Descargar como pdf o txt
Descargar como pdf o txt
Está en la página 1de 48

La fiesta

de la luna
ISHINEVETAGANIRA
KASHIRI

Rossana Caparó Romero


Título: La fiesta de luna
Autor: Rossana Caparó Romero
[email protected]
Arte y Diagramación: Oscar Luna
Ilustraciones: Rossana Caparó Romero
Bárbara Bonnet Álvarez
Traducción matsigenka: Darío Cárdenas Augusto
Corrección ortográfica y de estilo:
Álvaro Miguel Arteaga Caparó
Edición: Universidad Nacional Intercultural Quillabamba
El Arenal S/N - Quillabamba
Telf. 084 - 282728

Hecho el depósito legal en la Biblioteca Nacional del Perú:


N° 2020-01584
Derechos reservados según Decreto Legislativo N° 822.
Prohibida la reproducción total o parcial de este material sin la autorización del autor.

Primera edición, febrero 2020


Tiraje: 1,000 ejemplares

Impreso en los talleres gráficos de Gráfica Abicera SAC


RUC 20206477360
Jr. Carhuaz N° 290 - Breña - Lima
BIOGRAFÍA

Nació en el valle de la Convención, distrito de Santa Ana; en


medio de las culturas quechua y Matsigenka. Pasó sus primeros años en
su natal Quillabamba, admirando historias del Bajo Urubamba. Se casó
y producto de esta unión tuvo dos hijos de quienes se siente orgullosa y
dichosa.
Publicó, desde el 2007 hasta la fecha, 4 libros entre literatura infantil y poesía.
Participó en la organización de la primera feria del libro en la provincia de
La Convención; incentivando el amor a la lectura a los jóvenes y niños. Fue
nombrada a conformar el Consejo Municipal del Libro y la Lectura de la
provincia de La Convención, en el año 2017. Migró a Europa, enriqueciendo
su conocimiento de culturas diversas; concluyendo, ahí, una novela aún
inédita.

De regreso a Perú continúa aportando con este nuevo proyecto; una historia
que revela la cosmovisión Matsigenka desde la perspectiva del mundo
infantil, donde los personajes nos enseñan la importancia del amor y la
identidad hacia nuestra propia cultura.
Hay que ir con cuidado por el camino al mangal más
extenso; está junto a la roca inmensa que nos invita
a soñar, aquella impregnada de orquídeas, helechos
frondosos y todo tipo de arbustos hermosos. Revolotean
las mariposas mejor vestidas, coloridas como ellas solas.
Graciosas, delicadas y solemnes; son tan felices en ese
paraje. Loros, papagayos, también cientos de avecillas
hacen música todo el día.

10
Karari kara okenakara avotsi onakera
tovaiti mankoshiku, ario kara ankenanake
aneanontanakempara onaronkashiku
ochoenitakotakarora omarane mapu,
kañomataka ontinirika okaemakae
asuretaempara, ontsirekagetakarotyo
otegapage, onigankimaisetakera
tsirompishi ontiri magatiro inchashipage
ogametirepage kara, yaravageigaketyo
pemperopage kantatigagetakatyo
paniropage, ishinevageigakatyo inaigakera
kara, yogari tsoritopage intiri megantopage
aikiro tovaini aragetatsirira omirinka
iniaigakera kutagiteriku.

11
Entre juegos y adivinanzas están volteando el primer desvió a
casa, los hermanos Niko y Pako, su delgaducho y fiel amigo. Son
más que hermanos, y aunque la naturaleza los hizo tan diferentes
físicamente, llevan en su sangre ríos de amor y compañerismo; son
hijos de esa pequeña torbellino mujercita de cabellos azabache y
ojos dormilones.

- ¡ A la cuenta de tres, Niko! ¡No seas perezoso! - Le dice el


hermano menor.

12
Imagempiiganakera aikiro igomutyakivakagaigakara ario
kara ishonkanakaro oketyorira otipuvokitaka avotsi ashi
ogoketakempara ivankoku Paco machantianiki itsipatasanotarira
Niko, kantankicha yavisumataketyo ipegakerira irirenti teratyo
irishigavakagavetempa katankicha yamakerotyo iriraaku
itavakagaigakara ontiri itentavakaigakara ontitari tomintaigakari
ocharianirira tsinane potsitamairi ogishi aikiro magamagaari.

Tsame agoigakera kigonkero mava Niko, ¡gara piperata!

13
- Pako, tu tamaño no hará que no te meta la cabeza en aquel
árbol. Camina con prisa, pero con cuidado, sabes que esta panza
no es fácil de llevar - le responde.

- Jajaja, ya te dije que de tanto comer yuca de la tía Juana te


has puesto pesado como “pelejo” (oso perezoso); es tiempo de
ejercitarse. Vamos, nos esperan en la aldea - le dijo Pako.

14
Paco ogari pimaranetakera iroro kantakagakempine gara pagavei
pogavisakerora pigitoku onta inchatoku…..nuitanake shintsi
kantankicha gara pitsatimati, pogotaketari okari pimotia gara
pagavei pamerora shintsi.

Ejejejeje nokantasanoti omirinka pogaro oseka anirotsori Juana


pitenatake kañotakavi ojui (maeni ojui), tsame agametakempara
ashigakera. Tsame yogiaigakaitari anta otimaganira.

