determinante


Ejemplo:
Li ka'e
Li k'anal ka'e
*En algunas variantes el ti es un artculo definido o
determinante.
Ejemplo:
Ti ka'e
Ti tsajal ka'e
La partcula ti es un articulo indefinido', en algunos
contextos alude a un pasado remoto.

82

INALI
Norma de escritura...
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

a. Como artculo indefinido


Jatav la ti ts'i'e
b. Como alusin a un pasado remoto
Ti anima jtote toj lek to'ox x-abtej
t

La partcula ta / ti (preposicin)

La partcula ta funciona como preposicin, en algunas


variantes usan la partcula ti.
Ejemplos:
Chibat ta kuch si'
Chibat ti kuch si'
t

La partcula ek/ uk/ euk

Esta partcula se traduce en espaol como tambin, tal


como se puede observar en los siguientes ejemplos:

Ek

Uk

Chibat ek
Ta jk'an ek
Batik ek

Voy tambin
Quiero tambin
Vamos tambin

Chibat uk
Batan uk
Batan xa uk
Jechun uk

Voy tambin
Ve tambin
Ya ve tambin
Yo tambin

INALI
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

Tsotsil

83

Euk

t

Voy tambin
Vamos tambin

Chibat euk
Batik euk

La partcula van

Esta partcula funciona como un dubitativo reportativo


y como una afirmacin dubitativa.
Ejemplos:
a. Dubitativo reportativo
Chibat van uk? Que ir tambin?
b. Dubitativo

t

Mo'oj van
Partcula nan

Creo que no

Esta partcula funciona como un dubitativo, ya que


manifiesta una duda en la expresin.
Ejemplo:
Chibat nan
t

Creo que voy

Partcula mu

sta es una partcula de negacin, por ejemplo:

84

INALI
Norma de escritura...
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

Mu jk'an

No quiero

No debe confundirse esta partcula con el adjetivo mu


sabroso'
Mu li ve'elile

La comida est sabrosa

Existe otra partcula de negacin que es muk' (mu'yuk),


ejemplo:
Muk' to'ox chive'
t

Mu'yuk to'ox chive'

Partcula kik/ kil/ kitik/ kiltik

Esta partcula es un dubitativo que se presenta de diversas


formas dependiendo de la variante.

Kik/ kil/ kitik/ kiltik

t

Chibat kik
Chibat kil
Chibat kitik
Chibat kiltik

Partcula bi

Es una partcula que sirve para ratificar la expresin con


cierta honestidad y, a veces, sumisin.
Ejemplos:
Bi

Jech un bi
Jech ava'uk un bi
Mo'oj un bi

INALI
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

Tsotsil

85

t

Partcula de tiempo to (adverbio)

Esta partcula funciona como un adverbio de tiempo,


de lugar y de cantidad como se observan en los siguientes
ejemplos:
To
Adv. de tiempo

To
Adv. de lugar distancia

To
Adv. de cantidad

t

Kucho to me batel
Beiltaso to me
La' to la me
Lum to
Nom to
Li' to
Ve'an to me
Ak'bo to me

Partcula de tiempo ox

Es una partcula que indica un tiempo en el pasado.

Ox

t

Oy xa ox oxkot jka'
Oy xa ox
Oy ox la

Yo ya tena tres caballos


Ya haba
Que ya haba

La partcula de tiempo to'ox

Este es un adverbio de tiempo que se deriva de dos


partculas de tiempo to y ox, que al fusionarse pueden
dar diferentes significados dependiendo del contexto.

86

INALI
Norma de escritura...
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

To'ox

t

Chibat to'ox ta bochil


Oy to'ox ixim

Iba todava a Bochil


Haba maz

Partcula me

Esta partcula funciona para manifestar cortesa en ciertas


expresiones, as mismo, funciona como un atenuativo en
los imperativos, por ejemplo:
a. Como cortesa
La' me
Mu me xap'aj

Ven
No te vayas a caer

b. Como atenuativo
Tsako me

Agrralo'

As mismo, funciona como una partcula interrogativa


(me / mi)
Me chabat?
Mi chabat?

