Kinyarwanda Book PDF
Kinyarwanda Book PDF
___________________________________
AMATEKA Y’U
A.A. :Archives Africaines
A.G. :Assemblée Générale
ABAKI :Alliance des Bakiga
ABESC :Association des Bahutu Evoluant pour la
RWANDA
Suppression des Castes
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Libération du Congo-Zaïre
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
KUVA MU NTANGIRIRO
Rwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP KUGEZA MU MPERA
: Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR Z’IKINYEJANA CYA XX
: Association des Musulmans au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
(Transitional National Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Rwandais
Komisiyo Association
APROCOMIN: y'Igihugu desy'Ubumwe
Commerçantsn'Ubwiyunge
Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Masse
ARD Biyobowe
: Alliance pour na
le Renforcement de la
Démocratie
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Déo
Droits BYANAFASHE
de l’Homme
Paul RUTAYISIRE
AREDETWA : Association pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
v
ISHUSHO
ACRONYMS IRI KUAND
RUPAPURO RUBANZA
ABBREVIATIONS
___________________________________
Imibanire y’Abanyarwanda
A.A. : Archives Africaines
A.G. : Assemblée Générale
(Igishushanyo cya NURU Abraham)
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Libération du Congo-Zaïre
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Rwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
(Transitional National Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Rwandais
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
Dépôt légal. 1ère édition: Décembre 2016.
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Masse
© 2016, Komisiyo y’Ubumwe n’Ubwiyunge - (CNUR)
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Tous droits de traduction, de reproduction et
Démocratie
d’adaptation réservés pour tous pays.
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Droits
ISBNde978-99977-709-0-5
l’Homme
AREDETWA : Association pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
v
AMATEKA Y’U
ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
___________________________________
A.A. :
Archives Africaines
A.G. :
Assemblée Générale
ABAKI
ABESC
:
: RWANDA
Alliance des Bakiga
Association des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Libération du Congo-Zaïre
AGOA
KUVA MU : African Growth and
NTANGIRIRO Opportunity
KUGEZA MUActMPERA
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
AJER Z’IKINYEJANA
: Association CYA XX
de la Jeunesse
e
Estudiantine
Rwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
(Transitional National Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Rwandais
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Masse
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Démocratie
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Droits deKigali,
l’Homme 2016
AREDETWA : Association pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
v
ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
___________________________________
A.A. :
Archives Africaines
A.G. :
Assemblée Générale
ABAKI :
Alliance des Bakiga
ABESC :
Association des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Libération du Congo-Zaïre
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Rwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
(Transitional National Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Rwandais
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Masse
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Démocratie
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Droits de l’Homme
AREDETWA : Association pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
v
Isobanura ry’amagambo ahinnye
________________________________________________________
ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
___________________________________
A.A. :
Archives Africaines
A.G. :
Assemblée Générale
ABAKI :
Alliance des Bakiga
ABESC :
Association des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Libération
,PERQHUDKDPZH1 :Ibihedu Congo-Zaïre
mbanzirizamateka mu Rwanda ..
AGOA : African.........................................................
Growth and Opportunity Act
Imbonerahamwe
$,'6 2 :Urutonde rukurikiranya abakurambere
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
AIMO : Affairesuko bigaragarira
Indigènes henshi.................6
et Main-d’oeuvre
Imbonerahamwe
AJER : Association de la Jeunesse n’abami
3 :Abami b’u Rwanda Estudiantine b’u Busigi
.........................................................
Rwandaise
Imbonerahamwe
ALIR 4 :Umubare
: Armée de Libération w'Abasirikare
du Rwanda b'Abadage muri
AM/AP : Arrêté Ruanda-Urundi
ministériel/ Arrêté .............................227
présidentiel
AMR : Association
Imbonerahamwe 5 :Urutonde des Moniteurs
rw’amatsinda du yaRwanda
ba«evoluwe»
AMUR : Association
mu Rwandades Musulmans au Rwanda
mu 1954....................3
ANT : Assemblée
Imbonerahamwe Nationale
6 :Uko ibiranga PIBdebyagiye
Transition byiyongera
.......................................................4
(Transitional National Assembly)
Imbonerahamwe
APADEC 7 :Uko ibikorerwa
: Association du Parti Démocrate mu nganda byagiye
Chrétien
APR byiyongera .............
: Armée Patriotique Rwandaise ....................4
Imbonerahamwe 8 :Umusaruro w’ubuhinzi hagati ya 1994
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
na 1997, ubariye ku bihumbi
Rwandais
by’amatoni................................... ..4
APROCOMIN: Association
Imbonerahamwe 9 :Ubwiyongeredes Commerçants
bw’ubuso buhingwa Indigènes ku
APROSOMA : Association
bihingwa pourngandurarugo
la Promotion Sociale (igipimo de la
Massefatizo: hegitari) ………..............……4
Imbonerahamwe
ARD 10 :Umusaruro
: Alliance w’ibihingwadeby’ingenzi
pour le Renforcement la
ngandurarugo
Démocratie (igipimo fatizo : toni/
ARDHO hegitari)…………….................
: Association Rwandaise pour la Défense .……4
des
Imbonerahamwe 11:Ubwiyongere bw’umubare
Droits de l’Homme
w’abanyeshuri mu mashuri abanza
AREDETWA : Association pour le Relèvement
.....................................................4
Démocratique des Batwa
xv
v
ImbonerahamweACRONYMS
12 :Kwemererwa ANDmu mashuri yisumbuye
ABBREVIATIONS
ya Leta kuri buri Perefegitura muri
___________________________________
Nzeri 1989...............................…45
Imbonerahamwe
A.A. : 13 :Imiterere
Archives y’ibicuruzwa n’ibigurwa
Africaines
A.G. hanze hagati
: Assemblée Générale ya 1980 na 1991.....4
Imbonerahamwe 14 :Uko iby’amafaranga yinjira
ABAKI : Alliance des Bakiga
n’ayasohoka byagiye bihindagurika
ABESC : Association
hagati yades 1980 Bahutu Evoluant pour la
na 1991.........……4
Imbonerahamwe 15Suppression
:Ingengo y’imari des Castes
tariki ya mbere
ACR : Association des Cultivateurs
kugeza tariki ya 31 Ukuboza........4 du Rwanda
Imbonerahamwe
ADP : 16 :Ishingwa
Alliance n’iyemerwa
Démocratique desry’amashyaka
Peuples
ADR poritike........................................4
: Alliance pour la Démocratie et la
Imbonerahamwe 17 :Perefegitura,
Réconciliation Komini na Segiteri
Nationale
AEC by'ahatarangwa
: Agglomeration ibikorwa bya
Extra-Coutumières
AFDL gisirikare…...................................499
: Alliance des Forces Démocratiques pour la
Imbonerahamwe 18Libération
:Abakozidu Congo-Zaïre
bakoraga mu bucamanza
AGOA ya hagati
: African Growthya 1994and na 2002…........59
Opportunity Act
Imbonerahamwe
$,'6 19 :Abanyarwanda bari
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP mu buhungiro
AIMO hagati ya1993
: Affaires Indigènes na et1999………………..6
Main-d’oeuvre
Imbonerahamwe 20 : Imirongo migari y’ikerekezo 2020
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
y’u Rwanda…………......................6
Imbonerahamwe 21Rwandaise
:Ijanisha ry’ingo zari munsi
ALIR : Armée de Libération
y’umurongo du Rwanda
w’ubukene hagati ya
AM/AP : Arrêté
1985ministériel/ Arrêté présidentiel
na 1999...............................6
Imbonerahamwe
AMR : 22 :Imisoro yinjijwe
Association mu Rwanda
des Moniteurs du Rwandahagati
AMUR ya 1996 na 2001………................6
: Association des Musulmans au Rwanda
Imbonerahamwe
ANT : 23 na 24 : Inkunga
Assemblée Nationale yatanzwe na ONU
de Transition
hagati ya 1994
(Transitional na 2003…….........6
National Assembly)
Imbonerahamwe 25 :Imirimo urwego ku rundi mu 2003
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
....................................................6
APR
Imbonerahamwe : 26:Uko
Armée Patriotique
itangakazi ryari Rwandaise
ryifashe
APROBAMI : Association
n’imirimodes Partis
ibyara Monarchistes
inyungu mbere ya
Rwandais
2003............................................6
Imbonerahamwe
APROCOMIN:27 : Uruhare des
Association rw’inzego za Leta mu
Commerçants Indigènes
bijyanye n’inganda…………...........6
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Imbonerahamwe 28 :Uruhare rw’abikorera mu bijyanye
Masse
n’inganda kuva mu 1994/1995
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
kugeza 2001/2002………..............6
Démocratie
Imbonerahamwe 29:Amafaranga yagenewe urwego
ARDHO : Association
rw'ubuzima Rwandaise
hagati pour la Défense des
Droits de l’Homme
ya 1997 na 2003…...6
AREDETWA : Association pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
xvi
v
URUTONDE
ACRONYMS RW’IBISHUSHANYO
_________________________________________________________
AND ABBREVIATIONS
___________________________________
A.A. :
Archives Africaines
A.G. :
Assemblée Générale
ABAKI :
Alliance des Bakiga
ABESC :
Association des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Libération
Ikarita 1 :Kugaragaza du Congo-Zaïre
aharanga igihe k’ikoreshabuye mu
AGOA gihe cyo hagati na vuba Opportunity
: African Growth and Act
aha...........................4
$,'6 2 :Kugaragaza
Ikarita $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ahabonetse ibimenyetso byaranze
AIMO : Affaires
igihe k’icyumaIndigènes et Main-d’oeuvre
cya kera..................................
AJER 3 :Ahatuwe
Ikarita : Association de la
n’inzira Jeunesse Estudiantine
zanyuzwemo n’abo mu bwoko
bwaRwandaise
bwenda kuba Bantu na Bantu….............7
ALIR 4 :Ikwirakwira
Ikarita : Armée dery’indimi
Libération du Rwanda
bantu : ibigero n’indiri z’i
AM/AP kwirakwira.....................................................
: Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
Ikarita
AMR 5 :Aho amatsinda des
: Association y’indimi aboneka
Moniteurs du muRwandakarere
AMUR k’Ibiyaga Bigari…...........................................
: Association des Musulmans au Rwanda
Ikarita
ANT 6 :U :Rwanda
Assembléeruvuka (Gasabo)
Nationale n’«ibihugu» bibanyi
de Transition
(ikinyejana cya XIV)......................................
(Transitional National Assembly)
Ikarita
APADEC 7 :U Rwanda : ibinyejana
: Association du Partibitanu
Démocraterwamaze Chrétien
APR agura…………………………………...................1
: Armée Patriotique Rwandaise
Ikarita 8 : Abatemberezi ba mbere mvaburayi.............1
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Ikarita 9 : Uturere ndangamateka twemejwe
Rwandais
n’ubutegetsi bwa gikoni…………....................18
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
Ikarita 10: Rwanda-Urundi mu 1884-1945..………...…1
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Ikarita 11: Misiyoni gatorika (1900-1945)
Masse
n’iz’Abaporotesitanti (1900-1916)………........
Ikarita 12: Imvururu zishingiye ku moko na de
ARD : Alliance pour le Renforcement la
poritiki
Démocratie
hagati ya 1959 kugeza 1962………...…..........
ARDHO : Association
Ikarita 13: Ikarita igaragaza Rwandaise pour la Défensey’u
uturere tw’imiyoborere des
Droits
Rwanda de l’Homme
(2001)………………...........................6
AREDETWA : Association pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
xviii
v
ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
___________________________________
Ishakiro
A.A. :
Archives Africaines
A.G. :
Assemblée Générale
ABAKI :
Alliance des Bakiga
ABESC :
Association des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Libération du Congo-Zaïre
AGOA
Isobanura:ry’amagambo
African Growth ahinnyeand ....................................
Opportunity Act Y
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Urutonde rw’imbonerahamwe ....................................... [Y
Urutonde
AIMO rw’ibishushanyo ...........................................[YLL
: Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
Urutonde
AJER rw’amakarita
: Association................................................[YLLL
de la Jeunesse Estudiantine
Ishakiro ........................................................................[L[
Rwandaise
Umumuriko ................................................................[[LLL
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Iriburiro .......................................................................[[Y
AM/AP
Intangiriro: ....................................................................
Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
IBISHINGIRWAHO
AMR : Association MU KWANDIKA
des Moniteurs AMATEKA
du Rwanda Y’U
RWANDA ......................................................................
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
1.1.Ibarura ry’ibyashingirwaho ngo handikwe amateka
ANT : Assemblée Nationale de Transition
1.1.1.Ibijyanye n’ibintu bifatika ....................................
(Transitional
1.1.2.Ibishingirwaho National Assembly)
mu ruhererekane rw’ibyagiye
APADEC : Association
bivugwa ………………………………………………………….. du Parti Démocrate Chrétien
APR : Armée Patriotique
1.1.3.Ibishingirwaho mu matekaRwandaise byanditse ..................
APROBAMI : Association des Partismajwi
1.1.4.Isoko y’amateka ishingiye ku no ku
Monarchistes
mashusho.....................................................................
Rwandais
1.2.Inshamake ku myandikire y’amateka y’u Rwanda.
APROCOMIN:
1.2.1.Igihe cya Association
mbere y’ubukoronides Commerçants Indigènes
................................
APROSOMA
1.2.2.Igihe: cy’ubukoroni
Association pour la Promotion Sociale de la
...............................................
1.2.3.Amateka Masseya nyuma y’ubukoroni ..........................
1.2.4.Imyandikire
ARD : Alliance y’amateka
pour le nyuma Renforcementya jenoside. de ..........
la
IMBANZIRIZAMATEKA
Démocratie N’IMITURIRWE Y’U RWANDA
(1000 mbere y’ivuka rya yezu – 700 nyuma y’ivuka rya
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
yezu) .............................................................................
Droits de l’Homme
2.1. Ibihe mbanzirizamateka .........................................
AREDETWA
2.1.1. Aho:uAssociation pour le Relèvement
Rwanda ruherereye...................................
Démocratique des
2.1.2. Uko ubushakashatsi Batwa
ku bisigaratongo buhagaze
muri iki gihe .................................................................
v
ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
2.1.3.Ihinduka ry’ijuru ry’ahantu n’iry’imiterere y’igihugu
___________________________________
2.1.4.Ibihe mbanzirizamateka mu Rwanda ...................
A.A.
2.2.Imiturirwe : Archives
y’u Rwanda Africaines
............................................
A.G. : Assemblée Générale
2.2.1.Amateka atanditse yerekeye imiturire: imigani
ABAKI
n’ibitekerezo : Alliance des Bakiga
.................................................................
2.2.2.Ibitekerezo
ABESC bigezweho ku iturwa
: Association des Bahutu Evoluant pour la ry’u Rwanda:
ibikubiyemoSuppression
n’uko bikoreshwa .....................................
des Castes
AMATEKA Y’U RWANDA KUVA MU NTANGIRIRO
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
KUGEZA MU WA 1900 ..........................................
ADP3.1.U Rwanda : Alliance
rwa GasaboDémocratique
n’“impugu” des Peuples.........8
zirukikije
ADR3.1.1.U Rwanda : Alliance pour lamu
rwa mbere Démocratie et la
Buganza .....................8
3.2.U Rwanda rwaguka................................................
Réconciliation Nationale
AEC3.2.1.U Rwanda ruhangana n’ i Gisaka: Ruganzu Bwimba
: Agglomeration Extra-Coutumières
na Robwa....................................................................
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
3.2.2.Itsindwa n’iturwa ry’i Nduga: ishingiro rishya ryo
kwaguka kw’ingoma Libération du Congo-Zaïre
nyiginya .....................................
AGOA
3.2.3.Ingorane zikomeye cyane za Opportunity
: African Growth and poritiki: ingoma Actya Yuhi
$,'6
Gahima na$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Ndahiro Cyamatare...................................
3.2.4.Gusubizaho
AIMO : Affaires ubwami
Indigènes no kubukomeza
et Main-d’oeuvre .................
3.2.5.Kwagura
AJER u Rwanda: kuva ku ngoma
: Association de la Jeunesse Estudiantine ya Kirima
Rujugira kugeza kuri Kigeri Rwabugiri. .......................
Rwandaise
3.3.Uko ingoma y’u Rwanda yayoborwaga ...................1
ALIR : Arméeya
3.3.1.Imiyoborere deporitiki
Libération du Rwanda
........................................1
AM/AP
3.3.2.Imiterere : Arrêté ministériel/
y’Ingabo Arrêté présidentiel
...............................................1
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
3.3.3.Imiyoborere n’imitegekere itandukanye y’igihugu.
1
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
3.3.4.Imibanire n’ubukungu ........................................1
ANT : Assemblée Nationale de Transition
3.3.5.Imiterere y’umuco n’imibanire mu Rwanda .........1
U RWANDA (Transitional
MU GIHE CY’UBUKORONI National Assembly) BW’ABADAGE
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
N’ABABIRIGI...............................................................1
APR4.1. U Rwanda : Armée mu Patriotique
gihe cy’ubukoroni Rwandaisebw’Abadage .......1
4.1.1. Igihe cy’abazungu bazengurukaga
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes bavumbura
igihugu ........................................................................1
Rwandais
4.1.2. Imiyoborere y’igihugu ku mwaduko w’Abadage. .
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
4.1.3. Ubutegetsi bwo ku gihe cy’Abadage. ..................
APROSOMA : Association
4.1.4. Abamisiyoneri mupourRwanda la Promotion Sociale de la
................................2
Masse
4.1.5.Imyivumbagatanyo no kwanga ubuyobozi ..........2
ARD4.1.6.Intambara : Alliance pour y’Isi.....................................2
ya mbere le Renforcement de la
4.2.Ubukoroni bw’Ababirigi
Démocratie .........................................2
4.2.1.Mu gihe cy’ubutegetsi bwa gisirikare ..................2
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
4.2.2.Ubutegetsi igihe cya Manda. ...............................23
4.2.3.U Rwanda Droits mudegihe l’Homme
k’indagizo (1946-1962) .........3
AREDETWA : Association
U RWANDA KURI REPUBULIKA pour le Relèvement
YA MBERE N’IYA
KABIRI (1962-1994)Démocratique des Batwa
...................................................4
5.1. Repubulika ya I (1962-1973).................................4
5.1.1. Ubutegetsi bushya n’inzego zabwo .....................4 v
ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
___________________________________
5.1.2. Icibwa ry’abatavuga rumwe na Leta ...................4
5.1.3. Inyenzi zifata intwaro (1961-1968) .....................4
A.A. : Archives
5.1.4.Imbaraga zo kwiteza Africaines
imbere no kwivana ku
A.G. : Assemblée Générale
isindagizwa mu birebana n’ubukungu .........................4
ABAKI : Alliance
5.1.5.Poritiki y’umubano des Bakiga
n’umuco. ..............................4
5.1.6.Ivanwaho
ABESC rya Repubulika
: Association des Bahutu ya Mbere ....................4
Evoluant pour la
5.2.Repubulika ya II (1973-1994)
Suppression des Castes ................................4
5.2.1.Ishyirwaho rya M.R.N.D. n’iyimikwa byayo. ........4
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
5.2.2.Ingorane zifata intera ikomeye. ...........................4
ADP : Alliance
5.2.3.Ikibazo cy’impunzi Démocratique
z’abanyarwanda des Peuples
....................4
ADR : Alliance
5.2.4.Gutangiza urugambapour la Démocratierwa
rw’intambara et laF.P.R.487-
Inkotanyi: Tariki ya mbere Ukwakira
Réconciliation Nationale1990 ..................4
AEC5.2.5.Kubangamira iterambere
: Agglomeration Extra-Coutumières ry’amashyaka
menshi…………………….…………………………………….
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
5.2.6.Imvururu n’umutekano muke nk’intwaro ya
Libération du Congo-Zaïre
poritiki…………………………………………………………
AGOA
5.2.7.Kubura: African
intambra Growthtarikiand ya 8-9Opportunity
Gashyantare Act 1993
$,'6
n’ingaruka$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
zayo ...........................................................
5.2.8.Kudindiza
AIMO amasezerano
: Affaires Indigènesy’Arusha .......................5
et Main-d’oeuvre
JENOSIDE
AJER YAKOREWE ABATUTSI
: Association de la Jeunesse Estudiantine (Mata–Nyakanga
1994) ..........................................................................5
Rwandaise
6.1. Gusobanura amagambo n’inshoza z’ibanze ...........5
ALIR : Armée
6.2.Imbarutso de Libération
n’ishyirwa mu bikorwa du Rwanda
rya jenoside
AM/AP : Arrêté ministériel/
yakorewe Abatutsi Arrêté présidentiel
.......................................................5
AMR : Association
6.2.1.Ihanurwa ry’indegedes Moniteurs
ya Perezida du Rwanda
no gushyira mu
bikorwa
AMUR jenoside ..........................................................5
: Association des Musulmans au Rwanda
6.2.2.Kwica Abatutsi mu gihugu hose kandi ku buryo
ANT : Assemblée Nationale de Transition
buteguye …………………………………………………………5
(Transitional
6.2.3.Imitegurire ya jenoside National
yakorewe Assembly)
Abatutsi ..........5
APADEC
6.3.Ibyahereweho mu gushishikariza abaturageChrétien
: Association du Parti Démocrate
APRkurimbura: Abatutsi.
Armée Patriotique Rwandaise
....................................................5
6.3.1.Kugaragaza intambara
APROBAMI : Association des Partis yo mu 1990 nk’inkintu
Monarchistes
cyugarije ukubaho
Rwandais kw’Abahutu ...................................5
6.3.2.Gushishikariza abantu kurwanya amasezerano
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
y’Arusha ………………………………………………………5
APROSOMA : Association pour
6.3.3.Ubukangurambaga la Promotion
buhereye ku rupfuSocialerwa de la
Masse ………………………………………
3HUH]LGDNdadaye
ARD : Alliance
6.3.4.Ikoreshwa rya hatopourna lehato
Renforcement
ry’ubwoba de la
n’inzika…………………………………………………….…….5
Démocratie
6.4.Guhagarika jenoside bikozwe na FPR ....................5
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
6.4.1.Ibikorwa bya gisirikare .......................................5
6.4.2.IgikorwaDroits de l’Homme.....................................5
cya diporomasi
AREDETWA
6.5.Guhakana: Association
jenoside no pour le Relèvement
kugoreka amateka ..............5
6.5.1.Inzira Démocratique
zo guhakana jenoside des Batwa yakorewe
Abatutsi……………………………………………………..5
v
ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
___________________________________
8EXU\REXNRUHVKZDPXJXKDNDQDMHQRVLGH
yakoreweAbatutsi. .....................................................5
A.A. : Archives Africaines
U
A.G. RWANDA MU GIHE K’INZIBACYUHO
: Assemblée Générale
(Nyakanga 1994 - Nzeri 2003) ...................................5
ABAKI : Alliance des Bakiga
7.1. Kuvugurura poritiki. .............................................
ABESC : Association
7.1.1. Porogaramu des Bahutu
ya poritiki ya GuverinomaEvoluant pour la
y’ubumwe
Suppression des Castes
bw’igihugu ...................................................................
ACR : Association
7.1.2. Gusubizaho inzegodes Cultivateurs
za Leta du Rwanda
.................................
ADP7.1.3. Kugarura
: Alliance Démocratique des Peuples n’ibintu.
amahoro n’umutekano w’abantu
....................................................................................
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
7.1.4. Imbogamizi z’ubumwe n’ubwiyunge ...................
7.1.5.Ubutabera Réconciliation
nyuma ya jenoside Nationale .............................
AEC : Agglomeration
7.1.6.Kutumvikana mu buyobozi Extra-Coutumières
bwa poritiki..............
AFDL
7.1.7.Gushyiraho: Alliance des Forces
demokarasi Démocratiques pour la
n’imiyoborere
myiza…………………………………….……………………….6
Libération du Congo-Zaïre
7.1.8.Komisiyo
AGOA y’Itegeko
: African Growth nshinga
and n’andi
Opportunity Act
mategeko…………………………………………….…………..6
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
7.1.9.Kwegereza abaturage ubuyobozi .........................6
AIMO
7.1.10.Poritiki : Affaires
yo hanze Indigènes
y’igihugu et ................................6
Main-d’oeuvre
AJER : Associationyodemu
7.1.11.Amakimbirane la karere
Jeunesse Estudiantine
.............................6
7.2.Imizamukire Rwandaisey’ubukungu n’imibereho....................6ϯϬ
7.2.1.Ikiciro
ALIR cy’ubutabazi
: Armée bwihutirwa
de Libération (1994-1999)
du Rwanda
……………………………………………………………….6
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
7.2.2.Ibyiciro by’iterambere (guhera mu wa 1999) .......6
AMR7.2.3.Ibyiciro : Association
by’ubukungu desn’imibereho
Moniteurs.......................6
du Rwanda
AMUR
7.2.4.Guteza : Association
imbere abagore des Musulmans
n’urubyirukoau Rwanda
..................
ANTUmwanzuro : Assemblée Nationale de Transition
rusange ....................................................
Inzimburabumenyi (Transitional......................................................
National Assembly)
I.Urutonde
APADEC rw’ibitabo byifashishijwe
: Association du Parti Démocrate ............................
Chrétien
I.2. Urutonde rw’ububiko bw’inyandiko bwifashishijwe7
APR : Armée Patriotique Rwandaise
II. Urutonde rw’amajwi n’amashusho...........................7
APROBAMI
III. Abatanze : Association des Partis Monarchistes
amakuru .................................................7
Rwandais
Abagize uruhare mu kwandika iki gitabo .....................7
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Masse
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Démocratie
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Droits de l’Homme
AREDETWA : Association pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
v
ACRONYMS UMUMURIKO
AND ABBREVIATIONS
______________________________________________________________
___________________________________
N
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Libération
ta miryango du Congo-Zaïre
y’abantu itagira amateka nk’uko nta
AGOA n’amateka yabaho nta bantu. Kuva jenoside
: African Growth and Opportunity Actyakorewe
$,'6 Abatutsi mu wa 1994 yarangira, Abanyarwanda benshi
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
basabaga
AIMO kandi bari bategereje
: Affaires Indigènesko et
amateka yabo yakwandikwa.
Main-d’oeuvre
Urubumbambaga nyarwanda rw’ubu si rwo rudakeneye guhabwa
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
amakuru nyayo ku kahise karwo kugira ngo rushobore guhangana
Rwandaise
n’ibibazo by’ubu n’iby’ejo hazaza. Ibijyanye n’amateka birushaho
ALIR
gukenerwa mu : Armée de Libérationnk’urw’uRwanda
rubumbambaga du Rwanda rwahuye
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
n’akaga k’intambara na jenoside yakorewe Abatutsi.
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR : Association
Amateka akenerwa des Musulmans
na benshi ku mpamvu au Rwanda
zinyuranye,
ANT
zimwe muri zo : Assemblée Nationale
zikaba gutanga de Transition
ibisobanuro bimwe na bimwe
ngo abantu bumve (Transitional
ibyabaye,National
gutangaAssembly)
ibimenyetso ku kaga
katangajwe
APADEC kimwe no gutanga ingero
: Association du Parti Démocrate z’amateka abantu
Chrétien
biyandikira :uko
APR Arméebashatse cyangwa
Patriotique bakayahimba kubera
Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes ukaba
impamvu z’ingengabitekerezo n’iyamamazamatwara,
watanga n’ingero nziza zareberwaho imikorere n’imyitwarire
Rwandais
inoze mu rwego rwo kubaka bundi bushya u Rwanda rwa
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
nyuma ya jenoside. Iki gitabo nta kwibwira ko gikubiyemo ibyo
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
abantu bategereje byose cyangwa ngo gisubize ibibazo byose
Masse Abacyanditse barabizi neza, akaba ari
bashobora kwibaza.
ARD : Alliance pour
ngombwa kubashimira kuba le Renforcement
barabashije de laimyumvire
kurenga
Démocratie
ishingiye ku kwikunda n’amarangamutima, umurimo wabo
ARDHO
bakawukorana : Association
ubuhanga Rwandaise
ku bijyanyepour la Défense des
no kwegeranya ibya
Droits de l’Homme
ngombwa, kubisesengura kandi ntibavome ahantu hamwe
naho ibitekerezo
AREDETWA byaba bivuguruzanya.
: Association pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
xxiii
v
Amateka y’u Rwanda,
ACRONYMS yanditswe
ANDakanandikirwa
ABBREVIATIONS Abanyarwanda,
ni intambwe ikomeye
___________________________________ u Rwanda.
mu rwego rwo kongera kubaka
Tuzi ko kubyinisha amateka byabaye kimwe mu bikoresho
mu
A.A. kwamamaza amatwara
: Archives Africainesy’ubuhezanguni yabanjirije
akanaherekeza akaga ko mu w’1994. Inyandiko nk’iyi igamije
A.G. : Assemblée Générale
gusa gushakashaka ukuri no guteza intambwe ibyo kujora, aho
ABAKI
kugendera no: kunyurwa
Alliance des Bakiga
gusa n’imyumvire itari yo n’ibitekerezo
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
ELGDÀWLZHJLKDP\D1WDJXVKLGLNDQ\DNREL]DWDQJDXPXVDUXUR
PZL]D F\DQH Suppression des Castes
F\DQH PX ELVHNXUX E\·DEDWR ED]DED EDÀWH
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
LJLNRUHVKRKDÀ\DERNL]DEDIDVKDNRQJHUDXEXPHQ\LEZDERPX
birebana
ADP n’amateka.
: Alliance Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Birumvikana, iki gitabo gitanga
Réconciliation iby’ingenzi, nta kwiyumya ko
Nationale
cyaba kivuga byose. Icyo kigamije ni ugutanga amakuru fatizo
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
ku bintu ngombwa byerekeye uko u Rwanda rwagiye rukura,
AFDL
bimwe muri byo : Alliance
bikabades Forces Démocratiques
bitavugwaho pour
rumwe. Ingingo la
nkuru
zivugwamo ni izi:Libération du Congo-Zaïre
ikibazo cy’ahavomwa amakuru igihe umuntu
AGOA ku mateka
yandika : African
y’u Growth
Rwanda,and Opportunity Act
imbanzirizamateka n’imiturire
$,'6
y’u Rwanda, $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ubwami bw’i Rwanda kuva bwatangira kugeza
mu
AIMO mpera z’ikinyejana cya XIX, ubukoroni
: Affaires Indigènes bw’Abanyaburayi,
et Main-d’oeuvre
ingoma
AJER zakurikiye ubukoroni,
: Association de jenoside yakorewe
la Jeunesse Abatutsi n’igihe
Estudiantine
k’inzibacyuho kuva 1994 kugeza mu wa 2003. Kuri ibyo bihe
Rwandaise
byose, abanditsi bagerageje gusesengura ibirebana n’ubukungu,
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
poritiki, imibereho y’abaturage n’umuco batibagiwe n’imibanire
AM/AP byo: mu
n’ibihugu Arrêté ministériel/
karere n’ahandi. Arrêté présidentiel
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR
Kaminuza : Association
Nkuru y’u Rwanda desabo
Musulmans au Rwanda
banditsi b’iki gitabo barimo
ANT
cyangwa : Assemblée
babayemo Nationale
irashimira de Transition
by’umwihariko Komisiyo y’Igihugu
y’Ubumwe n’Ubwiyunge yatanze
(Transitional amafaranga
National kugira ngo ubwo
Assembly)
bushakashatsi
APADEC : Association du Parti Démocrateabarimu
bukorwe kandi ikagirira ikizere Chrétien bacu.
Ubwo bufatanye bwamye buranga ibyo bigo byombi.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Ntitwarangiza tudashimiye tubikuye ku mutima abanditsi b’iki
gitabo kubera Rwandais
umurimo mwiza bakoze; baciye agahigo bamwe
APROCOMIN:
mu bababanjirijeAssociation des Commerçants
baminuje ariko bakagira uruhare Indigènes
rubi mbere,
APROSOMA
mu : Association
gihe na nyuma pouryakorewe
ya jenoside la Promotion Sociale
Abatutsi, de la
bashyigikira
ingoma zamenaga amaraso za nyuma y’ubukoroni. Kubashimira
Masse
binashingiye
ARD ku kuba, mu le
: Alliance pour gutangaza iki gitabo,
Renforcement de la baratanze
umurongo wakurikizwa
Démocratie ku bushakashatsi buzakorwa nyuma
ku mateka y’u Rwanda.
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Droits de l’Homme
Silas LWAKABAMBA
AREDETWAwa
Umuyobozi : Association
Kaminuza Nkurupour ley’u
Relèvement
Rwanda
Démocratique des Batwa
xxiv
v
ACRONYMSIRIBURIRO
AND ABBREVIATIONS
______________________________________________________________
___________________________________
K
Libération du Congo-Zaïre
AGOA omisiyo y’Igihugu
: African Growthy’Ubumwe n’Ubwiyunge
and Opportunity Act (CNUR)
yishimiye kubamurikira impinirahamwe y’amateka
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
y’u Rwanda igamije gutanga umusanzu mu gutangaza
AIMO
amakuru : Affaires Indigènes
acukumbuye kurushahoet kuri
Main-d’oeuvre
ayo mateka. Ubundi
AJER bwo kumva
buryo : Association de la Jeunesse
ibintu n’ibisobanuro Estudiantine
byagiye bitangwa kuri yo
Rwandaise
byakunze gushyigikira imigenzereze mu bya poritiki ibangamira
ALIR
ubumwe : Armée de Libération
bw’Abanyarwanda bukanatizadu umurindi
Rwanda ugusenyuka
k’ubunyarwanda.
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
Inshuro
AMUR nyinshi no mu makoraniro
: Association menshi, bifuje
des Musulmans au ko ayo mateka
Rwanda
yasubirwamo kugira ngo bashyigikire ubumwe n’ubwiyunge.
ANT : Assemblée Nationale de Transition
Ibi kandi bikaba biri mu migambi shingiro ya CNUR, yo gukora
ubushakashatsi(Transitional
no gutangaza National
inyandiko Assembly)
zijyanye n’izo nshingano.
APADEC : Association du Parti Démocrate
Iyi mpinirahamwe ivuga gusa iby’ingenzi mu mateka Chrétien
y’u Rwanda
APR mu ntangiriro
kuva : Armée Patriotique
kugeza Rwandaise
mu wa 2003, ubwo igihe k’inzibacyuho
APROBAMI
cyari : Association
cyaratangiye des Partis
muri Nyakanga 1994 Monarchistes
cyari kirangiye.
Rwandais
Uyu murimo wakozwe
APROCOMIN: bisabwe
Association des na CNUR, utunganywa
Commerçants Indigènes kandi
ugenzurwa n’abashakashatsi b’abanyamateka bo muri
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Kaminuza Nkuru y’uRwanda batagaragaje gusa ibyavuye
Masse
mu bushakashatsi bwa vuba aha, ahubwo bakanasesengura
ARD
kurushaho : Alliance
ingingo pour
zimwe le Renforcement
na zimwe de la rumwe
abantu batavugaho
cyangwa bataziDémocratie
zerekeranye n’amateka y’u Rwanda.
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Abo banditsi Droits
ni bo debonyine
l’Homme bazitirirwa ibyo gushakisha
amakuru ku mateka, kuyasobanura
AREDETWA : Association pour le Relèvement no kuyasesengura mbere
Démocratique des Batwa
xxv
v
yo kuyandikaACRONYMS
muri iyi mpinirahamwe.
AND ABBREVIATIONS
Uyu murimo ___________________________________
uzagwe neza abasomyi b’iki gitabo kandi ufashe
mu gutuma haboneka ubundi bushakashatsi no kungurana
ibitekerezo.
A.A. : Archives Africaines
A.G. : Assemblée Générale
CNUR irashimira abagize uruhare bose mu kwandika iki gitabo,
ABAKI : Alliance
by’umwihariko des Bakiga
abashakashatsi bo muri Kaminuza Nkuru y’u
ABESC : Association des Bahutu Evoluant
Rwanda n’Umuryango w’Ubumwe bw’u Burayi pour
watanze la
inkunga
y’amafaranga. Suppression des Castes
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
Dr
ADPJean Baptiste HABYALIMANA
: Alliance Démocratique des Peuples
Umunyamabanga
ADR Nshingwabikorwa
: Alliance pour la Démocratie et la
Komisiyo y’Igihugu y’Ubumwe
Réconciliation n’Ubwiyunge.
Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Libération du Congo-Zaïre
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Rwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
(Transitional National Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Rwandais
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Masse
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Démocratie
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Droits de l’Homme
AREDETWA : Association pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
xxvi
v
ACRONYMS INTANGIRIRO
AND ABBREVIATIONS
______________________________________________________________
___________________________________
N
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Libération du Congo-Zaïre
AGOA yuma ya jenoside
: African Growth yakorewe Abatutsi mu
and Opportunity Actwa 1994,
$,'6 Abanyarwanda banyuranye
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP kandi bari mu ngeri
zitandukanye, ari iza Leta cyangwa iz’abikorera,
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
bakomeje gusaba ko amateka y’u Rwanda yakwandikwa. Uko
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
NXELVDEDXUHWVHNRELQDILWHLVKLQJLURNXPSDPYX]·XEXPHQ\L
XEZDEZR ELQDWHUZD Rwandaise DKDQLQL Q·LE\DJR ELNRPH\H X 5ZDQGD
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
UZDED\HPRPXULL\LP\DND\DYXED$EDQ\DUZDQGDEDUDVKDND
NXPHQ\D DPDWHND
AM/AP \DER NXJLUDArrêté
: Arrêté ministériel/ QJR présidentiel
EDEDVKH NXERQHUD
LELVXEL]RLELED]RE\LQVKLELED]D%DPD]HNXPHQ\DNRDPDWHND
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
\DNRUHVKHMZH PX EXU\R EXJRUDP\H DUL \R \DED\H LQWDQGDUR
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
\·LQ\LJLVKRPEL]DEDQMLULMHMHQRVLGH\RPXZDDNDQDNRPH]D
ANT
nyuma yayo,: Assemblée ubu Abanyarwanda Nationalebarifuza
de Transition
Amateka nyayo,
(Transitional National Assembly)
DVKLQJL\H NX NXUL Q·XEXVKDNDVKDWVL EZLPELWVH NDQGL \DQGLWVH
APADEC
ku buryo butarimo : Association du Parti 1Démocrate
amarangamutima . Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
8EXVDQ]ZHKDULLPYXJRLULPX%DQ\DUZDQGDEDQ\XUDQ\HLYXJD
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
NRDPDWHND\LJLVKLMZHPXPDVKXULDNDQDPDPDUDPXQ\DQGLNR
no muri za disikuru Rwandais zinyuranye, ari amateka agoramye2. Icyo
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
D\RPDWHNDDQHQJZDQXNR\LIDVKLVKLMZHPXNZLPDND]DSRULWLNL
PEL KDED PX
APROSOMA JLKH F\D JLNRURQL]H
: Association QD Q\XPD
pour la Promotion \DF\R
Sociale de<DKD\H
la
umwanya munini Masse ikibazo bitaga icy’amoko kandi ubusanzwe
$EDQ\DUZDQGD EDUL PX QJHUL Q\LQVKL ]DJHQGDJD ]LEDKX]D
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
nk’imiryango y’amoko bisangagamo bose. Ayo mateka mabi yo
\DVK\L]H LPEHUH Démocratie
JXKDQJDQD NZ·$EDKXWX Q·$EDWXWVL Q·XUXKDUH
ARDHO : Association
ngo ingoma nyiginya n’Abatutsi Rwandaise pour la
byaba byaragize muDéfense des
gukandamiza
$EDKXWX Droits de l’Homme
AREDETWA
1
: Association
IRDP, Anketi zakorewe mu Budaha, 5 Mutaramapour
2005 le Relèvement
2
IRDP, Anketi zakorewe i Butare, Nzeri 2005
Démocratique des Batwa
1
v
,NLQGLNDQGLQXNRD\RPDWHND\LJLVKLMZHDNDQDQGLNZDDJDPLMH
ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
JXVKLPLVKD /HWD \DULKR LF\R JLKH <DVK\LUDJD LPEHUH LPYXJR
___________________________________
LELVLQJL]R E\D\R DKR JXVK\LUD LPEHUH XNXUL N·XPZLPHUHUH
8UXJHURQXNRPXJLKHF\·XEXNRURQLE\DYXJZDJDNR$EDWXWVLDUL
A.A. : Archives Africaines
ERERQ\LQHEDYXNL\HNX\RERUDNDQGLDULERERQ\LQHEDELVKRER\H
A.G. : Assemblée Générale
.XUL5HSXEXOLND\DPEHUHQ·L\DNDELULKRKDVK\LUZDJDLPEHUH
ABAKI ]·DEDKLQ]D
LQJRPD : Alliance des Bakiga
]DKR]HKR NHUD ]LJDVLQJL]ZD KDNDQHQJZD
ABESC : Association des
ingoma nyiginya %\DUDJDUDJD\H
3 Bahutu Evoluant
NR KDUL pour
KDJDPLMZH la
JXVK\LUD
Suppression
LPEHUH LELNRUZD des Castes
E\D SRULWLNL KDJDPLMZH LE\R EDVKDNDJD
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
NXJHUDKRPXULSRULWLNLQ\LUL]LQD
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
.DQGL
ADR NRNR :DPDWHND
Alliance \LJLVKLMZH DNDQDWDQJD]ZD
pour la Démocratie et la QWDKR \DUL
DKXUL\HQ·LELUHEDUXEDQGDUZ·DEDWXUDJHUXVDQ]ZHDULLELUHEDQD
Réconciliation Nationale
n’ubuzima bwabo bwa buri munsi cyangwa ibirebana n’imibanire
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
\·$EDQ\DUZDQGDQ·DEDWXUDJHE·LELKXJXE\·DPDKDQJDELEDNLNLMH
AFDL
QJR KHUHNDQZH : Alliance des ForcesDUL
XNR EDVDEDQD Démocratiques
PX ELUHEDQD pour la
Q·XPXFR
Libération du Congo-Zaïre
LPLEHUHKR\DERQGHWVHQRPXE\·XEXNXQJXNDQGLLE\RDULE\R
AGOA : African Growth and Opportunity Act
E\DUHP\HDPDWHNDQ\D\R\·DEDWX\HLE\RELKXJX
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
1DKR
AIMO NX ELUHEDQD
: Affaires QRIndigènes
NZLJLVKD DPDWHND QWDZDNZHPH]D NR
et Main-d’oeuvre
LQWDQGDUR\·LELE\RVHDULLELWDER\DUL\DQGLWVHPRXEXVKDNDVKDWVL
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
EZD YXED DKD EZHUHNDQD NR LQ\LJLVKR ]·DPDFDNXELUL ]DYDJD
Rwandaise
PXUL E\LQVKL 0X P\LWZDULUH Q·LPLJHQ]HUH]H PX PYXJR
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
]LVHVHUH]D ]·DELJLVKD D\R PDWHND Q·XEXUHUH PERQHUDJLKXJX
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
E\DVK\LUDJDLPEHUHDNDUHQJDQHQJR$EDKXWXEDEDEDUDNRUHZH
AMR
Q·LQJRPD QWXWVL : Association des Moniteurs
1GHWVH E\DYXJZDJD NR DERdu %DWXWVL
RwandaXEZDER
AMUR
DUL DEDQ\DPDKDQJD : Association .DQGL desL]R
Musulmans au Rwanda
Q\LJLVKR ]LJDVK\LUD LPEHUH
ANT : Assemblée Nationale de Transition
LPSLQGXUDPDWZDUD\RPXZD
(Transitional National Assembly)
+DUL DEDULPX EHPHUD PXUL LNL JLKH NR EDM\DJD EDED]D
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
´DPRNRµ \·DEDQ\HVKXUL NX PXJDUDJDUR QGHWVH EDNDJHQGD
APR
EDEDWDQGXNDQ\D : Armée Patriotique
EDVKLQJL\H NXULRwandaise
L\R QJLQJR +DED\HKR UHUR
APROBAMI
LYDQJXUD ULVKLQJL\H: AssociationNX E\R des Partis´DPDNRµ
ELWDJD MonarchistesNDQGL Q·LPYXJR
Rwandais
\·DEDUH]LXEZD\RQ·LQJLUZDPDKDPH ELWZD]DJDE\DVKLPDQJLUDJD
4
APROCOMIN:
PX AssociationLELWHNHUH]R
PLWZH \·DEDQ\HVKXUL des Commerçants
ELNRPH\HIndigènes
E\·LURQGDNRNR
ULKDP\H
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Masse
/HWD\·8EXPZHEZ·$EDQ\DUZDQGDLVKLQJL\HNXPSDPYX]·XNR
ARD
DPDWHND \·X: Alliance
5ZDQGDpour le Renforcement
\DNRUHVKHMZH QDEL de la
\DED\H LUHWVH
Démocratie
NZLJLVKDD\RDPDWHNDPXJLKHJLWRPX0DVKXUL$EDQ]D0X
ARDHO <LVXPEX\H
0DVKXUL : Association Rwandaise
EXUL VKXUL ULJDKLWDPRpourJXWDQJD
la Défense LU\Rdes
VRPR
3 Droits de l’Homme
IRDP, Anketi i Butare,Nzeri 2005
AREDETWA
4
Nk’ijambo «rubanda :nyamwinshi»
Associationrishobora pour le Relèvement
kuvuga «Abahutu», kimwe nuko ijambo “inzoka” cyangwa
«inyenzi” bishobora kuvuga Abatutsi.
Démocratique des Batwa
2
v
cyangwa rikarireka.
ACRONYMS Ariko ubwo
AND buryo ntibwemerwa na bose.
ABBREVIATIONS
+DULDEHPH\HNRLF\RNHPH]RDULLN·LJLKHJLWRNXNRELED\HLE\R
___________________________________
XUXE\LUXNR UZ·X 5ZDQGD UZDM\D UXKXUD Q·LELED]R ELUHEDQD
Q·LELYXJZDNHQVKLPXPDWHNDUXWDM\DUXERQDXNRUXE\LIDWDPR
A.A. : Archives Africaines
$EDNLUL EDWR EDNHQH\H NXPHQ\D LPSDPYX Q·LQNRPRNR
A.G. : Assemblée Générale
\·DPDFDNXELUL\DJDUDJD\HPXPLQVLLVKL]H\DYXEDPXPLEDQLUH
ABAKI : Alliance
\·$EDQ\DUZDQGD des Bakiga
%LWDED\H LE\R XUXE\LUXNR UZ·HMR KD]D]D
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
UX]DPHQ\DJXVDLJLFHJLWRF\·DPDWHND\DUZRUXELNX\HDKDQLQL
Suppression
PX E\R UX]DED des Castes
UZDVRP\H DKDQWX KDQ\XUDQ\H DNHQVKL ELULPR
ACR : Association
amarangamutima, cyangwadesmuCultivateurs du Rwanda
nkuru zisanzwe babwirwa
Q·DEDWXUDJH Q·LQVKXWL
ADP : Alliance L]R EDVRPD PXdes
Démocratique ELQ\DPDNXUX
Peuples Q·L]LQGL
Q\DQGLNRF\DQJZDEDWRUDJX\HDKREDJHQGDKRVH
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
8EX KDULIX]ZD NR KDEDKR DPDWHND DGDÀWH LF\DVKD F\R
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
NXED DJRUDP\H DKXEZR DJDNRVRUD LE\DUL E\DNRVKHMZH
AFDL : Alliance
NDQGL DNHUHNDQD desNR
XNXUL Forces Démocratiques
PX PLEHUHKR \X]X\Hpour la
\D NHUD
Libération du Congo-Zaïre
\·$EDQ\DUZDQGDQWDF\RDKLVKHNDQGLDGDÀWHDKRDERJDPL\H
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$EDQGLWVLE·DPDWHNDERPXULLNLJLKHEDVKLQ]ZHXZRPXULPRQD
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ERXEZDERED]DKXUDQ·L]RQJRUDQH]·L\RP\DQGLNLUH\·DPDWHND
babayemo
AIMO kandi bemeye.
: Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
$ND]LNRNXJRURUDLE\DQGLWVZHQDELQWLNRURVK\HNXNRE\DED\H
Rwandaise
QN·XPXUDJH XUHPHUH\H E\DED ELÀWH LVKLQJLUR F\DQJZD
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
ELWDULÀWHDULNRLP\DQGLNLUHQ·LP\LJLVKLUL]H\·DPDWHND\DFXXEX
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
ELUDPDJDQZDEXULJLKHELUHJZDNXEDDULE\RE\DED\HLQWDQGDUR
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
\·XPZLU\DQHPX%DQ\DUZDQGD%LNDEDQGHWVHDULE\RE\DELE\H
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
LQ]DQJDQRNXJH]DNXPDKDQR\DMHQRVLGH\DNRUHZH$EDWXWVLPX
ANT
wa 1994. Ariko : Assemblée Nationale
ubwo bimaze de Transition
kumenyekana ko abantu bagiye
EDNRUHVKDDPDWHNDXNREDERQ\HQWLE\DJRPE\HNXEDLQWDQGDUR
(Transitional National Assembly)
\RNXEX]DLF\DNRUZDDKXEZRE\DJRPE\HNXEDLVRPRULNRPH\H
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
NX E\DED\H PD]H KDNDQGLNZD NXYD XEX DPDWHND DJDPLMH
APR : Armée Patriotique Rwandaise
NXEDNDX5ZDQGDUZ·HMRKD]D]D
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
$EDQGLWVL E·DPDWHND Rwandais E·LNL JLKH EDÀWH LQVKLQJDQR LNRPH\H \R
APROCOMIN: Association
NZLWDQGXNDQ\D Q·XNR DPDWHND des Commerçants
\DJL\H DYXJZDIndigènes
NXNR DUL E\R
APROSOMA
E\DED\H LQWDQGDUR : Association
\·LELELpour
DKXEZRla Promotion
EDJDVKLQJLUDSociale NXdeELPD]H
la
NXJHUZDKRQ·XEXVKDNDVKDWVLEZDYXEDDKDEDNDUHNDNZDQGLND
Masse
DPDWHND
ARD DJDPLMH
: Alliance JXVLQJL]D
pour leXEXWHJHWVL
Renforcement DKXEZRde laEDNDQGLND
DPDWHND Q\DNXUL DVKLQJL\H
Démocratie NX EXKDQJD $PDWHND DED \R L\R
DVKLQJL\HNXNXULNZ·LE\DED\HNRNR
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
5 Droits de l’Homme
Kuri iyo ngingo harebwa ibyifuzo byavuye mu nama mpuzamahanga yabereye i Kigali, tariki ya 4-6 Mata
AREDETWA
2010 yakoreshejwe na: CNLG.
Association pour
Abayirimo bifuje le Relèvement
ko hakongera kwigishwa amateka mu mashuri abanza
n’ayisumbuye.
Démocratique des Batwa
3
v
+DUL DEDNHND NR $EDQ\DUZDQGD
ACRONYMS EDGDÀWH XEXVKRER]L EZR
AND ABBREVIATIONS
NZDQGLND DPDWHND \DER PX EXU\R EZD JLKDQJD EXVKRERND
___________________________________
bwose ndetse bananiwe no kwitandukanya n’uko amateka yabo
yagiye
A.A. yandikwa kugeza Africaines
: Archives ubu6 1WLEDWLQ\D NXYXJD LPSXQJHQJH
zabo z’uko Abanyarwanda bakomeza kwandika amateka
A.G. : Assemblée Générale
\DER DERJDP\H QN·XNR E\DNR]ZH NXJH]D XEX QGHWVH QRQHKR
ABAKI
DNDERJDPLUD : NX
Alliance des Bakiga
EXWHJHWVL EXULKR XEX ELWD ´XEZD JLWXWVLµ7.
ABESC : Association
1XEZR QWDZDKDNDQD des Bahutu
NR LQHQJH Evoluant
LWDEXUD pour
PX EDQWX la
EDQGLND
Suppression
NDQGL NR NX\RE\D DPDWHND des Castes
LWHND ELVKRERND DULNR KDJRPE\H
ACR : Association
JXNRUZD LELVKRERND E\RVHdes Cultivateurs
QJR KDQGLNZH du Rwanda
DPDWHND Q\D\R
KDNRUHVKHMZHXEXU\REXJH]ZHKREZRVHQXEZRE\RVHELWDKLWD
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ELNRVRUZDLF\DULPZHDULNRELJDKRUDELNRVRUZDNDQGLE\X]X]ZD
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Q·DPDNXUXPDVK\D\DJHQGDDERQHNDEXULJLKH
Réconciliation Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
1WDZDJXP\DJXNRPH]DJXWLQ]DL\DQGLNZDU\·D\RPDWHNDPDVK\D
AFDL
kandi ntawakomeza : Alliance des Forces
gutegereza koDémocratiques
ari abandi bazabikorera pour la
$EDQ\DUZDQGD Libération
%\DED DWDUL du E\L]D
Congo-Zaïre
NXJXPD QWD PDWHND DULKR
AGOA
NXNR E\DED DUL : African
XJXKDGrowth XUXEXJD and Opportunity
LELQ\RPD Q·LPYXJR Act]LERQHWVH
$,'6
]RVH E\DELE\H $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
DPDFDNXELUL PX %DQ\DUZDQGD F\DQJZD ELNDED
JXKD
AIMO UXJDUL LELWHNHUH]R
: Affaires E\·DPDFDNXELUL
Indigènes et Main-d’oeuvre Q·XPZLU\DQH PX
%DQ\DUZDQGDNDQGLKD]ZLLQJDUXNDPELE\DWHMH
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
8
.
Rwandaise
Iyi nyandiko ikusanyirijemo ibigamije gusubiza ibyo bibazo
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
E\RVH KDVKLQJLZH NX Q\DQGLNR Q·XNXUL ]LJL]ZH Q·LELFH ELJL\H
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
ELNXULNLUDQDNXEXU\REXNXULNLUD,E\LIDVKLVKLMZHQJR$PDWHND
AMR
yandikwe, : Association
u Rwanda des Moniteurs
mbere y’ubukoroni, du Rwanda
u Rwanda mu bukoroni,
AMUR
X 5ZDQGD PXUL : Association
5HSXEXOLND des \DMusulmans
PEHUH Q·L\Dau Rwanda
NDELUL -HQRVLGH
ANT : Assemblée Nationale de Transition
\DNRUHZH$EDWXWVLQ·,JLKHF\DNXULNL\HLUDQJLUDU\DMHQRVLGH0X
E\·XNXULLNLJLWDERNLUDNRPDWDQ\LUL]DKDPZHDPDWHND\RVH\·X
(Transitional National Assembly)
5ZDQGD
APADEC \DKHUZDKR
: AssociationQJR KDNRUZH
du Parti LQ\LJLVKR
Démocrate ]·$PDWHND
Chrétien ]LKDUL\H
]DWDQJZDPX0DVKXUL$EDQ]DQ·$\LVXPEX\H\RPX5ZDQGD
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Déo BYANAFASHE na Paul RUTAYISIRE
Rwandais
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Masse
ARD
6 : Alliance
African Rights,The heart of education: pour
assessing le Renforcement
human de University
rights in Rwanda’s schools, la of Michi-
gan, June 2001, p.27
7
Démocratie
Ni cyo inyigo ya vuba aha yakozwe na Penal Reform International (PRI), Umuryango Utagengwa na Leta
ARDHO imanza :zaAssociation
wakurikiranye Rwandaise
Gacaca washatse kwerekana. pour
Iyo nyigo yibanze la Défense
ku nyigisho des
z’amateka n’ibiganiro
bitangwa mu ngando bihabwa abanyururu bafunguwe. Abakoze iyo nyigo bifashishije ibyanditswe
Droits de l’Homme
n’abanyururu mu ngando n’ibiganiro bagiranye. Icyo abatanze izo nyigisho babivugaho ntikigaragaramo.
AREDETWA
PRI, : Association
Du camp à la colline, la réintégration despour le Relèvement
libérés, Rapport VI, Kigali, mai 2004)
8
République du Rwanda, Sénat, Rwanda. Idéologie du génocide et stratégie de son éradication, Kigali, 2006.
Démocratique des Batwa
4
v
ACRONYMS AND I ABBREVIATIONS
______________________________________________________________
___________________________________
IBISHINGIRWAHO MU KWANDIKA AMATEKA Y’U RWANDA
A.A. : Archives Africaines
A.G. : byanditswe
Assemblée na Générale
Déo BYANAFASHE
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
0
Libération du Congo-Zaïre
AGOA X : African
ELVKLQJLUZDKRGrowthPX andP\DQGLNLUH
Opportunity\·DPDWHND
Act X
$,'6 5ZDQGDNLPZHQ·LELQGLELKXJXE\RPXUL$IXULND\R
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
AIMO KDJDWL
: AffairesUXKXUD Q·LQJRUDQH
Indigènes ]R NXWDJLUD LQ\DQGLNR ]D
et Main-d’oeuvre
NHUD PEHUH \·LNLQ\HMDQD F\D ;9 NX ELKXJX ELNRUD NX Q\DQMD
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
F\DQJZD PEHUH \·LNLQ\HMDQD F\D ;,; NX ELKXJX ELQGL E\·LF\R
gice cy’Afurika.Rwandaise Iyo ngorane kugeza mu myaka ya 1960 yagiye
ALIR
idindiza imyandikire : Arméey’amatekade Libération y’u Rwandadu Rwanda kuko bituma abantu
AM/AP
bibwira ko u :Rwanda Arrêté ministériel/
rwa mbere ya Arrêté
1900 présidentiel
rutagiraga amateka
QJRNXNRQWDQ\DQGLNR]DNHUDUZDVKRERUDJDJXVKLQJLUDKRQJR
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
ruyandike.
AMUR Ubwo buryo bwo
: Association deskubona
Musulmans ibintu au gutyo bwateraga
Rwanda
LQJRUDQH ]·LP\DQGLNLUH \·DPDWHND XEZD\R ,PSDPYX QXNR
ANT : Assembléebw’abantu
amateka ari n’“ubumenyi Nationalemu de mibanire
Transition yabo”9, kandi
(Transitional National
ubwo bumenyi n’iyo mibanire bikaba bitamenyekanira gusa mu Assembly)
APADEC zanditse
nyandiko : Association
zonyine. du Parti Démocrate Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
1L \R PSDPYX
APROBAMI : Association LNLJR NLWZDdes ´International African Instituteµ JLÀWH
Partis Monarchistes
LNLFDUR F\DF\R L /RQGRQL F\DNRUHVKHMH LQDPD PSX]DPDKDQJD
Rwandais
mu w’1916 yitwaga “Inama ya kane ya African International
APROCOMIN:
yigaga ku mateka Association
y’Afurika mbere des Commerçants
y’umwaduko w’abazungu Indigènesmuri
APROSOMA
UXVDQJH QR NX: Association
PDWHND \·LELKXJX pour laE\·XPZLKDULNR
Promotion Sociale de la
DKR LQ\DQGLNR
]D NHUD ]LWDERQHND Masse0XUL L\R QDPD KDVX]XPZH E\·XPZLKDULNR
LE\DVKLQJLUZDKR
ARD QJR pour
: Alliance KDQGLNZH DPDWHND \·$IXULND
le Renforcement de la PEHUH
\·XPZDGXNR Z·DED]XQJX Démocratie KL]ZH NR KDVKLQJLUZD JDNH F\DQH NX
Q\DQGLNR]DQGLWVH,\RQDPD\DUDQJL\HKHPHMZHNRPXL\DQGLND
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
U\·D\RPDWHNDLELULPXPYXJRQLXNXYXJDELWDQGLWVHE\DKDEZD
umwanya bikwiye. Droits de l’Homme
AREDETWA : Association pour le Relèvement
9
Nouschi A., Initiation aux sciences historiques, Paris, Nathan, 1993, p. 19
Démocratique des Batwa
v
0X ELKXJX ACRONYMS
QN·LE\R PXQVLAND \D ABBREVIATIONS
6DKDUD PEHUH \·XPZDGXNR
byitwa “Ibihugu bitagize umuco wo kwandika”,
w’abazungu, ___________________________________
LE\DVKLQJLUZDKR PX P\DQGLNLUH \·DPDWHND \DE\R QL
QN·LELWHNHUH]R
A.A. LELYXPEXUZD
: Archives PX EXWDND DULNHZRURML Q·LELQGL
Africaines
E\RVH ELERQHND E\·LELKH E\D NHUD .XYD LJLKH F\·XEXNRURQL X
A.G. : Assemblée Générale
5ZDQGDNXYDPXNLQ\HMDQDF\D;,;QDUZRUXÀWHLF\RNLED]R
ABAKI : Alliance
N·LELVKLQJLUZDKR des Bakiga
ELQ\XUDQ\H QJR KDQGLNZH DPDWHND \DUZR
ABESC : Association des
KDVKLQJLZH NX LWHUDPEHUH ULVK\DBahutu Evoluant
U\D]DQ\ZH pour la QR
QR NZDQGLND
Suppression des Castes
JXIDWDDPDMZLQ·DPDVKXVKRXEXKDERQHNDXEXU\REXJHUDNXUL
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
EXQHEZDVKLQJLUZDKRQJRKDQGLNZHDPDWHND+DVKLQJLUZDNX
ELQWX
ADP ELIDWLND NX ELM\DQ\H
: Alliance Q·LPYXJR NX
Démocratique desE\DQGLWVH
Peuples QR JXIDWD
DPDMZLQ·DPDVKXVKR
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
,E\R ELQWX XNR DUL ELQH E\DVKLQJLUZDKR QL E\R E\LVZH ´Isoko
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
y’amateka y’u Rwandaµ .XJLUD QJR ELNRUHVKZH ELJRPED
AFDL : Alliance des Forces
JXNRUHUZD XEXVKDNDVKDWVL Démocratiques
EXKDP\H NXNR E\RVHpour la
ELGDÀWH
akamaro kangana Libérationku du Congo-Zaïre
muntu wandika amateka, kandi
AGOA
KDNDQDVX]XPZD : African Growth and
E\·XPZLKDULNR Opportunity
XNR Act
E\DJL\H ELNRUHVKZD PX
$,'6
P\DQGLNLUH $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
\·DPDWHND \·X 5ZDQGD 8EZR EXVKDNDVKDVKDWVL
bwabanza
AIMO gukorwa ku bijyanye et
: Affaires Indigènes n’ibintu bifatika ubwabyo,
Main-d’oeuvre
KDJDNXULNL]ZDKR
AJER LELM\DQ\Hde
: Association Q·LPYXJR Q·LQ\DQGLNR
la Jeunesse KDJDKHUXND
Estudiantine
LELM\DQ\H Q·DPDMZL Q·DPDIRWR 1DKR NX ELM\DQ\H Q·XNR
Rwandaise
E\DNRUHVKZD PX Q\DQGLNR \·DPDWHND \·X 5ZDQGD \D Q\XPD
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
\DMHQRVLGHKDUDF\DULLNLED]RQJREDQGLNHDPDWHNDNRNRD]LUD
AM/AP
amakemwa. : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR
1.1 : Association des Musulmans
Ibarura ry’ibyashingirwaho auamateka
ngo handikwe Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
,E\DVKLQJLUZDKR QJRDPDWHND\DQGLNZH
(Transitional QXEZRE\RVHELWDQJDQ\D
National Assembly)
DJDFLURQLE\LQVKLNDQGLELUDWDQGXNDQ\HNDQGLEXULEZRNRPX
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
JLFHF\DEZRJLNXUXEXEDEXÀWHXPZLKDULNRQ·LELEXUDQJDQGHWVH
APR : Armée Patriotique Rwandaise
ELWRURVK\HNXELVKXQJXUDNXEXU\REXQR]H
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
1.1.1 Ibijyanye Rwandais
n’ibintu bifatika
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
85ZDQGDUZDJL]HLQ\DQGLNRJXKHUDJXVDPXPSHUD]·LNLQ\HMDQD
F\D ;,; 1L \R PSDPYX DPDWHND \RVH \D PEHUH \·L\R WDULNL
Masse
DVKLQJLUDJXVDNXE\DJL\HELKHUHUHNDQ\ZDPXPYXJR]·XPXFR
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
JDNRQGR NX ELWDEXUXUZD PX EXWDND NX KDQWX Q·LELQWX
Démocratie
QGDQJDPDWHND QR NX ELYD PX E\DNRUZDJD NHUD PX 5ZDQGD
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Q·LELNRUHVKRIDWL]RE\·LF\RJLKH
Droits de l’Homme
AREDETWA : Association pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
6
v
a. Ibisazirwa by’ibintuAND
ACRONYMS bya kera bivumburwa mu butaka
ABBREVIATIONS
(arikeworoji)
___________________________________
,ELVD]LUZD
A.A. E\·LELQWX
: ArchivesE\D NHUD ELYXPEXUZD PX EXWDND QL
Africaines
ikimenyetso gifatika k’ibyakorwaga kera n’Abanyarwanda. Ari
A.G. : Assemblée Générale
LELQWX XEZDE\R DUL Q·LELQGL ELPHQ\HWVR ELIDWLND E\·LF\R JLKH
ABAKI
E\HUHNDQD : Alliance des
LPLWHNHUHUH]H Bakiga \·DEDQWX E·LF\R JLKH DUL
Q·LPLEHUHKR
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
PXELUHEDQDQ·LPLEDQLUH\DERQDSRULWLNLXEXNXQJXQ·LELUHEDQD
Suppression
Q·LELNRUHVKR E\D des EDELNRUDJD
WHNLQLNL XNR Castes XNR EDELNRUHVKD
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
Q·XNREDELKDQDKDQDJDQ·LELQGL
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
,JLNXUXQLXJXVKRERUDJXÀQGXUDLE\RELQWXQ·LE\RELPHQ\HWVR
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
ELIDWLND ELNDEDVKD JXWDQJD Nationale
Réconciliation DPDNXUX Q\D\R DELNXEL\HPR
Urugero: amoko anyuranye y’amasuka ntiyerekana gusa
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
WHNLQLNLEDNRUHVKDED\DFXUDDKXEZRDQHUHNDQDXNRXEXWDND
\DNRUHUZDJDKRAlliance
AFDL : EZDEDJDdes Forces1L
EXPH]H Démocratiques
NLPZH Q·LELQGLpour la
ELNRUHVKR
E\RVH E\DED Libération du
LELJHQGDQ\H Congo-Zaïre
Q·XEZRUR]L XEXYXPYX XEXURE\L
AGOA : African Growth and Opportunity Act
XEZLNRUH]LXEXKLJLQ·LP\DPEDUR
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
,E\R
AIMO E\RVH : QL LELPHQ\HWVR
Affaires IndigènesQWDQJDEXKDP\D
et Main-d’oeuvre E\·XEX]LPD
LPLWXULUHLPLEDQLUHLPLEHUHKRLPLFRQ·LP\HPHUHUH\DER+DUL
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
LELQWX E\LQVKL ELNLUL QN·DPDEDQJD DKLVKZH PX PDWRQJR \D
Rwandaise
NHUD 0DJLQJR D\D XEXVKDNDVKDWVL NX ELM\DQ\H QD DULNHZRURML
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
PX5ZDQGDEXUDF\DWDJX]DNDQGLQWLEXUDNRUDNXEXU\REXÀWH
AM/AP
XPXURQJR : ArrêtéQN·XNR
XKDP\H ministériel/ Arrêté
E\LIX]ZD présidentiel
Q·,NLJR N·,JLKXJX F\·LQ]X
AMR
ndangamurage : Association
z’u Rwanda. des Moniteurs du Rwanda
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT b. Ibisigaratongo n’ahantu
: Assemblée ndangamateka
Nationale de Transition
(Transitional National Assembly)
,Q\XEDNR
APADEC Q·DKDQGL KDQWX QGDQJDPDWHND
: Association QL NLPZH
du Parti Démocrate PX ELQWX
Chrétien
bikuru biranga umurage w’ibintu bifatika biranga umuco
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Q\DUZDQGD ZD PEHUH \·XPZDGXNR Z·DEDNRURQL DKHQVKL PX
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
KDQWX QGDQJDPDWHND DVKLQJL\H NXUL DULNHZRURML Q\LUL]LQD
QWLKDUDPHQ\HNDQDRwandais
QJR KDULQGZH KH NRQRQHNDUD +DNZL\H
APROCOMIN: Association
gukorerwa ibarura rusange des Commerçants
kandi rirambuye Indigènes
ryatuma
APROSOMA : Association
KDPHQ\HNDQD pour la Promotion
DEDQWX E·LELUDQJLULUH Sociale
EDYXJZD de la
NR EDED\HKR
NHUDERVHQ·DKDQWXKRVHQGDQJDPDWHNDKDNRPH\HQN·DKDED\H
Masse
ibigabiro
ARD by’abami, amariba
: Alliance pour y’inka, amabuye
le Renforcement de la y’urutare,
XEXYXPR Q·DKDQGL KDUL
Démocratie LELVKXVKDQ\R E\DKDVK\L]ZH NHUD
n’ibindi.
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Ni muri urwo Droits
rwego de l’Homme
Ikigo k’Inzu ndangamurage z’u Rwanda
AREDETWA : Association pour le Relèvement
NLPD]HJXVK\LUDDPDVKDPL\DF\RKLU\DQRKLQRPXJLKXJX$\D
Démocratique des Batwa
7
v
PDVKDPLD]DIDVKDNXPHQ\DJXKDDJDFLURQRNXULQGDLELUHEDQD
ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
Q·XPXUDJH QGDQJDPXFR Z·X 5ZDQGD ZRVH EL]DJLUD XUXKDUH
___________________________________
UXNRPH\HPXJXVREDQXUDDPDWHNDLJLKHQWDQ\DQGLNR]DQGLWVH
DÀWHELQDIDVKHPXELUHEDQDQ·XEXNHUDUXJHQGR
A.A. : Archives Africaines
A.G. : Assemblée Générale
c. Ibisa n’Inganda n’ikoranabuhanga bya gakondo
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
7HNLQLNL]DNRUHVKHMZHQ·DEDNXUDPEHUHE·$EDQ\DUZDQGD]LIDVKD
Suppression des Castes
NXPHQ\DLNRUDQDEXKDQJDDEREDQWXEDULEDÀWHE\LEXUDJXKHUD
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
PXELQ\HMDQDELELULELVKL]HLE\RLNLJRN·,JLKXJXQGDQJDPXUDJH
F\DVKRER\H
ADP JXNXVDQ\LUL]D KDPZH E\HUHNDQD
: Alliance Démocratique LNRUDQDEXKDQJD
des Peuples
DEDUL
ADR EDWX\H : Alliance pour la Démocratie et NXJHUDKR
PXUL LNL *LKXJX EDUL EDPD]H la NXYD
EDPD]HNXYXPEXUDXPXULURKDVKL]HQN·LP\DNDPEHUH
Réconciliation Nationale
\·LYXNDU\D<H]XE\HUHNDQDNREDNRUDJDLELNRUHVKRPXPDEX\H
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
ELEDIDVKDPXND]LNDERNDEXULPXQVLE\HUHNDQDNDQGLLJLKH
AFDL : Alliance XEZRUR]L
KDEHUH\HKR XEXKLQ]L des Forces Démocratiques
Q·LE\XPD pour
ELYX\H PX la
EXWDUH
Libération du Congo-Zaïre
Q·LELNRUHVKRE\RPXLEXPEDE\RPXEZRNREZDXUHZHNXYD
AGOA : African Growth and Opportunity Act
DKDJDQDPXNLQ\HMDQDF\D9,,PEHUH\·LYXNDU\D<H]X
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Ibyo
AIMO ari byo byose, ibintu Indigènes
: Affaires bifatika nk’imwe mu nkomoko y’amateka
et Main-d’oeuvre
ELÀWHDNDUXVKRNRJXWDQJDLVKXVKRLWD]LJX\H\HUHNDQDXNRDEDUL
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
EDWX\H PX 5ZDQGD LF\R JLKH EDUL EDPH]H NXYD NHUD NXJHUD
Rwandaise
XEXNRURQL EXJH]H LQR LNRUDQDEXKDQJD JDNRQGR Q\DUZDQGD
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
QWLU\RQJHUHJXWHUDLPEHUHDKXEZRULJDKLWDULGLQGLUD
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR Ibishingirwaho
1.1.2 : Association des Moniteurs
mu ruhererekane du Rwanda
rw’ibyagiye bivugwa
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
Amateka
ANT y’u Rwanda rwa kera
: Assemblée tuyamenya
Nationale cyane mu bitekerezo
de Transition
E\DJL\H ELKHUHUHNDQ\ZD DEDNXUX EDJHQGD
(Transitional National Assembly) EDELVLJLUD DEDWR
7X\DPHQ\DNDQGLDVKLQJL\HNXEDKLPE\LE·DEDKDQJDJDNRQGR
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
Ni ibikubiye muri ayo mateka byitwa “Umurage w’ibyagiye
APR : Armée Patriotique Rwandaise
ELYXJZDµ1LLELQWXDNHQVKLELKLQGDJXULNDELVKLQJL\HNXWXUHUH
APROBAMI : Association
GXWDQGXNDQ\H QR NX EDYX]Ldes Partis Monarchistes
E·LQNXUX XEZDER $ULNR DNHQVKL
Rwandais
ELWDQGXNDQ\ZDQ·XWXQWXGXWRWXGDKLQGXUDLE\·LUHPHPXULLE\R
APROCOMIN:
ELWHNHUH]R Association des
$EDVKDNDVKDWVL Commerçants
EDIDVKH DNDPHQ\HURIndigènes
NR JXFDPR
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
D\RPDWHNDLELFHELELUL,E\DJL\HELYXJZDPXQ]HJR]·XEX\RER]L
Q·LE\DYXJZDJDMasse
Q·DEDWXUDJH DULNR XEZDE\R ELNDEDPR XGXFH
GXWDQGXNDQ\HWZLQVKL
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Démocratie
a. Ibyagiye bihererekanywa mu mvugo z’inzego z’ubuyobozi
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Droits de\·LE\DJL\H
,F\R JLFH F\·DPDWHND l’HommeELKHUHUHNDQ\ZD PX PYXJR
AREDETWA
]·LQ]HJR : Association
]·XEX\RER]L pour
NLJL]ZH le Relèvement
DKDQLQL Q·LELWHNHUH]R ELYXJZD
Démocratique des Batwa
8
v
Q·DEDQWXEDE\LJLVKZDQ·DEDE\H\LEDERF\DQJZDDEDWXUDQ\LEDER
ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
%LYXJZDNRDULE\RE\HPHZHPXQ]HJR]·XEX\RER]LNXNRDULE\R
___________________________________
ELEDE\DUDWRUDQ\LMZHELNHPHUZDQ·LQ]HJRQNXUX]·LJLKXJXNDQGL
ELNDJHQGD
A.A. ELKHUHUHNDQ\ZD QWD JLKLQGXWVHKR NHUHWVH LEZDPL
: Archives Africaines
XEZDEREDE\LVKDNL\HUE.DJDPH$QD3DJqV$
A.G. : Assemblée Générale
ABAKILE\R ELWHNHUH]R
%HQH : AllianceE\HPHZH
des BakigaQD /HWD ELULPR XEZRNR EXQH
ABESC : Association des Bahutu
,ELWHNHUH]R DPDNXUX NXYD XEXFXUDEZHQJH Evoluant pourXEZLUX la
Suppression des Castes
LELVLJRLE\LYXJRQ·DPD]LQD\·LQND,E\LQVKLPXULLE\RELWHNHUH]R
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
E\DNXVDQ\LMZHQD.DJDPH$3DJHV$1NXULNL\LPIXUD-1
&RXSH]$QD.DPDQ]L7K9DQVLQD-Q·DEDQGL8PXULPRZR
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
gukomeza
ADR kubikusanya ukwiye
: Alliance pour la gukomezwa.