15
Iban rodeando aquella majestuosa montaña
rocosa, cuidando de no resbalarse en el camino
porque la lluvia de la madrugada lo dejó fangoso.
Llevan los materiales de la clase de arte en sus
bolsos. Están cargando hilos, pinceles y pinturas;
todo para el taller del profesor que llegó del
otro lado del río. Jako es el nombre del profesor
y tiene, además de un bigote gracioso, unos ojos
redondos como naranjas; la voz entre cortada
y unas fuertes piernas porque es campeón de
carreras largas en todo el “pongo”. Enseña, hace
algunos años, todas las historias ancestrales de
la aldea; era como el “Yachaq” (quien lo sabe
todo). Cuenta las historias más deliciosas; esas
que, al oírlas, te perfuma la mente; las que nos
dicen cómo se vivía en los años de los ancestros:
los “matsigenkas” de esas épocas. Historias
transparentes, delicadas y dedicadas a conservar
el medio donde habitan: cuando nació la vida en
este mundo, cuando las mariposas jugueteaban
con los niños sin espantarse porque estos no las
maltrataban.

16
Ikenaiganake kara inkenishiku omapukisetakera,
tsikyani inaiganake ganiri ikoriankaiganake,
oparigaketari omarane inkani ogarenivokitakero
avotsi. Yamaiganakero shateka itsagineku oga
itiritantaigarira ashi irantavagetantaigakemparira
inkiaigaera irogotagaigaerira yoga gotagantatsirira
poniankicharira intati, iriro onti ipaita Jako , iriro
aityo ishipatona kaenimatake. ogari irokiapage
kanuroaagetake kañotaka aranka, ogari iniakera
onti opegapegaenkataka aikiro ishintsivageti
ishigara, intitari visantatsi ishigaigara sámani
kara otimaganira, itsititanakero tsekyasano
otovaige shiriagarini yogotagantanakerora
magatiro kenkitsarintsipage ashi otimantaganirira,
iriro kañomataka intinirikatyo seripigari…..
yogotakero magatiro, ikenkitsatakogetiro
kenkitsarintsipage ogametirepagetyo kara,
pinkemakerorika ogishineanakempityo kara,
kamantakogetakerorira tyara ikantaigaveta
itimaigira pairani yashikiiganakeririra matsigenka,
pairani okoneagitevagetira, onegintevagetaganira
aikiro osentaganira magatiro otimagetaganira
ontiri okyasanokyara oneinkani otimunkanira,
okyasanokyara ineinkanira pemperopage
imagempiigakerira ananekiegi teranika tyara
inkantaigeri.

17
Cuando el gran árbol de la vida estaba lleno de luz incandescente
y sus frutos se comían en ceremonias religiosas; en
aquellas épocas donde el río era cristalino y
los peces sobre abundaban, el masato
alegraba las fiestas, sus mujeres
hermosas hacían telares para
sus familias y amamantaban
a los bebes más felices.
Todo ese orden se estaba
perdiendo; es por ello
que el anciano, el gran
curaca, sabio guardián de
la cultura, encomendó
a Jako alimentar a los
jóvenes con el saber de
su gente y su mundo.
También hizo un
estudio de las cosas
que se veían venir
leyendo en sus hojas
sagradas; las mismas
que le contaron que un
cielo gris cubriría toda la
vida y los animales estarían
momificados, los peces desaparecidos,
los pájaros perdidos y los hombres confundidos andarían por
ahí buscando vida en la muerte.

18
Okyasanora oneinkani inchato ganiantatsirira
shimpokirerenkaataketyo kara, ogari oipage ogagani anta
apatoitaganira ishineventaganiria pavapage, pairani
tekyara inkematsatenkani Kirishito
aikiro aiñokyara yaparaavageta
shimapage, aikiro aiñokyara
oviikavagetagani shitea
anta ogavisagetaganira,
aiñokyara onaigi
ogametirepage tsinaneegi
opaikavageigira
aikiro omavageigira
irashi oitaneegi ontiri
otsomitagavageigirira
otomiegi
shinetasanovageigacharira;
ogari kañopagerira maika
atake opegagetanaka,
yogari koraka,
gatavagetanaacharira,
govagetatsirira,
yogotavakero magatiro
iniavantakotakerora
oshipageku koka
okamantakeri
agakempa kutagiteri ontsimankagitenakera inkite, yogari
inkenishipagekunirira iraratsipiotanake, impegagetanakempa
shimapage, yogari tsimeripage impegagetakempa, impo yogari
matsigenkapage inkomutsatagakenkani inkoganakerora iraniera
kara kamagantsiku.

19
Entonces, bajo esa amenaza gris, se convocó a los sabios de la
aldea y, en un consenso, estos maestros de las artes más antiguas
decidieron enseñar a su pueblo toda su cultura. Los niños
más inquietos eran Niko y Pako, los inseparables hermanos de
sangre; los que dibujaban en las paredes de las cuevas y en los
grandes socavones lo que deberían saber los niños que venían
después de ellos, los “ananekiegi”: Cuidar al gran árbol era lo
más sagrado; conseguir que la armonía no se rompiera era la
consigna y la más grande recompensa: volverse ángeles azules
que iluminen las noches de aquella gran montaña del agua, ser el
farol junto a la luna. Eso buscaban al hacerse participes de esta
labor y poner en escritura rica todo el destino de su pueblo con
innumerables enseñanzas de pesca, caza y cultivo de la madre
tierra; respetando el triángulo de las tres fuerzas: el agua, el aire
y el fuego.