Te vas
Te vas

Por otro lado, la partcula mi funciona como un condicional,


ejemplo:
Mi chabate, chibat ek

Si te vas, tambin
me voy
Mi chavak'e, chkak' ek Si das, tambin doy

INALI
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

Tsotsil

87

t

La partcula ta (preposicin)

Esta partcula funciona como un aspecto cuando est junto


a un verbo, pero tambin es una preposicin.
Ejemplos:
a. Aspecto
Ta jmak

Lo cierro

b. Preposicin
Chibat ta jna
t

Me voy a mi casa

La partcula xa (adverbio)

Esta partcula es un adverbio temporal que se traduce


como ya.
Ejemplo:
Li ve' xa
t

Ya com'

El cltico la (evidencial o reportativo)

Este cltico funciona para marcar que la afirmacin que se est


haciendo fue dicha por otra persona, por lo que slo reporta lo
escuchado por terceras personas.

88

INALI
Norma de escritura...
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

la' la me
Que vengas
ve'an la me
Que comas
la'me la
Que vengas
Jatav la ti tsebe Que la muchacha
se escap

la
rumor o dice que

t

El cltico e/i

Es un cltico complementario del artculo o determinante,


asmismo funciona como marca de lmite de frase.
a. Como cltico complementario.

E/I

Li nae
Ti nae
Li nai
Ti nai

b. Como marcador de lmite de frase.


t

e/i

El existencial oy
K'alal chixanav ta te'tike, te chkil epal mutetik.
K'alal chixanav ta te'tiki, te kotol lakil chon.
(variante lingstica)

Es importante sealar que oy no es un verbo, ya que no


acepta aspecto ni marca de persona, es una palabra que
indica la existencia o pertenencia de algo.

INALI
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

Tsotsil

89

Ejemplos:
Oy jna
Tengo casa
Oy k'in
Hay fiesta
Lek xa oy li vinike Ya est bien el hombre

4. LAS MARCAS DE ASPECTO Y PERSONA


EN LOS VERBOS
En este apartado se da a conocer las marcas de aspecto y
de persona en los verbos transitivos e intransitivos. Algunas
marcas de aspecto se presentan como clticos y otros como
afijos. Las marcas de persona siempre se presentarn
como afijos.

4.1. Las marcas de aspecto en los verbos transitivos


Los aspectos (incompletivo y completivo) en los verbos transitivos
se presentan como clticos (ta x-, ta y la) y el aspecto (progresivo)
se conforma de dos elementos yakal ms las marcas aspectuales
del incompletivo (ta x-, ta / ch-).
Ejemplos:
t

90

Verbo transitivo Ak'el Dar

INALI
Norma de escritura...
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

Incompletivo
Ta xkak'

Completivo
La kak'

Ta xavak'

La avak'

Ta xak'

La yak'

Ta xkak'tik

La kak'tik

Ta xkak'kutik
Ta xavak'ik

La
kak'kutik
La avak'ik

Ta xak'ik

La yak'ik

t

Progresivo
Yakal ta xkak'
(Yakal chkak')
Yakal ta xavak'
(Yakal chavak')
Yakal ta xak'
(Yakal chak')
Yakal ta xkak'tik
(Yakal chkak'tik)
Yakal ta xkak'kutik
(Yakal chkak'kutik)
Yakal ta xavak'ik
(Yakal chavak'ik)
Yakal ta xak'ik
(Yakal chak'ik)

Verbo transitivo makel cerrar

Incompletivo
Ta jmak
Ta xamak

Completivo
La jmak
La amak

Ta smak

La smak

Ta jmaktik

La jmaktik

Ta jmakutik
(tutik), (tikotik)
Ta xamakik

La jmakutik
(tutik), (tikotik)
La amakik

Ta smakik

La smakik

Progresivo
Yakal ta jmak
Yakal ta xamak
(Yakal chamak)
Yakal ta smak
(Yakal tsmak)
Yakal ta
jmaktik
Yakal ta jmakutik
(tutik), (tikotik)
Yakal ta xamakik
(Yakal chamakik)
Yakal ta smakik
(Yakal tsmakik)