Démocratie et la
Réconciliation Nationale
¾ Ibitekerezo n’amakuru
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
,ELWHNHUH]RQ·DPDNXUXELÀWHDNDPDURJDNRPH\HNXEHUDLQNXUX
bitanga. UretseLibération du Congo-Zaïre
gutanga amakuru kuri buri butegetsi bw’abami
AGOAbasimburanye,
uko : African bitanga
Growth and Opportunity
n’amakuru arebanaAct n’ibintu
$,'6
E\DNR]ZH $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
E\·XPZLKDULNR Q·DEDQWX E·LELKDQJDQJH F\DQJZD
LQWZDUL
AIMO E\·LJLKXJX 1L PXUL
: Affaires IndigènesXUZRet UZHJR LELWHNHUH]R E\·DEDPL
Main-d’oeuvre
bikubiyemo
AJER cyanecyane
: Associationibitero by’intambara
de la Jeunesse n’ibyo gutsinda
Estudiantine
DPDKDQJDNXQJRPD\·XPZDPLUXQDNDF\DQJZDLE\R\DNRUH\H
Rwandaise
LJLKXJX LNL Q·LNL QJR DJLWVLQGH F\DQJZD XNR \DELJHQMH QJR
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
DWVLQGHXPXKLQ]DF\DQJZDXPXJRPHX\XQ·X\X
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR
,ELWHNHUH]R : Association
E\DEDQMH des Moniteurs
NXYXJZD du RwandaEDEDJD
Q·DEDYX]L E·DPDFXPX
AMUR
EDVK\L]ZHKR :Q·DEDNXUX
Association des
ED Musulmans
EXUL au Rwanda
PXWZH Z·LQJDER KDQ\XPD
ANT JXNRUZD
EL]D : Assemblée Nationale
Q·DEDWHNHUH]D de Transition
E·LEZDPL EDEDQ]DJD NXPYD
EDELYX\HLPX]LLE\DYXJZDJDQ·DEDYX]LE·DPDFXPXKDQ\XPD
(Transitional National Assembly)
EDNDELQRQRVRUDEDNDELQR]DXNRXPZDPLZDEDJDZDE\XPYLVH
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
PEHUH DVKDND 1\XPD LELWHNHUH]R E\·LQJRPD ]·DEDPL
APR : Armée Patriotique Rwandaise
QWLE\DKLQGXNDJD PX EDYX]L EDE\R E·DEDKDQJD DULNR LWHND
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
ntibyabuzaga kuba “bisingiza ingoma iganje”10.
Rwandais
APROCOMIN:
+DEDJDKR NDQGLAssociation
LELWHNHUH]Rdes Commerçants
E\·LPLU\DQJR Indigènes
E\DYXJDJD LELJZL NX
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
UXJDPEDE\·DEDQWXE·LELKDQJDQJHEDYDJDPXPLU\DQJRLNRPH\H
EDYXJZD F\DQH 1L PXUL XUZR UZHJR DNHQVKL LE\R ELWHNHUH]R
Masse
ELGDÀWH
ARD XUZHJR UXNXUX
: Alliance pourUXELJHQ]XUD ELNXQGD
le Renforcement de laJXNDELUL]D
ELJDVKDND´kuryoshya Démocratieibivugwa ku buryo burenze urugero”11.
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
10 Droits
Vansina J., L’Evolution de l’Homme
du Royaume Rwanda des origines à 1900, Bruxelles, AR-
SOM, 1962, p. 23
AREDETWA : Association pour le Relèvement
11
Idem
Démocratique des Batwa
9
v
¾ Ubucarabwenge
ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
___________________________________
9DQVLQD-\DYXJDJDNRXEXFDEZHQJHEZDEDEZDUDWDQJL\HPX
NLQ\HMDQDF\D;9,%XKHUDNXPZDPLXULNXQJRPDEDNDYXJD
A.A. : Archives Africaines
DEREDNRPRNDKRERVHQ·DPD]LQD\DER\·XEZDPLQ·D\·DEDPLND]L
A.G. : Assemblée Générale
ELNDJHUD NXUL *LKDQJD QR NX %LPDQXND DUL E\R ELVHNXUX
ABAKI : Alliance des Bakiga
E\·DPRNRDPZHQ·DPZH+DULDEDQWXEDULEDVKLQ]ZHNXPHQ\D
ABESC
no : Association des
kurinda ubucurabwenge Bahutu
ari bo Evoluant pour la
bitwa “Abacurabwenge”.
Suppression des Castes
ACR
Ubucurabwenge: Association des Cultivateurs
cyangwa ibisekuru du Rwanda
by’inzu y’ibwami bwemerwa
PXUZHJRUZ·XEX\RER]LEZ·LJLKXJXNDQGLQLEZREZDULLVKLQJLUR
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
U\·LQJRPD
ADR Q\LJLQ\D %\DUL
: Alliance pourLNLPHQ\HWVR VKLQJLUR
la Démocratie et la F\·XEXWHJHWVL
EZ·XUXKHUHUHNDQH UZ·DEDPL NX
Réconciliation QJRPD NXJHUD NXUL *LKDQJD
Nationale
1JRPLMDQD 8EXFXUDEZHQJH QN·LVKLQJLUR U\·XEXWHJHWVL EZDJL\H
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
EXKLQGXND KDNDJHQGD KRQJHUZDPR LELQWX F\DQJZD LELQGL
AFDL : Alliance
ELJDNXUZDPR LJLKH des
F\RVH Forces Démocratiques
KDYXNDJD pour laNX
LELED]R NX LVLPEXUDQD
QJRPD QXEZRLibération du Congo-Zaïre
DNHQVKL EDKDP\DJD XPZDPL ZLP\H DNRPRND
AGOA
kuri se. : African Growth and Opportunity Act
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
1XEZR
AIMO KDUL: LNLED]R
Affaires N·LELQWX
Indigènes ELVKRERUD NXED DWDUL XNXUL
et Main-d’oeuvre
bwose,
AJER ntibibujije ko ubucurabwenge
: Association de la Jeunesse bukomeje kuba isoko
Estudiantine
LNRPH\H F\DQH \DVKLQJLUZDKR PX NZHUHNDQD XNR DPDWHND
Rwandaise
\·X5ZDQGD\DJL\HDVLPEXUDQD3DGLUL.DJDPH$OH[LV\DQGLWVH
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
XEXFXUDEZHQJH EZRVH DULNR QWL\DEXNRUHUD LVX]XPD ULÀWH
AM/AP
LF\R : Arrêté
ULEXQHQJD ministériel/
1\XPD Arrêté
\D QL présidentiel
KR %ZDQD 9DQVLQD - QD
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
1NXULNL\LPIXUD-1EDJL]HLF\REDQHQJDXEZREXFXUDEZHQJH
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT ¾ Ubwiru: Assemblée Nationale de Transition
(Transitional National Assembly)
8EZLUXQLEZREXNXUXPXE\DJL\HELKHUHUHNDQ\ZDPXPYXJR
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
mu Rwanda kandi ibibukubiyemo byemerwaga nk’itegeko
APR : Armée Patriotique Rwandaise
mu buyobozi bw’uRwanda. Ubwiru bwari bukubiye mu gisigo
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
kizwi n’abantu babigenewe bitwa Abiru, ni bo babaga babitse
LELNXEL\H PXUL Rwandais
LF\R JLVLJR E\RVH %DUL DEDM\DQDPD ELKDUL\H
APROCOMIN: Association
b’umwami mu birebana n’ubutegetsides Commerçants Indigènes
n’imigenzereze y’umwami
APROSOMA
ubwe. Ubwiru: Association
bwabaga pourmu la Promotion
miryango Sociale de la
yabugenewe maze
DEDE\H\L EDNDJHQGD
Masse EDEXVLJLUD DEDQD EDER E·DEDKXQJX
EDNDJHQGD
ARD EDEXVLPEXUDQZDKR PX PLU\DQJRde
: Alliance pour le Renforcement %DNDELND
la LU\R
banga ntibarimene.
Démocratie
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Ubwiru bwari igisigo kigizwe n’ibice 18 byitwa “Inzira z’ubwiru”
Droits deamateka
n’ikindi gice gisobanura l’Hommen’ibikubiye muri ubwo bwiru.
AREDETWA
Ayo : Association
mateka n’ibyo bisobanuropourbyitwaga
le Relèvement
“Intekerezo z’ubwiru”
Démocratique des Batwa
10
v
3DGLUL .DJDPH $ \DYX]H PX
ACRONYMS AND NR XEZLUX EZDUL EXJL]ZH
ABBREVIATIONS
n’ibice bine: ___________________________________
Irage ry’umwamiU\DVREDQXUDJDLUDJHU\LKDUL\HU\DEXUL
A.A. mwami. : Archives Africaines
Umurage w’Ingoma ZDYXJDJD LELM\DQ\H Q·LVLPEXUDQZD
A.G. : Assemblée Générale
ku ngoma
ABAKIInzira : Alliance
z’ubwiru des Bakiga
byari ibisigo bigizwe n’amabango
ABESC : Association des Bahutu Evoluant
\DIDWZDJD PX PXWZH Q·DEDQ\DPLKDQJR pourELNDED
E·$ELUX la
Suppression
E\HUHNDQD des JXNRUZD
LE\DJRPEDJD Castes NXJLUD QJR LJLKXJX
ACR NLJLUHLVK\DQ·LKLUZH
: Association des Cultivateurs du Rwanda
ADP Intekerezo z’ubwiru:
: Alliance Ni amatekades
Démocratique n’ibisobanuro
Peuples by’ibyo
ADR ELFHE\·XEZLUXXNRDULELQHELPD]HNXYXJZD
: Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
Irage ry’umwami n’Umurage w’ingoma ntibyari bikubiye muri
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
ibyo bisigo byitwa ”InziraµELUDVKRERNDUHURNRELWD]DPHQ\HNDQD
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
NXNR$.DJDPHZDULXVLJD\HDEL]LZHQ\LQH\DSIX\HDWDELWDQJDMH
Libération du Congo-Zaïre
AGOADEDQWX: African
+DUL EHQVKL Growth
KDULPRand Opportunity
+HUHPDQV Act
5 9DQVLQD -
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
'·+HUWHIHOW0QD&RXSH]$EDYXJDNRXEZLUXEXWDULPRXNXUL
NXNR
AIMO EZDJL\H QJR EXKLQGDJXUD
: Affaires Indigènes LELQWX E\DEDJD ELQ\XUDQ\LMH
et Main-d’oeuvre
Q·LQ]LUD
AJER ]DWHJDQLMZH %DQDUHJD
: Association DELUX QN·DEDYX]L
de la Jeunesse E·DPDWHND
Estudiantine
NXED EDUDJL\H EDYXJD LELQWX XNR ELVKDNL\H EDJDKLPED NR
Rwandaise
LELQWXELULKRPXJLKHUXQDNDE\DUDED\HKRNHUDF\DQHF\DQJZD
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
EDNLYXJLUDJXVDLE\·LQJRPDLULKRLVKDND
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR ¾ Ibisigo, : Association des Moniteurs
Ibyivugo n’Amazina y’inka du Rwanda
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
Ibisigo
ANT QL LVRNR : Assemblée
\·DPDWHNDNationale de Transition
\HPHZH Q·XEX\RER]L EZ·LJLKXJX
DNLEDQGD NX (Transitional
EDPL ED]ZL PX 5ZDQGD
National Assembly)XKHUH\H NXUL
5XJDQ]X
APADEC ,, 1GRUL ELNDYXJD DPDWHND
: Association du Parti Démocrate \·LQJRPDChrétien
]·DEDPL XNR
EDJL\H EDVLPEXUDQD ,ELVLJR ELYXJLND QH]D DULNR ELNDUXVK\D
APR : Armée Patriotique Rwandaise
NXPYLNDQLVKD LF\R ELVKDND NXYXJD F\DQHF\DQH L\R ELFD
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
amarenga cyangwa iyo bikomoza ku bintu byibagiranye. Iteka
Rwandais
XPXVL]L DED DUL LQWLWL NDQGL \DUDELJL]H XPZXJD 1L KR DKHUD
DNRUHVKD LJLVLJR QJR DUDWHdes
APROCOMIN: Association LQ]XCommerçants Indigènes
Q\LJLQ\D \HUHNDQD NR EXUL
APROSOMA
mwami : Association
yakomeje igikorwapour la Promotion
k’ibisekuru bye:Sociale
kuberadekola ari
LJLVLQJL]RNLUDWDXPZDPLELWXPDKDNHNZDNRLE\RNLYXJDELED
Masse
atari
ARD ukuri iteka.
: Alliance pour le Renforcement de la
Démocratie
IbyivugoQDE\RQLLELVLQJL]RXPXQWXDYXJDNDQGLDULZHXUDWD
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
ibigwi bye by’ubutwari ku rugamba. Ku birebana n’amateka
Droits de l’Homme
Q\LUL]LQDDJDFLURN·LE\LYXJRQLJDWRNXNRE\HUHNDQDJXVDPX
AREDETWA
PDJDPER : Association
PDNH XNR LELWHUR pour le ELWHJX\H
E\DUL Relèvement LVKXVKR \·LQWZDUL
Démocratique des Batwa
11
v
Q\DQWZDUL XNR LJRPED NXED
ACRONYMS LPH]H QR JXNXQGD LJLKXJX
AND ABBREVIATIONS
$EDQ\DUZDQGDEDULEDÀWHNXYDNHUDF\DQH
___________________________________
Amazina
A.A. y’inka \R NLPZH
: Archives Q·LE\LYXJR QL LELQWX E\·XPXUDWR
Africaines
DEDQWXELWHNHUHUH]DELVKLQJL\HNXPLWZH\·LQNDELWLULUDNR]LUL
A.G. : Assemblée Générale
ku rugamba nk’uko imitwe y’ingabo iba imeze. Amazina y’inka
ABAKIubutwari
arata : Alliance
n’ubwiza des Bakigazatoranyijwe zitwa inyambo.
bw’inka
ABESCNHQVKL: Association
.DQGL des BahutuED]R
,Q\DPER Q·DEDVKXPED Evoluant
ED]DJDpour la
NZL\HUHND
ibwami ndetse Suppression
n’ingo z’ibwamides Castes
zarabikoraga. Rubanda rusanzwe
ACR
yo : Association
yabaga ireba des Cultivateurs
gusa ibyo birori, du Rwanda
byabaga mu turere tunyuranye
DKRLQ\DPER]DULVKDJD
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
+DVKLQJLZHNXELWDQR]HE\RVHELPD]HNXYXJZDELUHUHNDQDNR
Réconciliation Nationale
ibibazo byo kumenya amateka nyayo y’u Rwanda rwa mbere
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
\·XEXNRURQLDVKLQJL\HNXUXKHUHUHNDQHUZ·LPYXJRELNLULE\RVH
0XUL UXVDQJHAlliance
AFDL : desNX
LELVKLQJL\H Forces
ELQWXDémocratiques pour
ELWDWX E\DYX]ZH DULla
E\R
Libération du Congo-Zaïre
LELVLJRLE\LYXJRQ·DPD]LQD\·LQNDE\RVHE\HUHNDQDNRDPDNXUX
AGOA DED :DGDÀWH
ELWDQJD African Growth
LUHPH and Opportunity
ULNRPH\H Act
DJRPED UHUR JXIDWDQZD
$,'6
XEXVKLVKR]L $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
DKXEZR DNDJHQGD DJHUDJH]D NX]X]ZD Q·DQGL
PDNXUXDYDPXELVLJRE\RPXWXQGLWXUHUH
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
b. Ibyagiye bihererekanywa mu mvugo ya rubanda.
Rwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
,E\DJL\H ELKHUHUHNDQ\ZD PX PYXJR \D UXEDQGD ELM\D JXVD
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
Q·DPDWHNDQ\DPYXJR\RPXEX\RER]LDULNRE\RELNDEDPRLELFH
AMR ELELUL:DPDWHND
ELQLQL Association des Moniteurs
Q\DPYXJR du Rwanda
\·DEDWXUDJH DGDKLQGDJXULND
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
Q·DPDWHNDQ\DPYXJR\·DEDWXUDJHDKLQGDJXULNDDNDYXJZDXNR
ANT
ELVKDNL\H : Assemblée
$NHQVKL Nationale
DED DUL de Transition
LPYXJR LKD DJDFLUR NDQLQL LELQWX
bimeze nk’ibitangaza.
(Transitional National Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
¾ Amateka nyamvugo ya rubanda adahindagurika.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
$\D PDWHND Q\DPYXJR \D UXEDQGD DGDKLQGDJXULND DJL]ZH
Rwandais
Q·LELVHNXUXE\·LPLU\DQJRLQGLULPERLELVLJRQ·LPYXJR]LJDPLMH
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
JXWDQJDLQ\LJLVKRLPLJDQLPLUHPLUHLPLJDQLPLJXÀLELVDNX]R
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
LE\LIX]RLQGDKLURLELWXWVLQ·LELQGL
Masse
¾
ARD Amateka nyamvugo ya rubanda
: Alliance pour ahindagurika.
le Renforcement de la
Démocratie
1LLELWHNHUH]RLPLJDQLLYXJDNXPXFRNXPLU\DQJRNXULNDPHUH
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
\·LVL Q·DEDQWX XNR EDWDUHVK\D Q·DPDKHUH]R \DER Q·LPLJDQL
F\DQJZD LPYXJR Droits de l’Homme
]LJHQHZH JXVKLPLVKD F\DQJZD JXVHWVD
DED]XPYD +DUL Q·L]LQGL ]LKDUL\H le
AREDETWA : Association pour Relèvement
]LVKLQJL\H NX QGLULPER ]LIDWD
Démocratique des Batwa
12
v
NX PYXJR ]·DPDWHND
ACRONYMS \HPHZH
ANDQRABBREVIATIONS
NX PYXJR ]·DPDWHND PYXJR
ya rubanda. ___________________________________
Ni indirimbo z’ingabo, iz’ibitero ndetse n’inanga
zibarizwa zimwe na zimwe muri ibyo bice byombi by’amateka
PYXJR
A.A. DKLQGDJXULND
: ArchivesQ·DGDKLQGDJXULND
Africaines NXNR DULPR ULPZH QD
ULPZHLQ\LJLVKR]·DPDWHNDQ\D\R
A.G. : Assemblée Générale
ABAKI : Alliance des Bakiga
,ELVKLQJLUZDKRELWDQGLWVHQLQJRPEZDPXPDWHNDDKDQWXKRVH
ABESC DVKLQJL\H
DPDWHND : Association desELIDWLND
NX ELQWX BahutuF\DQJZD
EvoluantNX pour la
Q\DQGLNR
Suppression des Castes
DGDVKRERUDJXWDQJDXEXKDP\DEZ·XEXKDQJDEZX]X\H,JLNXUX
ACR
QL : Association
XNXE\LWRQGHUD des Cultivateurs
QH]D ELNDYDPR DPDWHND \RduNZL]HUZD
RwandaNXNR
ULPZHQDULPZHDNXQ]HJXNRUHVKZDPXEXU\RDEDQWXELVKDNL\H
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
JXVD.XYDPXQWDQJLULUR\DE\RNXJHUDNXPXVR]RZDE\RLELJL]H
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
D\R PDWHND ELVKRERUD JXKLQGDJXULND
Réconciliation NationaleELWHZH Q·XNR ELJHQGD
ELKHUHUHNDQ\ZD +DUL LWHND LELVKRERUD NRQJHUZDPR F\DQJZD
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
JXNXUZDPR Q·LELVKRERUD NZLEDJLUDQD NX EXVKDNH F\DQJZD
AFDL : Alliance
DWDUL NX EXVKDNH des Forces
%LJDWXPD Démocratiques
XEXWXPZD EXNXEL\HPR pour la
EXEDPR
Libération du Congo-Zaïre
LJLNDE\DF\DQJZDEXNDEDEZDYDQZDPRLELFHE\·XNXULELNXJL]H
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6LJLKH LELQWX
+DUL $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ELVD F\DQJZD DEDQWX ELWLUDQZD ELNLWLULUZD
LELQWX
AIMO ELPZH: AffairesDWDUL
NDQGL E\R ,QJHUR
Indigènes ]LERQHND NX ELYXJZD
et Main-d’oeuvre
NXUL
AJER5XJDQ]X NDQGL DWDUL
: Association deLELQWX E\R NX
la Jeunesse JLKH NH ,E\DJL\H
Estudiantine
ELKHUHUHNDQ\ZDPXPYXJRKDULLJLKHELJHQGDE\RURVK\DLELQWX
Rwandaise
LELQGL ELNDELYDQJDYDQJD F\DQJZD ELNDELNDELUL]D ,ELQWX ELM\D
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
kumera kimwe cyangwa abantu bakitiranywa kandi atari bimwe.
AM/AP UHUR
+DJRPED : Arrêté ministériel/NXUL
LWHND XEXVKLVKR]L Arrêté présidentiel
EXUL EZRNR EZ·LE\DJL\H
AMR
ELKHUHUHNDQ\ZD: Association
PX PYXJRdes Moniteurs
LJLKH du Rwanda
E\LIDVKLVKZD PX NZDQGLND
AMUR y’u :Rwanda.
amateka Association des Musulmans au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
1.1.3. Ibishingirwaho mu mateka
(Transitional byanditse
National Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
,Q\DQGLNR ]DQGLWVH ]LÀWH XPZDQ\D ZD PEHUH PX PDWHND \·X
APR : Armée Patriotique Rwandaise
5ZDQGD XJHUHUDQ\LMH Q·LE\DJL\H ELKHUHUHNDQ\ZD PX PYXJR
APROBAMI :NX
ELGDVKLQJL\H Association
Q\DQGLNR des Partis
1GHWVH Monarchistes
DNHQVKL LQ\DQGLNR ]DNXQ]H
Rwandais
NXJHQGHUZDKR NX EXU\R LELQGL E\RVH ELWLWDEZDJDKR ELJDVD
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
Q·LELWD]ZLF\DQJZDLELKLVKHQGHWVHULPZHQDULPZHELNDUZDQ\ZD
APROSOMA
+DUL : Association
DEDQGLWVL E·DPDWHNDpour la Promotion
EHUXUDJD EDJDKDSociale
JXVDdeDJDFLUR
la
LQ\DQGLNREDJDKDP\DNRQWDPDWHNDDVKRERNDKDWLIDVKLVKLMZH
Masse
inyandiko
ARD zanditse.
: Alliance pour le Renforcement de la
Démocratie
0X 5ZDQGD LQ\DQGLNR ]D PEHUH NX PDWHND ]DWDQJL\H LJLKH
ARDHO : Association
F\·XEXNRURQL PX JLFH F\D Rwandaise pour la Défense
Q\XPD N·LNLQ\HMDQD F\D des
;,;
=DNR]ZH QD ED Droits de l’Homme
PXNHUDUXJHQGR EDJHUDJH]DJD QR NXYXPEXUD
AREDETWA
LELFH : Association
E\·$IXULND pour leDEDQ\DPDGLQL
Q·X 5ZDQGD Relèvement DEDVLULNDUH
Démocratique des Batwa
13
v
DEDNR]LE·DEDNRURQLQ·DEDFXUX]L.XYDLF\RJLKHNXJH]DQ·LJLKH
ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
cya nyuma y’ubukoroni inyandiko zakomeje kwiyongera, ku
___________________________________
EXU\R XEX QJXEX LQ\DQGLNR DUL Q\LQVKL NDQGL ]LWDQGXNDQ\H
NXEXU\R]LUXVKDNXUHDJDFLURLELQGLE\RVHE\DVKLQJLUZDKRPX
A.A. : Archives Africaines
myandikire y’amateka y’u Rwanda ndetse kubarura izo nyandiko
A.G. : Assemblée Générale
ku buryo butandukanya agaciro ka buri yose, bitangiye kujya
ABAKI
ELUXKDQ\D : Alliance
,]R des
Q\DQGLNR Bakiga
]LULPR LELFH ELELUL XUHE\H LF\R ]DEDJD
ABESC : Association des Bahutu
zigenewe: inyandiko zatangajwe n’inyandiko Evoluant pour lazikiri
zitatangajwe
mu bubiko. Suppression des Castes
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
ADP a. Inyandiko zashyizwe
: Alliance ahagaragara
Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
,]RQLLQ\DQGLNR]DWDQJDMZH]LVK\LUZDDKDJDUDJDULUDEXULZHVH
Réconciliation Nationale
Na zo ubwazo zirimo ibyiciro bibiri. Izo mu kiciro cya mbere
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
N·LNXELWLURQ·L]RPXNLFLURF\DNDELUL]DQGLWVZHYXEDNXYDQNR
AFDL
mu 1940. : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Libération du Congo-Zaïre
AGOA
Izo mu kiciro : African
cya Growth
mbere ku andikubitiro,
Opportunity Act na ba
zakozwe
$,'6
mukerarugendo, $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
izatangajwe n’abasirikare baje mu
5ZDQGD
AIMO PEHUH Q·DEDNR]L ED PEHUH E·DEDNRURQL
: Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre DEDFXUX]L
Q·DELKD\LPDQD
AJER ,]R Q\DQGLNR
: Association de laQWL]LKDJLMH
Jeunesse NDQGL ]LWHUD LNLED]R
Estudiantine
F\·XNR ]LWDQGLNDQ\ZH XEXKDQJD Q·DJDFLUR ]DKDEZD PX
Rwandaise
birebana n’amateka. Inyandiko zo mu kinyejana cya XIX
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
]LUDERJDP\H F\DQH KDUL LE\R ]HPH]D QWD VKLQJLUR KDUL Q·LE\R
AM/APQN·LPLJDQL
]LYXJD : Arrêté ministériel/
Q·LE\R Arrêté
DED]DQGLWVH présidentiel
EDJL\H EDQDNLUDQD NX
AMR bimwe.: Association des Moniteurs du Rwanda
bintu
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
,Q\DQGLNR]RPXNLFLURF\DYXED]DQGLWVZHQ\XPD\D
ANT : Assemblée Nationale de Transition
Q·DEDWHJHWVL E·DEDNRURQL
(Transitional DELKD\LPDQD DEDQWX NX JLWL F\DER
National Assembly)
n’ubuyobozi bwa nyuma y’ubwigenge. Na zo zikwiye gukorerwa
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
isuzuma n’ijorwa kugira ngo ibigaragaye ko bituzuye bikosorwe
APR : Armée Patriotique Rwandaise
NDQGLDKRELVKRERNDKRVHLELNRVDP\HELJRURUZHELVKLQJL\HNX
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
ELQGLELVK\DELERQHND
Rwandais
Ntabwo inyandiko
APROCOMIN: Associationzanditse ziba
des zirimo iteka ukuri
Commerçants nk’uko tuza
Indigènes
kubibona mu kanya. Ikindi nuko n’izo nyandiko zitaboneka
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
NXEXU\REZRURVK\HQJR]LVRPZHF\DQHF\DQHPXJLKXJXQN·X
Masse
5ZDQGD ,Q]X QGDQJDPXUDJH \··LE\DQGLWVZH DUL KR LJLWDQJLUD
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
0XQ\DQGLNRL]LNZL\HNZLWDEZDKRE\·XPZLKDULNRQLL]LUHEDQD
Démocratie
Q·LPLFR\·DEDQWXQ·LQGLPLEDNRUHVKDNXNRELJLUDXUXKDUHUXQLQL
ARDHO
mu mateka. : Association Rwandaise pour la Défense des
Droits de l’Homme
Isoko y’amateka arebana n’iby’amoko n’imico na byo ni
AREDETWA : Association pour le Relèvement
LELPHQ\HWVR ELKDP\D XNR X 5ZDQGD UZR KDPEHUH UZDED\HKR
Démocratique des Batwa
14
v
QLLVRNR\·LELVREDQXURE\·LELPHQ\HWVRELIDWLNDWZDERQ\HNRELÀWH
ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
DNDPDURJDNRPH\HPXPDWHNDL\RE\DVKRER\HNXELNZD,QGLPL
___________________________________
na zo ni indi soko y’amateka. Ni muri urwo rwego Ikinyarwanda
ari
A.A.umuyoboro ukomeyeAfricaines
: Archives w’umuco nyarwanda. Nk’uko bizwi,
XUXULPL QL XPX\RERUR XKX]D DEDQWX Q·DEDQGL EDÀWH DKR
A.G. : Assemblée Générale
EDKXUL\HNDQGLXNDEDKX]DQ·LELEDNLNLMH8UXULPLUXJLUDXUXKDUH
ABAKI : Alliance des Bakiga
UXQLQLPXULVRVL\HWH+DVKLQJLZHNXLVHVHQJXUDU\·DPDJDPERNX
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
E\RDVKDNDNXYXJDNXEXU\RDJHQGDDNXUDL\LJDU\·DPDJDPER
Suppression des Castes
ULVKRERUDNZHUHNDQDDPDWHND\DWHNLQLNLXPXFRZ·DEDQWXDED
ACR uko bagiye
n’aba, : Association des Cultivateurs
bimuka n’inzego du Rwanda
bagiye bubaka. Isesengura
U\·LQGLPLU\HUHNDQDNDQGLDPDVDQRQ·DPDVDQLUDLQGLPL]LÀWDQ\H
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ELJDWXPDKDPHQ\HNDQDQ·DEDQWXED]LYXJDXEZDERDKREDJL\H
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
EDKXULUD Réconciliation Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
.XULLU\R\LJDU\·LQGLPLKL\RQJHUDKRL\LJDU\·DPD]LQD\·DKDQWX
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
D\·LQ\DPDVZDD\·LEL\DJDQ·LPLJH]LQ·DPD]LQDXEZD\R\·DKDQWX
Libération du Congo-Zaïre
$\RPD]LQD\RVHDJLUDXNRDVREDQXUDDPDWHNDNDQGLDJDVKRERUD
AGOA : African Growth and Opportunity Act
NXEDXUXIXQJX]RUZHUHNDQDDKRDEDQWXEDJL\HEDKXULUDQ·LE\R
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
EDJL\HEDKXULUDKRQGHWVHQ·DKRDPDWHND\DERDKXULUD.ZLJD
DPD]LQD\·LPLVR]L\·X5ZDQGDXEZDE\RELYXJDNZLJDDPDWHND
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
y’u
AJERRwanda n’Abanyarwanda.
: Association de la Jeunesse Estudiantine
Rwandaise
Ariko biraboneka ko bene izo nyigo zitarakorwa mu Rwanda
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
QXEZR UXNL]H UZRVH NX PD]LQD \·DKDQWX ,EDUXUD U\·DPD]LQD
AM/AP PX: Arrêté
\·DKDQWX 5ZDQGD ministériel/ Arrêté
\DNZHUHNDQD XNRprésidentiel
LELQWX E\DUL ELWH\H
AMR
XJHUHUDQLMH : Association U\DKR
Q·LSLPDEXWDND des Moniteurs
,PLUHQJHdu Rwanda
Q·LPLVR]L LPLUDPEL
AMUR
Q·LELED\D : Association
Q·LELQGL QGHWVH des Musulmans au
E\DQDNZHUHNDQD Rwanda
Q·LVDQR ELÀWDQ\H
ANT : Assemblée Nationale de Transition
Q·XNRXEXWDNDEZ·LNX]LPXEXWH\HMHZRURMLQ·LELNRNRQ·LELPHUD
ELKDUL (Transitional National Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
0X PDJDPER PDNH XUXULPL QL QND EDQNL QL QN·LQ]X
APR : Armée Patriotique Rwandaise
QGDQJDPXUDJHDKREXULNLFLURF\·DEDNXUDPEHUHF\DJL\HJLVK\LUD
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
XEXPHQ\LQ·LELNRUHVKRE\DF\RLE\RNLEXWVHE\RVHQ·LE\RF\DJL\H
Rwandais
gitekereza byose ndetse kikabyubaka.
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA
b. Inyandiko: Association pour la Promotion Sociale de la
zitaratangazwa
Masse
,Q\DQGLNR
ARD ]LNLELWVH
: Alliance]LWDUDVK\LUZD DKDJDUDJDde]LWDQGXNDQ\H
pour le Renforcement la
n’izatangajwe ziboneka mu nzu z’amasomero. Izitaratangazwa
Démocratie
]R ]LED ]LWDUDVK\LUZD DKDJDUDJDUD DKXEZR ]LNLELWVH DKDQWX
ARDHO : Association
KDELJHQHZH WZLWD ´8EXELNR Rwandaise pour la]LWDUDWDQJD]ZDµ
EZ·LQ\DQGLNR Défense des
Droits de l’Homme
Izo nyandiko zitaratangazwa zirebana n’amateka y’u Rwanda
AREDETWA : Association pour le Relèvement
]LKHUDNX]DNHUDLJLKHF\DJLNRURQL]LNDJHUDPXJLKHF\DYXED
Démocratique des Batwa
v
DKD]LUDVKLPLVKLMHF\DQHNXNRDUL]R]HUHNDQDXNRX5ZDQGD
ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
UZDJL\HUXEDKRDULPXE\DSRULWLNLXEXNXQJXQRPXPLEDQLUH
___________________________________
\·$EDQ\DUZDQGD $ULNR JXNRUHVKD EHQH L]R Q\DQGLNR ELJLUD
ingorane
A.A. zikomeye zo muAfricaines
: Archives moko atatu: kuzibika, kuba zitatanye
QRJXVKRERUDNX]LJHUDKR
A.G. : Assemblée Générale
ABAKI
¾ Uburyo: Alliance
bwo kuzibika des Bakiga
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
6HULYLVH \D /HWDSuppression des Castes
LÀWH PX QVKLQJDQR ]D\R NXELND LPSDSXUR ]R
PX
ACREXELNR EZ·LPSDSXUR
: Association ]LWDUDWDQJD]ZD
des Cultivateurs ]·LJLKXJX LUDF\DÀWH
du Rwanda
intege
ADP nke nyuma y’imyaka mirongo
: Alliance Démocratique des Peuplesitatu yaratereranywe.