20
Iroro okañotakara maika opokakera tsimankagiteri
ikaemakagantaigunkani govageigatsirira otimagetaganira impo
irirori ikemavakagaigaka maganiro gotagantavageigirorira
ogovagetaganirira pairani kameti irogotagaigaerira
ishaninkaegi,ario kara yoga ananekiegi shintsikiegitankitsirira
inti Niko aikiro Pako, terira irokavakagumaatempa intitari
irirentisano, iriroegitari sankenavageigatsi omarapageniku
mapu, ovenakigetara ontiri ovegantagetara omarapageni
otishi kametiniri iroroniroro irogotantantaigaempa ananekiegi
Impogini, yogaegiri timaigatsirira inkenishiku, isentaigirora oga
inchato omarane irorosanotyo okatinkaigiri ineginteigerora
kameti ganiri opatuapaake onegintevagetagnira aikiro iroroni
onkenantanaempa impegaiganakempara saankariite kameti
irontsirentaataigakerora sagiteniku oga nia omaranekutirira
otishi, impegakempaniri morekaari irinakera inampinaku kashiri,
iroro ikogaigavetaka irmauiigakera kameti oneginteigakempara
itimaigakera yogovageigaketari kañorira ishimaavageigira,
ikenavageigira aikiro itsamaivageigira isentaigirora mamantsiki
kipatsi, impinkatsatasanogirora omavatakari shintsitagagetirorira
magatiro…. nia, oenka ontiri tsitsi.

21
Al llegar al campamento con el material que les encomendó su
maestro, entre risas y jolgorios aterrizaron de su nube de juegos,
Niko y Pako, volcando sobre la mesa las reliquias que se les había
encomendado; especias para la cena: marancera, palillo, achiote
para cocinar y también los materiales para los trabajos manuales:
los tintes naturales de las flores más hermosas, las pieles y los
pelos de aquellos felinos escondidos en las alturas. Todo estaba
ahí seleccionado con el más sumo cuidado. El maestro sonrió y les
dio una palmada.

- Confié y no me defraudaron - dijo muy contento.

Esa tarde, luego de la cena, todos durmieron satisfechos.

22
Antari yogokeigakara inaigaigakera yamaigeigake magatiro
ikantaigakeririra gotagantatsirira, ikavakavaitaigake aikiro
imagempiigakera, Niko intiri Pako inoshikaigakero magatiro
yamaigakerira ineviigunkanirira kañorira ashi otentagantaganirira
onkotaganira, kitekonaki, potsoti ashi onkotara ontiri
antavagetantenkanirira, ontiri oanipage otegapage pairorira
okametitegageti, imeshinapage ontiri ivitipage kasekaripage
managetacharira otishipageku, ario onagetake magatiro kara,
negitentasanotakatyo ovevirikaakara, yogari gotagantatsirira
ikaachaitanake impo ipatosaanikitakeri “nogotasanotake
pagaveaigake impo tera pogenkisureaigena” ikanti
ishinevagetanakara.

Karari shaviniku, yagataiganakera isekaigakara,


maganiro imagaiganake ishinevageigakara.

23
Al alba, Niko salió de su choza con una consigna. Meditabundo
y consagrado a sus deberes, fue a la orilla del gran rio sagrado
e hizo una oración: “Mi señor, mi amado y buen compañero rio
de oro, concédeme el favor de conocer los secretos de la vida y
pueda ser el guía de mi gente”; repetía una y otra vez, agachado
en reverencia total, conectado su espíritu. Y como si el rio le
respondiera se dejó oír un chapoteo de varios peces a la vez; los
que, en una danza armoniosa reverente y singular, hacían que
el corazón de Niko latiera como tambor de guerra. Sus latidos
parecieran que se oyeran hasta la montaña contigua. Niko
entendió que era un momento de elevada conexión. Aceptó
ese singular suceso como una respuesta del sagrado rio; estaba
extasiado de gozo por la comunicación que lograba con el
espíritu de este dios.

24
Okutagitetamanakera, yogari Niko ikontetamanake ivankoku
aityo patiro isuretakarira……kenkiamatake aikiro intsatagakerora
irantane, ovashi iatake otsapiaku omaraane nia impo iniakeri
Tasorintsi “Notinkami, notasanotarira aikiro kametiri
notsipatarira, nia korikia, pimpakenara nogovagetakerora magatiro
managetankicharira otimunkanira kameti namutakoigakeriniri
notovaire”yogipigitairo aikiro. Itigeroanaka ontiri ikanaganakara
isuretasanotanakara, oga okenake otonkaatanake nia kañomataka
arionika okemakeri, ikonteaagetanake shimapage, shimapage
ishonkatsaitaiganaka ishineiganakara aikiro yogishinesuretakarira
Niko ogatyo otsaganegintanakeri irganigaki kañotaka
opoimaenkatira ashi yomanatavakagaigara, ogari okantanakera
nigaki nigaki kañomataka ontinirika okemagantaka otishiku
aiñonitankicharira; yogari Niko yogotake mataka okemakeri nia
iniakera, ishinevagetanakatyo kara ineakera iniakerira isaankariite
Tasorintsi.