INALI
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

Tsotsil

91

En algunas variantes los marcadores de aspecto de segunda


y tercera persona tanto en singular y plural en los verbos
transitivos sufren una contraccin y se convierten en prefijos,
lo que anteriormente eran clticos.
Ejemplos:
No contradas

Contradas

Ta xamak

Chamak

Ta smak

Tsmak

En algunos verbos existe asimilacin en los marcadores de


plural exclusivo kutik / tutik/ tikotik cuando la raz verbal
termina en t y k con la misma letra.
Ejemplos:
No asimilada

Asimilada

Ta jmak-kutik

Ta jmakutik

Ta jat-tutik

Ta jatutik

Ta jat-tikotik

Ta jatikotik

4.2. Las marcas de persona en los verbos transitivos


Las marcas de persona se presentan como afijos, y se
utilizan dos series de marcas dependiendo de la letra con
que empiece el verbo. Se utiliza ( J-, A-, S-) cuando el verbo
empiece con consonante, y (K-, AV-, Y-) cuando empiece con
vocal, tal como se observa en los siguientes ejemplos:

92

INALI
Norma de escritura...
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

a. Verbos que empiezan con consonante.


Ejemplos:

Makel
cerrar
Ta jmak
Ta xamak
Ta smak
Ta jmaktik

Jatel
romper, roer
Ta jat
Ta xajat
Ta sjat
Ta jatik

Ta jmakutik
(tutik), (tikotik)

ta jatkutik
(tutik),
(tikotik)
Ta xajatik
Ta sjatik

Ta xamakik
Ta smakik

Meyel
abrazar (del
hombro)
Ta jmey
Ta xamey
Ta smey
Ta jmeytik
Ta jmeykutik (tutik),
(tikotik)
Ta xameyik
Ta smeyik

b. Verbos que empiezan con vocal.


Ejemplos:
Ilbajinel
molestar
Ta xkilbajin
Ta xavilbajin
Ta xilbajin
Ta xkilbajintik
Ta xkilbajinkutik
(tutik), (tikotik)
Ta xavilbajinik
Ta xilbajinik

Utilanel
disgustar
La kutilan
La avutilan
La yutilan
La kutilantik
La kutilankutik
(tutik), (tikotik)
La avutilanik
La yutilanik

Avtael (aptael)
gritar
La kavta
La avavta
La yavta
La kavtatik
La kavtakutik
(tutik), (tikotik)
La avavtaik
La yavtaik

INALI
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

Tsotsil

93

4.3. Procesos fonticos en las marcas de persona


Las marcas de persona ( J-, A-, S-) en los verbos, sufren un
proceso de asimilacin fontica cuando el verbo tenga ch, ch',
x al comienzo, en medio o al final de la palabra y se vuelve
(J-, A-, X-).
Ejemplos:
Ch
Cholel
formar
La jchol
La achol
La xchol

Mochel
anudar
La jmoch
La amoch
La xmoch

Ch'opel
introducir

Ch'
Mich'el
aprisionar

Jomoch'tael
hacer huequitos

La jch'op
La ach'op
La xch'op

La jmich'
La amich'
La xmich'

La jomoch'ta
La ajomoch'ta
La xjomoch'ta

X
Xulel
hurgar con algo
La jxul
La axul
La xul

94

Pixel
envolver
La jpix
La apix
La xpix

INALI
Norma de escritura...
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

Por otro lado, con la marca (K-, AV-, Y-), sobre todo con la
marca de tercera persona (Y-) sufre un proceso de elisin
1) cuando el verbo comience con la vocal (i o a).
(Y

Ilbajinel
molestar

Ak'el
dar

Ta xkilbajin
Ta xavilbajin
Ta xilbajin (Ta x-1-ilbajin)
Ta xMak'
Ta xCvak'
Ta xak' (Ta Z-1-ak')

4.4. Las marcas de aspecto en los verbos intransitivos


En los verbos intransitivos, las marcas del aspecto
incompletivo funcionan como clticos (ta x-). El cltico ta
se escribe de forma separada a la raz verbal, sin embargo
el auxiliar (x-) se pega a ella. Cuando sufre una contraccin
se vuelve un prefijo (ch-). El aspecto completivo nicamente
se presenta como prefijo (l-/i-/) y el aspecto progresivo se
conforma de dos elementos yakal ms las marcas aspectuales
del incompletivo (ta x- / ch-).