1WLUDJLUDDEDQWXQ·DKDQWXK·LE\DQJRPEZDELNHQHUZDNDQGLLÀWH
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
LQ\DQGLNR Q\LQVKL ]·LELKH ELQ\XUDQ\H 0DJLQJR D\D KDWDEDQMH
Réconciliation Nationale
JXNRUZD LEDUXUD QWLE\DVKRERND NXPHQ\D LQ\DQGLNR ]LNLULKR
AEC
izononekaye, : Agglomeration
izatakaye n’izabuze. Extra-Coutumières
Ikizwi nuko inyandiko
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
]DELWVZHPXELKXJXE\DGXNRURQLMH]R]LJLIDVKZHQH]D
Libération du Congo-Zaïre
AGOA ¾ Inyandiko : African Growth and Opportunity Act
zinyanyagiye
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Igice
AIMO kinini k’inyandiko
: Affaireszo mu bubiko
Indigènes etzitaratangazwa
Main-d’oeuvre z’u Rwanda,
F\DQHF\DQHL]·LJLKHF\·XEXNRURQL]LEDPXPDKDQJDF\DQHF\DQH
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
PXPLUZDPLNXUX\·LE\RELKXJX,Q\DQGLNR]·LJLKHF\·XEXNRURQL
Rwandaise
EZ·$EDGDJH]LPZH]LEDL%XUXVHOLL]LQGLL3RWVGDPQ·L'DU(V
ALIR
6DODDP : Armée
,Q\DQGLNR de Libération
]·LJLKH du]LED
F\·$EDELULJL Rwanda
L %XUXVHOL PX E\R
AM/AP
bita “Inyandiko : Arrêté ministériel/
zitaratangazwa zo muArrêté
bubikoprésidentiel
bw’Afurika” no mu
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
E\RELWD´8EXELNREZ·LQ\DQGLNR]LWDUDWDQJD]ZD]D/HWDµKDULPR
LQ\DQGLNR]DVL]ZHQD+DUUR\]LEDL1DPXU
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
1DKRNXELUHEDQDQ·LQ\DQGLNR]·DPDGLQLL5RPDKDULL]LUHEDQD
(Transitional National Assembly)
QD .LUL]L\D *DWRULND L]·DEDSRURVR ]LNDED PX %XELULJL PXUL
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
6XZHGHPX%ZRQJHUH]DQRPXUL/HWD=XQ]H8EXPZH]·$PHULND
APR NDQGL Q·LQ\DQGLNR
+DUL : Armée Patriotique Rwandaise
]LUHED LE\·X 5ZDQGD ]LUL PX E\DKR]H
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
DUL´8PXU\DQJRZ·,ELKXJX6RFLpWpGHV1DWLRQVµQD/RQL\·XEX
]LED L -HQHYH Rwandais
*HQqYH 1L\X ZRUXNH 1HZ <RUN ,JLKH F\RVH
APROCOMIN:
]LWD]DED Association
]DNRUHZH XEXELNRdes PXCommerçants Indigènes
EXU\R EZ·LNRUDQDEXKDQJD
XPXVKDNDVKDWVL
APROSOMA : Association pour la Promotion SocialeNXYXQLND
Z·8PXQ\DUZDQGD D]DJRPED de la
D]LVKDNLUDNXUHNXJLUDQJRDVKRERUHNX]LERQD
Masse
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
¾ Ingorane zo kugera ku nyandiko
Démocratie
ARDHO : Association
,\R LQJRUDQH \XNR L]R Q\DQGLNR Rwandaise pour
]LED NXUH la Défense
LNHPXWVH des
KDVLJDUD
Droits de l’Homme
LQJRUDQHLM\DQ\HQ·LPSXVK\D]RNX]LNRUHVKD8UXJHURQLQN·XNR
AREDETWA
KDJRPED NXED: Association
KDVKL]H LJLKHpour le Relèvement
UXQDND NXJLUD QJR LQ\DQGLNR ]D
Démocratique des Batwa
16
v
YXED]LVKRERUHJXNRUHVKZD1LNLPZHQ·LQ\DQGLNR]LWZDNRDUL
ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
amabanga akomeye.
___________________________________
,F\D
A.A.Q\XPDF\DYXJZD QXNR
: Archives KDULLQ\DQGLNR]LGDIDWZDQN·LVK\LQJXUZD
Africaines
ariko zikaba zitaratangajwe. Ni inyandiko cyanecyane zikorwa
A.G. : Assemblée Générale
Q·DEDQ\HVKXULERPXUL.DPLQX]DQRPXELJRE\·DPDVKXULPDNXUX
ABAKI : Alliance des Bakiga
PX5ZDQGDQRPXPDKDQJD,]RQ\DQGLNR]LNRUZDQ·DEDQ\HVKXUL
ABESC
KDUL : Association
L]DVKRERUD des Bahutu
NXJLUD DNDPDUR Evoluant
PX ELUHEDQD pour la \·X
Q·DPDWHND
5ZDQGD DULNRSuppression des Castes
QWDEZR ]L]ZL NDQGL LQ\LQVKL ]LWDUL QD NXUH +DUL
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
LNLED]RF\·XNR]LWDPDPD]ZDQJR]LPHQ\HNDQHELKDJLMH
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
1.1.4.
ADR Isoko y’amateka ishingiye
: Alliance pour ku majwi no
la Démocratie ku mashusho
et la
Réconciliation Nationale
,E\DVKLQJLUZDKRELULPXPDMZLQ·DPDIRWRELVKRERUDNXEDLVRNR
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
\·DPDWHND \·X 5ZDQGD ELJL]ZH F\DQHF\DQH QD ]D ÀULPL ]LUL
AFDL : Alliance
PX EXELNR EZD]R des
]·LJLKH Forces Démocratiques
F\·XEXNRURQL pour la
QD Q\XPD \DEZR $KD
KDNZLEXWVZD NRLibération
VLQHPDdu Congo-Zaïre
XUHWVH DNDPDUR ND]R NR NXUXKXUD
AGOA ]LQDÀWH
DEDQWX : African Growth
DNDPDUR NR and Opportunity
JXKX]D DEDQWX Act
NR NZLEXND
$,'6
n’amateka. $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
“Sinema ni nk’indangamuntu z’abenegihugu zikaba
kandi
AIMO n’igikoresho
: Affaires gukwiza
cyo Indigènes ibitekerezo, zamaze kwiyongera
et Main-d’oeuvre
ku nyandiko zanditse
AJER n’izitanditse,
: Association maze kuva
de la Jeunesse mu gihe cya vuba
Estudiantine
aha, zihinduka na zo isoko y’amateka ku buryo bwuzuye”12.
Rwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
,Q\DQGLNR]DQGLWVH]LWDUDWDQJD]ZD]·LJLKHF\·XEXNRURQLQDÀULPL
AM/AP
]R NX 5ZDQGD : Arrêté ministériel/
LQ\LQVKL ]LELWVH PX Arrêté présidentiel
F\R ELWD ,NLJHJD UXVDQJH
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
N·,ELKXJXE\·L%XUD\LF\D.$'2&L/RXYDLQQRPXQ]XLELNZDPR
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
XPXUDJHZDÀULPLL%XUXVHOLQGHWVHQRPX1]XQGDQJDPXUDJH
ANT
Z·$IXULND \R :KDJDWL
Assemblée Nationale
L 7HUYXUHQ de Transition
PX %XELULJL 8EX PX %XELULJL
KDWDQJL\H JXWHNHUH]ZD
(TransitionalXNR KDNRUHVKZD LNRUDQDEXKDQJD QJR
National Assembly)
]LUXVKHKRNXELNZDNXEXU\REXUDPE\HEXVKRERNDEZRVH
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
0X 5ZDQGD XUHWVH Q·L]R ÀULPH ]LWD]ZL Q·LPLULPR L]LNRUZDKR
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
L]ZL JDKRUR F\DQH 1L QJRPEZD NR $EDQ\DUZDQGD EDPHQ\D
RwandaisKDÀ L]R Q\DQGLNR ]LVKLQJL\H NX PDMZL
NDQGL EDJDNXULNLUDQLUD
APROCOMIN: 1L
Q·DPDVKXVKR Association
LQGL VRNRdes Commerçants
\·DPDWHND Indigènes
DED]LNR]H EDNRUHVKHMH
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
QJREDYXJHDPDWHND\·X5ZDQGDXNREDE\XPYDQ·XNREDVKDND
NRDPHQ\HNDQD1LQJRPEZDNRL]RQ\DQGLNRQD]R]LNRUHVKZD
Masse
PXEXVKDNDVKDWVLEZ·DPDWHNDQD]R]LNDYXJDLF\R]LKDWVH
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Démocratie
+DUL DEDJHUDJHMH NXYXJD DPDWHND \·X 5ZDQGD QWD F\R
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
EDVKLQJL\HKR JLIDWLND ´Abandi benshi bifashishije sinema ngo
Droits de l’Homme
bakore icengezabitekerezo ahanini bagendeye ko bifatika bitewe
AREDETWA : Association pour le Relèvement
12
Ferro M., Cinéma et Histoire, Paris, 1993, pp. 11-17
Démocratique des Batwa
17
v
Q·LELEDÀWL\H DNDPDUR”
ACRONYMS
13
. Ni AND
sinema nyamamazamatwara. Ariko
ABBREVIATIONS
QXEZR EHQH ___________________________________
L]R ÀULPL ]LJL\H ]LERJDP\H QWDEZR E\DED E\L]D
NX]LUHND]LWDE\DMZHXPXVDUXURQ·DPDWHNDELJDUDJDUDNR]LÀWH
ELGDVKLGLNDQ\ZD
A.A. : Archives Africaines
A.G. : Assemblée Générale
1.2. Inshamake ku myandikire y’amateka y’u Rwanda.
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
,\RXPXQWX\LWHJHUHMHLP\DQGLNLUH\·DPDWHND\·X5ZDQGDNXYD
mu ntangiriro Suppression
kugeza magingo desaya,
Castesabona arimo ibice bitatu
ELWDQGXNDQ\HE\·D\RDPDWHNDKDULLJLFHNLUHEDLJLKHF\DPEHUH
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
\·XPZDGXNRZ·DED]XQJXLNLUHEDLJLKHF\·XEXNRURQLQ·LJLFHF\D
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
Q\XPD
ADR \·XEXNRURQL
: Alliance ,E\R
pourELKH
laE\RVH ELULPR et
Démocratie DPDWHND
la \DQGLWVH
DULNRDNDJLUZDKRLPSDND]LNRPH\H]·LE\RED\LED]DKRE\LQVKL
Réconciliation Nationale
1GHWVH QR JXVKLQJLUD D\R DPDWHND NX ELKH ELWDWX ELIDWLUD NX
AEC
bukoroni : Agglomeration
biteye ikibazo ubwabyo. Extra-Coutumières
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
1.2.1. Igihe cya Libération du Congo-Zaïre
mbere y’ubukoroni
AGOA : African Growth and Opportunity Act
Imyandikire y’amateka y’u Rwanda rwa mbere y’ubukoroni
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
LVKLQJLUD JXVD NX PDWHND DWDQGLWVH $NDED DUL DYXJZD
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
Q·DED\DERQ\H F\DQJZD DEDUL EDÀWH XEXPHQ\L EZLKDUL\H
AJER
nk’Abatekereza, : Association de la Jeunesse
Abiru, Abacurabwenge Estudiantine
n’abasizi. Imyandikire
Rwandaise
\·D\R PDWHND \D PEHUH \·XEXNRURQL DNXQJDKD\H NX ELQWX
ALIR
E\LQVKL : Armée de
\DVKLQJLUDJD NXLibération du Rwanda
PDWHND PYXJR \R PX EX\RER]L QR
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
PXULUXEDQGDDNHQVKLDJDVLQJL]DLQJRPDQ\LJLQ\DQ·LELWHNHUH]R
E\D\R$PDWHND\·DKDQWXF\DQJZDD\·LPLU\DQJRQWLE\LWDEZDJDKR
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
$EDQGLWVLEHQVKLERPXULLNLJLKHEDQHQJDXEXU\RD\RPDWHND
ANT : Assemblée Nationale de Transition
\DJL\H D\RED ELNR]ZH Q·DEDUL EDVKLQ]ZH NX\DULQGD EDPZH
(Transitional National Assembly)
PXULERDNDEDDULQN·DED8PXQ\DPLKDQJRZ·LEZDPL.D\LMXND
APADEC
5ZDQ\DQJH :6H]LEHUD
Association du Parti
.DUHUD Démocrate WXWLEDJLZH
5X]LJDPLQWXUR Chrétien QD
APR
6HNDUDPD : Armée
+DUL LJLKHPatriotique Rwandaise
LE\R EDYXJDJD EL\RQJHUHUDJDPR LE\R
EDVKDWVH F\DQJZD EDNDELNXUDPR
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes F\DQJZD EDNDELVLPEX]D
ibindi. Uko byagenda Rwandais kose ubu amateka y’u Rwanda rwa mbere
\·XEXNRURQL D]ZL
APROCOMIN: Association QL ER WX\DNHVKD QXEZR EDUL
des Commerçants EDERJDPL\H
Indigènes
ku ngoma. Ayo mateka abamo ibitekerezo bimeze nk’imigani,
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
QN·LELVLQJL]RE\·LQJRPDLJDQMHQ·LELQGLE\·XEZRNREZLQVKLDULNR
Masse
KDULPRQ·LELQWXE\·XNXULQGHWVHE\HPHZHDNHQVKLQ·XEX\RER]L
ARD
E\DIDVKLMH : Alliance
PX NXUHPD pour le Renforcement
XPXWLPD Z·XPZLKDULNR de laZDUDQJDJD
Démocratie
NDPHUH \·$EDQ\DUZDQGD E·LF\R JLKH QL XZR PZLKDULNR Q·L\R
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
NDPHUHXEXNRURQLEZDJHUDJHMHJXKLQGXUDXNREZLVKDNLNL\H
13
Schulenbergh P. etDroits deEtambala
Zana Aziza l’Homme M. (sous la dir. de ), Patrimoine d’Afrique
AREDETWA
Centrale. Archives: Films
Association pourBurundi,
Congo, Rwanda, le Relèvement
1912-1960, Tervuren, M.R.A.C.,
2010, pp. 9-10
Démocratique des Batwa
18
v
1.2.2 Igihe cy’ubukoroni
ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
___________________________________
,P\DQGLNLUH\·DPDWHND\·X5ZDQGDLJLKHF\·XEXNRURQLLWDQJLUDQD
Q·DPDWHND\DQGLWVHDVKLQJLUDNXPDWHNDPYXJR\DUL\DUDIDVKZH
A.A. : Archives Africaines
PXPXWZHKDQ\XPDDNDJHQGDDYXJZD\DQGXNXUZD$EDSDGLUL
A.G. : Assemblée Générale
E·DEDPLVL\RQHUL /RXSLDV 3DJqV $ 6FKXPDFKHU
ABAKI
3 : Alliance
'HOPDV des Bakiga
/ QD &KDQRLQH GH /DFJHU /
ABESC EDKHUH\H
EDQGLWVH : Association des EDNR]H
NXUL DQNHWL Bahutu EDEDMLMH
Evoluant pour laED]L
Q·DEDQWX
XPXFR Z·LE\DSuppression
NHUD $NHQVKLdes Castes
LE\R DER EDVD]D EDEDEZLUDJD
byafatwaga
ACR nk’isoko y’amateka
: Association desyanditse.
Cultivateurs du Rwanda
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
$NHQVKL
ADR DER: Alliance
EDSDGLUL pour
QWLEDERQDJD NR D\R
la Démocratie et PDWHND
la PYXJR
DNRUHVKZD PX Q]HJR ]·XEX\RER]L \DUL DÀWH DKR DERJDPL\H
Réconciliation Nationale
ELW\R ED\DKHUDKR ERQJHUDPR LELWHNHUH]R E\DER E\D JLNRURQL
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
E\·XNREDERQDJDX5ZDQGDUZDULUXPD]HJXWVLQGZDLF\RJLKH
AFDL : Alliance
NXYD XEZR E\RVH desELUXQGXNLUD
E\DKLVH Forces Démocratiques pour
PX JLWHNHUH]R la
PXJDQL
Libération du Congo-Zaïre
kiswe “hamite–bantuµQGHWVHEDJLIDWLUDKREHPH]DNRXEXNRURQL
AGOA
XEX\RER]L : African Growth
Q·L\RERNDPDQD E\Dand Opportunity
JLNRURQL Act
ELÀWH LVKLQJLUR 0X
JXNXVDQ\D
$,'6 D\R PDNXUX DER EDSDGLUL QD ED
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP DGLPLQLVLWDUDWHUL
E·DEDNRURQL
AIMO : QWLELJH]H ELWD NX etEXU\R
Affaires Indigènes D\R PDWHNDPYXJR
Main-d’oeuvre
ED\DERQDJDQGHWVHQ·DED\DEDKDJDQWLELJH]HEDYXJZDNRDULER
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
bayatanze.
Rwandaise
ALIR \D
+DJDWL : Armée QD de Libération
du Rwanda
LE\·LQJHQ]L PX PDWHND PYXJR
AM/AP
byari bimaze: Arrêtékwandikwa,ministériel/
ndetse Arrêté
nyumaprésidentiel
byaje gukomezwa
E\·XPZLKDULNR
AMR QD 3DGLUL $ .DJDPH
: Association des Moniteurs du Rwanda 14
. Uwitwa
9DQVLQD-QXEZR\HPHUDJDNR3DGLUL$.DJDPH\DULumuhanga
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
wemewe rwose ndetse akaba yabera bamwe urugero,
ANT : Assemblée Nationale de Transition
\DWDQJL\HNXPXKLQ\X]DQRNXPXQ\RPR]DZHQ·DEDSDGLULEHUD
(Transitional National Assembly)
EDPXEDQMLULMHDEDQHQJDNXEDDPDWHNDEDYXJDDULD\DYXJZDJD
APADEC
Q·XEX\RER]L :JXVD Association du Parti$
<DQDQHQJDJD Démocrate
.DJDPH NXED ChrétienDUZDQD
APR : Armée Patriotique
LVK\DND U\·DEDQDPELUDJLKXJX RwandaiseQR NXED \L]LULND
QDWLRQDOLVWV
APROBAMI
cyane ku nzego : Association
z’ubuyobozi16 des
. Partis Monarchistes
Rwandais
1.2.3 Amateka Association
APROCOMIN: ya nyuma y’ubukoroni
des Commerçants Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
0EHUH \XNR X 5ZDQGD UXERQD XEZLJHQJH KDWDQJL\H LQNXELUL
Masse
ikomeye yo kunegura ibyakozwe n’ubukoroni n’uko imyandikire
ARD
y’amateka : Alliance
yagenze. pour le igikorwa
Hatangira Renforcement de la uburyo
cyo kunenga
EZDNRUHVKZDJD Démocratie
Q·DPDWHND \DQGLWVZH QD 3DGLUL .DJDPH
ARDHO
14 : Association Rwandaise
5XWD\LVLUH 3 ©/HV Gp¿V GH O¶KLVWRULRJUDSKLH pour la
UZDQGDLVHª Défense
LQ Cahiers des et
Lumière
société, 1997, p.13 Droits de l’Homme
15
Vansina J., op.cit.,
AREDETWA p.12
: Association pour le Relèvement
16
Rutayisire P., 1997, art.cit, p.15.
Démocratique des Batwa
19
v
KDJDPLMZHJXNRVRUDQRNXQ\RPR]DLE\DULE\DUDNRVKHMZHLJLKH
ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
cy’ubukoroni ___________________________________
ndetse na nyuma yabwo. Hatangiye inyigo Vansina
\DUL DEHUH\H NX LVRQJD NXYD PX ZD ]DUZDQ\DJD
imyandikire
A.A. y’amateka
: Archivesyakozwe. Kagame yari abogamiye cyane
Africaines
NXUXKDQGHUZ·XEX\RER]LEZ·LQJRPD\DF\DPLQRNXPXURQJR
A.G. : Assemblée Générale
w’’ingengabitekerezo yayo.
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC
a. Ibyayobejwe : Association des Bahutu
n’ingengabitekerezo Evoluant pour la
y’ibwami
Suppression des Castes
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
+DUL LELWHNHUH]R E\·DPDWHND ELUHQ]H E\DUL E\HPHZH
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
Q·XEXWHJHWVLEZ·LF\RJLKHE\DYX]ZHQ·DEDQWXEDJL\HEDELEZLUZD
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Q·DEDE\H\LEDERF\DQJZDDEDWXUDQ\LEDER$NHQVKLQLLELNRUZD
Réconciliation Nationale
F\DQJZDLELQWXE\DWRUDQ\DJZDPEHUH\RNXELNZLUDNZL]D%\DMH
AEC
NXJDUDJDUD :NR
Agglomeration Extra-Coutumières
LU\R KLWDPR U\DYDJDPR DPDWHND DVK\LJLNL\H
AFDL Q·LQ]X
XEZDPL : Alliance
\DUL NXdes Forces
QJRPD Démocratiques
1DKR pour la
LELWHNHUH]R E\·DPDWHND
\DYXJZDJD QD UXEDQGDdu
Libération ZDVDQJDJD
Congo-Zaïre QWD FDJXUD F\DQJZD
ikwizabitekerezo
AGOA byabibonekagamo nk’uko
: African Growth and Opportunity byagaragaraga
Act mu
PDWHND
$,'6 \DYXJZDJD PX EX\RER]L $ULNR D\R PDNXUX \DYDJD
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
PXUL UXEDQGD QD \R XEZD\R \DWHVKZDJD DJDFLUR Q·XNXQWX
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
\DJHQGDJDDKHUHUHNDQ\ZDQRNXED\L\XEDNLUDNXELQWXELPH]H
AJER
nk’ingirwabitangaza : Association
17
. de la Jeunesse Estudiantine
Rwandaise
Ndetse n’amateka
ALIR : Armée y’ibisekuru by’inzudu
de Libération y’abami
Rwanda ntibyayabuzaga
QD
AM/AP \R XEZDE\R : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel 1D \R
JXNRUHVKZD XNR DEDQWX ELVKDNL\H
yabaga ari amateka yemewe n’ubuyobozi kandi akaba agomba
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
NXEDLVKLQJLURQ·LQNLQJLE\·LQJRPDLULNXEXWHJHWVL.XEHUDL\R
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
PSDPYX\RNXEDLVKLQJLURU\·XEXWHJHWVLD\RPDWHND\DJHQGDJD
ANT : Assemblée Nationale de Transition
DKLQGDJXUZDDJDQLVKZDLWHNDNXJXVK\LJLNLUDXNRLVLPEXUDQD
(Transitional National Assembly)
NXQJRPDULJRPEDJXNXULNL]ZDL\RKDEDJDKDYXWVHPRLNLED]R
APADEC
1XEZR KDUL :LNLED]RAssociation
F\·XNRdu Parti
D\R Démocrate
PDWHND Chrétien NX
\R JXVLPEXUDQD
APR
QJRPD \DJL\H : DKLQGDJXUZD
Armée Patriotique Rwandaise
QWLELEXMLMH NR DJXP\D NXED LVRNR
QLQL \·LP\DQGLNLUH \·DPDWHND \·X
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes 5ZDQGD XNR LELKH E\DJL\H
bisimburana. Rwandais
APROCOMIN:
$ .DJDPH \DVK\L]H Association des Commerçants
NX PXJDUDJDUR LELVHNXUXIndigènes
E\RVH E\·LQ]X
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale
Q\LJLQ\D \DUL NX QJRPD DULNR KDUL XEXQGL EXVKDNDVKDWVL de la
EZDNR]ZH 9DQVLQD Masse- '·+HUWHIHOW 0 &RXSH] $ .DPDQ]L 7
5XJDPED&QD1NXULNL\LPIXUD-1EXYXJDNRDWLJH]H\LED]D
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
QJR DMRQMRUH ELKDJLMH
Démocratie DPDNXUX \DKDEZDJD DUHEDQD Q·LE\R
ELVHNXUX
ARDHO .XEHUD L\R PSDPYX
: Association Rwandaise 9DQVLQD - QD
pour la 1NXULNL\LPIXUD
Défense des
banditse uko babona ibisekuru by’ingoma nyiginya byagiye
Droits de l’Homme
ELVLPEXUDQD PX ELKH E\DVKL]H 8NR EDELWRQGHNDQLMH PX ELKH
AREDETWA : Association pour le Relèvement
17
Vansina J., 1962, op.cit. p.23
Démocratique des Batwa
20
v
E\DVKL]HELWDQGXNDQ\HQ·XNRE\DULE\DWRQGHNDQLMZHQD.DJDPH
ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
ELNDEDUHURDULLELQWXELJLWH\HLPSDND
___________________________________
Ubwiru
A.A. nubwo ari ibanga
: Archives rikomeye, ntibwabuze na bwo
Africaines
JXNRUHVKZD PX Q\XQJX ]·XEXWHJHWVL QGHWVH QR JXVD
A.G. : Assemblée Générale
Q·XEZLEDJLUDQD QL \R PSDPYX +HUHPDQV 5 9DQVLQD -
ABAKI
'·+HUWHIHOW : Alliance
0 des Bakiga
QD &RXSH] $ EHPH]D QWD VKLWL NR XEZLUX
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
EXWDULPRXNXULNXEHUDNRDEDEXYXJDDULERELUXEDVKDNDJD
Suppression
LWHND NXJDQLVKD des Castes
LELQWX DKLIX]ZD NR E\HUHNHUD PX PLNRUHUH
ACR Ikindi :kandi,
yabo. Association deskoCultivateurs
kubera du Rwanda
amazina y’ubwami yagenda
DJDUXND
ADP XEZLUX EZDNRUDJD
: Alliance PEHUH \·LJLKH
Démocratique JDKXQGD \·XNR
des Peuples
ingoma
ADR enye zose zizakurikirana.
: Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
,F\DQ\XPDQXNRXEZLUXQN·XNR$.DJDPHDE\HPH]DKDULLELFH
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
E\DEZREZDULEXWDUDKLVKXUDLJLKHLQ\DQGLNR\DEZR\DEXULUDJD
L 1\DQ]D NZDAlliance
AFDL : des Forces
5XGDKLJZD ,E\DULDémocratiques
ELWDUDKLVKXUZDpour la
QL ´Irage
Libération
ry’abamiµ U\DYXJDJD du E\D
LE\LIX]R Congo-Zaïre
Q\XPD E\·DEDPL Q·´Umurage
AGOA : African Growth and Opportunity Act
w’ingoma”ZDYXJDJDLE\·XPXUDJHZRNZLPDLQJRPD$.DJDPH
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ZDULXELWVHL]RQ\DQGLNR]RPEL\DSIX\HDWD]LWDQJDMHNXYDXEZR
ibanga
AIMO ryazo riba ritakimenyekanye.
: Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
AJER
b. Kuvugisha: amateka
Association de abazungu
ibyo la Jeunessebishakiye
Estudiantine
bashingiye
ku by’iwaboRwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
3DGLUL$.DJDPHZDQGLWVHDPDWHNDDWHUDLNLUHQJHPXF\·DEDNXUX
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
EDPXEDQMLULMH3DJqV'HOPDV/QDGH/DFJHU/ELNDPXYLUDPR
AMR
NXQHJXUZD : Association
NX PLVREDQXULUHdes\HMoniteurs
\·DPDWHNDdu Rwanda
PYXJR \DJHQGH\H
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
NXEXU\REXNDELMHNXE\DQGLWVZHQ·DEDPXEDQMLULMHE·DEDSDGLUL
b’abamisiyoneri.
ANT Kimwe na
: Assemblée bo yemeye
Nationale ingirwamugani wa
de Transition
“hamite-bantuµ QGHWVH DQHPH]D QD ZH
(Transitional National Assembly) LE\DYXJZDJD PX
NLQ\HMDQDF\D;,;ELUHEDQDQ·XNRDEDQWXQ·LELQWXE\DJL\HELYD
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
ku bindi n’uko byagiye bikwirakwira isi. Iyo ngirwamugani wa
APR : Armée Patriotique Rwandaise
´KDPLWHEDQWXµLVKLQJL\HNXPYXJR\HPH]DNR´abatutsi bavuye
APROBAMI
hanze : Association
y’u Rwanda” des Partis
no ku kwemeza koMonarchistes
“hari itandukanirizo mu
18Rwandais
moko remezo” DULNRL\RPYXJRQLLPSLPEDQR\D]DQ\ZHQDED
APROCOMIN:
PXNHUDUXJHQGRAssociation des Commerçants
E·DEDVKDNDVKDWVL Indigènes
Q·DEDNRURQL Q·DEDPLVL\RQHUL
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
EDWXUXWVHL%XUD\LEDVKDNDNXYXJDLPSDPYXEDULPX5ZDQGD
Q·LELNRUZD E\DER PX JLKXJX 1N·XNR EL]ZL L\R QJLUZDPXJDQL
Masse
ya “hamite–bantu”
ARD yari ikiboneka
: Alliance mu myandikire
pour le Renforcement dey’amateka
la ya
YXEDDKDPX5ZDQGD
Démocratie
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Droits de l’Homme
AREDETWA : Association pour le Relèvement
18
Rutayisire P., 1997, art.cit., p.19
Démocratique des Batwa
21
v
c. KuvugishaACRONYMS
amateka ibyoAND
abanambiragihugu
ABBREVIATIONS
b’Abanyarwanda ubwabo bishakiye
___________________________________
Abanditsi
A.A. b’amateka
: Archivesy’u Rwanda rwa nyuma y’ubukoroni
Africaines
kugeza kuri jenoside barega A. Kagame cyanecyane kuba
A.G. : Assemblée Générale
\DUDYXJLVKDJDDPDWHNDPYXJRLE\R\LVKDNL\HXEZH%DYXJDJD
ABAKI : Alliance des Bakiga
NRL\RQJHVR\D\LWHZHQRNXUZDQDLVK\DNDU\·XEXQDPELUDJLKXJX
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
QRNXED\DULKDÀF\DQH\·XEXWHJHWVLEZ·LF\RJLKH1LKR9DQVLQD
Suppression
- \DKHUH\H DVKDND des Castes
NZHUHNDQD NR .DJDPH $ DWDNR]H DND]L
ACR : Association
N·XPXQ\DPDWHND DKXEZRdes Cultivateurs
\DNR]H du Rwanda 19”.
DND]L N·´umunyaporitiki
1WDVKLWLNRL\RPYXJRDKDQLQLLVKLQJL\HNXNZL\HPHUDJXNDELMH
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
NZ·DED]XQJX
ADR $KXEZRpour
: Alliance ELJDUDJDUD NR 9DQVLQD
la Démocratie et la DELUHQJDKR
akitabaza mu Réconciliation “ibyanditswe n’icyo gihangange
nyandiko ze Nationale
A.Kagame ku myandikire y’amateka y’u Rwanda”20.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
1WDZDKDNDQDDULNRNR.DJDPHDWDULDÀWHDKR\HUHNH]DDPDWHND
Libération du Congo-Zaïre
D\DVKLQJLUDF\DQHF\DQHNXQJRPDNDQGLDNDED\DULIDVKLVKDJD
AGOA
JXVD DER \LWDJD : African
DEDKDQJD Growth and
E·LF\R Opportunity
JLKH QGHWVH DNDEDActKDUL LE\R
$,'6
\DJL\H DKHQJHND $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
QXEZR $EDQ\DUZDQGD EDE\LKDQJDQLUDJD
Imyandikire
AIMO y’amateka
: Affairesya nyuma yaet
Indigènes jenoside yagombye gukosora
Main-d’oeuvre
LE\DNRVKHMZHELVKLQJL\HNXPDWHNDPYXJRNXEXNRURQLQRNX
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
EXQDPELUDJLKXJX
Rwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
1.2.4. Imyandikire y’amateka nyuma ya jenoside.
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR
1\XPD \D MHQRVLGH: Association\DNRUHZH des$EDWXWVL
Moniteurs PXduZDRwanda
LPYXJR
\·DEHPHUDJDLQJLUZDPXJDQLZD´KDPLWH²EDQWXµQ·DED\LUZDQ\DJD
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
\DUDWVLQ]ZH : ELYX\H
ANT Assemblée NX Nationale
EXVKDNDVKDWVL EXNRPH\H NDQGL
de Transition
EXVK\D EZLWDQGXNDQLMH Q·DEDUL EDÀWH LQJHQJDELWHNHUH]R \D
(Transitional National Assembly)
JLNRURQLQDQ\XPD\D\R\RJXNRUHVKDDPDWHNDLE\RELVKDNL\H
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
bagamije “guca abantu mo ibice ngo babone uko babategeka”.
APR
8EXVKDNDVKDWVL : Armée
EXVK\D Patriotique
21 Rwandaise
EZDKLQGX\H LP\DQGLNLUH \·DPDWHND
APROBAMI
y’u Rwanda : bwerekanye
Association des Partis Monarchistes
cyanecyane ko ibyateye jenoside
Rwandais
byacuzwe n’ubutegetsi bwa gikoroni bwagenderaga ku bintu
ELVDQ·LPLJDQLLGDÀWHLVKLQJLUR$EDQGLWVLE·DPDWHNDPDVK\D\·X
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
5ZDQGD ED\DYDQ\HPR
APROSOMA : Association LE\R ELVDlaQ·LPLJDQL
pour Promotion \DSociale
´KDPLWHEDQWXµ
de la
19
Ibidem, p.15 Masse
ARD
20
Rutayisire P., : Alliance
1997, pour le Renforcement de la
art.cit., p.15
21
la dir.), Rwanda. Les médias du génocide, Paris, Karthala, 1995;
Chrétien J.-P. (sousDémocratie
Chrétien J.-P., /H Gp¿ GH O¶HWKQLVPH DX 5ZDQGD HW DX %XUXQGL, 1990-1996, Paris,
ARDHO : Association
Karthala, 1997; Braeckman C., Rwanda.Rwandaise
Histoire d’un pour la Paris,
génocide, Défense
Fayard,des
1994 ;
Droits
Rutembesa F., «Ruptures de l’Homme
culturelles et génocide au Rwanda », in Cahiers du Centre
GHJHVWLRQGHV&RQÀLWVn
AREDETWA 2, Butare, pour
: Association
o
Avril 2001, pp. 93-123; Revue d’Histoire de la
le Relèvement
Shoah, no 190, janvier–juin 2009.
Démocratique des Batwa
22
v
E\DUL ELVK\LQJL\H NX LURQGDEZRNR
ACRONYMS U\D JLNRURQL QR NX PLFR
AND ABBREVIATIONS
\·LP\XPYLUH PYDEXUD\L ´irwanya amateka nyayo n’ingenga
___________________________________
bitekerezo y’ibyiswe revorisiyo ya 1959” .
22
A.A. :
Archives Africaines
A.G. :
Assemblée Générale
ABAKI :
Alliance des Bakiga
ABESC :
Association des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Libération du Congo-Zaïre
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Rwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
(Transitional National Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Rwandais
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Masse
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Démocratie
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Droits de l’Homme
AREDETWA : Association pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
24
v
ACRONYMS AND II. ABBREVIATIONS
______________________________________________________________
___________________________________
IMBANZIRIZAMATEKA N’IMITURIRWE Y’U RWANDA
(1000
A.A. MBERE Y’IVUKA
: Archives RYA YEZU – 700 NYUMA Y’IVUKA
Africaines
RYA YEZU)
A.G. : Assemblée Générale
ABAKI Byanditswe
: Alliance
na des Bakiga
Célestin KANIMBA MISAGO †
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
I
Libération du Congo-Zaïre
AGOA : African Growth
mbanzirizamateka and Opportunity
n’imiturire ya mbere by’u Act Rwanda
$,'6
tubisanga $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
mu bihe bya kera cyane, ku buryo
AIMObigoranye : Affaires Indigènes mu
kubyibukiranya mateka. Ariko nubwo
et Main-d’oeuvre
imbanzirizamateka
AJER n’imiturire
: Association de laari ibya keraEstudiantine
Jeunesse cyane, ni byo bigize
imbanda ya byose, idahari ntibyashoboka kubona uko twibuka
Rwandaise
amateka yacu. Uko kwibuka bishingira ahanini ku byaturutse
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
ku mpinduka zifatiye ku bidukikije, ku bisigaratongo, ku
AM/AP : Arrêté ministériel/
bumenyi bw’imibereho Arrêtéiyigandimi
y’abantu, izerekeye présidentiel
n’amateka
AMR : Association
atanditse; bwose bukaba arides Moniteurs
ubumenyi du Rwanda
nyunganizi bufasha mu
AMUR
kwandika mbere: Association des Musulmans
na mbere amateka au Rwanda
y’ibihe mbanzirizamateka,
ANT : Assemblée Nationale de Transition
hanyuma n’ay’imiturire.
(Transitional National Assembly)
2.1 Ibihe
APADEC mbanzirizamateka
: Association du Parti Démocrate Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Birakwiye kuzirikana ko ibihe bibanziriza amateka
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
bitagisobanurwa gusa nk’ibihe birangwa n’ibitaragiraga
inyandiko. Mu Rwandais
by’ukuri andi masoko y’amateka yagiye avoma
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
mu gihe kirekire cyaranze imbanzirizamateka.
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
2.1.1 Aho u Rwanda
Masse ruherereye
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
8 5ZDQGD QL LJLKXJX JLÀWH XEXVR EZD NP2 26.338, giherereye
Démocratie
hagati y’imirongo mbariro ya dogere 1o 20’ na 2o 50’ munsi ya
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
koma y’isi no hagati y’imirongo miganda y’isi ya dogere 28o50’
Droits derugizwe
na 30o55’. U Rwanda l’Homme n’urusobe rw’imisozi miremire
rukomoka ku kena kigari k’isilegihera
AREDETWA : Association pour Relèvement
ku Nyanja Itukura
Démocratique des Batwa
25
v
kugeza mu magepfo y’ikiyaga
ACRONYMS ANDcyaABBREVIATIONS
Malawi, uciye ku biyaga bya
Rwicanzige, Rweru, Kivu na Tanganyika.
___________________________________
Ikiyaga
A.A. cya Kivu giherereye
: Archives mu nda y’icyo kena, isunzu riseruka
Africaines
rikaba ari ryo ritandukanya ibyogo by’inzuzi za Kongo na Nili.
A.G. : Assemblée Générale
,U\RVXQ]XU\LVZH.RQJR1LOLULJL]ZHQ·LELVLELÀWHXEXJDULEXUL
ABAKI \D NP:
KDJDWL Alliance
QD NPdes
Bakiga
ELNDED ELÀWH XEXWXPEXUXNH EXUL
ABESC : Association des
hagati ya metero 2000 na m 3000. Bahutu Evoluant pour
Mu Majyaruguru, la bisi
ibyo
Suppression
bisozwa n’ibirunga des Castes bwa metero 4500 ku
bigera ku butumburuke
ACR
kirunga : Association des Cultivateurs du Rwanda
cya Karisimbi.