25
Concluida la meditación se sentó
a la orilla y les dio a los peces, que
seguían revoloteando cerca a la
orilla como bailando cómplices
de sus tratos entre Niko y el rio
sagrado, un poco de “chancado”
(carne seca) y trocitos de yuca que
se guardó de la noche anterior.
No se dio cuenta que se había
quedado más tarde de lo habitual;
oyó a lo lejos unas voces que
gritaban su nombre.

- Niko, Niko, Nikooo.

Eran Pako, Jachi y el pequeño


Puki; quienes corrieron a su
encuentro y a tres voces le
comentaron:

- Nos han visitado del rio izquierdo,


los de la aldea vecina; y vinieron
con la comitiva dos hermosas
niñas con cara de ángeles. Debes
venir rápido, rápido; creo que no
se quedaran mucho tiempo - le
cuenta, Pako.

- ¿Y qué haré yo con las niñas?

- Vamos por favor - le dijo Pako, en


actitud de súplica - tú sabes hablar
bonito y nosotros somos tímidos.

26
Yagatakera isuretakara ipirinitake
otsapiaku yapagotake pitankaseri
aikiro maanikichopageri sekatsi
itsoteatakarira chapi, impo itigakeri
shimapage aravonkaatankitsirira
kara otsapiaku nia, yogari shimapage
ishinevageigakatyo imitamitajaigakera
ineakera ipakerira sekatsi yoga Niko
ontiri aikiro niaa otasorintsiatakera,
tera ineakotavakempa pairo
atavagetanai shavini, impo ikemi
ikaemakotunkani ivairoku Niko,
Niko, Nikooo, matsi intimpa
Paco, Jachi intiri ityomiakini
Puki, ishigashigaitaigapaakara
ineaigapaakerira ikantaigiri
mavaniro: “ipokaigake ineaigakitaera
niakunirira intatinirira ampateku,
choenitakoigairira impo opokaigake
ogiaigakerira piteni ogametirepage
ananeki kañomatakatyo ivoropage
saankariite….. taina poke
pintsatimatakera, shintsi, garorokari
samani inaigi. ¿Matsi tyara nonkatakero
naro oga ananekiegi? Maanirira
omarapageni igempitapage, atsi kante
tsame ikanti Paco yominianakerira
iriatakera; viro pogotitari piniavagetira
kameti naroegi nantiegi tsarontiegi….

27
- Por favor, hermano, debes venir - le recalcó su
amigo Puki.

- Está bien, vamos, pero no correré; estoy


disfrutando, aún, de mi meditación . . . Ustedes
no saben de esto - les dijo con un gesto de
resignación.

Fueron apurando el paso. Al llegar al centro


de la aldea, efectivamente, estaban los vecinos
del rio izquierdo que llegaron en una comitiva
para invitarlos a participar en la fiesta anual
que se aproximaba. Llegaron a la aldea de Niko
para que pudieran inscribirse en el concurso
de valentía que estaban organizando; el
premio mayor seria estar en la celebración
del cumpleaños de la hija del curaca vecino y
bailar con ella toda la noche, además de tener
la opción de ser su amigo, una singular manera
de entrelazar vínculos entre una y otra aldea
vecina.

28
Atsi kante ige pagaveake pimpokakera,
yogipigutaarityo aikiro pashini.

Iroroventi kametitake, tsame kantankicha


garatyo noshiga, nakyaenkatari gatanankitsi
noniasurentakara, inianake kañomataka
tenirika inkoge, ikantaigiri: Viro tera
pogotumaigero ashi oka

Ariompa iaiganakeri itsatimaiganakera,


antari yogonkegapaakara niganki otimaganira
ineaigapaakeri pokaigankitsirira timatsirira
intati niaaku ampateku, ipokaigakera
ikaemakagantaigunkanitari ashi irinaigakera
ontimakera ogavisakenkanira ogutagiterite
otimaganira choenitapaacharira; antari
yogonkeigakara kara itimira Niko ontitari
ashi intsirinkakoigakempara ashi otimakera
ineakenkanira tyani pairorira isurariigake,
ogari iraganakerira visantankitsinerira onti
iriatakera ogavisakenkanira ogutagiterite
irishinto koraka choenitakotankicharira.
Yogari visantankitsinerira intosotagakerotyo
magatiro sagiteniku ovashi impegakempa
otsipatarira, iroroni onkenantakempa
intsipavakagaigakempara otimaganira
choenitakotankicharira.

29
Niko, que estaba tan escéptico, cuando vio a esa hermosa niña,
realmente sintió estar frente a un ángel: fue como entrar en
trance; como estar encima de la nube más alta y caer, desde ahí,
estrellándose en el piso. Vio sus redondos y achinados ojos color
miel y esos redondos bustos apenas formándose, deslizo su mirada
y no encontró más que perfección al contemplarla. Pako, Jachi y
el pequeño Puki seguían hipnotizados, pero al darse cuenta del
rostro de Niko sacudieron la cabeza y supieron, inmediatamente,
que Niko estaba peor que ellos y, dándose un codazo en cadena,
voltearon a ver el rostro paralizado de su amigo.