INALI
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

Tsotsil

95

INALI
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

Livay

Chivay
Chavay
Chvay
Chijvay
Chivayutik
Chivayukutik
(tutik), (otikotik)
Chavayik
Chvayik

Ta xivay
Ta xavay
Ta xvay
Ta xijvay
Ta xivayutik
Ta xivaykutik
(tutik), (otikotik)
Ta xavayik
Ta xvayik

Ivayik

Lavayik

Lijvaykutik
(tutik), (otikotik)

Livayutik
(plural)

Lijvay

Ivay

Lavay

Completivo

Verbo intransitivo Vayel Dormir

Incompletivo

t

Yakal ta xvayik

Yakal ta xavayik

Yakal ta xivaykutik
(tutik), (otikotik)

Yakal ta xivayutik

Yakal ta xijvay

Yakal ta xvay

Yakal ta xavay

Yakal ta xivay

Yakal Chvayik

Yakal Chavayik

Yakal
Chivayukutik
(tutik), (otikotik)

Yakal Chivayutik

Yakal Chijvay

Yakal chvay

Yakal chavay

Yakal chivay

Progresivo

4.5. Las marcas de persona en los verbos intransitivos


Las marcas de persona en los verbos intransitivos se presentan como prefijos (i-a-1) y se escriben juntas a la raz verbal.
Ejemplos:
Vayel
dormir
Ta xivay
Ta xavay

Ok'el
llorar
Chiok'
Chaok'

Ta xvay (ta x-1-vay)

Ve'el
comer
Live'
Lave'

Ch-ok' (ch-1-ok')

Ive'(i-1-ve')

En algunas variantes la marca del aspecto completivo se


presenta con la grafa (n-) as como la marca de la tercera
persona se puede presentar con (1-, i o ji):
Aspecto
completivo

Livay / Nivay
Lavay / Navay
vay/Ivay/Jivay

5. PALABRAS COMPUESTAS
Las palabras compuestas son aquellas que derivan de dos
palabras de la misma clase o de diferentes clases de palabras
para conformar una sola, de esta forma se deben de escribir
juntas, como en los siguientes ejemplos:
Verbo +
Sustantivo

Meste'
Jomte'
Uch'aljo'

Posicional +
Sustantivo

INALI
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

Tenelte'
javal-ek'el

Tsotsil

97

Sustantivo +
Sustantivo

Numeral +
Sustantivo

Ch'umte'
Tsonte'
Kaxlanvaj
Tonkaxlan
Ja'altsi'

Cha'me'il
Juntot
Cha'totil

Adjetivo +
Sustantivo

Adjetivo (vl)
+ Sustantivo*

K'ants'utuj
K'anch'ut
Tulnichim
Ch'ulna
Tsajalchij
Yaxalchij
Tsajalchuch
Yaxaltoj
(yaxaxtoj,
yaxtoj)

* Es importante sealar que existen palabras con adjetivos


con el sufijo (-vl) que atribuyen caractersticas a los
sustantivos, en este caso se escribe de forma separada,
ejemplos:
Yaxal ka'
Kanal ts'i'
Sakil na

Sin embargo, algunas palabras se vuelven compuestas


con estos adjetivos debido a que semnticamente hacen
referencia o nombra a un objeto o cosa determinada, por
ejemplo:
Tsajalchij
Yaxalchij
Tsajalchuch
Tsajal-om

98

(tipo de venado)
(tipo de venado)
(tipo de hongo)
(tipo de araa)

INALI
Norma de escritura...
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