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
Hagati
ADR y’isunzu rya Kongo-Nili
: Alliance pour la n’ikena cy’Akagera
Démocratie et la – Bugesera
KDUL LPLUDPEL Réconciliation
\R KDJDWL PX JLKXJX LÀWH XEXWXPEXUXNH EXUL
Nationale
hagati ya m 1500 na m 2000. Ako karere karangwa n’imisozi
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
itandukanijwe n’ibibaya birangwa n’ibishanga bitetsemo ubutaka
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
EZD]DQ\ZHQ·LVXULLWHPED0XEXUDVLUD]XEDKDÀ\·XUXELELQD
Libération
Tanzaniya, uruzi du Congo-Zaïre
Akagera ruhinguranya ibishanga bigari bihari,
AGOA : African Growth and Opportunity Act
ELÀWHXEXWXPEXUXNHEXULKDJDWL\DPHWHURQDP
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
2.1.2
AIMO Uko ubushakashatsi ku bisigaratongo
: Affaires Indigènes buhagaze muri
et Main-d’oeuvre
iki
AJERgihe : Association de la Jeunesse Estudiantine
Rwandaise
Amasoko y’ubumenyi aturuka ku bisigaratongo n’iyigandimi
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
UXVDQJH DÀWH XUXKDUH UXQLQL PX P\DQGLNLUH \·DPDWHND \·X
AM/AP Ariko
Rwanda. : Arrêté ministériel/
ubushakashatsi Arrêté présidentiel
bwerekeye ibisigaratongo nta
AMRndetse ahubwo
bwo : Association desbuke
buracyari Moniteurs
cyane. du Rwanda
Nubwo mu gihugu
AMUR
hari : Association
ibisigazwa des Musulmans
by’ibisigaratongo bitari bike,au Rwanda
ubushakashatsi
ANT
bwimbitse : Assemblée
ntibwabuze Nationale
gutangizwa de Transition
mu gice cya kabiri k’ikinyejana
cya 20. Kugeza mu mwaka wa 1963,
(Transitional ubwo
National bushakashatsi bwitaga
Assembly)
ku bikorwa
APADEC byihariye kandi bugakorwa ku
: Association du Parti Démocrateburyo budahoraho.
Chrétien
Igisigazwa cyabonetse bwa mbere ni ishoka ntoya iconze mu
APR : Armée Patriotique Rwandaise
isarabwayi, yo mu gihe cya “acheuléen”1, cyataburuwe hagati
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
y’umwaka wa 1921-1922 i Kavumu, ahahoze ari muri teritwari
Rwandais
ya Gitarama. Ahagana mu myaka ya 1936, Boutakoff I.2 yakoze
ubushakashatsi mu birombedes
APROCOMIN: Association Commerçants
by’igihe cy’amabuyeIndigènes
cya vuba, nko
APROSOMA
mu buvumo bwo: Association pour rya
mu ishyamba la Promotion Socialeriherereye
Ruhimandyarya de la
mu Karere ka Rusizi (mu ntara ya kera ya Cyangugu) aho
Masse
ibikoresho
ARD biconze mu masarabwayi
: Alliance byo mu gihe
pour le Renforcement cy’amabuye
de la
cya vuba byataburuwe
Démocratie munsi y’imihiro y’ubutaka bwatuweho
ARDHO
1 : Association
Nenquin J., “Contribution to the studyRwandaise
of the prehistoricpour laofDéfense
cultures Rwanda anddes Urun-
di,” Annales-Série inDroits dehumaines
8o, Sciences l’Homme no 59, Tervuren, M.R.A.C, 1067, p.9.
Boutakoff I., Premières
AREDETWA
2
explorations pour
: Association méthodiques des gisements de l’âge de la pierre
le Relèvement
au Ruanda-Urundi. Abris sous roche, ateliers et stations de plein air, Bruxelles, 1937.
Démocratique des Batwa
26
v
mu gihe cya kera k’icyuma. Muri
ACRONYMS ANDiyo myaka, igikoresho gisongoye
ABBREVIATIONS
JLÀWH LPSDQGH HE\LUL F\R PX EZRNR EZD ´acheuléen” na cyo
___________________________________
cyataburuwe i Gatumba muri teritwari ya Gisenyi. Hagati ya
1942
A.A. na 1958, Maurice Africaines
: Archives Bequaert, umushakashatsi mu Ngoro
y’Umurage y’Umwami igenewe Afurika yo Hagati (Tervuren mu
A.G. : Assemblée Générale
Bubirigi), yashyize ahagaragara urukurikirane rw’inyandiko
ABAKI : Alliance des Bakiga
QJXÀNXELNRUHVKRELPZHE\DULELÀWHXPZLKDULNR 3
.
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Nyuma y’ishingwa Suppression des Castes
ry’Ikigo cy’Ubushakashatsi mu by’Ubuhanga
ACR
cy’Afurika yo: Association
Hagati (IRSAC) des Cultivateurs
mu mwaka du wa Rwanda
1947, ariko
cyanecyane
ADP :nyuma
Alliance y’ishyirwaho
Démocratiquery’Agashami des Peuples gashinzwe
Ubushakashatsi
ADR mu Bumenyi
: Alliance pour la DémocratieNyabantu muet mwaka
la wa 1951
i Butare (yahoze yitwa Asitirida),
Réconciliation Nationaleubushakashatsi ku gihe
k’ibyuma ni bwo bwatangijwe na Jean Hiernaux4 afatanije na
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Emma Maquet (bari abashakashatsi muri IRSAC) mu mwaka wa
AFDL
1953. Bashoboye : Alliance des Forces
kugaragaza ahantu Démocratiques pour la
henshi hari ibibumbano
n’ahari ibisigazwa Libération
by’inkono du Congo-Zaïre
bashongesherezagamo ubutare.
AGOA
Ubushakashatsi : African
bwaboGrowth bwatumye and Opportunity
aho hantu havanwe Act ibyo
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
bikoresho hagereranywa n’ahandi hakuwe ibisigaratongo mu
Karere
AIMO k’Ibiyaga Bigari.
: Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Byabaye ngombwa gutegereza imyaka ya 1960 kugira ngo
Rwandaise
habeho ubushakashatsi bwimbitse bukozwe n’inzobere mu
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
bumenyi bw’ibisigaratongo. Muri uwo mwaka, Jacques Nenquin
AM/AP
yakoze ubucukuzi : Arrêté ministériel/
ahantu habiri: Arrêté
ahantu présidentiel
hitiriwe “ikirombe
AMR
cy’umucanga :cya Association des Moniteurs du Rwanda
CampionµKDÀ\·L%XWDUHQ·L5XWRQGHKDÀ\·L
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
.LJDOL0XQ\DQGLNRQJXÀ1HQTXLQ-\DVK\L]HDKDJDUDJDUDPX
ANT
wa 1967 yerekana : Assemblée
ibyagezweho Nationale de Transition bwakozwe
mu bushakashatsi
mu ntara zitandukanye (Transitional z’igihugu 5
.
National Assembly)
APADEC
Ubushakashatsi : Association
bwakurikiyeho du Parti Démocrate
binyuze muri zaChrétien
porogaramu
APR : Armée Patriotique Rwandaise
zihoraho zatangiye mu mwaka wa 1968 zitangijwe na Francis
APROBAMI
Van Noten6. : Ubwo Association des Partisbwabanje
bushakashatsi Monarchistes kwibanda ku
misezero y’abami Rwandais
kugira ngo habe kugereranya ubuvanganzo
nyemvugo n’ibyacukumbuwe
APROCOMIN: Association des Commerçants nk’ibisigaratongo, hanyuma
Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale deNilabwo
bwibanda ku hantu haranga igihe cya kera k’icyuma.
ubushakashatsi bwatangiye mu ntara zitandukanye mu gihugu:
Masse
ARD
3
Bequaert M., La: Alliance
position pour
actuelle de lalepréhistoire
Renforcement de laet au Ruanda-
au Congo Belge
Urundi, Berlin, Hambourg Bericht
Démocratie V. Internat. Kongress, 1958,1961, pp. 84-88.
4
Hiernaux J. et Maquet E., Cultures pré-historiques de l’âge des métaux au Ruanda-
ARDHO
Urundi et au Kivu:(Congo
Association Rwandaise
Belge), 1e partie, Bruxelles, pour
1956. la Défense des
5 Droits
Nenquin J.,”Contribution deStudy
to the l’Homme
of the prehistoric cultures of Rwanda and Bu-
rundi”, Annales, Serie in 8
AREDETWA : Association pour lenoRelèvement
o
Sciences humaines 59, Tervuren, M.R.A.C, 1967.
6
Van Noten F., Histoire archéologique du Rwanda, Tervuren, M.R.A.C, 1983.
Démocratique des Batwa
27
v
mu karere gakikije
ACRONYMS ibiyagaAND
bya ABBREVIATIONS
Burera na Ruhondo ahagiye
Philippe Simon 7
, i Ryamurari muri Ndorwa hajya Tshilema
___________________________________
Tshiluka no muri pariki y’Akagera ahagiye Bernard Lugan. Uyu
8
yabashije
A.A. gucukumbura ahantu hatandatu harimo ubuvumo
: Archives Africaines
bune. Hibanzwe cyanecyane mu magepfo y’igihugu, mu ntara ya
A.G. : Assemblée Générale
Butare, ahakozwe ubucukumbuzi ahantu henshi haranga igihe
ABAKI
cya : Alliance
kera k’icyuma, des na
bikozwe Bakiga
Francis Van Noten, Emile Roche
ABESC : Association des
na Marie Claudine Van Grunderbeek Bahutu
9
. Evoluant pour la
Suppression des Castes
ACRmyaka iyinga
Mu : Association des Cultivateurs
icumi yakurikiye, F. Van Notendu afatiye
Rwanda ku byo
\DWDEXUX\H
ADP NX EXU\R EXWXQJXUDQ\H
: Alliance DémocratiqueKDÀ des\·XPXJL
PeuplesZD %XWDUH
yatangije
ADR ubushakashatsi
: Alliance pour la Démocratie et la avumbura
bwimbitse bwatumye
inkono bashongesherezagamo
Réconciliation ubutare
Nationale i Kabuye (mu Karere ka
Gisagara) no mu nkengero zaho. Mu myaka ya 1978 na 1979,
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
M.-C. Van Grunderbeek yakomeje ubushakashatsi bwe mu
AFDL : Alliance des Forces
burasirazuba, uburengerazuba no muDémocratiques
majyaruguru ya pour la
Butare.
Libération
Na ho yahatahuye du Congo-Zaïre
inkono nyinshi bashongesherezagamo
AGOA akenshi
ubutare, : African Growth
akaba and Opportunity
yarabikeshaga ibikorwa Act
by’ubuhinzi
$,'6 bihakorerwa
byabaga $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
cyangwa ingaruka z’isuri.
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
Ni muri icyo gihe
AJER kandi, guhera
: Association mu mwaka
de la Jeunesse wa 1978, Bernard
Estudiantine
Lugan yatangiye gahunda y’ubugenzuzi muri pariki y’igihugu
Rwandaise
y’Akagera. Yakoze ubucukumbuzi ahantu hane. Ibyo yagezeho
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
muri ubwo bucukumbuzi bwe byerekana ko aho hantu
AM/AP imyaka
hashize : Arrêté ministériel/
irenga Arrêté présidentiel
igihumbi hatuwe. Ababanje kuhatura
AMR bariyambazaga
bakaba : Association des Moniteurs
ibikoresho du Rwanda
by’amabuye byo mu bwoko
AMUR
bwa : Association
wiltonien. des Musulmans
Naho abahatuye vuba bakaba aubariyambazaga
Rwanda
ANT
ibikoresho : Assemblée
bicuze mu butare Nationale de Transition
n’ibibumbano 10
.
(Transitional National Assembly)
Philippe
APADEC Simon yakoreye du
: Association ubushakashatsi bwe Chrétien
Parti Démocrate ku nkombe
z’ikiyaga cya Burera hagati ya 1980 na 1981. Yahavanye
APR : Armée Patriotique Rwandaise
ibikoresho bihagarariye inganda zitandukanye zo mu gihe
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
cy’amabuye. Hari nk’ibikoresho byo mu bwoko bwa sangoen
byavuye i NdagoRwandais
n’ibyo mu bwoko bwa wiltonien KDÀ \D
APROCOMIN: Association des Commerçants
Bugarama. Aha habonetse kandi Indigènes
injyo z’ibibumbano, iza kera
APROSOMA
7 : Association pour la Promotion Sociale de la
Simon Ph., «La région du lac Burera», Annexe 9, in Van Noten, Histoire archéologi-
Masse
que du Rwanda, Tervuren, Musée royal de l’Afrique centrale, 1983, pp. 137-148.
ARD
8
Tshilema T., : Alliance pour
«Ryamurari, Capitale le Renforcement
de l’ancien de laAnnexe 10, in
Royaume du Ndorwa»,
Van Noten, Histoire archéologique
Démocratie du Rwanda, Tervuren, M.R.A.C, 1983, pp. 149-153.
9
Van Grunderbeek M.-C., Roche E., et Doutrelepont H., «L’âge du fer ancien au Rwan-
ARDHO
da : Association
et au Burundi. Archéologie Rwandaise
et environement», pourdeslaAfricanistes
in Journal Défense52des (1-2),
1982, pp. 5-58. Droits de l’Homme
Lugan B., «Le Rwanda
AREDETWA
10
oriental» Annexe
: Association pour 8, in
leVan Noten, Histoire archéologique du
Relèvement
Rwanda, 1983, pp.137-148
Démocratique des Batwa
28
v
muri zo zikaba zisa cyane n’ibibumbano
ACRONYMS byo muri Masangano
AND ABBREVIATIONS
(mu Karere ka___________________________________
Ruhango)11.
Igitabo
A.A. cya Van Noten cyashyizwe
: Archives Africaines ahagaragara mu wa 1983
gisubiramo imirongo migari yaranze ubushakashatsi bwakozwe
A.G. : Assemblée Générale
mu ntara zitandukanye z’igihugu kugeza mu mwaka wa 1982.
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC mu :mwaka
Guhera Associationwa 1986,des Bahutu Evoluant pour
Ingoro y‘Umurage la
w’Amateka
Kamere y’i Suppression
Mayanse (Budage) des Castes yakoze ubushakashatsi
ACR
bushingiye ku: Association
bumenyi bw’igihu des Cultivateurs
k’isi ahitwadu mu Rwanda
Masangano
ku
ADPburyo bwikurikiranya. Aho hantu des
: Alliance Démocratique hataburuwe
Peuples ibisigazwa
by’inyamaswa
ADR : Alliance pour la Démocratie et la byo mu gihe
zo ku gihe k’isaturabuye, ibikoresho
cya kera cy’amabuye n’ibibumbano
Réconciliation bya kera. Ingoro y’Umurage
Nationale
w’u Rwanda na yo yahavanye ibisigazwa bisa n’ibyo mu gihe
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
k’ibikorwa by’ubugenzuzi bubanziriza ubushakashatsi nyirizina
AFDL
hagati y’imyaka : Alliance
ya 1999des na Forces
2004. Mu Démocratiques
mwaka wa 2006, pourubwola
bugenzuzi ndetse Libération du Congo-Zaïre
n’ubucukumbuzi ku hantu haranga igihe cya
AGOA
kera k’icyuma: bwasubukuwe
African Growth and Opportunity
n’abashakashatsi bo Act
muri College
$,'6
University of $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
London bafatanije n’abashakashatsi bo mu Kigo
k’Ingoro
AIMO z’Igihugu z’Umurage
: Affaires Indigènes w’uetRwanda n’abanyeshuri bo
Main-d’oeuvre
muri
AJERKaminuza Nkuru y’u Rwanda.
: Association de la Jeunesse Estudiantine
Rwandaise
2.1.3 Ihinduka ry’ijuru ry’ahantu n’iry’imiterere y’igihugu
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP
a) Impinduka: zo Arrêté
mu giheministériel/
cya kera Arrêté
zerekeye présidentiel
imiterere y’ijuru
AMR
ry’ahantu : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT no mu: tundi
Kimwe Assembléeturere Nationale
twa Afurika, deakarere
Transitionk’ibiyaga bigari
aho u Rwanda ruherereye, National
(Transitional kagize impinduka
Assembly)z’ijuru ryako
mu
APADECgihe k’ikibariro cya kane k’imibereho
: Association du Parti Démocrate y’isi, izo mpinduka
Chrétien
kandi zikaba zaragize ingaruka ku bimera. Kugeza ubu,
APR : Armée Patriotique Rwandaise
ubushakashatsi bwerekeye ubumenyi bw’igihu k’isi, ubwerekeye
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
imiterere n’imisusire yacyo, ndetse n’ubumenyi bw’insinda
bukaba buterekana Rwandais impinduka z’ijuru zaba zarabaye kera.
APROCOMIN: Association
Ariko isesengura riheruka ryerekeye des Commerçants
ibisigazwa Indigènes
by’inyamaswa
APROSOMA : rituma
n’iby’ibimera Association pour la
tumenya ukoPromotion
ibidukikijeSociale
byaridebiteye,
la
by’umwiharikoMasse imihindagurikire ya kera yerekeye imiterere
y’ijuru
ARD ry’ahantu byaranze
: Alliance pourimpera z’igihe k’ikibariro
le Renforcement de la cya kane
k’imibereho y’isi muri
Démocratie Afurika yo hagati n’iy’iburasirazuba.
Ibihe by’ubukonje byatumye amashyamba yiyongera, isuri
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
iragabanuka; imvura nyinshi na yo ituma urugero rw’amazi
Droits de l’Homme
Simon Ph., «La région
AREDETWA : Association
11
du lac Burera», Annexe
pour in Van Noten, Histoire archéologi-
le9,Relèvement
que du Rwanda, 1983, pp. 137-148.
Démocratique des Batwa
29
v
y’ibiyaga n’inzuzi rwiyongera.AND
ACRONYMS ArikoABBREVIATIONS
ahandi, ubutayu bwatsembye
amashyamba,___________________________________
butuma isuri n’umuvumba w’inzuzi byiyongera,
urugero rw’amazi y’inzuzi n’ibiyaga na rwo ruragabanuka.
A.A. : Archives Africaines
Muri rusange ibyagezweho n’ubushakashatsi biracyatatanye
A.G. : Assemblée Générale
haba mu buryo bw’igihe n’aho bwakorewe. Gusa ubuhari
ABAKI tugira
butuma : Alliance des cy’uko
igitekerezo Bakigaimiterere y’ijuru ry’ahantu
ABESCihinduka
yagiye : Association
guhera mudes Bahutu
bihe Evoluant
bya nyuma pourimpera
byaranze la
Suppression
z’igihe k’ikibariro des Castes
cya kane k’imibereho y’isi. Ahazwi ku izina rya
ACR
Masangano, : Association
mu des Cultivateurs
mahuriro y’imigezi ya Nyabarongo duna
Rwanda
Mukungwa,
ni
ADP hamwe mu: Alliance
hantu hagaragaza izo mpinduka
Démocratique zivugwa kandi
des Peuples
hakagaragaza
ADR mu nshamake amateka y’imihindagurikire
: Alliance pour la Démocratie et la yabaye
muri kano karere u Rwanda ruherereyemo
Réconciliation Nationale guhera mu myaka
isaga ibihumbi ishize. Aha hantu hatanze amakuru yerekeye
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
ubumenyi butandukanye: ubumenyi bw’amazi, ubumenyi
bw’igihu k’isi, Alliance
AFDL : ubumenyi des bw’ibinyabuzima
Forces Démocratiques pourkera,
byabayeho la
Libération dun’amateka.
ubumenyi bw’ibisigaratongo Congo-Zaïre
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6 ubu ubushakashatsi
Kugeza $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
bwakozwe ntabwo busesuye, bityo
EXNDEDEXWX]X\H$ULNRUHURXEZREXVKDNDVKDWVLEXÀWHDNDPDUR
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
kanini
AJER mu by’ubuhanga;
: Associationikidanago k’ibimaze
de la Jeunesse kwandikwa gituma
Estudiantine
dushobora kumenya imbanda z’intangiriro y’isi muri aka karere
Rwandaise
u Rwanda ruherereyemo guhera mu myaka ibihumbi ijana
ALIR
ishize.
: Armée de Libération du Rwanda
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR
Isesengura : Association
ryakozwe ku des Moniteurs
mihiro du Rwanda
y’ubutaka ryerekana ko
AMUR
mu ntangiriro: Association
umugezi wa desNyabarongo
Musulmanswatembaga
au Rwandaugana
ANT majyaruguru.
mu : Assemblée
NyumaNationale
habaho de Transition
iruka ry’ibirunga, maze
amahindure atemba agana mu
(Transitional magepfo
National akurikira icyogo cya
Assembly)
Nyabarongo.
APADEC Ayo mahindure yabaye nk’akora
: Association du Parti Démocrate Chrétien umugungiro
utuma uwo mugezi uhindura ikerekezo wari usanganywe. Ni
APR : Armée Patriotique Rwandaise
EZRD\RPD]L\D1\DEDURQJRDWDULDJLÀWHDKRNXPHQHUD\DED\H
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
nk’akora ikiyaga cyangwa indeko ifukuye buhoro. Muri iyo ndeko
hikenekagamo Rwandais
umucanga, ibumba n’ubutaka bwatembanwe
APROCOMIN: Association des Commerçants
n’amazi. Ibisigazwa by’ibinyabuzima biba mu maziIndigènes
na byo bikaba
APROSOMA
byiganje muri: iyo
Association
ndeko. pour la Promotion Sociale de la
Masse
Buhoro
ARD buhoro, amazi pour
: Alliance ya Nyabarongo yagiye de
le Renforcement yishakira
la indi
nzira, afata ikerekezo cyo
Démocratie mu magepfo y’uburasirazuba. Indeko
yatangiye kugabanuka amazi agenda ashiramo uko amazi
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
yarushagaho guhamya icyogo cy’umugezi wa Nyabarongo.
Droits amazi
Kubera iyo mpamvu, de l’Homme
yaragabanutse cyane mu ndeko ku
AREDETWA : Association pour
buryo bitari bigikundira imvubu kuba le Relèvement
aho hantu.
Démocratique des Batwa
30
v
Mu gihe imvubu zabaga zoga
ACRONYMS muri
AND ayo mazi yabaga ashira mu
ABBREVIATIONS
ndeko, imbogo___________________________________
n’inzovu zo zabaga ziri ku nkombe, zirisha cyangwa
se zishotse. Ni muri icyo kibariro, ibisigazwa by’amahindure
y’ibirunga
A.A. byageze muri ako
: Archives gace ka Masangano.
Africaines
A.G. : Assemblée Générale
Aho umugezi umaze kugira icyogo cyawo, indeko na yo imaze
ABAKI ni bwo
gukama, : Alliance
abantudes Bakiga
baje gutura mu nkengero z’ahahoze
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
LQGHNRKDÀ\DKRLVRNR\·DPD]LDVK\XVK\H\DVK\LUDJDXEXWDND
bwa taraverite Suppression
,ELPHQ\HWVRdes Castes
E\·XNR DEDQWX EDWX\H KDÀ DKR
ACR bigaragara
bikaba : Association
mu mihirodesy’ubwo
Cultivateurs
butaka,du
ahoRwanda
dusangamo
n’ibisigazwa
ADP by’ibinyabuzima by’ibinyangoro.
: Alliance Démocratique Ibyo bimenyetso
des Peuples
byose
ADR bikaba : Alliance pour la Démocratie et la dusangamo
biri muri iyo mihiro iza nyuma y’iyo
ibice by’amakoro n’umucanga wo
Réconciliation mu mazi.
Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Ahanini ibisigazwa byinshi byagaragaye aho hantu guhera muri
AFDL ebyiri : z’ubujyakuzimu.
metero Alliance des Forces Démocratiques
Isesengurwa pour laku
ryabyo rituruka
mihiro y’ubutakaLibération du Congo-Zaïre
itandukanye, ryatumye hatahurwa ibisigazwa
AGOA
by’inyamaswa :zabaye
African ahoGrowth
mu bihe and Opportunity
bitandukanye Act ry’igihu
by’ihangwa
$,'6Mu muhiro
by’isi. $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
w’ubutaka bwa taraverite n’ubw’umucanga munini
ho
AIMOhagaragaye ibisigazwa by’ibiburangoro
: Affaires Indigènes nk’ibinyamunjonjorerwa
et Main-d’oeuvre
n’amagufwa
AJER y’inyamabere
: Association nini
denk’inzovu, imvubu,
la Jeunesse imbogo n’ay’izindi
Estudiantine
nyamaswa nka sitatunga. Reba igishushanyo gikurikira :
Rwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Igishushanyo cya 1 : Amagufa y’insigarabutaka yabonywe i
AM/AP
Masangano : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
(Transitional National Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Rwandais
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Masse
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Ibirari by’uko abantu bigeze gutura aho i Masangano byatahuwe
Démocratie
NXQNRPEH]·XUX]L1\DEDURQJRDKDKR]HLQGHNRLULKDÀJXNDPD
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
burundu, ahagendwaga n’imvubu, inzovu, imbogo n’izindi
nyamaswa aboDroits
bantu de l’Homme
baba bararyaga. Iyo gutura kwabaye mu
AREDETWA : Association pour le Relèvement
nkengero z’aho amahindure y’ibirunga yagarukiye. Ibyo birari
Démocratique des Batwa
31
v
by’uko abantu bahatuye byagaragaye
ACRONYMS mu muferege wa metero
AND ABBREVIATIONS
ebyiri zibanza, ni ukuvuga ku muhiro w’ubutaka bugizwe na
___________________________________
taraverite no mu gice cyo hejuru cy’umucanga munini.
A.A. : Archives Africaines
Birazwi ko ahagana hagati y’imyaka 70000 na 40000 mbere
A.G. : Assemblée Générale
y’ivuka rya Yezu, ijuru ry’i Rwanda ryahindutse riva mu kiciro
ABAKI
cy’umwuka : Alliance
wumutse des Bakiga
rikagana mu cy’umwuka uhehereye. Muri
ABESC : Association des
icyo gihe, amashyamba yaragabanutseBahutucyane
Evoluant pourubweya
mu gihe la
bwiyongeraga. Suppression
Guhera mu mwaka des Castes
wa 40000 mbere y’ivuka rya
ACR ijuru ryo
Yezu, : Association
mu Rwandades Cultivateurs
ryaranzwe du Rwanda
n’umwuka uhehereye,
muri
ADP icyo gihe, ishyamba
: Alliance ryongeye kwagura
Démocratique ubuso, kurusha
des Peuples
uko
ADR biteye kuri ubu
: Alliance pour la Démocratie et la30000 mbere
12
. Ahagana mu mwaka wa
y’ivuka rya Yezu, ijuru ryo mu Nationale
Réconciliation Rwanda ryaranzwe n’ubukakare
bityo amashyamba yongera kugabanuka, ari ko ubweya na bwo
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
bwiyongera usibye ahantu hakomeje kugira imvura ihagije.
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Ahagana mu myaka Libération
ya 18000du naCongo-Zaïre
15000 mbere y’ivuka rya Yezu,
AGOA
icyo : African
gihe habayeho Growth and
kumagatana Opportunity
n’umwuka ukonjeActku buryo
$,'6
ishyamba $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ryongeye kwiyongera. Nyamara mu gihe cya nyuma
k’ikibariro
AIMO cya kane
: Affaires k’imibereho
Indigènesy’isi (12500 mbere y’ivuka rya
et Main-d’oeuvre
Yezu),
AJER habayeho igihe cy’ubushyuhe
: Association de la Jeunesse n’umwuka
Estudiantine uhehereye,
kirangwa n’imvura nyinshi yiyongereye cyane hagati y’imyaka
Rwandaise
ya 8000 na 4000 mbere y’ivuka rya Yezu. Urugero rw’amazi
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
y’ibiyaga rwariyongere, maze ahagana mu mwaka wa 5000
AM/APy’ivuka: rya
mbere Arrêté
Yezu ministériel/
agera ku rugero Arrêté présidentiel
tubona kuri ubu. Ariko
AMR y’imyaka
hagati : Association
ya 2500 na 2000 des Moniteurs
mbere y’ivuka duryaRwanda
Yezu, habaye
AMUR
igihe : Association
cyo kumagatana des Musulmans
cyatumye amazi yo muau Rwanda
kiyaga cya Kivu
ANT
agabanuka : Assemblée
cyane. AhaganaNationale
mu mwaka dewa Transition
2000 mbere y’ivuka
rya Yezu, imiterere y’ijuru ryo mu
(Transitional Rwanda
National yaranzwe n’ubushyuhe
Assembly)
n’umwuka
APADEC uhehereye byiyongereye
: Association du Parti Démocrate ariko ntibyagera ku rugero
Chrétien
byagize mbere y’umwaka wa 4000 mbere y’ivuka rya Yezu13.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
b. Imihindagurikire y’ibimera
Rwandais
APROCOMIN:
ImihindagurikireAssociation des Commerçants
y’imiterere y’ibidukikije yatangiye Indigènes
kwigaragaza
guhera mu kinyagihumbi
APROSOMA : Association cyapour
mbere lambere
Promotiony’ivuka rya Yezu.
Sociale de Ibintu
la
bifasha kumenya uko
Masse ibyo bidukikije byari biteye ni inyamaswa,
ibimera, imiterere y’imisozi (ubutumburuke, amabuye, amazi).
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Démocratie
12
Servant M. et Servant–Vildary S., «Nouvelles données pour une interprétation paléo-
ARDHO : Association Rwandaise
climatique de séries continentale du bassin pour larécent,
Tchadien (Pléistocène Défense des
Holocène) », in
Van Zinderen BakkerDroits de l’Homme
E.M., Palaeoecology of Africa, VI, pp. 87-92.
Robertshaw W.-P.,
AREDETWA
13
“Climate changepour
: Association and thelerise of political complexity In western
Relèvement
Uganda”, in Journal of History, 41, 2000, pp. 1-28.
Démocratique des Batwa
32
v
Isesengura ry’insinda
ACRONYMS n’iry’ibisigazwa by’imbaho, hiyongereyeho
AND ABBREVIATIONS
kubona amakara n’ibisigazwa by’inyamaswa zabaga mu karere
___________________________________
bidufasha kongera kurema ishusho y’imiterere y’ibimera byariho
hamwe
A.A. na hamwe mbereAfricaines
: Archives y’imyaka 2000.
A.G.
Hashize imyaka: Assemblée Générale
ibihumbi bibiri, ibikorwa by’umuntu bitangiye
ABAKI
kwiyongera : Alliance
cyane des Bakiga
ku buryo bigira ingaruka ku hantu atuye.
ABESC n’ubuhigi
Uburobyi : Association des Bahutu
byiyambazaga gutwikaEvoluant
ishyamba,pour la
ibikorwa
by’ubuhinzi n’ubworozi bigenda
Suppression des Castes byangiza buhoro buhoro
ibidukikije.
ACR :Uko kwangirika
Association kwarushijehodugukabya
des Cultivateurs Rwanda mu
gihe
ADP cya kera: Alliance Démocratique des Peuplesmu butare
k’ibyuma, ubwo ibikoresho bikoze
byiyambazwaga mu gukonda ishyamba. Ibikoresho biconze
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
mu mabuye byari bimenyerewe gukoreshwa guhera mu myaka
LVDJD PLUL\RQLRéconciliation Nationale
QWD UXKDUH UXQLQL E\DUL ELJLÀWH NDQGL XPXULUR
AEC
w’ishyamba : Agglomeration
na Extra-Coutumières
wo ntabwo wangizaga ubweya. Ishyamba ry’ijuri
AFDL : Alliance des Forces
ryo ryari ritaribasirwa no kwangirika. Démocratiques pour la
Libération du Congo-Zaïre
Mbere
AGOA y’uko : uruhare rw’umuntu
African Growth ku bidukikijeAct
and Opportunity rurushaho
kwigaragaza, cyanecyane rushingiye ku bumenyi mu kongera
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
umusaruro w’ibiribwa no gutunganya ibyuma, bigaragara ko
AIMO
ibidukikije : Affaires
byari biteye Indigènes
ku buryo et Main-d’oeuvre
bukurikira: uburengerazuba
AJER
n’amajyaruguru : Association
ashyira de la Jeunesse Estudiantine
uburengerazuba bw’igihugu hari
haherereye ubwokoRwandaisebutandukanye bw’ibimera; ishyamba
ALIR
ry’intaraganya : Armée
rikaba de Libération
ryari du Rwanda
riri ku nkombe z’ikiyaga cya Kivu,
ishyamba
AM/AP ry’urugano ryo mu misozi
: Arrêté ministériel/ n’ishyamba
Arrêté ryo munsi
présidentiel
y’imisozi
AMR yari yiganje mu turere tw’u Rukiga,
: Association des Moniteurs du Rwanda u Buberuka, ku
misozi
AMUR yose y’ibisi bya Kongo-Nili n’ahari
: Association des Musulmans au Rwandaishyamba ry’ubu
rya Nyungwe. Muri make ibyo bimera byari mu karere kari
ANT : Assemblée Nationale de Transition
iburengerazuba bwa Mukungwa na Nyabarongo.
(Transitional National Assembly)
APADEC
Mu majyaruguru: Association
y’igihugu,du Parti Démocrate
igishanga Chrétien
kirimo nyiramugengeri
mu
APR Rugezi, iburasirazuba bw’ikiyaga cya
: Armée Patriotique Rwandaise Burera, kiduhamiriza
ko higeze kubaho
APROBAMI ibimera des
: Association byo Partis
mu misozi miremire. Inkombe
Monarchistes
z’iburengerazuba bw’ikiyaga cya Ruhondo zo ziduhamiriza ko
Rwandais
KDULXEZH\DEXÀWHLVK\DPEDQGHWVHQ·LVK\DPEDU\RNXQNXND
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
yari mu kibaya kiganjemo amahindure yo munsi y’ibirunga.
APROSOMA
Isesengura : Association
ryakozwe pour la Promotion
kuri nyiramugengeri Sociale
yo mu de la cya
kinyejana
Masse rya Yezu ryerekanye ko munsi y’umusozi
mbere nyuma y’ivuka
ARDRwaza hahoze
wa : Alliance pour le
ishyamba Renforcement
rikikijwe n’ubweyadeburimo
la ibiti.
Ugana mu magepfo, Démocratie
mu masangano y’inzuzi za Mukungwa na
Nyabarongo,
ARDHO hari ishyamba Rwandaise
: Association ry’urugano ryopourmulamisozi miremire
Défense des
rigenda rikagera mu kibaya cy’amahindure
Droits de l’Homme kirangwa n’ubweya
burimo ishyamba. Ugana muri Kigali y’ubu, i Rwankuba
AREDETWA : Association pour le Relèvement
KDUDQJZDJDQ·LPLVR]LLÀWHLVK\DPED
Démocratique des Batwa
33
v
Mu Magepfo ACRONYMS
y’igihugu, muAND karere kava i Ngoma kugera ku
ABBREVIATIONS
Kanyaru ku ruhande rumwe, no hagati ya Ngoma na Gisagara
___________________________________
ku rundi ruhande, ahagana hagati y’umwaka wa 200 na 700
Q\XPD\·LYXNDU\D<H]XKDULXEZH\DEXÀWHLVK\DPEDEZDJLUD
A.A. : Archives Africaines
ndetse n’ibiti binini nko mu karere ka Kigembe. Kuri iyo
A.G. : Assemblée Générale
miterere hiyongeragaho ishyamba ryo ku nkuka ryabaga rikikije
ABAKI 14. Ubwumagatane
imikoki : Alliance desbw’ijuru
Bakigaryo mu Rwanda bwabayeho
ABESC mu mwaka
ahagana : Association
wa 2500des Bahutu
mbere Evoluant
y’ivuka pour
rya Yezu la
ryatumye
hari amashyambaSuppression des Castes
acika. Imiterere y’ijuru rirushijeho guhehera
ACR gutuma: Association
ryari des Cultivateurs
ishyamba rirushaho kongera du Rwanda
ubuso ahagana
mu
ADPmwaka wa 2000 mbere
: Alliance y’ivuka rya des
Démocratique Yezu, iyo abantu baba
Peuples
bataratangiye
ADR kurimbura ibimera.
: Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
Ni ahagana muri icyo gihe abantu babayeho mu gihe cya kera
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
k’ibyuma babonye ubutaka bwiza n’ibimera biberanye n’ubuhinzi,
ubworozi no Alliance
AFDL : des Forces
gutunganya ibyuma.Démocratiques
Gushongeshapour la
ubutare
bw’icyuma byaba Libération du Congo-Zaïre
byaramamaye guhera mu binyejana bya mbere
AGOA y’ivuka: African
nyuma rya Yezu.Growth
Ubuhinziand Opportunity
bwifashisha Act bikoze
ibikoresho
$,'6
mu $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
cyuma bwagiye bukenera ubuso bugari bwo gukonda. Ibyo
bikorwa
AIMO byo gukonda
: Affairesna byo byatumye
Indigènes ishyamba rigabanuka
et Main-d’oeuvre
risigira
AJER umwanya ubweya. de
: Association Mulakinyagihumbi cya kabiri nyuma
Jeunesse Estudiantine
y’ivuka rya Yezu, igihe cyo kuraza imirima cyagiye kigabanuka
Rwandaise
uko umubare w’abaturage na wo wagiye wiyongera. Izo mpamvu
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
zose zishingiye ku buhanga mu bya tekiniki zatumye ibidukikije
AM/AP
byangirika, : Arrêtébw’abaturage
ubuzima ministériel/ burahinduka,
Arrêté présidentiel
n’umuvuduko
AMR
wo : Association des Moniteurs du Rwanda
kororoka uriyongera.