- Ya no contamos con él - se dijeron.

30
Yogari Paco ogatyo ikenake yogaenkatanake kavako
ineavakerora oga ananeki onkametivagetetyo kara,
ogatyo ikenake kañomataka ontinirikatyo yaranake
menkoriku iavagetakera parikoti aikiro kañomatakatyo
arionirikatyo iponianka anta iparigapaakera kipatsiku,
ikamagutanakerotyo kara okanuroaatakera aikiro
otsiripeaatakera okipage kañotaka pitsiato ontiri
aikiro okanurogetakera otsomipage okyaenkara
okimotanakera, yogiatanakerotyo ikamagutakerora
aikiro teratyo onkantinkateri imagutakera pashini
intaganityo irorori, yogari Paco, Jachi intiri ityomiakini
Puki, ariompatyo yogavageiganakera kavako, kantankicha
antari ineakerira ivoroku Niko yoaiganakero igito impo
yogoigake shintsi yogari Niko pairo yogagaka irirori, impo
itigonakivakagaka ishonkaiganakara ineaigakerira ivoroku
ikantatigaitanakara itsipatarira. Maika gara atentaigaari
ikantaigi, isureigavetakatari iriro mutakerine ashi
iriniaigakerora oga ananeki pairorira okametivagetake,
gara okañota maika.

31
La visita terminó y seguían los cuatro prendidos de los ojos de
esa misteriosa niña hasta que la lancha que trajo a la comitiva
se alejó en el circulante rio vecino. Ellos corrían por la orilla
hasta ver perderse, poco a poco, esa lancha que llevaba aquellos
cabellos lizos deslumbrantes que al viento se elevaban como hojas
de palmo.

Su padre, el gran jefe, les dio una palmada en la espalda y


reaccionaron.

- ¡Dinos cuál ha sido la razón de su visita, padre; dínoslo! -


corearon los tres.

- ¿Acaso no oyeron?

32
Ogari ineantaigira ario otsonkapaaka impo yogaegiri pitepagenirira
aiñokya ikamaguiigiro pokutatsirira kigonkero opegaenkatanakara
pitotsi maiganairirira pokaigutatsirira,intatinirira niaaku impo
ishigaiganka otsapiaku nia kigonkero opegaenkatasanotanakara
pitotsi maiganairirira yogaegi mankumaigetacharira igishi,
ogipegipegaenkatakerira tampia kañotaka oshi kamona.

Yogari iriri tinkamitatsirira ipatosaanikitakeri itishitaku impo


iriroegi yogaiganai kavako ikantaigi ¡kamantaigena tatoita
ipokashiigake, apa, kamantaigena¡

¿Matsi tera pinkemaige?

33
- ¡NO¡ - respondieron a una voz.

- Entiendo, es una niña muy linda; dentro de tres


semanas será su cumpleaños número catorce y,
coincidentemente, es el año de la luna donde
todos celebramos a nuestro padre creador
por alumbrar nuestros días oscuros y nuestras
noches de oración. Debemos organizar todos los
preparativos y participar en su celebración; para
ello, es preciso que nos preparemos bien, no solo
en el arte de la flecha, sino también en los murales
que ya nuestro maestro de arte les viene enseñando,
¿Me han comprendido?, la persona que concluya
con el trabajo que le encomendó el maestro podrá
participar como representante de la aldea.

34
¡TERA¡ ikantaigi maganiro, nogotake onti ananeki
onkametivagete kara aikiro avisanakera mava tominko
agakempa ogutagiterite onanake pamo page impo
aikiro ario ogavisanke igutagiterite kashiri ario kara
agavisaigakero ashineventaigakemparira avavane
vetsikagetirorira, irirotari tsirentaatakoigai kutagiteriku
apavatsaasetara ontiri sagiteniku aniaventara, irorotari
maika tsame magatiro avetsikashiigakemparora
aikiro kameti aigakeniri ogavisankenkanira,
okogakotaka avetsikaigakempara gara intagati ashi
ovetsikakaganira aikiro omatsagatanira chakopi
amatakerotyo aikiro onegintetaganira osankenataganira
otimaganira yogotagaiganakempirira gotagantatsirira,
pikemaigakena? Tyanirika tsonkatakerone irantane
ikantakeririra gotagantatsirira iriro onkantinkatake
iriniavetakerora itimantarira.

35
Les ilustró, con emoción,
cómo era la cosmovisión del
pueblo matsigenka. Les habló
del padre, que es la luna; del
amor que nace entre él y esa
mujer, que lleva en su vientre al
astro luminoso: el sol, el cual es
concebido en el arcillar donde
empiezan a florecer esos tallos
delgados de peso liviano que
lleva al nacimiento de la bendita
yuca; produciendo, de esta, el
fermento para alegría de todas
sus fiestas. Los oídos prestos
de los niños al jefe no podían
perder la atención, ni siquiera el
menor gesto distraía la historia
fascinante de este amor.