5.1. Posesin de las palabras compuestas


Es importante mencionar que para poseer las palabras
compuestas, se utiliza slo una marca posesiva.
Ejemplos:
mi escoba
tu chayote
su iglesia

Jmeste'
Ach'umte'
Xch'ulna

6. PALABRAS COMPLEJAS
Las palabras complejas, tambin se conforman de dos palabras,
pero, a diferencia de las palabras compuestas, las palabras
complejas aceptan posesin en ambas palabras, razn por la
cual se escriben de manera separada.
Ejemplos:
Sin posesin
Jol na
Techo tapanco
Sat te'
Fruto del rbol
K'ob te' Rama
Ti' na
Entrada
de la casa, puerta
Nich k'ok' Chispa (del fuego)
Nich pox Aguardiente
(de calidad)

Con posesin
Sjol ana el techo de tu casa
Sat jte'
el fruto de mi rbol
Sk'ob ste' la rama de su rbol
Sti'jna
la entrada de mi
casa, la puerta de
mi casa
Xnich ak'ok' la chispa de
tu fuego
Xnich jpox mi aguardiente
(de calidad)

INALI
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

Tsotsil

99

* Es importante sealar que la interpretacin y explicacin


de las palabras complejas se realizan desde dos disciplinas:
la antropolgica y la lingstica. Desde el punto de vista
antropolgico se hace hincapi sobre cmo los hablantes
interpretan la realidad al asociar estas palabras, ya que al
hacer una traduccin literal ofrecen un sentido metafrico,
sobre todo cmo algunas partes del cuerpo se le atribuyan
posesiones propias y, a la vez, las partes del cuerpo humano
se vuelvan una referencia para sealar y ubicar las partes
de los objetos, por lo que esta particularidad lingstica est
asociada con la cosmovisin de los mayas tsotsiles. Desde
el punto de vista lingstico es importante sealar que estas
asociaciones se realizan mediante extensiones semnticas
y que no es propio de las lenguas mayas, as mismo, es
importante reconocer las marcas y los elementos lingsticos
que componen estas palabras complejas, sobre todo la
funcin que realizan los posesivos en ambas palabras.

7. AGENTIVOS
Los agentivos son aquellos sustantivos que sealan oficios
o actividades habituales de las personas.
Ejemplos:
J-ilol
J-abtel
Jvetom
Jtajimol
Jyakubel

100

Vidente, curandero
Trabajador
Partera
Jugador
Borracho

INALI
Norma de escritura...
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

Cuando los agentivos se posean se escribirn con la marca


posesiva (k-) mas una vocal (-a-) que se introduce por
cuestiones fonticas, tal como se muestra en los siguientes
ejemplos:
Mi vidente
Mi trabajador
mi partera
Mi jugador

Kaj-ilol
Kaj-abtel
Kajvetom
Kajtajimol

Por lo que se acord escribir de manera aadida el prefijo


posesivo (k-) y la vocal (-a-) en la palabra agentiva.

8. NEOLOGISMOS
Con la finalidad de no recurrir a los prstamos lingsticos,
se crearon nuevos conceptos para las terminologas propias
de la gramtica y el alfabeto, los signos de puntuacin, los
smbolos algebraicos as como conceptos lingsticos.

8.1. Neologismos para terminologas del alfabeto


Xot
Ts'ibal
Ts'ib
Uma' xot

grafa, letra
alfabeto
escritura
consonante

K'opojel xot
Muk'ta xot
Bik'it xot
Ts'ukal

vocal
mayscula
minscula
glotal

El cierre glotal (') se le nombra ts'ukal, porque la parte del


cuerpo que emite ese sonido es en la glotis ts'uk.