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
2.1.4
ANT Ibihe mbanzirizamateka mu Rwanda
: Assemblée Nationale de Transition
(Transitional National Assembly)
Duhereye
APADEC ku :bisigazwa byavumbuwe
Association mu Rwanda Chrétien
du Parti Démocrate no mu karere
k‘ibiyaga bigari, ibihe mbanzirizamateka by’u Rwanda bishobora
APR : Armée Patriotique Rwandaise
kugabanywa mu byiciro bibiri bikubiye mu bihe bibiri: igihe cya
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
kera cy’amabuye n’igihe cya kera k’ibyuma.15
Rwandais
APROCOMIN:
Ibyo Association
bihe n’ibisigazwa des Commerçants
by’ibisigaratongo, uhereyeIndigènes
ku bya vuba
APROSOMA
ugana ku bya: kera,
Association
bikubiye pour
mu la Promotion Sociale
mbonerahamwe de la
ikurikira:
Masse
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
14
Van GrunderbeekDémocratie
M.-C., Roche E., et Doutrelepont H., «L’âge du fer ancien au
Rwanda et au Burundi. Archéologie et environement », in Journal des Africanistes, 52
ARDHO
(1-2), : Association Rwandaise pour la Défense des
1982, pp. 33-41.
15
Van Noten F., TheDroits de l’Homme
archeology of central Africa, Akademiche druck-und Verlag-
sansalt, Graz, 1982; Sutton,
AREDETWA : Association pour J.E.G.,“ The aquatic civilisation of middle Africa”, in
le Relèvement
Journal of African History, 15, 1974, pp. 527-546.
Démocratique des Batwa
34
v
Imbonerahamwe ya 1: Ibihe
ACRONYMS mbanzirizamateka
AND ABBREVIATIONS mu Rwanda
___________________________________
Hari imbumbo zitandukanye zo
Igihe cya vuba k’ibyuma
A.A. mu bwoko bwa urewe.
: Archives Africaines
Ibibumbano byo mu bwoko bwa
A.G. : Assemblée
Igihe cya kera k’ibyuma Générale
urewe.
ABAKI : Alliance des Bakiga
Hari imbumbo zo mu bwoko
Isenabuye : Association des Bahutu Evoluant pour la
ABESC butandukanye.
Suppression des Castes
Igihe cya vuba cy’amabuye Tshitoliye Wilitoniye
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
Igihe cyo hagati L u p e m b i y e
ADP : Alliance Démocratique des Peuples Magoziye
cy’amabuye Sangoen
ADR : Alliance pour Asheleye
la Démocratie et la
Igihe cya keraRéconciliation Nationale asheleye cyangwa
cy’amabuye Imbanziriza
AEC olduvayi
: Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
a. Ibihe by’amabuye
Libération du Congo-Zaïre
AGOA¾ Igihe cya: African Growth and Opportunity Act
kera cy’amabuye
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
AIMO cya kera
Igihe : Affaires Indigènes
cy’amabuye et Main-d’oeuvre
kigaragazwa n’ubwoko bubiri
AJER
bw’inganda: : Association de la Jeunesse Estudiantine
ubwa olduvayi n’ubwa asheleye.
Rwandaise
Uruganda
ALIR rwa Olduvayi
: Armée de Libération du Rwanda
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
Ibikoresho bya kera biranga uru ruganda byaturutse mu gishanga
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
cya Omo, mu gihugu cya Etiyopiya, bikaba byarakoreshwaga
AMUR
mu : Association
myaka iyinga miriyonides Musulmans
ebyiri au Rwanda
n’igice. Ibikoresho nk’ibyo
ANT : Assemblée Nationale de Transition
E\DYXPEXZH NDQGL NX QNRPEH ]·LEL\DJD Q·LELVKDQJD ELUL KDÀ
y’ikena cya Rift (Transitional National Assembly)
Valley mu majyaruguru ya Tanzaniya, i Olduvayi
George
APADEC ku nkombe z’ikiyagadu
: Association cyaParti
Turkana muri Kenya.
Démocrate Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Ibikoresho biranga
APROBAMI : Associationuruganda rwa
des Olduvayi
Partis bikubiye mu byiciro
Monarchistes
bibiri bitandukanye, biri hagati y’igihe k’imyaka miriyoni ebyiri
Rwandais
n’igice na miriyoni imwe n’igice.
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA
Ibya Olduvayi: Association pour la Promotion
ya kera bikubiyemo Sociale
imbazo, ibitema de la mu
bikoze
mabuye aconze Masse
nabi n’utubaru twayo. Byakoreshwaga mu
ARD amagufa
gukata : Alliance pour umusokoro,
bavanamo le Renforcement de la
kubaga inyamaswa,
kwica inyamabere ntoya,
Démocratie ibikururanda, ibikeri, imiserebanyi
n’utunyamasyo.
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Droits de l’Homme
Olduvayi yisumbuye irangwa n’ibikoze mu ntima zitaremereye
AREDETWA : Association pour le Relèvement
z’ibinyampande ebyiri. Amabuye abarizwa muri ibi byiciro
Démocratique des Batwa
35
v
by’uruganda ACRONYMS
rwa olduvayi AND
ntabwo aragaragara mu Rwanda.
ABBREVIATIONS
Ibi bikoresho ___________________________________
byakoreshwaga kandi n’ibisabantu «hominidés»,
bishoboka ko bari ba homo habilis bari batunzwe n’ubuhigi no
gusoroma. Usibye
A.A. ibikoresho
: Archives by’amabuye, ibyo bisabantu byaba
Africaines
byarakoreshaga ibikoresho bisaza nk’ibiti, impu, amagufa,
A.G. : Assemblée Générale
ibishishwa n’ibindi.
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC
Uruganda rwa : Association
Asheleye des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
ACR
Uru ruganda rwaba : Association des Cultivateurs
rwaratangirijwe muri Afurikadu Rwanda
y’uburasirazuba
ahitwa Olduvayi
ADP George
: Alliance mu ndeko des
Démocratique ya Peuples
II. Uru ruganda
rutandukanijwe
ADR n’urwa Olduvayi
: Alliance pour la Démocratie et labw’ibikoresho
n’ubunini
bikorwa, biva Réconciliation
ku bimene binini Nationale byavuye ku bice binini
by’amabuye ku buryo kubimena bisaba imbaraga n’ubuhanga.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Ibikoresho bigaragara ku migabane yindi yo ku isi yavumbuwe
AFDL
mbere: Afurika,Alliance
: des Forces
Aziya n’Uburayi Démocratiques
bw’epfo pour la
n’ubw’uburengerazuba.
Uru ruganda rwaba Libération du Congo-Zaïre
rwaratangiye ahagana mu myaka miriyoni
AGOA
imwe n’igice. :Rwabayeho
African Growth mu gihe andkimwe
Opportunity Act
n’urwa Olduvayi mu
$,'6
gihe k’imyaka$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ibihumbi magana . 16
Masse
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Démocratie
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
17 Droitstode
Ninquin J., “ Contrubition the l’Homme
study of`the prehistoric cultures of Rwanda and Bu-
rundi”, in Annales, Série
AREDETWA : Association pour 8, Sciences humainesle nRelèvement
o
59, Tervuren, M.R.A.C, 1967; Van
Noten, F., Histoire archéologique du Rwanda, Tervuren, M.R.A.C, 1983.
Démocratique des Batwa
40
v
Ikarita ya 1: Ahantu haherereye
ACRONYMS inzibutso z’ibihe byo
AND ABBREVIATIONS
hagati n’ibya___________________________________
vuba by’amabuye:
18 Masse
Epstein H., The origin of the domestic animals of Africa, vol. I et II, in Africana, New
ARD
York - London- : Alliance
Munich, pour1971;
Publ. corp., le Renforcement de laand milking in
Ehret C., “Cattle keeping
African History: The linguistic evidence”, in Journal of African
Eastern and SouthernDémocratie
History, 8(1), 1967, pp. 1-17.; Ehret C., “Paterners of Bantu Central Sudanic Settlement
ARDHO
in : Association
central and Sourthern Rwandaise
Africa”, in Transafrican pour
Journal la Défense
of History, despp.
3(1), 1968,
Droits de l’Homme
(KUHW&³7KH¿UVWVSUHDGRI)RRGSURGXFWLRQWRVRXWKHUQ$IULFD´LQ(KUHW&
Posnansky, M. (éds),
AREDETWA : Association The Archaeological
pourandle Linguistic
Relèvement Reconstruction of African
History, 1982, pp. 158-181. ; Bender M.-L., “Livestock and linguistics in North and East
Démocratique des Batwa
46
v
b. Ibihe by’ icyuma cyangwa
ACRONYMS ANDibihe by’ubutare
ABBREVIATIONS
___________________________________
¾Igihe cya kera k’icyuma
A.A. : Archives Africaines
Byaragaragaye ko itunganyabyuma rizwi muri aka karere
A.G. : Assemblée Générale
k’ibiyaga bigari, cyanecyane hashingiwe ku nkono nyinshi
ABAKI
zagaragaye : Alliance des
n’ibibumbano Bakiga
bijyana na zo19. Iryo tunganyabyuma
ABESC
akenshi ryagiye: Association
ribangikanades Bahutu Evoluant
n’ibisigazwa byerekana pour la
ishongesha
Suppression
ry’ubutare: amatafari, des Castes
inkero z’imivuba, inkamba n’ibiroba biranga
ACR
aho izo nkono: Association
zari zubatse. des
AhantuCultivateurs du Rwanda
ikenda haturutse amatafari
\DNRUHVKHMZH: PX
ADP NXEDND
Alliance L]R QNRQR des
Démocratique ]DULPeuples
]LÀWH XPXE\LPED
n’ishusho
ADR bitandukanye uko uturere dutandukanye.
: Alliance pour la Démocratie et la Inkono
za kera muri zo, zaba zarubatswe
Réconciliation mu kinyejana cya 7 mbere
Nationale
y’ivuka rya Yezu. Ariko rero ibikorwa byo gushongesha ubutare
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
bw’icyuma bwasakaye cyane mu gihe cyakurikiye ivuka rya Yezu.
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Ariko rero, gucukura Libération du Congo-Zaïre
ubutare bw’icyuma byaba bitarakorwaga
AGOA
cyane, nubwo:ubutare Africanbutari
Growth and Ibyo
ikibuze. Opportunity Act
bituma duhamya yuko
$,'6
itunganyabyuma $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ryakomeje gukorwa ku buryo bw’ubukorikori.
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
Ubushakashatsi
AJER bwakozwede bukaba
: Association la Jeunesse bwaribanze
Estudiantine cyanecyane
mu Ntara y’Amagepfo, ahahoze ari muri Butare, aho ibikorwa
Rwandaise
byo gushongesha ubutare bw’icyuma byari byarasakaye cyane
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
hagati y’ikinyejana cya 3 n’icya 7 nyuma y’ivuka rya Yezu. Ibyo
AM/AP
bikaba byaraturutse: Arrêtéahanini
ministériel/ Arrêté présidentiel
ku buhahirane hagati y’u Rwanda,
AMR
ibindi bihugu: Association
bikikije ibiyaga desbigari
Moniteurs du Rwanda
n’ibihugu biherereye mu
AMUR
burasirazuba: bw’Afurika.
AssociationUbwo des Musulmans
buhahirane au no Rwanda
kugenderana
ANT : Assemblée
hagati y’ibyo bihugu Nationale
by’Afurika bikabade Transition kera cyane
byaratangiye
kurusha uko byandikwa(Transitional mu bitabo
National by’amateka.
Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
Kugeza ubu, inkono 14 ziremye ku buryo bumwe ni zo
APR : Armée Patriotique Rwandaise
zataburuwe. Zirasa, gusa zigatandukanywa n’umubyimba
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
wazo. Zifukuye mu butaka ku burebure buri hagati ya cm 20
na 60 kandi zikagira Rwandais umurambararo uri hagati ya cm 80 na
APROCOMIN: Association
90. Ariko zimwe muri izo nkono des Commerçants
zifukuye mu Indigènes
butaka zikaba
APROSOMA
zaragiraga ibipimo : Association pour lank’izabonetse
byisumbuyeho Promotion Sociale de la
i Nyaruhengeri
na Cyamukuza. Masse
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Ibyo bintu byose byataburuwe byagaragaye byuzuye ibisigazwa
Démocratie
by’ibishyaba byabaga bipfundikiye inkono, bigafasha gufungirana
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Droits
African Ethnohistory”, de Anthropology,
in Current l’Homme 23(3), 1982, pp. 316-317.
Schmidt P., Historical Archeology:
AREDETWA : Association pour
19
a structural Approach in an African Culture,
le Relèvement
Westport, Greenwood Press, 1978.
Démocratique des Batwa
47
v
ubushyuhe bw’ubutare
ACRONYMS kugira
ANDngo umushonge uboneke vuba.
ABBREVIATIONS
,JLVK\DED F\DEDJD JLÀWH XPXUDPEDUDUR XJHQGD XJDEDQXND
___________________________________
uhereye ku munwa ujya ku ndiba. Byabaga bibumbye ku buryo
bw’imihiro
A.A. y’ibumba
: Archivesigerekeranye,
Africaines zigasa n’iziburungushuye
nk’umutemeri. Amabondo yabaga asennye n’intoki, rimwe na
A.G. : Assemblée Générale
rimwe ku ruhande rw’imbere hagaragara imirambo y’intoki,
ABAKI
naho : Alliance
ku mubyimba des hari
inyuma Bakiga
imanzi z’imirongo ikebye.
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
$ULNRKDULLQ\LEXWVDQ\LQVKL]DJDUDJD\H]DUL]LÀWHLQNRQR]LNR]ZH
ACRmatafari :y’amabumbano,
mu Association descyanecyane
Cultivateurs du Rwanda
nk’ayo ku misozi ya
Kabuye,
ADP Gahondo na Remera.
: Alliance Ku musozi
Démocratique deswaPeuples
Kabuye inzibutso
34
ADR zashyize : Alliance pour la Démocratie et la Ahafukuye
ahagaragara ibisigazwa by’inkono.
harimo amatafari, inkero z’imivuba,
Réconciliation inkamba, amakara n’injyo
Nationale
nkeya (reba ifoto ikurikira):
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Igishushanyo Alliance
AFDL : cya 4 :des Forces Démocratiques
Amatafari pour la
yabonywe i Muyunzwe
(Ikinyejana cya Libération
7) du Congo-Zaïre
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Rwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
(Transitional National Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Rwandais
APROCOMIN:
Ku musozi wa Association
Gahondo,des Commerçants
inzibutso Indigènes
5 zerekanye ibintu
APROSOMA : Association
bitandukanye, pour la Promotion
birimo amatafari, Socialeamakara,
ibice by’inkero, de la
LQM\R]LÀWHLMRVLULIXQJDQ\HQ·DPDERQGR\LEXUXQJXVKX\HNDQGL
Masse
bikagira
ARD akanogo mu pour
: Alliance ndiba.le Naho ku musozi
Renforcement de wa
la Remera,
KDWDEXUXZH LJLFH N·LWDIDUL
Démocratie Q·LELEDUX E\·LQNHUR LQM\R ]LÀWH LMRVL
ULÀWHLPSDQGHQ·XUXJDUDUXWDWVHQ·LPDQ]L]·XUXJHQ\RUHED
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
ifoto ikurikira):
Droits de l’Homme
AREDETWA : Association pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
48
v
Igishushanyo cya 5: AND
ACRONYMS Akajyo kariho ibishushanyo
ABBREVIATIONS
byarangaga ububumbyi bwa Urewe.
___________________________________
30
Kayishema J.-M., 2005, art.cit., p.46.
Démocratique des Batwa
57
v
-Gushyingirana
ACRONYMS kwaANDKigwa n’abo bazanye ndetse
ABBREVIATIONS
n’inkomoko y’amoko atandukanye: iyororoka ry’itsinda
___________________________________
ry’Ibimanuka ryerekanwa mu buryo butatu.
A.A. x Ku : Archives
ruhande Africaines
rumwe, iryo yororoka ryabaye ku
buryo bw’amacugane. Kigwa yarongoye mushiki we
A.G. : Assemblée Générale
Nyampundu, babyarana abana babiri byibuze harimo
ABAKI uw’umukobwa
: Alliance des Bakiga
witwa Sukiranya;
ABESC : Association des
x Mututsi kubera gutinya Bahutu Evoluant pour
amacugane, la
yambutse
uruziSuppression
rw’Akagera des
ajyaCastes
hakurya. Mu kugaruka ni
ACR bwo: Association des Cultivateurs
yarongoye mwishywa du Rwanda
we Sukiranya, babyarana
ADP abana batatu:Démocratique
: Alliance Serwega, Muha desna Mukono, ari bo
Peuples
ADR bakurambere b’Abega, Abaha n’Abakono.
: Alliance pour la Démocratie et la
x ArikoRéconciliation
hari ibindi bisobanuro
Nationale byemeza ko habaye
gushyingiranwa hagati y’abo bashya bari baje
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
n’abasangwabutaka: umukobwa (cyangwa
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques
umwuzukuru) wa Kabeja yashakanye na Kigwa pour la
Libération
cyangwa se Kazidu Congo-Zaïre
ukomoka kuri Kigwa ku gisekuru
AGOA cya: African Growth
gatandatu. and Opportunity
Umuhungu waturutseActkuri iryo
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
shyingirana ni Gihanga, wahanze ubutegetsi
AIMO bw’ingoma y’Abanyiginya.
: Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
-
AJER Ivuka :n’ubuzima
Associationbwa
de laGihanga,
Jeunesse wahanze
Estudiantineubutegetsi
bwa cyami bw’Abanyiginya: Mu mabyiruka ye,
Rwandaise
Gihanga bivugwa ko yari aherereye mu Mubari (mu
ALIR EXUDVLUD]XEDXEXQGLDNDEDPX%XJR\LKDÀ\D5ZHUHUH
: Armée de Libération du Rwanda
AM/AP(mu burengerazuba).
: Arrêté ministériel/
BikabaArrêté présidentiel
bigaragara ko Gihanga
AMR avugwa: Association des Moniteurs
ku buryo butandukanye: du Rwanda
yasimbuye se cyangwa
AMURumukurambere
: Association des Musulmans
we Kigwa, nk’intwari au Rwanda
yazanye imyuga
ANT itandukanye
: Assemblée Nationale de
(yari umuhungu Transition
w’umucuzi na we ubwe
DNDPXED\DULDÀWHXNXERNRNZL]DPXP\XJD\·XEXEDML
(Transitional National Assembly)
APADECno gukana), Gihangadu
: Association yari yiyemeje
Parti kugenda
Démocrate yigarurira
Chrétien
impugu zari zigize u Rwanda rw’ubu n’ibihugu birukikije
APR : Armée Patriotique Rwandaise
nk’u Burundi, i Nduga, u Bukunzi n’u Bunyabungo.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Yashyize ikicaro cy’ubutegetsi bwe bwa cyami i Buhanga
Rwandais
(muri Musanze) aho amariye kurongora umukobwa wa
APROCOMIN:
Jeni, umwe mu bamides
Association baCommerçants
nyuma b’ingoma Indigènes
y’Abarenge
APROSOMA
(bo mu: Association pour la Promotion
bwoko bw’Abasinga). Ahanga Sociale
ingoma de la
y’ingabe
yitwaga Masse
Rwoga (umukurambere wa Karinga). Gihanga
ARD kandi agaragara
: Alliancenk’umukurambere
pour le Renforcementw’ubwami
de labwose bwo
muri akaDémocratie
karere: u Burundi, u Bunyabungo, i Ndorwa, u
Bushubi na Karagwe.
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
- Ivumburwa ry’inka n’itangira ry’ubworozi butanga
umukamo: Droits
ubwode l’Homme
Nyirarucyaba, umukobwa Gihanga
AREDETWA : Association pour le yahungiraga
yabyaranye na Nyamususa, Relèvement mu ishyamba
Démocratique des Batwa
58
v
nyumaACRONYMS
y’amakimbirane ANDyari yagiranye n’umwamikazi
ABBREVIATIONS
Nyirampirangwe (bamwe bita Nyirantibangwa), yahaye
___________________________________
n’umuhigi (bamwe bita Kagesera, abandi Kazigaba)
A.A. aramurongora.
: Archives Umunsi umwe uwo muhigi atahana mu
Africaines
rugo inka n’iyayo yonkaga, ni bwo Nyirarucyaba avumbuye
A.G. : Assemblée Générale
akamaro k’amata, amenya gukama no gucunda. Ibyo
ABAKIyaje kubyereka
: Alliancesedes Bakigawari warafashwe n’indwara
Gihanga
ABESC : Association
ya macinya maze des Bahutu
arakira. Evoluant
Gihanga pour la
abifashijwemo
Suppression
n’umupfumu Gakarades Castes
yaje kuvumbura ahantu hari
ACR LVK\RULQLQLU\·LQNDPXEXYXPREZD5XJH]LDULNRLPÀ]L
: Association des Cultivateurs du Rwanda
ADP Rutenderi iramucika.
: Alliance Démocratique des Peuples
ADR- Kugabana amatungo
: Alliance pour la n’ububasha
Démocratie kuet bakomoka
la kuri
Gihanga:Réconciliation
Gihanga yateranije abamukomokaho bose mu
Nationale
nama yabereye i Humure mu Mutara, maze abahungu be
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
DEDJDEDQ\DLQND\DULDÀWHDEREDKXQJXNDQGLQLEREDMH
AFDL guhanga: Alliance
ubwami des Forces Démocratiques
bwabayeho mu Rwanda no mu pour la
bihugu
Libération
birukikije31
. du Congo-Zaïre
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Ibi rero bitandukanye n’ibyanditswe hambere na bamwe mu
bashakashatsi
AIMO ku mateka y’u Rwanda
: Affaires Indigènes nka Pagès na Delmas32,
et Main-d’oeuvre
kuko nta ho :tubona
AJER muri de
Association uyu mugani w’Ibimanuka
la Jeunesse Estudiantine havugwa
ubutegetsi cyangwa kwigarurira ubutegetsi bikozwe n’ubwoko
Rwandaise
runaka bw’Abanyarwanda. Ubwoko buvugwa gusa ni umuryango
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
w’Abatwa bari baherekeje Sabizeze, n’undi Mutwa wamennye
AM/AP
ibanga ry’uko : Arrêté
Sabizezeministériel/
yavutse. Arrêté
Naho izina présidentiel
“Mututsi” ryo
AMR
rikoreshwa muri : Association
uwo mugani des Moniteurs
nk’izina rya sedu waRwanda
Serwega, Muha
AMUR
na Mukono ntabwo : Association
rikoreshwadesnk’iriranga
Musulmans au Rwanda
ubwoko.
ANT : Assemblée Nationale de Transition
Ibitekerezo ku (Transitional
nkomoko y’Abanyarwanda
National Assembly) bivuga amoko kugira
ngo habe
APADEC itandukaniro
: Association du Parti Démocrate tuzi.
hagati y’abatuye u Rwanda Ayo moko
Chrétien
\DULDÀWHDNDPDURNDQLQLPXPLEHUHKR\DEXULPXQVL8UXJHUR
APR : Armée Patriotique Rwandaise
nko kuba Abazigaba bari abase b’Abanyiginya aho babaga bagiye
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
gutura bwa mbere. Ayo moko kandi yatumaga habaho kumenya
ashobora kurongoranaRwandais hagati yayo kuruta kujya gushaka mu
APROCOMIN: Association
yandi. Kimwe cya kabiri cy’ako deskamaro
Commerçants
kagaragara Indigènes
mu mugani
APROSOMA
w’ihangwa ry’u : Association pour la Promotion
Rwanda bikerekanwa n’uruhareSociale
rwa buri debwoko
la
mu muryango Masse nyarwanda no mu mateka. Muri uwo mugani
hagaragaramo
ARD : Alliancebitatu
ibyiciro pour by’amoko:
le Renforcement de la
Démocratie
31
IRDP, +LVWRLUHHW&RQÀLWVDX5ZDQGD, Kigali, 2006, pp. 7-8 ; Kagame A., Inganji
ARDHO : Association Rwandaise
Karinga, Kabgayi, 1959 (2e Ed.), p. 21-23. ; Sebasoni pour laop.cit.,
S., 2000, Défense des
pp. 14-17.
32 Droits
Pagès A., Un royaume de l’Homme
hamite au centre de l’Afrique, Bruxelles, Marcel Hayez,
1933, p. 107. ; Delmas L.,
AREDETWA : Association pour Généalogie de la le
noblesse du Ruanda, Kabgayi, Vicariat
Relèvement
Apostolique du Rwanda, 1950.
Démocratique des Batwa
59
v
-
AmokoACRONYMS
atanga abami bakomoka kuri Gihanga:
AND ABBREVIATIONS
Abanyiginya, Abashambo, Abahondogo, Abatsobe;
___________________________________
- Amako y’ibibanda, batanga abagabekazi, bakomoka kuri
A.A. Mututsi: Abaha, Abakono,
: Archives Abega;
Africaines
- Amoko y’abasangwabutaka kenshi yitirirwa Abahutu
A.G. : Assemblée Générale
kandi nta soko n’imwe ibyemeza: harimo Abazigaba,
ABAKIAbagesera,
: Alliance des33Bakiga
Abasinga .
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Akamaro k’ayaSuppression
moko mu gihedes Castes yo kwakira abaturage
k’imihango
ACR
bashya baje :gutura Association
ahantu desbwaCultivateurs
mbere ni du ko Rwanda
gasobanurwa
n’imigani yerekeye
ADP inkomoko
: Alliance yabo. Ni ko
Démocratique des Abiru
Peuplesbatatu bakuru
cyangwa
ADR se “abami
: Alliance pour la Démocratie et la ayo moko:
b’imihango” baturukaga muri
Umutsobe, Umukono n’Umusinga.
Réconciliation Dushingiye kuri ibyo hari
Nationale
isano hagati y’imigani ya Gihanga, Kigwa n’Ubwiru.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL
Ikindi kandi Alliance
: twavuga des Forces
nuko Démocratiques
ibisobanuro bihabwa pour la
amoko
avugwa mu migani Libération du Congo-Zaïre
y’inkomoko atari bimwe n’ibihabwa amoko
AGOA
mu kinyejana : African
cya XX, Growth and Opportunity
cyanecyane Act
mu gihe cy’ubutegetsi
$,'6
bw’Ababirigi $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
bwategekaga Ruanda-Urundi. Muri make, kuva
kera
AIMO Abanyarwanda
: Affaires bivugaga
Indigènesbashingiye ku moko avugwa mu
et Main-d’oeuvre
migani y’inkomo
AJER badashingiye
: Association de lakuJeunesse
moko ya Estudiantine
Hutu, Tutsi, Twa.
Rwandaise
Naho ku byerekeye aho Sabizeze yashyikiye mu Mubari, byaje
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
gusobanurwa nyuma na bamwe mu bashakashatsi, cyanecyane
AM/AP : Arrêté ministériel/
abambari b’intekerezo zifatiye kuri Arrêté
Shemu, présidentiel
nk’aho ari ukuza
AMR
mu Rwanda :kw’Abanyiginya
Association des Moniteurs
baturutse mudu Rwanda
burasirazuba. Iyo
AMUR : Association
bavugaga Abanyiginya kandi des Musulmans
byabaga au Rwanda
bisobanuye ko bashaka
ANT
kuvuga Abatutsi : Assemblée
biyibagije Nationale
yuko mu Rwandade Transition
nta bwoko bwari
bwihariwe n’itsinda rimwe (Hutu,
(Transitional Tutsi, Assembly)
National Twa), tumenyereye kwita
ubwoko.
APADEC Ikindi kigaragara kandi nuko
: Association du Parti Démocrateamateka atanditse
Chrétienyerekeye
imiturirwe y’u Rwanda nta cyo avuga cy’uko Abazigaba, Abagesera
APR : Armée Patriotique Rwandaise
cyangwa andi moko mbere y’ubutegetsi bw’Abami b’Abanyiginya
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
bari Abatutsi cyangwa Abahutu. Abashakashatsi barimo nka M.
d’Hertefelt na J.-P. Rwandais
Chrétien34 bashimangiye ko amoko y’i Rwanda
APROCOMIN: Association
uko ari 18 yari ahuriyemo n’abitwa des Commerçants
Abahutu, Abatutsi Indigènes
n’Abatwa.
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Mu bitekerezoMasse bimwe, bafatira ku mateka ya kera cyane
iyo
ARD basobanura inkomoko
: Alliance pour y’Abanyarwanda.
le Renforcement de Harila urutonde
rw’indangabiheDémocratie
rw’abakurambere uko byerekanwa n’amasoko
atandukanye:
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
33 Droits
IRDP, 2006, op.cit, p. 8. de l’Homme
D’hertefelt M., Les
AREDETWA : Association
34
clans du Rwanda ancien,
pour leTervuren, M.R.A.C, 1971. ; Chretien,
Relèvement
J.-P., L’Afrique des grands lacs. Deux mille ans d’Histoire, Paris, Aubier, 2000.
Démocratique des Batwa
60
v
Imbonerahamwe ya 2: Urutonde
ACRONYMS ndagabihe rw’Ibimanuka
AND ABBREVIATIONS
mu Rwanda35___________________________________
ACR
bitekerezo : Association
batanga des byisumbuyeho,
ibisobanuro Cultivateurs dunko
Rwanda
kwerekana
uko
ADPu Rwanda rwagutse.Démocratique des Peuples
: Alliance 37
Nyuma
A.A. y’ibyo:baratashye, Gihanga ababonye arishima, ababaza
Archives Africaines
ibisubizo by’icyari cyabajyanye. Gahutu asubiza ko Kibariro
A.G. : Assemblée Générale
yamuhaye ibisubizo bitari byiza, kuko yavugaga vuba ku buryo
ABAKI
atashoboraga : kumukurikira.
Alliance des Bakiga
Ibyo birakaza Gihanga kubona
ABESC : Association des
Gahutu, wari mukuru kuri Gatutsi, Bahutu Evoluant
adashobora kumuhapour la
igisubizo
Suppression
kiza. Ni bwo Gatutsi ashyizedes Castes
se ku ruhande, amubwira byose
ACR
byerekeye : Association
ibihe des Cultivateurs
by’ihinga n’imyitwarire du Rwanda
mibi yaranze Gahutu mu
rugendo
ADP rwabo. Gihanga
: Alliance ategeka Gatutsi
Démocratique deskwica Gahutu ariko
Peuples
Gatutsi
ADR aramuhakanira.
: Alliance pour la Démocratie et la Gahutu ko
Ni bwo Gihanga yabwiye
atazaba umukuru w’umuyobozi Nationale
Réconciliation nk’uko byari biteganijwe, ahubwo
ko agiye kuyoborwa na Gatutsi. Kuva ubwo Gahutu akarara
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
adasinziriye, maze Gihanga amutegeka kuba umurinzi wa Gatutsi
mu ijoro, kandiAlliance
AFDL : ko azaba des Forces Démocratiques
umugaragu we akajya ahabwapour
amatala yo
kunywa. Gatutsi Libération du Congo-Zaïre
nubwo azatakaza inka ariko hari izindi nyinshi
AGOA ku buryo
zizavuka : African Growth
zizororoka and
kuko Opportunity
yazirazwe. Actbyerekeye
Naho ku
$,'6 azakora
Gatwa, $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
nk’uheka Gatutsi.
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
Iki
AJERgitekerezo,: kimwe n’ibindi
Association twerekanye
de la Jeunesse mbere, byasobanuwe
Estudiantine
na Maniragaba Baributsa harebwa gusa amoko. Kuri Maniragaba
Rwandaise
Baributsa ibi bitekerezo bigamije kwerekana ko Umututsi
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
asumbye cyane Umuhutu ashingiye ku nkomoko ye yo mu ijuru,
AM/AP
ku bwenge bwe : Arrêté ministériel/
n’izindi Arrêté présidentiel
mpano ze zitandukanye cyane n’inenge
AMR
z’Umuhutu : Association
n’Umutwa des Moniteurs
zisobanuye du Rwanda
urwego rwabo rwo hasi mu
AMUR
mibereho. : Association
Baributsa yateye des
reroMusulmans au wahakanye
mu rya Delmas Rwanda ko
Ibimanuka
ANT : Assemblée
bikomoka Nationale de Transition
mu ijuru.
(Transitional National Assembly)
Kuri
APADECwe, Ibimanuka babayehodu
: Association mu gihe Démocrate
Parti kimwe n’Abasita, abami ba
Chrétien
mbere bakomoka kuri Hamu bayoboye u Bunyoro, bwari intara
APR : Armée Patriotique Rwandaise
\·LJLKXJXF\DNHUDF\D.LWDUD$YXJDQH]DNRQWDVDQREDÀWDQ\H
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
n’Abasita, ariko ko na bo bakomoka kuri Hamu nka bo. Hanyuma
yerekana inziraRwandais
Ibimanuka baciye kugira ngo bagere mu Rwanda:
APROCOMIN:
“Mu gihe Abasita Association des Commerçants
baturaga i Bunyoro; Indigènes
bakomeje urugendo rwabo
APROSOMA
berekeza : Association
mu magepfo, bacapour
muri la Promotion
Nkole Sociale
na Mpororo, de layuko
mbere
bagera mu Rwanda,Massemu karere ka Mutara…Nubwo uyu mugani
uvuga
ARD gusa abantu batatu
: Alliance pourarileboRenforcement
Sabizeze, Mututsi
de lana mushiki
wabo Mpundu, Démocratie
ntabwo bari bonyine bo muri ubwo bwoko; kandi
nta shiti bari kumwe n’abagaragu babo b’Abahutu babafashaga
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
kuragira no kurongora amashyo yabo”41.
Droits de l’Homme
Delmas L., Généalogie
AREDETWA
41
de la noblesse
: Association du Rwanda,
pour Kabgayi, Vicariat apostolique
le Relèvement
du Rwanda, 1950, p.8.
Démocratique des Batwa
66
v
Aba bashakashatsi
ACRONYMSbombi AND
bahakanye inkomoko yo mu ijuru
ABBREVIATIONS
y’umukurambere w’Abanyarwanda. Kuri bo iyi migani yose
___________________________________
yahimbwe kugira ngo herekanwe ko Abanyarwanda basangiye
inkomoko.
A.A. Ariko si byo kuko
: Archives bene iyo migani (ibitekerezo) biboneka
Africaines
mu nkuru, ku isi yose, abantu bagenda bahererekanya. Iyo
A.G. : Assemblée Générale
migani n’ibitekerezo bigira akamaro nk’ak’igihango k’imibereho
ABAKI cya poritiki,
myiza, : Alliance des Bakiga
mbese ni itegeko nshinga ritanditse, ryo
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
PXVLQJLZ·XEXWHJHWVLEXÀWHLPL]L\HPHZHPXEXU\RQ\HPYXJR
Suppression des Castes
ACR
Ibitekerezo : Association
by’inkomoko des Cultivateurs
ubundi byagombaga du Rwanda
kuba umuzi wa
kera
ADP w’u Rwanda n’ubumwe
: Alliance bwa poritiki
Démocratique des busumbye
Peuples urusobe
rw’intara,
ADR amoko n’umubano hagati y’abantu,
: Alliance pour la Démocratie et la byakoreshejwe
mu kwerekanaRéconciliation
itandukaniro hagati y’Abanyarwanda. Byagiye
Nationale
bihindurwa, bikemezwa mu byiciro byinshi, bikuzuzwa mbere
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
yo kongera gusomwa bisesengurwa n’abanyamahanga no
AFDL :
gukoreshwa muriAlliance desy’imbere
poritiki Forces Démocratiques pourkandi
mu gihugu. Ikindi la
kigaragara nukoLibération
umuryangodu Congo-Zaïre
nyarwanda wa kera utari uzi
AGOA
ibyerekeye : African Growth
ibitekerezo and Opportunity
by’iyimuka Act
ry’abantu byashimangiwe
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
n’Abanyaburayi ba mbere bageze muri Afurika. Ibyo bitekerezo
ni
AIMObyo byashyigikiwe kandi byamamazwa
: Affaires Indigènes na bamwe mu
et Main-d’oeuvre
benegihugu.
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Rwandaise
2.2.2 Ibitekerezo bigezweho ku iturwa ry’u Rwanda:
ALIR
ibikubiyemo :n’uko
Armée de Libération du Rwanda
bikoreshwa
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
,NLED]R
AMR F\·XNR X 5ZDQGD des
: Association UZDJL\H UXWXUZD
Moniteurs du QL LNLED]R JLÀWH
Rwanda
intera
AMUR ndende: Association
muri poritikides
n’ingengabitekerezo.