Ellos y los demás jovencitos


se llenaron de algarabía; se
prometieron, entre sí, asistir con
puntualidad a clases del gran
maestro y atender con juicio
las enseñanzas para conocer,
como aldeanos responsables, los
preceptos y conocimientos de
sus ancestros.

36
Ikamantaigakerira
ishinevagetanakara ashi isuretara
matsigenka iniakotantakaririra
pava kashiri, itantakara kashiri
ontiri tsinane makeririra
omotiaku yoga poreatsiri,
akamonkitakerira kara
tsireriku kipatsi otsititara
oshivokira ogatikii otimankarira
irorosanorira sekatsi
timankitsirira ashi opoitakera
gishineantakitsinerira magatiro
ogavisagetaganira. Ogari
ikemisantunkanira itinkami
garatyo opegakotumatagani
maani oshineventunkanitari
magatiro ikamantkotakerira
oka kameti kenkitsarintsi
yogikoneatakerora tantagantsi.

Yogari iriroegi intiegiri pashini


ikyaenkarira gaenokaiganankicha
ishinevageiganaka ikantaigakera
iriaigakera shintsi inkiagakera
irorgotagaigakerira
gotagantatsirira kameti
irogoiganakerora
okatinkaigiririra timaigatsirira
kara ashi otsatagagetaganirira
aikiro yogovageigirira
yashikiiganakeririra.
37
Esa misma tarde, muy bien alimentados y debidamente aseados,
fueron al encuentro de su primera lección. Todos alrededor del
circulo que había marcado para esa actividad, se pusieron en
posición de flor de loto: con los pies doblados y entre lazados,
la espalda encorvada, la mirada fija al maestro; hambrientos de
conocimiento, sedientos de historias, una sobre los ángeles de
luz que salieron del gran árbol de la vida les contaba su maestro,
ángeles que derramaban energía sobre los cerros, los ríos, las
montañas, los animales más extraños, a las pequeñas aves las que
daban retortijones en el aire y cantaban las melodías dulces les
decía el maestro, hablaba de los armoniosos papagayos, loritos,
gallitos de las rocas, pustis; en esos tiempos cuando la armonía
natural reinaba. Era una celestial simbología concreta y los
muchachos, con los oídos atentos no distraían su atención.

38
Antari inanakera shavini isekaiganakara aikiro ikaataiganakera
iaigake ikiaigakera ashi intsitiiganakerora irogotagaigakenkanira,
maganiro yovetsainkaiganaka ikavogutaigakera yogiatakoigakerora
ovetsikashitunkanirira ashi oka, yotsikaiganaka ishigakoigakarora
otega loto yampityagiigakerora igitipage yairikaigakerora irakoku
ikanagaigakara ikamagutasanoigakerira gotagantatsirira,
ikogaigaketari irogoigakera, ikemisantaigakerora
kenkitsarintsipage, kañorira iniakogetaganira sankarritepage
morekaagetatsirira koteigapaatsirira omaraneku inchato
ganiantatsirira ikenkitsatimoigakeririra gotagantatsirira,
iniakotasanoiganakerora kañorira otishipage, niaapage,
inkenishipage, noshikagetacharira tesanorira ineenkani,
ityomiakiegini aragetatsirira tiontatsaigetacharira yairira aikiro
iniagira kametienkamataketyo ikamantaigakera, iniakogetakerityo
kametitsaipagetirira yaraigira megantopage, tsoritopage, oepage,
katsaripage; okañogetara pairani aityokyara onegintegeta
otinkamigiteta inkenishi osaakagitetira okantakogetira
irorosanorira; yogaegiri anaenkiegi ikemisantasaonigaketyo teratyo
iromamerinkaigumatempa.

39
- En esos días los frutales se veían
como relucientes adornos multicolores
- continuaba narrando, el maestro - Los
peces abundaban: bagres, huasaco,
doncella, sábalo, boquichico, sunccase.
Todos estos se multiplicaban en las aguas
que eran cristalinas; los hombres cazaban
y nunca faltaba comida en la comunidad.
Eso era lo cotidiano; pero, en los últimos
tiempos, no se lograba ver nada de aquello
- el maestro insistía.

Las comparaciones asustaban; sin


embargo, eran necesarias para que
tomaran en cuenta cuán importante era
hacer un alto al descuido de nuestro
ambiente con inconscientes actos de parte
del hombre contra la naturaleza.

40
Ogari agakara kutagiteripage ogari oipage kiteipagetake
okantatigagematatyo, yogari shimapege intityo kara kañorira
korio, tsenkori, kayonaro, mamori, shima, segori itovaigavagetityo
kara onakera nia saankiari, yogaegiri matsigenkaegi iagi
ikenavageigira teratyo inkogakovageigempa sekatsi kara
otimaganira; ario okañota maika omirinka, impo maikari maika
tenige oneaenkan kañopagerira pairani, ariompatyo ikantiri
gotagantatsirira.

Ogari okantakogetunkanirira omintsaroganti, kantankicha


okogakotaka ogotakenkanira kameti agaveakenkaniri
onegitetavaenkanira oegite otimantaganirira yovegagaiganakerira
matsigenkaegi ashi oga inkenishi.