INALI
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

Tsotsil

101

8.2. Neologismos para los signos de puntuacin


Signo
.
:
,
;

.
.
.
()
{}
/

!
?
-

Trmino
Tix
Lot tix
X-avu
X-avu tix
Xtixixal
Nitil tix
Xchakben tix
Slajeb tix
Sjam smak
Syomobil
Xikilal
Smotsobal
Olol smotsobal
Stoyesobil.
Sjakobilal
Chakbenal

punto
dos puntos
coma
punto y coma
puntos suspensivos
punto y seguido
punto y aparte
punto final
parntesis
corchetes
diagonal
comillas
comillas simple
signo de admiracin
signo de interrogacin
guin

Para algunos signos que impliquen abrir y cerrar, se dirn


de la siguiente forma:
Ejemplos:
Se abre signo de admiracin () Sjam stoyesobil
Se cierra signo de admiracin (!) Smak stoyesobil

102

INALI
Norma de escritura...
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

8.3 Neologismos para trminos y smbolos algebraicos


Smbolo

Trmino
Atolal
Sbeinebtak atolal
Yepajesobil
Stsulesobil
Spolesobil
Chakobil
Kool
Spolemalil
Svovinikalil

+
x
/
=
x
%

nmero
signos numricos
ms
menos
por
entre
igual
mltiplo
porcentaje

Para referirse a un nmero con porcentaje, se dir de la


siguiente manera:
81% =

Jun svo'vinik svo'vinikalil

8.4. Neologismos para conceptos lingsticos


Sts'aktak k'op

Afijo

Elanil

Adjetivo

Jelbilal paselal sk'ak'alil

Adverbio de tiempo

Jelbilal paselal

Adverbio

Jelbilal paselal yavil

Adverbio de lugar

Jelbilal paselal yepalil

Adverbio de cantidad

Jtuneltasvanej k'op

Agentivo

Ts'ib

Alfabeto

Cha'lomanbil

Asimilacin

Yorail

Aspecto

INALI
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

Tsotsil

103

104

Syambenal K'op

Atenuativo

St'ujobil k'u x-elan

Clasificador

St'ujobil yelanil

Clasificador nominal (formas)

Yilobil sbi vinik-ants

Clasificador nominal
(nombres)

P'itom k'op

Cltico

Tsutsem spaselal

Completivo

Sts'akobil ts'ib

Conjuncin

P'elubtasel

Contraccin

Xchunobil

Condicin

Svinajesobil k'op buch'u ta xal

Evidencial reportativo

J-oyesvanej

Existencial

Snuk'ilal

Fonema

Xjel snuk'ilal

Fonmico

Xjel snuk'ilal

Fontico

Snuk'u lal

Fonolgico

Me' k'op

Gramtica

Mantalvanej k'op

Imperativo

Mu tsutsemuk spaselal

Incompletivo

Yak'obil ta ilel

Locativo

Jp'el k'op

Lxico

Svinajesobil yorail

Marca de aspecto

Svinajesobil yajval

Marca de persona

Ts'akalul k'op

Morfema

Smelolal sts'akalul k'op

Morfolgico

Ch'om k'op

Prstamo

Mu u'ninbil ch'om

Prstamo no integrado

Cha'tos yibel k'op mu stak'


ch'akel

Palabras compuestas

INALI
Norma de escritura...
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

Cha'tos yibel k'op stak' ch'akel Palabras complejas


Ts'ubal k'op

Partcula

Epajesbil

Plural

Yelanil oy

Posicional

U'ninel

Posesivo

Slikeb sts'ak k'op

Prefijo

Stojobtasobil

Preposicin

U'ninbil ch'om

Prstamo integrado

Yakal spaselal

Progresivo

Smelolal

Semntico

Mu epajesbil

Singular

Stojobtasel atolal ts'ib

Signos algebraicos

K'anelal k'op

Subjuntivo

Slajeb sts'ak k'op

Sufijo

St'ujelal

Opcional

Biil

Sustantivo

P'elantik k'op

Trmino

Sk'ak'alil

Tiempo

Jeltosantik k'op

Variante lingstica

Paselal

Verbo

Mu xjelav spaselal

Verbo intransitivo

Xjelav spaselal

Verbo transitivo

9. PRSTAMO
Un prstamo es cualquier clase de palabras, partculas o
morfemas que se integran en una lengua por influencias
de otra. En la lengua tsotsil presentamos dos tipos de

INALI
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

Tsotsil

105

prstamos del espaol: el prstamo integrado y el prstamo


no integrado. Cada uno de ellos tiene caractersticas propias
que se irn describiendo en los siguientes apartados.