Musulmans au Rwanda Ibyanditswe
n’abamisiyoneri
ANT : Assemblée Nationale de Transition Rwanda
n’abakoroni banditse ku mateka y’u
babikoze baranganjwe imbere n’ingengabitekerezo ironda
(Transitional National Assembly)
amoko n’ibitekerezo byo gukwirakwira isi byashyizwe imbere
APADEC
cyane : Association
mu mpera du cya
z’ikinyejana Parti19Démocrate Chrétienz’icya
no mu ntangiriro
APRIcyaje kubabaza
20. : Armée Patriotique Rwandaisebivangura amoko
nuko ibyo bitekerezo
APROBAMIamacakubiri
bikanazana : Association desgusakazwa
byaje Partis Monarchistes
hirya no hino n’inzego
Rwandais
z’itangazamakuru bikanashyigikirwa n’abanyabwenge bamwe42
QGHWVHQ·DEDÀWHLQVKLQJDQR]DSRULWLNL
APROCOMIN: Association des Commerçants 43
. Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Icyo kerekezo cyahawe ikirari n’abahanga mu bumenyi
Masse
bw’imibereho n’imico y’abantu baminuje mu gutandukanya
ARD
amatsinda y’abantu,: Alliancebarayasumbanyishanya,
pour le Renforcement de la
banemeza ko
adakomoka hamwe; Démocratie
ayo matsinda ni yo yaje kwitwa “amoko” ya
ARDHO
42
Kagame A., 1972,: Association
op.cit. pp. 19-70 Rwandaise pour la Défense des
43
Kabwete MulindaDroits de l’Homme
C., «La généalogie de l’idée du peuplement du Rwanda : Consi-
dérations sur l’autochtonie
AREDETWA : Association pour des Rwandais », inleCahiers du Centre de Gestion des
Relèvement
&RQÀLFWV, no 5, 2002, pp. 49-70.
Démocratique des Batwa
67
v
ba Bantu, ba ACRONYMS
Hamite cyangwaANDbaABBREVIATIONS
Nilotika. Ni muri urwo rwego,
bemeje ko u Rwanda rwatuwe n’abimukira bagiye baza mu bihe
___________________________________
bitandukanye. Bityo amateka y’u Rwanda yose agira umuzi mu
iyimuka
A.A. ry’”ubwoko” bwaje
: Archives bwigarurira ubwo busanze kubera
Africaines
bwari bubusumbije ubushobozi. Habanje Abahutu bigaruriye
A.G. : Assemblée Générale
Abatwa babahigikira mu ishyamba, hanyuma haza Abatutsi bo
ABAKI ayo:matsinda
bategetse Alliance yandi
des Bakiga
baje basanga.
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Ikindi gikomeye Suppression des Castes
kandi kibabaje nuko abanyaporitiki benshi
ACR
babibonyemo : inzira
Association des Cultivateurs
yo gushimangira du y’amacakubiri
poritiki Rwanda
n’ivangura
ADP byushirije
: Alliancekuri jenoside. Ikindi
Démocratique kandi
des ni ugusobanura
Peuples
amateka
ADR y’umuryango
: Alliance pour la Démocratie et labishyigikirwa
nyarwanda byagiye
n’itangazamakuru mpuzamahanga.
Réconciliation Gusobanura rero imiturirwe
Nationale
y’u Rwanda byari bishamikiye cyanecyane ku ngingo zerekeye
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
indimi kurusha gushingira ku bimenyetso by’ibisigaratongo
AFDL :
cyangwa ubumenyi Alliance des Forces
bw’imibereho Démocratiques pour la
y’abantu.
Libération du Congo-Zaïre
a. Ingingo zishingiye
AGOA : African ku ndimiand Opportunity Act
Growth
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Mu mpera z’ikinyejana cya 19 no mu ntangiriro z’icya 20,
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
benshi mu bahanga mu ndimi bibwiraga yuko abantu bahuriye
AJER
ku : Association
kuvuga ururimi de la Jeunesse
rwa bantu, Estudiantine
ururimi rwandikwa bahereye
Rwandaise
ku magambo batiye mu zindi ndimi nshya, basangiye kubaho,
ALIR ubuhinzi,
bakora : Armée de Libération
ubworozi bari bazidu n’ubucuzi.
Rwanda Iyo myuga
AM/AP
yamenyekanye : Arrêté
cyane ministériel/
ku mugabane Arrêté présidentiel
wa Aziya ikaba yarageze
muri
AMR Afurika yo munsi y’ubutayu bwa Sahara
: Association des Moniteurs du Rwandaizanywe n’abantu
bakomoka
AMUR kuri Hamu. Abo
: Association desbakomoka
Musulmans kuriauHamu
Rwanda bakaba
EDUDIDWZDJDQN·DELUDEXUDDULNREDULEDÀWHXEZHQJHEXVXPE\H
ANT : Assemblée Nationale de Transition
ubw’abandi, bakaba ari bo bazanye iterambere muri ako gace
ka Afurika.
(Transitional National Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
APR gice cya: Armée
Mu kabiri Patriotique
k’ikinyejana Rwandaise
cya 20, ingengabitekerezo
ishingiye
APROBAMI : Association des Partisyaje
ku bakomoka kuri Hamu gusimbuzwa iyiswe
Monarchistes
ko ishingiye ku Bantu. Itsinda rya Bantu riba ipfundo ryo
Rwandais
gusobanura
APROCOMIN: Association des zose
ingengabitekerezo n’amatekaIndigènes
Commerçants y’u Rwanda.
Mu rwego rwo kurushaho gusobanura ku buryo bwa gihanga,
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
abahanga benshi mu ndimi bakoresheje amagambo yo mu ndimi
za bantu kugira Masse
ngo basobanure ibikorwa byerekeye ubuhinzi,
ARD
ubworozi : AllianceGukora
n’ubucuzi. pour lebatyo
Renforcement de la cyangwa
bimye agaciro
biyibagiza abandiDémocratie
Bantu batavuga indimi za bantu bari bari mu
ARDHO mbere
Rwanda : Association
yuko abavuga Rwandaise pour
indimi bantu la Défense
bagera des
mu gihugu.
Droits de l’Homme
Biragaragara ko hagendewe cyane ku bisobanuro byaturukaga
AREDETWA : Association pour le Relèvement
mu mahanga kandi bashishikarira cyane gushimangira
Démocratique des Batwa
68
v
inkomoko y’abantu n’uko bagiye
ACRONYMS AND bimukira mu gihugu. Iby’uko
ABBREVIATIONS
muri aka karere hamye hatuwe kuva kera nk’uko
___________________________________byerekanwe mu
gice cya mbere k’iyi nyandiko byarirengagijwe . Birakwiye rero
44
ko hatekerezwa
A.A. uburyo bwo
: Archives gukoresha impurirane z’ubumenyi
Africaines
butandukanye mu rwego rwo gusobanura imiturirwe y’u Rwanda
A.G. : Assemblée Générale
n’uko ibikorwa ndangamuco byagiye byigaragaza. Ibyo bikaba
ABAKI
bituma ingingo: Alliance des imiturirwe
zisobanura Bakiga y’u Rwanda n’iy’akarere
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
k’ibiyaga bigari muri rusange zikwiye gusubirwamo.
Suppression des Castes
ACR
Mu kinyejana :gishize Association des Cultivateurs
cya makumyabiri, du Rwanda
inzira nyinshi z’intekerezo
zaratanzwe kuri
ADP iyi ngingo
: Alliance y’imiturire.des
Démocratique Ni Peuples
byo dusanga mu
nshamake
ADR iri mu ngingo enye nk’uko
: Alliance pour la Démocratie et labyakurikiranye:
Réconciliation Nationale
Ikiciro cya mbere kiri ahagana mu mpera z’ikinyejana cya 19
AEC
no mu ntangiriro : Agglomeration
z’icya 20, niExtra-Coutumières
ukuvuga ahagana hagati ya ±
AFDL : Alliance
1863 na 1924, gifatiye ku desbitekerezo
Forces Démocratiques
byemeza ko abaturage pour laba
Afurika baba Libérationbakomoka muri du Congo-Zaïre
Aziya45. Abatwa n’Ababoshima
AGOA
cyangwa aba :Sani, African Growth and
babimburiye abandiOpportunity
gutura, babanje Act gutura
mu
$,'6 ishyamba no mu bweya. Izo ntekerezo
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP zibanze cyanecyane
ku myimukire: Affaires
AIMO ibiri: abiswe aba Hamite
Indigènes n’aba Bantu. Nyamara
et Main-d’oeuvre
itandukaniro hagati y’aba Hamite n’aba Bantu ntabwo
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
ryagaragaraga neza muri icyo gihe. John Speke we yabonaga
aba Hamite ari Rwandaise
bamwe n’aba Bantu ahubwo batandukanye
ALIR
n’Abatwa (pygmées) : Armée 46 de Libération du Rwanda
. Ahubwo ubwo yageraga muri Etiyopiya,
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
\DYX]HNR$EDWXWVLEDÀWDQ\HLVDQRQ·DERUR]LE·$EDJDOD
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
Abahanga
AMUR bamwe basanga aba
: Association Bantu ari itsinda
des Musulmans rikomoka ku
au Rwanda
kwivanga kw’Abatwa n’aba Hamite, mu gihe abandi bemeza ko
ANT : Assemblée Nationale de Transition
ari ubwoko butandukanye n’ubw’aba Hamite.47 Ni muri icyo
kerekezo, Von (Transitional
Götzen yavugaga National Assembly)
ko Abatutsi ari Abahamite
APADEC : Association du
bategeka Abahutu. Uko gutegeka Abahutu bikaba Parti Démocrate Chrétien
bikomoka
APRPXJDQL ZD
NX : Armée
+DPXPatriotique
QD ZR XÀWHRwandaise
LVRNR PX JXVREDQXUD QDEL
APROBAMImuri
ibyanditse : Association
Bibiriya, aho des bavuga
Partis Monarchistes
ko amoko aturuka ku
ngaruka z’umuvumo Rwandais w’umwe mu bana ba Nowa, witwaga Shamu,
uyu bakavuga ko
APROCOMIN: ari we mukurambere
Association des Commerçants w’abiraburaIndigènesbagenewe
kuba abagaragu b’abavandimwe ba Shamu ari bo Semu na
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
<DIHWL$NDUHUHN·LEL\DJDELJDULE\D$IXULNDNDNDEDJDÀWHXUXKDUH
Masse
ARD
44
Kanimba Misago C., «Peuplement
: Alliance ancien
pour du Rwanda : à la lumière
le Renforcement de la de récentes
recherches », in &DKLHUVGX&HQWUHGHJHVWLRQGHVFRQÀLWV, no 7, 2003, pp. 47-81.
Démocratie
45
Lepsius, R., Nubische Grammatik. Einleitung über die Völker und Sprachen Afrika’s,
ARDHO : Association Rwandaise
Berlin, 1880; Van Oordt J.-F., 2ULJLQRIWKH%DQWX, pour
Cape Town,,la1907,
Défense desF.,
p. 5; Müller
Allgmeine Ethnographie,Droits de Alfred
Vienne, l’HommeHölder, 1879.
46
Cornevin R., Histoire
AREDETWA : Association pour de l’Afrique, Tomele II, Paris, Payot, 1966, p. 152.
Relèvement
47
Johnston H.-H., “The origin of the Bantu”, in Journal of African Society, 6, 1907, p. 335.
Démocratique des Batwa
69
v
runini rero mu iyandikwa ry’amateka
ACRONYMS y’ikwirakwira ry’abavuga
AND ABBREVIATIONS
indimi za bantu48
(nk’uko byerekanwa ku ikarita no 3 ikurikira):
___________________________________
Ikarita
A.A. ya 3: Inkomoko
: Archives n’inzira z’imyimukire y’indimi
Africaines
zegereye iza bantu n’indimi za bantu
A.G. : Assemblée Générale
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Libération du Congo-Zaïre
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Rwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
Bivugwa
AMUR ko :ikwirakwira
Associationryabo ryaba ryaratangiye
des Musulmans au Rwanda ahagana
mu kinyejana cya 2 mbere y’ivuka rya Yezu. Bitwaje intwaro
ANT : Assemblée Nationale de Transition
n’umutungo uhagije, bayobowe n’ibikomerezwa bikomoka kuri
(Transitional
Hamu, bagiye bigarurira National
impugu Assembly)
zari zituwe n’abaturage bake
APADEC
b’abasangwabutaka.: Association du Parti Démocrate Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI
Ikiciro : Association
cya kabiri, gihera mu des mpera
Partis Monarchistes
z’imyaka 25 ya mbere
y’ikinyejana cya 20 kugeza mu mpera z’intambara ya kabiri
Rwandais
y’isi, cyaranzweAssociation
APROCOMIN: no kwibaza des ku ishingiro
Commerçantsry’iyimuka ry’abantu
Indigènes
baturutse hanze y’Afurika. Guhera ahagana mu myaka ya
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
1920, ivumbura ry’ibice by’imibiri y’abantu bakurambere
Masse
(australopithèques), cyanecyane mu gice cy’Afurika y’Epfo49
ARD
byatumye : Alliance
abantu batangirapour le Renforcement
kutemera de la
ibitekerezo byashyigikiraga
ko Abanyafurika Démocratie
bakomoka hanze y’uwo mugabane.
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
48
Johnston H.-H., A Droits de l’Homme
Comparative Study of the Bantu and Semi-Bantu languages, Ox-
ford, 1919-22, p.28.
AREDETWA : Association pour le Relèvement
49
Coles M., The Prehistory of East Africa, New York, MC Million, 1963.
Démocratique des Batwa
70
v
Nyamara ariko nubwo ibyo
ACRONYMS ANDbyatangiye kugibwaho impaka,
ABBREVIATIONS
ntabwo byabujije ibyo bitekerezo by’iyimuka gukomeza kugira
___________________________________
uruhare runini mu iyandikwa ry’amateka. Gusa hatekerejwe
cyane ku buryo iryo yimuka ryagiye rigenda, inzira zacibwaga
A.A. : Archives Africaines
n’amatariki byabereyeho imbere ku mugabane w’Afurika. Ni
A.G. urwo rwego,
muri : Assemblée Générale
amateka y’imiturirwe y’akarere k’ibiyaga
ABAKI : Alliance des Bakiga
bigari yashyizwe mu bice bitatu. Abakomoka kuri Sani (ari bo
ABESC
Ababoshima : Association ni
n’Abahotanto) desboBahutu Evoluant
bagize itsinda rya pour
kera la
cyane
ryaje kubona haza nyuma abitwa Caucasoïdes,
Suppression des Castes baje gukurikirwa
ACR Bantu bahageze
n’aba mu gihe
: Association descya kera k’icyuma.
Cultivateurs du Rwanda
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
Muri icyo gihe, ingengabitekerezo ya hamite yarigishijwe kandi
ADR
irasakazwa : Alliance
cyane pour la Démocratie
mu Burundi et la aho yahitaga
no mu Rwanda,
Réconciliation
yumvikana ku buryo Nationale
bwihuse kubera impamvu ebyiri: ubutegetsi
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
EZDJLNRURQLEZDELYDQDJDPRLELVREDQXURELÀWHLPL]LPXPDWHND
kugira
AFDL ngo busobanure poritiki
: Alliance des Forces yabwo yo kwimira bamwe
Démocratiques pour lano
gutonesha abandi. Abategetsi bakurikiyeho,
Libération du Congo-Zaïre baba Abatutsi
basimbuwe n’Abahutu, bose babigiriwemo kandi babishyigikiwemo
AGOA : African Growth and Opportunity Act
n’ubuyobozi bwa Kiriziya Gatorika mu Rwanda n’ibihugu byahoze
$,'6
bikoronije $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
u Rwanda, na bo bakomereje muri iyo nzira bayitirira
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
NRLÀWHLELVREDQXURE\DJLKDQJDQ\DPDUDEDJDPLMHJXVKLPDQJLUD
AJER y’ivangura
poritiki : Association de lakubungabunga
yabafashaga Jeunesse Estudiantine
inyungu zabo no
kugira ngo batinde ku butegetsi.
Rwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Ingengabitekerezo ya hamite yakomeje gushimangira ibiterekezo
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
ELGDÀWHLPYDQRELVK\LJLNLUDLYDQJXUDPXJLKHF\·XEXWHJHWVLEZD
AMR
gikoroni : Association
ku ruhande rumwe,deshanyuma
Moniteursku du Rwanda
rundi bibangikana
AMUR
n’ibifatiye ku: Association des Musulmans
ngengabitekerezo ya bantu, au Rwanda
byagize uruhare
runini
ANT mu ishimangirwa ry’irondakoko
: Assemblée Nationale nyuma y’ubwigenge.
de Transition
Uko ibihe byahitaga ni koNational
(Transitional hagendaga havugwa cyane ko
Assembly)
DPRNR DWDQGXNDQ\H ELVKLQJLNLULMH LPSDPYX ]LGDÀWH LPYDQR
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
n’ibinyoma bitandukanye. Ibyo byose byamamazwaga cyane
APR
n’inyandiko : Arméeimibereho
zerekeye Patriotique Rwandaise
y’abantu, za raporo z’ubutegetsi
APROBAMI n’abamisiyoneri,
bw’Ababirigi : Association des Partis
ariko Monarchistes
cyanecyane inyigisho zo mu
Rwandais
mashuri, amenshi yayoborwaga n’abamisiyoneri.
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
Abategetsi
APROSOMA gakondo b’Abatutsi
: Association pourbishimiye iyo migirire
la Promotion Socialekubera
de la ko
yabahaga ibisobanuro by’ukwikanyiza kwabo kwari gushyigikiwe
Masse
kandi gukomezwa n’ubutegetsi bwa gikoroni bwashimangiye
ARD
ingamba : Alliancew’imbere
z’umutekano pour len’inyuma
Renforcement de la
y’igihugu. Kwitegereza
Démocratie
iyo migirire yose byatumye Abatutsi bari bashyigikiwe bumva
ARDHO
babyishimiye : naho
Association
rubandaRwandaise
rutabonagapour
ku la Défense
byiza des
by’igihugu
birushaho kubatera
Droitskumva bahejwe .
de l’Homme 50
w’abahamite
A.G. :wahimbwe
Assembléemu mpera z’ikinyejana cya 19 mu
Générale
rwego rwo gusobanura ibyarangaga isanzuramuco muri Afurika
ABAKI : Alliance des Bakiga
wararwanyijwe ahagana mu myaka ya 1949 maze bigaragara
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
ko nta kuri wari uhatse ahagana mu myaka ya 195453. Mu
Suppression des Castes
by’ukuri nta muntu utuye ku isi w’umuhamite54. Muri icyo
ACR :
gihe, ibitekerezoAssociation desikwirakwira
bishimangira Cultivateurs du Rwanda
ry’aba bantu ni byo
ADP
byamamaye mu : Alliance Démocratique
gusobanura imiturirwe desy’Afurika
Peuples yo hagati,
ADR
y’iburasirazuba: Alliance
n’iyo mupour la Démocratie
magepfo. Ubwo abahangaet la mu bumenyi
Réconciliation
bw’imibereho y’abantu, abo Nationale
mu bumenyi bw’ibisigaratongo
AEC
n’abahanga mu : Agglomeration Extra-Coutumières
iyigandimi barushanijwe mu gushaka ingingo
za gihanga zishyigikira
AFDL : Allianceibyo
des bitekerezo 55
.
Forces Démocratiques pour la
Ikiciro cya kaneLibération
cyaranzwe du Congo-Zaïre
cyane n’ingingo ya Greenberg yemeza
AGOA
yuko isoko ya : African
bantu Growth and Opportunity
iri mu majyaruguru Act
y’uburengerazuba
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
y’intara yitirirwa ba bantu uyu munsi. Iyo ngingo yashyigikiwe
AIMO
n’abahanga mu : Affaires Indigènes
iyigandimi et Main-d’oeuvre
benshi. Ikwira ry’abantu bavuga
indimi
AJER za bantu
: Association de la Jeunesseyakozwe
ryerekanwa n’ikarika n’abahanga
Estudiantine
mu iyigandimi Rwandaise
bo muri Kaminuza ya Cologne, ari bo Heine B.,
Hoff H. na Vossen
ALIR : ArméeR.56de
. Iyo karita yerekana
Libération uko bakwirakwiye,
du Rwanda
inzira baciye n’ibyiciro byaranze iryo sakara. Ikwira ry’ururimi
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
rukurambere rw’indimi bantu ryaba ryaratangiye ahagana hagati
AMR
y’imyaka : Association
y’ibikumbi 3500 nades Moniteurs
5000 du Rwanda
mbere y’Ivuka rya Yezu naho
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
51
Murdock G.-P., Africa: its people and their culture History, New York, McGraw Hill, 1959.
ANT
52 : Assemblée
Greenberg J., Languages Nationale
of Africa, de Transition
la Haye, Mouton, 1963, p. 38.; Murdock G.-P.,
op.cit., pp. 279-291.;(Transitional
Guthrie M., “ Bantu National
origins”, Assembly)
in Journal of Africa Languages,
1(1),
APADEC 1962, pp. 9-21.; Heine B., “Zur genetischen
: Association du Parti Gliederung
Démocrate der Bantu Sprachen”, in
Chrétien
Afrika und Übersee, 56, 1973, pp 164-185.; Heine B., Hoff H. et Vosen R., “ Neuere
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Ergbnisse Zur Territorialgeschischte der Bantu”, in Möhlig W, Rottland F. et Heine B.
APROBAMI
(éds)., : Association
Zur sprachgeschichte des Partis
und Ethnohistoirie Monarchistes
in Africa. Neue Beiträge africanis-
tischer Forschungen,Rwandais
Berlin, Reimer, 1977.
53
Greenberg J., “Linguistic
APROCOMIN: Evidence regarding
Association des Commerçants Journal of African
Bantu Origins”, inIndigènes
History 13(2), 1972, pp. 180-216.
APROSOMA
54 : Association pour la Promotion Sociale de la
“It would be well-nigh impossible to point to an individual and recognize in him a
Masse
+DPLWHDFFRUGLQJWRUDFLDOOLQJXLVWLFDQGFXOWXUDOFKDUDFWHULVWLFVWR¿WWKHLPDJHWKDW
ARD
has been : Alliance
presented to us for so pour le Renforcement
long. Such and individual does de not la
exist” (Sanders,
E.R., “The hamitic hypothesis;
Démocratie its origin and functions in time theories”).
55
Murdock G.-P., 1959, op.cit, pp. 279-291.; Hiernaux J., “Bantu expansion: the
evidence from physical anthropologyRwandaise
ARDHO : Association confronted withpour la Défense
linguistic des
and archaeological
evidence”, in Journal Droits de History,
of African l’Homme IX, 4, 1968, pp. 505-516.; Posnansky M.,
³%DQWXJHQHVLV$UFKDHLORJLFDOUHÀH[LRQ´LQJournal
AREDETWA : Association pour le Relèvement of African History, 9(1), 1968.
56
Heine et al.,1977, op.cit., 71
Démocratique des Batwa
72
v
itsinda ryerekeje mu burasirazuba
ACRONYMS ryo riza mu wa 3000 mbere
AND ABBREVIATIONS
y’ivuka rya Yezu 57
. Ibyo bisobanuro byemewe n’abahanga benshi
___________________________________
mu byerekeye ibisigaratongo, ndetse banagerageza kubishyigikira
batanga
A.A. amatariki ahamya
: Archives igihe hagiye hagaragarira ubumenyi
Africaines
bwitirwa aba bantu (Reba ikarika ya 4 n’iya 5 zikurikira):
A.G. : Assemblée Générale
ABAKI ya
Ikarita 4:: Alliance des Bakiga
Ikwira ry’indimi za bantu: ibihe n’inkomoko
ABESC
z’isakara : Association des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Libération du Congo-Zaïre
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Rwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
(Transitional National Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Uburyo bwa kabiri Rwandais
bw’ibisobanuro, bushyigikira ko habayeho
iterambere ritandukanye des
APROCOMIN: Association Commerçants
ry’indimi za bantu Indigènes
zikomoka
APROSOMA : n’iz’iburengerazuba.
iburasirazuba Association pour la Promotion
Abavuga izoSociale
ndimi za de bantu
la
mu burasirazuba baba barahereye ku isoko yabo, iherereye ku
Masse
rubibi
ARD rwa Nijeriya na Kameruni,
: Alliance bakazenguruka
pour le Renforcement deishyamba
la ryo
KDÀ \D WRURSLNL PX PDM\DUXJXUX
Démocratie XEXQGL EDJDNZLUDNZLUD PX
karere k’ibiyaga bigari, hanyuma bagaturuka aho basakara muri
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
57 Droits de l’Homme
(KUHW&³7KH¿UVW6SUHDGRI)RRG3URGXFWLRQWR6RXWKHUQ$IULFD´LQ(KUHW&3RV-
nansky M. (éd), The
AREDETWA : AssociationArchaeological and Linguistic
pour Reconstruction of African History,
le Relèvement
1982, pp. 158-181.
Démocratique des Batwa
73
v
Afurika y’uburasirazuba
ACRONYMS n’iyo
AND mu magepfo (byanditsweho na:
ABBREVIATIONS
Coupez n’abandi, 1975; Bastin n’abandi, 1983; Vansina, 1984).
___________________________________
Ikarita
A.A. ya 5:: Archives
Aho amatsinda y’indimi zivugwa mu karere
Africaines
k’ibiyaga bigari zari ziherereye hagati y’imyaka ya 1000
A.G. : Assemblée Générale
na 500 mbere y’ivuka rya Yezu.
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Libération du Congo-Zaïre
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Rwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
(Transitional National Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Rwandais
Ubumenyi bw’ibisigaratongo bukaba bwaratumye ibisobanuro
APROCOMIN: Association
bishingiye ku mateka byari byatanzwe des Commerçants
bisubirwamo, Indigènes
cyanecyane
APROSOMA
butanga : Association
amatariki pour la Promotion
yashingirwaho mu gutanga Sociale de la
ibisobanuro
ku mateka ya Masse kera . Kubera iyo mpamvu ibisobanuro byari
58
bigezweho
ARD mu gice
: Alliancecya kabiri
pour le k’ikinyejana
Renforcement cya 20 debyarushijeho
la
gukurura impaka ndetse
Démocratie bimwe ntibyakomeza gufatwa nk’ukuri
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
58 Droits deBantoue
Phillipson D.W., «L’expansion l’Hommeen Afrique orientale et méridionale les témoi-
gnages
AREDETWA : Association pourinle
de l’archéologie et de la linguistique», Bouquiaux L. (éd.), L’expansion bantoue.
Relèvement
Société des Etudes linguistiques et anthropologiques de France, Paris, 1997, pp. 649-684.
Démocratique des Batwa
74
v
gusesuye59. ACRONYMS
Nubwo isesengura ryimbitse rishamikiye ku
AND ABBREVIATIONS
iyigandimi ryaba ryarerekanye ko ingingo zisobanura ikwirakwira
___________________________________
ry’itsinda ry’indimi za bantu ziturutse mu burengerazuba
EZ·DNDUHUH
A.A. N·LEL\DJD
: ArchivesELJDUL ]LJLÀWLZH LNL]HUH KDUDF\DULKR
Africaines
gushidikanya ku byerekeye intangiriro, imvano, amatariki,
A.G. : Assemblée Générale
ubunini n’ibirari by’amasibo y’abimukira.
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC
b. Ibisobanuro : Association
bishingiye ku desbumenyi
Bahutubw’abantu
Evoluant pour la
Suppression des Castes
ACR
Kugeza mu :myakaAssociation
iheruka,des ibisigazwa
Cultivateurs du Rwanda
by’imibiri y’abantu
bakurambere
ADP :byatahuwe muri Afurika yo
Alliance Démocratique des munsi y’ubutayu bwa
Peuples
Sahara
ADR byashyizwe
: Alliance pour la Démocratie et laturere dutatu:
mu byiciro bine dusanga mu
abakurambere Réconciliation
b’abirabura bo muri Afurika y’u Burengerazuba,
Nationale
abakurambere b’abanyaburayi n’abakurambere b’abakoyisa bo
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
muri Afurika y’u Burasirazuba n’iyo mu Magepfo n’impunyu
AFDL
zo mu ishyamba : Alliance des Forces
ry’inzitane kandiDémocratiques
hari ubukonje.pour la
Amateka
y’imiturirwe y’AfurikaLibération y’udu Congo-Zaïre ashingiye kuri iyo
Burasirazuba,
AGOA
myumvire, na: African Growth and
yo yashyirwaga mu Opportunity
byiciro bitatu:Act amatsinda
$,'6
y’abakurambere $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
b’Ababoshima cyangwa Abakoyisa ni bo
babanje
AIMO gutura mbere yuko haza et
: Affaires Indigènes abakurambere
Main-d’oeuvre b’abakokaze
baje
AJER baturuka: Association
mu majyaruguru de la y’Afurika.
Jeunesse Aba ni na bo bitiriwe
Estudiantine
umwaduko w’inganda z’amabuye zitiriwe i Kapu n’udushya two
Rwandaise
mu bihe by’isenabuye.
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP kw’abakurambere
Kugera : Arrêté ministériel/
b’abirabura Arrêté
muri présidentiel
Afurika yo hagati,
AMR
iy’uburasirazuba : Association
n’iy’amagepfo des Moniteurs
byahujwe du Rwanda
n’isakara ry’indimi
AMUR bavuga
z’abantu : Association
indimi zo mu des Musulmans
itsinda rya bantu. auIyoRwanda
mitekerereze
ANT igihe kinini
yagize : Assemblée
yemerwaNationale
cyane nubwo de Transition
biturutse ku bikanka
byavumbuwe mu karere kaNational
(Transitional Afurika Assembly)
y’ibiyaga bigari n’iy’u
Burasirazuba,
APADEC byatangiye gukemangwa
: Association du Parti Démocrate
60
. Ibisigazwa byaturutse
Chrétien
ahantu hatandukanye muri ako karere k’Afurika byatumye
APR : Armée Patriotique Rwandaise
hafatwa imyanzuro y’agaciro mu mateka y’imiturirwe y’Afurika
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
yo hagati n’iy’uburasirazuba:
Rwandais
APROCOMIN:
1) Association des
Itsinda ry’abakurambere Commerçants
b’abirabura ryagezeIndigènes
muri Afurika
APROSOMA
yo hagati ishyira : Association pour la Promotion
iy’uburasirazuba guhera ahagana Sociale dempera
mu la
z’ikibariro cyaMasse 4 k’imibereho y’isi. Mu kibaya cya Kenya,
igikanka
ARD cy’umuntu
: Alliancewitiriwe
pour le uwo ku musozidewa
Renforcement la Lukenya
byavuzwe ko yabayeho Démocratie ahagana mu myaka ya 17,600 mbere
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
59 Droits
Lugan B., 1997, op.cit; de l’Homme
Chretien J.-P., op.cit.
Bräuer G., “The morphological differentiation
AREDETWA : Association pour le Relèvement
60
of anatomically modern Man in Af-
rica”, in Zeit. Morph. Anthrop, 69(3)-1978, pp.266-292.
Démocratique des Batwa
75
v
y’ivuka rya Yezu . Ibyo bisigazwa
ACRONYMS
61
bikaba byarahawe amatariki
AND ABBREVIATIONS
amwe n’ay’ibyagaragaye mu majyaruguru y’ikibaya cya Semiliki.
___________________________________
Muri icyo kibaya hari ahantu henshi hatahuwe ibikanka
by’abantu.
A.A. Kuri site ya Africaines
: Archives 11 y’i Shango, ahantu haherereye ku
mweya w’uburengerazuba bw’ikiyaga cya Rwicanzige, ku
A.G. : Assemblée Générale
muhiro w’ubutaka ubanza hasi hataburuwe ibihimba bigera
ABAKI
kuri : Alliance
makumyabiri. Ibyodes Bakigabikaba ari iby’abantu baba
bihimba
ABESC
barabayeho : Association
ahagana hagatides Bahutu
y’imyaka Evoluant
20000 mbere pour la rya
y’ivuka
Suppression
Yezu. Aho hataburuwe des amagufa
kandi Castes 2 mu gice cy’ahantu
ACR yakamye
amazi : Association
ahagana hagati desy’imyaka
Cultivateurs
ya 6890duna
Rwanda
6815 mbere
y’ivuka
ADP rya Yezu. Ku kirometero
: Alliance kimwe uturutse
Démocratique aho kuri site ya
des Peuples
11
ADR y’i Shango, hari site ya 14 na yo y’i Shango
: Alliance pour la Démocratie et la yatanze igikanka
cy’umuntu basanze mu gice kiri
Réconciliation hagati yu umuhiro w’ubutaka
Nationale
n’urugero rw’aho amazi yahoze atarakama. Uwo muntu akaba
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
yarabayeho ahagana mu myaka ya 20000 mbere y’ivuka rya
Yezu. Naho siteAlliance
AFDL : ya Katanda2des yerekanye
Forces Démocratiques pour baba
ibikanka by’abantu la
Libération
barabayeho ahagana du Congo-Zaïre
mu myaka isaga 18000 mbere y’ivuka rya
AGOA
Yezu 62
. : African Growth and Opportunity Act
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
2)
AIMOIbikanka byinshi
: Affairesbyari byaritiriwe
Indigènes etamatsinda
Main-d’oeuvrey’abakurambere
b’abakoyisa cyangwa
AJER abanyaburayi
: Association ubu byashyizwe
de la Jeunesse Estudiantine mu itsinda
ry’abakurambere b’abirabura. Igikanka cy’umuntu cyabonetse
Rwandaise
kuri site y’i Shango ya 11 gishushe cyane n’iby’abantu bo
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
muri iki gihe bavuga indimi zo mu itsinda ry’indimi za Nilotika
AM/AP
n’iry’indimi za : Arrêté
bantu.ministériel/
Naho ibikanka Arrêtébyaprésidentiel
kera, byataburuwe
AMR
mu mihiro y’ubutaka : Association bwo des Moniteurs
hagati y’imyakaduyaRwanda 25000 mbere
AMUR
y’ivuka rya Yezu : Association
no munsi ya des Musulmans
6890 ± 75 mbereau Rwanda
y’ivuka rya Yezu
ANT
byo biri mu : itsinda Assemblée Nationaleby’imibiri
ry’ibisigazwa de Transition
y’abakurambere
b’abirabura yavumbuwe (Transitional muriNational
Afurika Assembly)
y’Uburengerazuba n’iyo
mu
APADECMajyaruguru 63
.
: Association du Parti Démocrate Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
61
Rightmire G.-P., “ Rwandais
Problems in the study of later Pleistocene Main Africa” in Ameri-
can Anthropologist,
APROCOMIN: 77, 1975, pp.28-51.;
Association desGramly R.M. et Rightmire
Commerçants G.-P., “ A frag-
Indigènes
mentary cranium and dated Late Stone Age assemblage from Lukenya Hill, Kenya”,
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
in Man (N.S.) 8 (4), 1973, pp. 57-79
62
Brooks, A.S., Smith Masse
C.C. 1987, “Ishango revised: New Age Determination and cul-
ARD
tural : Alliance
Interpretations”, in pour le Renforcement
African Archaeological de la
Review, 5, pp.72-75.; Boaz N.T., Pav-
lakis, P.P. et Brooks,Démocratie
A.S., “Late Pleistocene – Holocene human Remains”, in Boaz
N.T. (ed), Evolution of Environnements and Hominidae in the African Western Rift
ARDHO
Valley, : Association
Martinsville, Viriginia Museum Rwandaise pour
of Natural History, la pp.
1990, Défense
291-298. des
63
Brooks, A.S., “Late Droits de l’Homme
Pleistocene – Holocene human Remains”, in Boaz N.T. (ed),
Evolution of Environnements
AREDETWA : Association pour le and Hominidae in the African Western Rift Valley, Mar-
Relèvement
tinsville, Viriginia Museum of Natural History, 1990, pp. 291-298.
Démocratique des Batwa
76
v
3) Urusobe rw’amatsinda
ACRONYMS AND y’abantu batandukanye bashingiye
ABBREVIATIONS
ku hantu batuye byo ni ibya kera.
___________________________________
Ntabwo
A.A. rero bikwiye gushingira
: Archives ku buryo abantu bagiye bimuka
Africaines
ngo hasobanurwe itandukaniro hagati y’amatsinda y’abantu
A.G. : Assemblée Générale
bariho ubu. Ariko kandi urusobe rw’imibereho itandukanye
ABAKI abantu: Alliance
iranga bo muri des Bakiga
iki gihe si rwo rwarangaga abantu bo
ABESC : Association des Bahutu
mu gihe mbanzirizamateka. Imiryango y’abantuEvoluant pour
ihora la
ihinduka;
buri gihe yakiraSuppression des Castes
imigirire mishya kubera kuyakira cyangwa
ACR
kuyivanga : Association des Cultivateurs du Rwanda
n’iyabo.