41
En el transcurso de la semana de preparación, los juegos y
risas eran el ingrediente esencial para los jovencitos; cada
quién perfeccionaba sus habilidades. El maestro reforzaba el
conocimiento de la historia de la vida que todos tenían que saber
y respetar: el magnífico árbol luminoso estaba en el centro de la
selva frondosa; estaba protegido por extraños seres brillantes,
que eran los guardianes celosos de sus frutos prodigiosos que
daban sabiduría. Todos deseaban alcanzar a probarlos para ser
seres luminosos, como contaba la historia.

42
Avisanakara tominko yotsikashiiganakarora ashi
imagempiigakera ogari ikajaigakera
irorotari yogikoneaigi yogaegi
ikyaenkarira gaenokaiganankicha,
paniropage yovetsikashiigakaro
yagaveageigakerira impo irirokya
gotagantatsirira ariompatyo
yogotagasanoiganakriri
ogotagagetaganirira
ashi itimaigakera,
okogakotakatari
irogoigakerora maganiro
aikiro impinkatsaigakerora,
ogari irorosanorira
inchato tsirentaari
nankitsirira nigankishiku
inchatoshi, ogari inchato
isentasanogirotyo
yoagegi niagetatsirira
morekaari, iriroegitari
pugamentaigirora aikiro
ogari okitsoki kametikiripage
ogotantavagetagani maganirotyo
ikogaigi ineantaigakemparora aikiro ampeganakempara yogaegi
morekaagetatsirira kañorira ikenkitsatakotunkanirira.
Transcurrido los días; un jueves de madrugada, con un cielo
que se tornaba azul celeste con los primeros rayos de sol, y el
verde de la montaña más verde que nunca; el equipo que iba
a la competencia ya estaba a la orilla del rio. Nerviosos como
nunca y felices como siempre, irían al encuentro de esos lisos
cabellos negros que colgaban como cascadas de esa hermosa
cabeza poseedora de los ojos más bellos. Era, también, la
oportunidad de demostrar a su maestro y al anciano de la aldea
que su preparación fue correcta y muy responsable; que no
olvidaron ningún detalle. Ya embarcados, levantaron las manos
despidiéndose de sus madres y hermanitos más pequeños; aquellos
que acompañaron corriendo por la orilla hasta verse perder la
lancha de los valientes y sabios jovencitos.

Surcaron el rio dejándose acariciar por el viento fresco de ese


día y disfrutando del paraje. Todos parecían elevarse de suma
emoción conforme avanzaba la lancha.

44
Avisanaka tovaiti kuatgiteri, agaka patiro jueves kutamanisano
oagri inkite saagitematake okamachonkaenkagitetakera
ikyaenkara shimpokirerenkapaatsi poreatsirira, aikiro
ogari okaniaenkagitetakera inchatoshi pairotyo avisake
okaniagitetakera, yogaegiri aigankitsinerira imagempiigakera
mataka aigake otsapiaku nia ishinevageigakara aikiro
itsarogumaigakera maani, iriaigakera inkamosoigakerira yogaegi
karenimajairi potsitari igishi otapatakoigakerira igitoku
shintasanoigakarorira irokiapage pairorira avisake okametitakera;
iroro oka onkantakempa irokotagaigakerira gotagaigiririra intiri
govagetatsirira timatsirira itimaigira ogari ipankinatashiigakarira
kameti onake aikiro inegintetasanoigaka yantavageigakera,
teratyo imagisantumaige maani ikamantaigunkanirira. Mataka
yagaigaka yogaenokaiganakero irakoegi iniaiganakerora iriniroegi
intiri aikiro iririentiegi ityomiaegini, iriroegi yogiatakoiganakeri
ishigashiaitaiganakra otsapiaku niaaku kigonkero
yomanaatakoiganakara pitotsiku yoga surarivageigatsirira aikiro
govageigatsirira ikyaenkarira gaenokaiganankicha.

Iaiganakera yogiatakoiganakerora niaaku otapiankagitevagetakera


tampia katsinkaenkagiteri oka kutagiteri aikiro
ikagugitevageiganakera ineageiganakerira maganiro kañomataka
ariompanirika ogishineaiganakeri ineaigakera ariompari iaiganakera
pitotsiku.

45
Cuando arribaron a la aldea vecina, el pecho de cada uno de
ellos parecía un tambor o volcán en erupción. Sus ojos simulaban
salirse de su órbita por buscarla de inicio; pero, por más que
buscaron entre la multitud, parecía no estar por ningún lado.
Entonces se concentraron en lo que fueron a hacer ahí, a esa
linda fiesta: hacer quedar bien a su aldea, a su familia y a ellos
mismos.

Se iniciaron las danzas. Era un hermoso cuadro: docenas de


jovencitos que vinieron de tres comunidades vecinas; cada quien,
con su mejor traje, sus mejores actos de valentía y arte ancestral.
Contaban las historias con sentimiento responsable y los demás
oían con atención mientras escuchaban esas enseñanzas divinas.
Fue agotador de momentos.

46
Antari yogonkeigapaakara itimaigira choenitakoigaririra,
paniropage kañomataka ariompanirika
itsaronegintaiganake, ogari irokipageegi kañomataka
panikya okontegigetanake, ikogageigavetapaaka
ineiagakerora yapatovaigeigakara taratyo ario
one irorori kara, impo astyo isureiganakaro
impokashiigakerira irantaigakerira kara okametitakera
irogavisaigakerira, kameti iirogishineaigakeriniri itaneegi
aikiro iriroegi.