9.1. Prstamo integrado


Los prstamos integrados son aquellas palabras que fonolgicamente ya estn adaptadas a la lengua y a la cultura, y que
ortogrficamente se le ha adaptado a una grafa propia del
alfabeto tsotsil tal como se observa en los siguientes ejemplos:
Xila

silla

Mexa

mesa

Vakax

res o vaca

Akuxa

aguja

Vuro

burro

Aunque hay algunas palabras que comparten la ortografa,


por lo tanto, se escriben exactamente igual, sin embargo,
debido a que la lengua tsotsil tiene acento prosdico en la
ltima slaba, sufren algunos cambios en la pronunciacin.
Ejemplos:
Escritura
Pala
Lima
Pelota
Mula

106

Pronunciacin
Pal
Lim
Pelot
Mul

INALI
Norma de escritura...
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

9.2. Prstamo no integrado


Son palabras que aun no estn totalmente adaptadas fonolgicamente a la lengua tsotsil, porque conservan los sonidos
originales de la lengua que provienen, aunque algunas acepten la
ortografa del alfabeto tsotsil, fonticamente se siguen pronunciando
igual que la palabra original, tal como los siguientes ejemplos:
Television

Televisin

Kilo

Kilo

Chikle

Chicle

Ejemplos en oraciones:
Ta jk'el television
Ta jk'an junuk kilo achichol
Ta jman chikle

Los prstamos integrados y no integrados los conforman en


su gran mayora sustantivos, de los cuales son susceptibles
de aceptar cualquier tipo de marcas.
Ejemplos:
Jtelevisiontik
Kiloetik
Jchikletak

INALI
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

Tsotsil

107

10. LOS NOMBRES PROPIOS


Los nombres propios son una clase de palabras que sirven
para designar lugares o personas
a. Los nombres propios de lugar se escriben de la
siguiente manera:
Chamo' / Chamula
Chiapas
Tsonte' Vits

Chamula
Chiapas
Tsonte' Vits

b. Los nombres propios de personas deben escribirse, de


preferencia, como se encuentran registrados oficialmente.
En algunos casos en donde se utilicen clasificadores
nominales, stos se escribirn en mayscula.
Ejemplos:
Mara

Xmal
Xmaruch
Maruch

Antonio

Antun
J-antun

c. Los nombres propios de instituciones, servidores pblicos,


nombres de lugares no propios de la regin tsotsil,
nombres de estados, nombres de pases, se escribirn
respetando la ortografa de la lengua original.

Guanajuato
Zacatecas

108

Chbat ta guanajuato
Te oy ta Zacatecas

INALI
Norma de escritura...
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

Alfredo
Eduardo
Daniel

Ta x-abtej ta yosil li Alfredoe


Te chotol li Eduardoe
Ta xchan vun li Daniele

Se escribir respetando la ortografa de la lengua original


cuando lleve alguna marca morfolgica de la lengua tsotsil.
Cuando no sea susceptible a recibir marcas, la palabra
se marcar en cursiva, en tanto se crean los neologismos
propios para cada palabra.
Ejemplos:
Direccin
de Educacin Indgena

Chibat ta
Direccin de Educacin Indgena

Departamento
de Lenguas

Te oy ta Departamento
de Lenguas li Xune

Honduras

Te oy ta Honduras li Jpetule

Gato (instrumento mecnico) Ta jtoy ta gato jkaro


Gasolina

Chkak'be sgasolinail jkaro

Ftbol

Ta jkel ftbol ta television

11. TRMINOS
En este apartado se consideran algunos trminos sobre
comunidad, pueblo, estado, nacin.
Paraje
Komon osil/ poko balamil
Tsobol naetik

Paraje
Comunidad
Colonia

INALI
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

Tsotsil

109

Asiento
Bik'it lum
Jteklum
Muk'ta jteklum
Lumal (Estado de Chiapas:
Slumal Chiapas)
Osilal
Lumalil (Cuando decimos Nacin
Mexico: slumalil Mxico).
Lumalilal
Sjunlejal lumalil
Balumil

Hacienda
Pueblo
Cabecera municipal
Ciudad
Estado
Pas
Nacin
Nacionalidad
Nacional
Mundo

12. VARIANTES LINGSTICAS


En este apartado se dan a conocer algunas variantes
lingsticas que tienen que ver con el aspecto fonolgico,
lxico, morfolgico y semntico.