Maika atake otsititanaka itisoiganakera, ariorika


inaigake pimo ikyaenkarira gaenokaiganakicha
poniageigankicharira mava otimagetaganira
chonitakoigankicharira, gaguigavagetaka
kameti imanchaki, irorosanorira isurariigakera
aikiro yogameigakeririra yashikiiganakeririra,
ikenkitsavageigakera kenkitsarintsi kameti yogaigakero
aikiro ineginteigakerora impo maganiro naigankitsirira
ikemisantasanoigavakerityo ikemaigakerora
oniakotunkanira irogitagantaneTasorintsi, toitityo
yantagageigake ogishigopiaigakerityo.

47
Recibieron a la luna; quien se presentó de plata y purpura,
derramando bendiciones y alumbrando con escarcha sobre todos
los presentes. Promediando las 7 de la noche, se tenían, ya, los
nombres de los jovencitos ganadores de cada una de las proezas.
Los condecoraron con hojas de bijao adornadas de orquídeas
incluyendo, de regalo, un hermoso arco labrado.

Entre festejos y algarabía, uno de los jóvenes de la aldea


anfitriona mostró sus ojos color miel tras quitarse la máscara.
Todos pudieron apreciar la hermosa sonrisa de la niña porque
la fiesta fue un gran éxito. Poniéndose en medio de todos,
agradeció a sus visitantes dando cánticos sublimes al padre, que
es la luna. Todos la miraban con admiración y reverencia; sabían
que su respeto por esa fiesta era absoluto y, también, habría
llevado semanas de preparación para esta inmensurable noche de
la fiesta de la luna.

48
Yagaigavakeri kashiri impokapaakera yogagutakarira
kori aikiro kametimagori manchakintsi ipimantapakerora
kavintsaantagantsi aikiro yontenenkaatakoigapaakarira
naigankitsirira kara. Antari yavisanakara nigakigiteku mataka
yogoigunkani ivairopage paniropage tyani visantaigankitsi irashi
ikyaenkarira gaenokaiganankicha patiropage ovetsikunkanirira,
ipaigunkani oshi tsipana oashigetunkani otegapage ontiri aikiro
otentagantunkani piamentsi ovetsikunkanirira.

Ishinevageigakatyo ikyaenkarira gaenokaiganakicha


poniageigankicharira parikoti, ovashi inoshikaigakero
yogashikigeigakarira ario kara ineiagakero kametirisanorira
ananeki kaachaigetaketyo, oshineventakarora oneakera
ogavisunkanira kameti ovetsikunkanirira, avisanke nigankiku
oniaigakerira pokaigankitsirira oshineventaigakarira aikiro
omatikaventakerira pava kashiri, maganiro ikamaguiiganakero
yogavageignaketyo kavako aikiro ikagaventaigakarora
ipinkatsaigakerora oga ogavisunkanirira onitiri aikiro
avisakera tovaiti tominko ovetsikunkanira oga sagiteriku ashi
ogavisunkanira ishineventunkanira kashiri.

49
Al volver a su aldea, cada uno había recibido una transformación
y purificación que se traslucía en sus rostros puros y maduros; lo
que permitió, al resto de los aldeanos, contar con buenos líderes
que conducirían a su pueblo a una vida de compromiso con su
raza, credo y costumbres ancestrales; logrando una nueva visión
del cosmos y de la existencia misma del ser.

En los días siguientes se podían percibir los grandes cambios:


el espíritu de estos muchachos estaba más maduro, más
comprometido. Iniciaban sus clases como maestros de los más
jóvenes, quienes tenían gran admiración por ellos.

Niko, apoyado por su inseparable hermano de sangre, Pako,


continuó con el legado de alimentar a los más jóvenes con el saber
de su gente y su mundo matsigenka.

FIN.

50
Antari ipigaigaara itimageigira, kantatigageigamatakatyo aikiro
mataka sankaigake ontiri oneikani ikantatigageigaka ivoroku
yagatavoroaigakara, iroro okenantaka ineaigakerira timaigatsirira
kara mataka aiño irirosanorira ikyaenkanira tinkamiigankitsine
pugamentaigaeronerira itimaigira, ishaninka, ikematsatirira
aikiro yogameigarira yashigeiganakeririra, ineaigakerora okyarira
isureigaka intimaigakera okatinkagetakerira irogotane ontiri
itimaigakera.

Antari agagetapaakara pashini kutagiteri ario oneagetavunkani


okantatigagetapaakara, magatiro isureegi ikyaenkarira
gaenokaigankicha ariompa okoneatasanotanakeri, arimpatyo
ikogasanoigake iramuigakera, itsitiiganakero ipegaiganakara
gotagaigakeririra ikyaenkasanorira ganenokanankicha
shineventaigakaririra iriroegi, ariompatyo
yogoiganakerori
yogameigarira iriroegi,
ikamantantasanoganakero
yogoigakerira aikiro
okyarira osuretanaagani
tyara ikantaiga yogoigira}
matsigenka timaigatsirira
aka kipatsiku.

Tsonka.

51

También podría gustarte