12.1. Fonolgico
Agua

Vo'
Jo'
O'
Go'

12.2. Lxico
Gallo

110

Totoris
Kelem
Kots
Tot mut

Gato

INALI
Norma de escritura...
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

Bolom
Mixo
Mis
Max

Sup
Xaru
Lust

12.3. Morfolgico
Chibatutik
Chibatikotik

12.4. Semntico
P'ij

hermoso, bello, lindo

Sempat

calzado

P'ij

inteligente, sabidura

Sempat

protector de espalda

12.5. Variacin lxica y fontica en la construccin


de frases
Existen variaciones a nivel de frase como en los siguientes
ejemplos:
Chak jmey
Ko'onton jmey

Quisiera abrazarlo (a)


Quisiera abrazarlo (a)

Ko'on jmey

Quisiera abrazarlo (a)

Chak'uk jmey
Chakuk jmey

Quisiera abrazarlo (a)


Quisiera abrazarlo (a)

Chajuk jmey

Quisiera abrazarlo (a)

Ko'ontonuk jmey
Ko'onuk jmey

Quisiera abrazarlo (a)


Quisiera abrazarlo (a)

INALI
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

Tsotsil

111

Smelolal sts'ibael bats'i k'op Tsotsil. Norma de escritura de la


lengua Tsotsil. Se termin de imprimir en los Talleres Grcos
de Mxico Av. Canal del Norte No. 80, Col. Felipe Pescador
Del. Cuahutmoc, C.P. 06280, Mxico,D.F., en el mes de
diciembre de 2011 con un tiro de 5 000 ejemplares.
En esta edicin se utiliz papel cultural de 90g para
los interiores y cartulina couch mate de 250g.
para los forros. La coordinacin editorial estuvo
a cargo de Arnulfo Embriz, Christopher Morales
y Hctor Curiel; diseo de la publicacin de
Paulina Hernndez y Salvador Jaramillo.
Las fuentes que se utilizaron para la
formacin fueron Scala 11/15,
10/13 y Presidencia Fina y Base
en 20/24, 15/18 y 16/19 pts

INALI
Ejemplar gratuito, prohibida su venta.

Mapa territorial
de los Tsotsil
simbologa

Mpios. Tsotsil
lmite
estatal
lmite
municipal
elevacin metros

de 0 a 300
de 301 a 1,000
de 1,001 a 1,500
de 1501, a 2,000
ms de 2,000

N
O

E
S

Clave
002
005
012
013
014
022
023

Municipio
Acala
Amatn
Berriozbal
Bochil
El Bosque
Chalchihuitn
Chamula

encarte_mapa_tsotsil.indd 1

Clave
026
038
039
044
047
049
052

Municipio
Chenalh
Huixtn
Huitiupn
Ixtapa
Jitotol
Larrinzar
Las Margaritas

Clave
056
061
066
072
076

Municipio
Mitontic
Ocozocoautla
de Espinosa
Pantelh
Pueblo Nuevo
Solistahuacn
Sabanilla

Clave
081
085
094
098
106
110

Municipio
Simojovel
Soyal
Teopisca
Totolapa
Venustiano
Carranza
San Lucas

Clave
111
113
118
119

Municipio
Zinacantn
Aldama
San Andrs
Duraznal
Santiago el
Pinar

Fuente: Elaborado por el INALI, a partir del


Marco Geoestadstico Nacional, INEGI 2009.
Elabor: scar Zamora

23/12/11 12:14 p.m.

También podría gustarte