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
Ibimenyetso
ADR by’ibisigaratongo
: Alliance pour byerekeye imiturire
la Démocratie ya kera bigizwe
et la
n’ibikoresho byahanzwe cyangwa
Réconciliation byakoreshejwe, inyubako
Nationale
n’ibindi bimenyetso byasizwe n’abantu nk’uko byagaragajwe mu
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
gice cya mbere cy’uyu mutwe ahavugwaga aho ubushakashatsi
AFDL :
bugeze muri iki Alliance des Forces
gihe. Ibyo Démocratiques
bimenyetso ariko ntabwo pour la
bihagije
kubera ko ubwo Libération du Congo-Zaïre
bushakashatsi butaragera kure; ubuheruka ni
AGOAmu myaka
ubwo : African
ya 1980Growth andbwo
kandi na Opportunity
bukorerwa Act
ahantu hake
$,'6 .
cyane 64
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
Guhuza
AJER ibimaze kugerwaho
: Association de la nk’uko
Jeunessebyagaragajwe
Estudiantine hejuru
byatuma hatangwa inzira zashingirwaho mu kwandika
Rwandaise
amateka y’akarere k’ibiyaga bigari n’ay’u Rwanda. Gusoma
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
usesengura amateka y’imiturire ya vuba bisaba kuzirikana
AM/AP
ku byagezweho : Arrêté ministériel/
n’ibikorwa Arrêté présidentiel
by’ubushakashatsi bwakozwe mu
AMR : Association
bumenyi bunyuranye: des Moniteurs
imihindagurikire du Rwanda
y’ibidukikije guhera mu
AMUR
gihe cya nyuma : Association
k’ikibariro des cya Musulmans
4 k’imibereho auy’isi,
Rwanda
ubumenyi
ANT
bw’ibisigaratongo,: Assemblée
iyigandimi, Nationale
n’amateka de Transition
atanditse.
(Transitional National Assembly)
Nubwo
APADEC ibyavumbuwe mu rwego
: Association rw’ibisigaratongo
du Parti Démocrate Chrétien bikiri bikeya
urebye aho ubushakashatsi bwabereye n’igihe bwamaze, ibyo
APR : Armée Patriotique Rwandaise
byose bituma imbibe z’amateka y’imiturire y’u Rwanda zimurwa
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
zikava mu kinyagihumbi cya mbere nyuma y’ivuka rya Yezu
nk’uko byakunze Rwandais
kwandikwa. Hashingiwe ku miterere y’ijuru
APROCOMIN: Association
ry’akarere u Rwanda ruherereyemo, des Commerçantsbigaragara Indigènes
ko hatuwe
APROSOMA
kuva kera. Iyo : Association
miturire ikabapour la Promotion
ihamywa Sociale debikoze
n’ibikoresho la
mu mabuye, byaba Masse ibikoze mu magufa y’inyamaswa, byaba
ndetse
ARD n’ibisigazwa
: Alliance by’imibiri
pour le y’abantu
Renforcement biranga ibihe byose
de la
mbanzirizamateka. Rimwe
Démocratie na rimwe ibyo bikoresho byabaga
biherekejwe n’ibihangano bitandukanye (imitako, imitamirizo,
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
64 Droits to
Nenquin J., “Contribution dethel’Homme
Study of the prehistoric cultures of Rwanda and
Burundi”, in Annales, Série
AREDETWA : Association pour 8, Sciences humaines, no 59, Tervuren, Musée Royal de
le Relèvement
l’Afrique Centrale, 1967, pp.17-19.
Démocratique des Batwa
77
v
ibibaje n’ibishushanyo
ACRONYMS biri ku
ANDnkuta z’ubuvumo) bitumenyesha
ABBREVIATIONS
imiterere y’umuco n’ubugeni bw’abo baturage.
___________________________________
Ariko
A.A. dukwiye kwirinda Africaines
: Archives kwitiranya uko abantu babaye muri
aka karere kacu kuva mu myaka isaga ibinyagihumbi amagana
A.G. : Assemblée Générale
n’imiturire y’abakurambere b’Abanyarwanda. Aba bakurambere
ABAKI u Rwanda
batuye : Alliance des Bakiga bibiri bya nyuma mbere
mu binyagihumbi
ABESC rya :Yezu.
y’ivuka Association des Bahutu
Ntibinakwiye kandi Evoluant pour la iyo
ko twakwitirira
Suppression
miturire n’iyimuka des Castes
ry’amatsinda y’abantu, nk’ikwira ry’abantu
ACR
bavuga indimi : Association des Cultivateurs
za bantu. Amateka y’imituriredu Rwandakandi
ntakwiye
kwitiranywa
ADP : n’ibivugwa n’imigani y’inkomoko
Alliance Démocratique des Peuples ivunagura
uruhererekane
ADR rw’ibikorwa byaranze amateka,
: Alliance pour la Démocratie et igahuza
la ibihe bya
kera bitandukanye hagamijweNationale
Réconciliation gushyira intangiriro y’amateka
mu ihangwa ry’ibihugu tuzi.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Ahagana mu Alliance
AFDL : mpera z’igihedes Forces Démocratiques
cyo hagati k’ikibariro pour la
cya kane
k’imibereho y’isi, Libération
abaturage dubari
Congo-Zaïre
baturiye inzuzi n’ibiyaga, bari
AGOA
batakimuka : African
hato na hatoGrowth and Opportunity
mu myaka ya 25000, bari Actbatunzwe
$,'6
n’ubuhigi, $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
uburobyi no gusoroma. Guturira ibiyaga byaje
JXVKLPDQJLUZDNDQGLQ·XEZLQVKLEZ·LELULEZDNDPHUHQN·DPDÀ
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
yo
AJER mu mazi ndetse n’imiterere
: Association de la y’ijuru
Jeunesse yariEstudiantine
ibereye abantu. Ni
muri urwo rwego habayeho iterambere rikomeye ry’ibikoresho
Rwandaise
bifashishaga mu buhigi no mu burobyi. Muri ibyo bihe hagaragaye
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
inganda zitandukanye; mu ishyamba hari ibikoresho bibaje ku
AM/AP zombi,
mpande : Arrêté
mu gihe ministériel/
mu Bweya ho Arrêté présidentiel
harangwaga n’ibikoresho
AMRbisennye:mu
bito Association
mabuye. des Moniteurs du Rwanda
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT
Abarobyi bari: Assemblée
batuye ku Nationale de Transition
nkombe z’ibiyaga bo bateje imbere
inganda z’ibikoresho bikoze mu
(Transitional magufa byarangwaga
National Assembly) cyanecyane
n’indobani.
APADEC Izo nganda, za kera cyane
: Association du Parti Démocrate mu kibayaChrétien
cya Semiliki
kurusha ahandi, ni ho zaturutse zikwirakwira muri Sahara, mu
APR : Armée Patriotique Rwandaise
kibaya cya Nili no muri Afurika y’Uburasirazuba65. Muri make
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
rero aka karere kari isangano n’inkomoko ya byinshi biranga
isanzuramuco Rwandais guhera mu myaka ibihumbi ishize. Ahagana
APROCOMIN:
rwagati mu gihe Association des Commerçants
gisoza ikibariro Indigènesy’isi,
cya kane k’imibereho
APROSOMA
imiturire : Association
yaranzwe pour rw’impinduka
n’urusobe la Promotion Sociale de la
kandi ishingira
cyane ku mpinduka Massez’ijuru ry’akarere. Amatsinda atandukanye
yagiye
ARD atura mu turere dutandukanye,
: Alliance pour le Renforcementbityo abantu
de labaturanye
bagahurira kuDémocratie mpinduka z’imibereho y’ibinyabuzima n’aho
biba, bakagira kandi n’uburyo bw’imibereho n’ubukungu bisa.
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Droits de l’Homme
Feinzelin J., Les fouilles
AREDETWA : Association
65
d’Ishango, Brussells,
pour leInstitut des Parcs Nationaux du Congo
Relèvement
belge, 1957.
Démocratique des Batwa
78
v
Kugeza ahagana mu mwaka AND
ACRONYMS wa 2000 mbere y’ivuka rya Yezu, aka
ABBREVIATIONS
karere kari gatuwe n’abantu batunzwe no guhiga no gusoroma,
___________________________________
biyambaza ibikoresho bikoze mu mabuye. Ariko ahagana mu
mpera
A.A. z’ikinyagihumbi cya mbere mbere y’ivuka rya Yezu,
: Archives Africaines
aborozi bavugaga ururimi rwo mu itsinda ry’indimi za nili na
A.G. : Assemblée Générale
sahara (izo muri Sudani yo hagati n’iz’inkurambere za nilotika)
ABAKI kushite
n’iry’iza : Alliance
baturutsedes
muBakiga
majyaruguru no mu burasirazuba
ABESC : Association des Bahutury’abavuga
bw’aka karere baje kuhatura . Itsinda
66 Evoluantindimi
pour laza nili
na sahara batuyeSuppression des Castes
kuva muri Uganda y’ubu kugeza ku kiyaga cya
ACR : Association
Tanganyika naho des Cultivateurs
itsinda ry’abavuga dukushite
indimi za Rwanda batura
mu magepfo :n’iburasirazuba
ADP bw’ikiyaga
Alliance Démocratique cya
des Victoria, bakaba
Peuples
ari
ADR na bo baba
: Alliance pour la Démocratie et Rwanda
barageze mu burasirazuba bw’u la no mu
Burundi nk’ukoRéconciliation
tuhazi muri ikiNationale
gihe.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Usibye ubutunzi bw’amatungo maremare, aya matsinda mashya
AFDL :
yakoraga n’ubuhinzi Alliancebw’ibinyampeke
des Forces Démocratiques
nk’amasaka pour la
n’uburo.
Ibyo bihingwa Libération du Congo-Zaïren’abantu mu karere
bikaba byaramenyerewe
AGOA
gaherereye hagati : African Growth
y’igihugu cyaandCade Opportunity
(Tchad) n’icya ActEtiyopiya.
$,'6
Ni muri icyo $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
gihe kandi irindi tsinda ry’abavuga indimi zo mu
itsinda
AIMO rya bantu
: Affairesbaturutse
Indigènesmu et burengerazuba
Main-d’oeuvre baza gutura
muri aka karere.
AJER Batura mu
: Association degice giherereyeEstudiantine
la Jeunesse hagati y’ibiyaga bya
Rwicanzige na Kivu no kugera mu burengerazuba bw’ikiyaga
Rwandaise
cya Victoria (reba ikarita ya 5). Abagize iri tsinda bahingaga
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
ibinyabijumba n’ibinyamisongwe nk’ibikoro n’ibishyimbo
AM/AP
by’inkori67. : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR
Mu kinyagihumbi : Association
cya mberedes Musulmans
mbere y’ivuka rya auYezu,
Rwanda kubumba
ANT
no gucura ni ho : Assemblée
byageze muri Nationale
aka karere. de Transition
Mu kinyagihumbi cya
mbere nyuma y’ivuka rya Yezu,
(Transitional iyo myuga
National yakwirakwiye henshi,
Assembly)
nyamara
APADEC biragoye
: Association du Parti Démocratemu
guhamya itsinda riri ku isonga kwadukana
Chrétien
iyo myuga. Muri rusange mu binyagihumbi bya mbere y’ivuka
APR : Armée Patriotique Rwandaise
rya Yezu hari ibikorwa bitatu by’ibanze byaranze iterambere
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
ry’ubukungu, imibereho myiza na poritiki muri aka karere:
Rwandais y’indimi aturutse mu ntara zitandukanye,
- Iyimuka ry’amatsinda
APROCOMIN: Association des
- Iyaduka ry’ububumbyi Commerçants Indigènes
n’ubucuzi,
APROSOMA
- Ikwirakwira: Association
ry’ubuhinzi pourn’ubworozi.
la Promotion Sociale de la
Masse
Amatsinda mashya y’indimi yaturutse mu majyaruguru no mu
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
66
Lugan B., HistoireDémocratie
du Rwanda. De la préKLVWRLUHjQRVMRXUV, Paris, Bartillat, 1997. ;
Chrétien J.P., 2000, op.cit., pp. 48-49.
ARDHO
67 : Association
Schoenbrun D.L., “We are what we Rwandaise
eat: an ancientpour la Défense
Agriculture des
between the great
Lakes”, in Journal ofDroits de l’Homme
African History, 34, 1993, pp 1-31. ; Schoenbrun D.L., “A green
Place, a good Place.
AREDETWA Agrarian Change,pour
: Association Gender,
leand Social Identity in the Great Lakes
Relèvement
Region to 15th Century”, in Social History of Africa, Heinemann, 1998, pp.41-43.
Démocratique des Batwa
79
v
burengerazuba yimukira mu
ACRONYMS AND karere k’ibiyaga bigari. Hagati
ABBREVIATIONS
y’ikinyejana cya 7 n’icya 3 mbere y’ivuka
___________________________________ rya Yezu, ni bwo
hakwirakwiye ubuhanga bwo gushongesha ubutare bw’icyuma
nk’uko
A.A. byerekanwa n’ibisigazwa by’amatafari y’inkono
: Archives Africaines
bashongesherezagamo n’inkamba. Kuri ibyo bimenyetso
A.G. : Assemblée Générale
by’ubucuzi hiyongeraho ibikomoka ku bubumbyi byenda gusa
ABAKI
hose : Alliance
mu karere desbigari.
k’ibiyaga BakigaMuri icyo gihe cyose ndetse
ABESC : Association des Bahutu
no kugeza mu ntangiriro za nyuma y’ivuka Evoluant pourabantu
rya Yezu, la
EDUL EDWXUL\H Suppression des Castes
DND NDUHUH EDUL PX PDWVLQGD DÀWH XEX]LPD
ACR
butandukanye. : Association
Amatsinda des Cultivateurs
amwe du Rwanda no
akaba yaratungwaga
gusoroma
ADP no: Alliance
guhiga, Démocratique
hakiyambazwa des ibikoresho
Peuplesbikoze mu
mabuye
ADR naho: Alliance pour la Démocratie et la n’ubuhinzi,
andi matsinda akita ku bworozi
akiyambaza ibikoresho bikoze mu
Réconciliation cyuma.
Nationale
AEC
Birakwiye : Agglomeration
kumenyekana Extra-Coutumières
ko ibimenyetso by’ubworozi n’ubuhinzi
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques
bwakorwaga mbere y’ivuka rya Yezu bikiri nkene. Nyamara pour haba
la
mu majyaruguru Libération
cyangwadu se Congo-Zaïre
mu burasirazuba bw’u Rwanda,
uhereye
AGOA muri: Sudani
African ukagera
Growth muri Kenya, iyo myuga
and Opportunity Act yombi,
yerekeye
$,'6 guhinga ibinyampeke no korora, iraharangwa
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP kandi ibyo
byahamijwe guhera mu kinyagihumbi cya gatatu mbere y’ivuka rya
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
Yezu68. Dushingiye kuri ibyo, kandi turebye uko u Rwanda rusa
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
n’ururi mu muhora waciwemo n’abaganaga gutura mu magepfo,
byatuma twemezaRwandaise
u Rwanda rwakiriye za tekiniki zo kubona ibyo
ALIR : Armée
kurya mbere yuko zigera de Libération du Rwanday’Afurika muri
mu turere tw’amagepfo
AM/AP Gusa: ubworozi
rusange. Arrêté ministériel/ Arrêté
bw’intama bwo présidentiel
bukomoka ku nkombe ya
AMR mu kinyejana
Kapu : Association des
cya mbere Moniteurs
mbere du Yezu
y’ivuka rya Rwanda
69
.
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
Mu kinyagihumbi
ANT cya mbere
: Assemblée (nyuma
Nationale de y’ivuka
Transitionrya Yezu) ayo
matsinda y’abaturage baturutse mu bice bitandukanye
(Transitional National Assembly)
bashoboye guhererekanya ubuhanga mu by’ubuhinzi n’ubworozi
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
n’ubwerekeye ibimera n’amatungo atandukanye. Ubwo bumenyi
APR
butandukanye : Armée
ndetsePatriotique
n’ubwerekeye Rwandaise
gutunganya icyuma ni
APROBAMI
byo byatumye: Association
abagize ayo des Partisbashobora
matsinda Monarchistes kwihanganira
Rwandais
impinduka zitandukanye z’ibidukikije zabayeho. Ni mu kinyejana
cya 3 nyuma y’ivuka
APROCOMIN: rya Yezu,
Association des gutunganya
Commerçants icyuma byamamaye
Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale den’ibice
kurushaho; ibyo bikaba byaratewe ahari no guhahirana la
by’iburasirazuba. Masse
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
68
Robertshaw P., “The Elmenteita: an early Food-producing culture in East – Africa”,
Démocratie
in World Archaeology 20 (1): 1988 : 59-69.; Sutton J.E.G., “Prehistoire de l’Afrique
ARDHO in Ki-Zerbo
orientale”, : Association Rwandaise
J. (dir), Histoire générale depour la Défense
l’Afrique des et
I. Méthodologie
Droits
Préhistoire, Paris, Stock, de l’Homme
Unesco, Jeune Afrique, 1980, pp. 489-527.
$YHU\*³'LVFXVVLRQRQWKHDJHDQGWKHXVHRIWULGDO¿VKWUDSV´LQSouth
AREDETWA : Association pour le Relèvement
69
Africa.
Archaeological, Bull. 30, 1975, pp. 105-113.
Démocratique des Batwa
80
v
ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
Ahagana mu kinyejana cya 7 n’icya 8 nyuma y’ivuka rya Yezu, ni
___________________________________
bwo hadutse ubundi bwoko bushya bw’ibibumbano butari butatse
F\DQHNDQGLEXWDQRQRVR\H*XVDE\DULELÀWHXEXQLQLEXNDELMH
A.A. : Archives Africaines
kandi bitandukanye ku buryo bugaragara mu mibumbirwe
A.G. : Assemblée Générale
yabyo. Impinduka zabaye mu bikorwa ndangamuco n’iterambere
ABAKI mu rwego
ryabaye : Alliance des Bakiga
rwa tekiniki zaba kandi zaranabaye mu zindi
ABESC : Association des
ngeri nk’ubukungu, imibereho myiza Bahutu Evoluant
na poritiki. pour laigihe
Guturana
kirekire kw’ayoSuppression des Castes
matsinda y’abantu kwatumye habaho guhuza
ACR z’umuco
ingeri : Association
n’imiterere des Cultivateurs
y’umubiri, hanyuma du Rwanda
n’indimi zari
zitandukanye
ADP : n’izo mu itsinda
Alliance rya bantu.
Démocratique desIyo nzira yo guhuza
Peuples
yatangiye
ADR kandi guhura kw’abo baturage kukiba.
: Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
Igabanyamo kabiri ryoroheje ritandukanya aborozi b’Abatutsi
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
n’abahinzi b’Abahutu rikomoka gusa ku ngengabitekerezo
AFDL : Alliance des Forces
y’irondamoko n’amacakubiri. Démocratiques
Naho gukomera pour muri
kuri umwe la
Libération
iyo myuga bigaragara du Congo-Zaïre
nk’uburyo bwo gushaka igisubizo cya
AGOA
ngombwa cyo: kuzuzanya
African Growth and Opportunity
no kumenyera imiterere Act
itandukanye
$,'6 nk’uko
y’ahantu $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
yagiye ihindagurika biturutse ku bikorwa bya
muntu.
AIMO Ibyo kandi birumvikana
: Affaires ko mu
Indigènes turere twose tw’u Rwanda
et Main-d’oeuvre
iyo
AJERgahunda itagiye umujyode
: Association umwe cyangwaEstudiantine
la Jeunesse ngo igire uburemere
bungana.
Rwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Mu by’ukuri rero ihererekanya ry’ibihe ryerekeye imiturire
AM/AP
y’amatsinda : Arrêté
tuzi ministériel/
kuri ubu Arrêtému
nk’uko tubisanga présidentiel
bitabo by’amateka
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
\·X5ZDQGDQWDVKLQJLURELÀWHPXUZHJRUZ·XEXKDQJD,Q\DQGLNR
AMUR ibisigaratongo
zerekeye : Association des Musulmans
n’izerekeye ubumenyiau Rwanda
bw’imibereho
ANT
y’abantu : Assemblée
zihamya Nationale
imiturire de Transition
y’amatsinda y’abantu bavugaga
ururimi rutaramenyekana
(Transitionalariko rugomba
National guhabwa agaciro mu
Assembly)
iyandukura
APADEC ry’ibyabaye. Birakwiye rero ko
: Association du Parti Démocrate ayo makuru
Chrétienna yo
yashyirwa ku rutonde rwerekeye imiturirwe y’aka karere.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Muri rusange rero gutanga amatariki no gusesengura imiturire
y’abaturage b’uRwandais
Rwanda ni ibyo kwitonderwa, bisobanuye ko
APROCOMIN: Association
amavu n’amavuko y’u Rwanda des Commerçants
atarasobanuka Indigènes
neza.
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Masse
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Démocratie
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Droits de l’Homme
AREDETWA : Association pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
81
v
ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
___________________________________
A.A. :
Archives Africaines
A.G. :
Assemblée Générale
ABAKI :
Alliance des Bakiga
ABESC :
Association des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Libération du Congo-Zaïre
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Rwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
(Transitional National Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Rwandais
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Masse
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Démocratie
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Droits de l’Homme
AREDETWA : Association pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
82
v
ACRONYMS AND III ABBREVIATIONS
___________________________
___________________________________
AMATEKA Y’U
A.A. RWANDA
: Archives KUVA MU NTANGIRIRO KUGEZA
Africaines
MU wa 1900
A.G. : Assemblée Générale
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC Byanditswe
: Association Gamaliel
na des Bahutu Mbonimana
Evoluant pour la
Suppression des Castes
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
U
Libération du Congo-Zaïre
AGOA Rwanda: African rwo mu Growth
mperaand zo muOpportunity
kinyejana cya ActXIX rwari
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
igihugu cyagiye gikura buhorobuhoro gitangiriye
AIMO ku : Affaireswa
musozi Gasabo. et
Indigènes Uyu musozi wari uyobowe
Main-d’oeuvre
n’umutware
AJER :w’Umunyiginya.
Association de laUko Jeunesse u Rwanda Estudiantine rwagendaga
rukura mu binyejana Rwandaise byinshi ni ko rwagendaga rwiyubaka mu
birebana n’ubutegetsi bwa poritiki, bw’ingabo, bw’ubukungu,
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
n’ubwimibanire n’umuco byaje gutangaza abakerarugendo
AM/AP
b’abashakashatsi : Arrêté ministériel/ b’abavaburayi
n’abamisiyoneri Arrêté présidentiel ba mbere.
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
3.1.
AMUR U Rwanda rwa Gasabodes
: Association n’“impugu”
Musulmans zirukikije
au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale
Mu ntangiriro, u Rwanda rwagiye rukura ruhereye ku musozi wa de Transition
Gasabo wagiye wiyongeraho (Transitional National
indi Assembly)byari bikikije u
misozi y’“Ibihugu”
APADECari byo
Buganza : Association
u Bwanacyambwe, du Parti Démocrate
u Buriza, u BusigiChrétien
n’u Busarasi.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
3.1.1 U Rwanda
APROBAMI : Association rwa mberedes muPartis
Buganza Monarchistes
Rwandais
U Rwanda rwa mbere rwitwaga u Rwanda rwa Gasabo rwari
APROCOMIN:
akantu gato kari Association
mu Karere des k’ubu Commerçants
ka Gasabo, aho Indigènes
umugezi wa
Nyabugogo
APROSOMA uvira mu kiyaga
: Association cya la
pour Muhazi.
Promotion Mu ntangiriro
Sociale dey’igihela
kitwa icy’amateka, Masse kigizwe n’abami b’ibitekerezo, u Rwanda
rwayoborwaga
ARD n’umwami
: Alliance Ruganzu
pour Bwimba wabaye
le Renforcement de lauwa mbere
mu bami bazwi mu mateka kuva mu kinyejana cya XIV kugeza
Démocratie
mu kinyejana cya XX1.
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
1
Inyandiko isobanura ko u Rwanda rwagiye rwaguka ishingiye ku byanditswe n’abantu benshi, barimo Kaga-
Droits
me A., Inganji Kalinga, Kabyayi 1943;de l’Homme
Kagame A., Un abrégé de l’ethno-histoire du Rwanda, Butare, EUNR,
AREDETWA
1972 : Association
; Anonyme, Historique pour; Vansina
et chronologie du Rwanda le Relèvement
J., L’évolution du royaume rwanda des origi-
nes à 1900, Bruxelles, 1962., Vansina J., Le Rwanda ancien. Le Royaume nyiginya, Paris, Karthala, 2001.
Démocratique des Batwa
83
v
Ingoma y’u Rwanda
ACRONYMS yayoborwaga n’abami bava mu bwoko
AND ABBREVIATIONS
bw’abanyiginya. Ni bo bashinze ingoma y’ubwami bwo mu
___________________________________
Rwanda. Andi moko y’Abanyarwanda yafatanije rugikubita
n’Abanyiginya
A.A. : kurema
Archives u Rwanda, ni ay’Abasinga, Abega, Abaha,
Africaines
$EDNRQR $ED]LJDED Q·$EDWVREH ERVH NDQGL EDEDJD EDÀWH
A.G. : Assemblée Générale
uruhare bihariye. Ruganzu Bwimba waba yari umukuru w’inzu
ABAKI w’umuryango
cyangwa : Alliance des Bakiga
w’Abanyiginya yashoboye kwishyiraho
ABESC : Association des Bahutu
aba umwami, yimika ingoma y’ingabe Rwoga. Evoluant
Aho pour
hantulahari
Suppression
haberanye n’ubuhinzi, des Castes
ubworozi bw’inka no guhiga. Ni ho u
ACR
Rwanda : Association
rwahereye des Cultivateurs
rukura rugana du Rwanda
iburengerazuba bw’umugezi
wa
ADPNyabarongo, ruza kuruta
: Alliance uko rungana
Démocratique ubu ku ngoma ya
des Peuples
Kigeli
ADR IV Rwabugiri.
: Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
Mu mateka mvugo, bivugwa ko u Rwanda rwa mbere rwabanaga
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
n’andi moko kandi byari bihuriye mu byo bita “Konfederasiyo”.
Icyo gihe byariAlliance
AFDL : ibihugudes
bitoForces Démocratiques
bito bingana pourzitwa
na za sheferi la
Libération
“ibihugu” zari zigizwe du Congo-Zaïre
n’u Buganza, u Bwanacyambwe, u Buriza,
AGOA
u : African Growth and Opportunity Act
Busigi n’u Busarasi.
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
AIMO a. Umugani w’inkomoko
: Affaires Indigènesy’Abanyiginya
et Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Inkomoko y’Abanyiginya ivugwa mu gitekerezo kitwa “Ibirari2”.
Rwandaise
Icyo gitekerezo kivuga umugani utangaje wa Sabizeze cyangwa
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Kigwa waba yaravukiye mu ijuru yarasamiwe mu cyansi cy’amata.
AM/AP
Ngo se Shyerezo, : Arrêté ministériel/
utishimiye iryo vukaArrêté présidentiel
rya Sabizeze ridasobanutse
AMR
neza, ni we watumye: Association
amanuka desku Moniteurs
isi yo hasi, duagwa
Rwandamu Mubari
AMUR : Association
wari utuwe n’Abazigaba des Musulmans
bayoborwaga n’umwamiau Rwanda
Kabeja. Ngo
ANT
Kigwa yari kumwe : Assemblée
na murumuna Nationale de Transition
we Mututsi (sekuraza w’Abega,
Abaha n’Abakono) na mushiki
(Transitional wabo Nyampundu
National Assembly) n’amatungo
agizwe
APADEC n’ingabo n’ingore.
: Association du Parti Démocrate Chrétien
APR
Uwo mugani :w’inkomoko
Armée Patriotique
3
, uvuga ko Rwandaise
Kigwa agera kuri Gihanga
APROBAMI
wahimbye ingoma : Association
y’ubwami. desHariPartis Monarchistes
amateka mvugo asobanura
Rwandais
ko ahubwo Gatutsi, Gahutu na Gatwa bari bene Kanyarwanda,
APROCOMIN:
hari navuga koAssociationKanyarwanda desuwo Commerçants
kimwe na Indigènes
Kanyandorwa,
Kanyabuha, Kanyabungo
APROSOMA : Associationna Kanyaburundi
pour la Promotion yari umuhungu
Sociale de la wa
Gihanga. Ngo Gihanga Masse yashatse abagore mu miryango y’Abasinga,
ARD
2
Delmas L., : Alliance
Généalogie pour le
de la noblesse (lesRenforcement
Batutsi) du Ruanda,de la 1950, p.6;
Kabyayi,
Th. Récits historiques Rwanda, Tervuren, MRAC, 1962, pp. 18-
Coupez et Kamanzi Démocratie
25 ; Smith P., Le récit populaire au Rwanda, Paris, Armand Colin, 1975, p. 71
ARDHO
3 : Association
Chrétien J.-P., Mythes Rwandaise
et stratégies autour pour
des origines la Défense
du Rwanda (XIXe-XXèdessiè-
Droits
cles» in Chrétien J.-P. de J-L.
et Triaud l’Homme
(sous dir.), Histoire d’Afrique. Les Enjeux de
mémoire, Paris, Karthala,
AREDETWA : Association pour 1999, p. 282; De Heusch L., Mythes et rites bantous. Rois
le Relèvement
nés d’un cœur de vache. Paris, Gallimard, 1982.
Démocratique des Batwa
84
v
Abatsobe, Abashambo
ACRONYMS n’abandi kandi ngo yazengurutse mu
AND ABBREVIATIONS
Rwanda rwose___________________________________
no mu Burundi no kugera za Rutshuru ( ho mu
burasirazuba bwa RDC y’ubu).
A.A. : Archives Africaines
b. Icyo gitekerezo cyavugwagaho iki?
A.G. : Assemblée Générale
ABAKI y’umugani
Imvugo : Alliance
ntabwo des
abaBakiga
ari imvugo y’igitekerezo cy’amateka
ABESCbamwe: Association
nk’uko babikeka. Uwo des Bahutu
mugani uvugaEvoluant
inkomoko pour la
y’amoko
Suppression des Castes
DPZHQ·DPZHDÀWHDKRDKXUL\HQ·$EDQ\LJLQ\DQ·LQJRPD1LDPRNR
y’ibimanuka
ACR agizwe n’Abanyiginya,
: Association Abega, Abakono,
des Cultivateurs n’Abaha. Aya
du Rwanda
moko
ADP ya nyuma uko ari atatu yitwa ay’Ibibanda
: Alliance Démocratique des Peuples cyangwa amoko
avamo
ADR abamikazi (ubwoko
: Alliance bw’Abagesera
pour bwo bwagize
la Démocratie et la Umwamikazi
umwe ari we nyina wa Kigeri III Ndabarasa ntabubarirwamo).
Réconciliation Nationale
AEC y’abitwa
Amoko : Agglomeration
Abasangwabutaka Extra-Coutumières
ari yo y’Abazigaba, Abagesera
AFDL : Alliance des
n’Abasinga. Hari abavuka mu miryango Forces Démocratiques
imwe n’imwepour murilaayo
moko bagiragaLibération
uruhare mu dumihango
Congo-Zaïre yihariye: nko kwerekana
AGOA
ahazashyirwa: ibibanza
African Growth and kubaka
by’abashaka Opportunity
bo muAct yandi moko
n’amazu
$,'6 y’abami cyane cyane, kuyobora imihango
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP yo kwirabura
n’iyo kwimika: umwami
AIMO Affaires mushya
Indigènes n’iyindi.
et Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Ntabwo imvugo hejuru cyangwa hasi ivuga na busa amajyaruguru
cyangwa amagepfo Rwandaisenk’uko abanditsi bamwe b’ibirebana
ALIR : Armée de
n’amoko, cyanecyane Libération du
abanyamadini, Rwanda
babivuze. Ahubwo byaba
AM/AP
ari ukuvuga : Arrêté “iburyo,ministériel/ Arrêté présidentiel
ibumoso, inyuma, imbere, ishyamba,
ibishanga, ikibaya,
AMR imisozi”.
: Association desAbanyarwanda
Moniteurs du baheragaho
Rwanda mu
mvugo yabo isanzwe.
AMUR Ntabwo
: Association bivuze
des rero ko Ibimanuka
Musulmans au Rwanda byavuye
kure nk’uko abakerarugendo b’abashakashatsi n’abamisiyoneri
ANT : Assemblée Nationale de Transition
bamwe babyanditse. Iyo mivugire yuko u Rwanda rwaba
rwaratuwe, banditse (Transitional
nta gihamyaNational Assembly)
ishingiraho na busa mu mateka
APADEC
mvugo azwi. Ikindi nuko ahantu havugwa muriChrétien
: Association du Parti Démocrate uwo mugani
APR
hagaragaza ko : Armée Patriotique
uwo mugani wagiye Rwandaise
uhindagurwa, bigaragara ko
hahindagurwa
APROBAMI kenshi hajyanye
: Association n’uko u
des Partis Rwanda rwari rumeze
Monarchistes
mu mpera z’ikinyejanaRwandais cya XIX. Ubu tugiye kuvuga “ibihugu”
byari bikikije u Rwanda rwa mbere n’akamaro byagize.
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA
Bwanacyambwe : Association
4 pour la Promotion Sociale de la
Masse
U
ARD Bwanacyambwe mu pour
: Alliance ntangiriro z’u Rwanda de
le Renforcement bwakoraga
la ku
Buriza bw’amagepfo (Umusozi wa Kabuye-Jabana-Bweramvura).
Démocratie
Cyari
ARDHO igihugu k’ingoma
: Association y’ubwoko
Rwandaise bw’Abongera. Umwamides
pour la Défense w’u
Bwanacyambwe yitwaga Nkuba ya Nyabakonjo. Ingoma ye
Droits de l’Homme
+DULDKDQWXKHQVKLPX5ZDQGDKDWDQJL]ZDQ¶LQ\LWR³EZDQD´ELVKRERUDNXEDEL¿WD-
AREDETWA : Association pour le Relèvement
4
27
Vansina J., 2001, op.cit, pp. 150-151.
Démocratique des Batwa
99
v
zo kurengera u Rwanda no gutuma
ACRONYMS rutongera guterwa28.
AND ABBREVIATIONS
Ingerero zigiye___________________________________
kuvugwa ni izashyizweho ngo u Rwanda rudaterwa
n’u Burundi, zose zari zarashyizwe ku nkengero z’Akanyaru
kagabanya ibyo
A.A. bihugu byombi.
: Archives Africaines
A.G. : Assemblée Générale
1. Mututu (Muyira): yari igizwe n’Abarima b’igikomangoma
ABAKI
Gihana, mwene: Alliance des Bakiga
Rujugira. Bari bateganye n’umupaka w’u
ABESC : Association
Bugesera bw’ubu . 29 des Bahutu Evoluant pour la
2. Gakoma (Muyaga): Suppression yarides Castesn’Ababanda bayobowe
igizwe
ACR : Association
n’igikomangoma Nyarwayades Cultivateurs
Karutetwa, dumweneRwanda Yuhi
ADP Mazimpaka: (bavugaga kera ngo Gakoma
Alliance Démocratique des k’Ababanda).
Peuples
3.
ADR Buhanga-Ndara: Alliance pour la Démocratie et la n’Indara za
(i Kirarambogo): yari igizwe
RwasamanziRéconciliation
wa Mukungu (wa Yuhi Mazimpaka).
Nationale
4. Imvejuru (Nyaruhengeri/Save). Imvejuru zari iza Byavu.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
5. Nyakare (Kigembe): Inyakare zari iza Nkoko wo mu muryango
AFDLw’Abashingo.Alliance des Forces Démocratiques pour la
:
6. Bashumba Libération (Nyakizu):du Congo-Zaïre
zari zigizwe n’Abashumba
AGOA : African
b’igikomangoma Growth(sekuru
Kimanuka and Opportunity
w’Abamanuka), Act mwene
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Kigeri Ndabarasa.
7.
AIMONyaruguru: : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
AJER x : Inyaruguru
Associationz’igikomangoma
de la Jeunesse Rwamahe
Estudiantinei Gako
x Indirira (abarwanira kujya ku rugamba)
Rwandaise
zayoborwaga n’igikomangoma Mukwiye wa Yuhi
ALIR : Mazimpaka
Armée de Libération du Rwanda
i Runyinya na Kinyovu.
AM/AP x : Abadahemuka
Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
ba Rubona rwa Rusimbi, bari
AMR : iAssociation
Giseke, Rubona des Moniteurs du Rwanda
yaje kugwa mu Buyenzi
AMUR : nk’Umutabazi.
Association des Musulmans au Rwanda
ANT izo ngerero
Uretse : Assemblée Nationale
zo guhangana de Transition
n’u Burundi, hari ibindi byiza
Rujugira yakoze bikwiye kuvugwa:
(Transitional National Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
Yashinze urugerero i Munyaga rwo kurwanya i Gisaka.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Amaze kurangiza intambara n’u Burundi, Rujugira asa
n’uwashatse gutera Rwandaisi Gisaka. Kugira ngo abigereho, yashatse
APROCOMIN: Association
imitwe y’ingabo nyinshi iyoborwa des Commerçants
n’umuhungu we Indigènes
Sharangabo,
APROSOMA
sekuruza : Association pour
w’Abasharangabo, nalaNdabarasa
Promotion batera
Sociale ideGisaka
la
n’agace ka Gasura. Masse Mu ntambara yo gutsinda burundu i
Gisaka
ARD yabereye i Gasabo,
: Alliance ingabo
pour za Sharangabode
le Renforcement zagiye
la zigana i
Burasirazuba munsi y’ikiyaga
Démocratie cya Muhazi. Sharangabo n’ingabo
ze z’Abakemba batera i Gisaka cyo munsi ya Muhazi berekeza
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
iyo mu Bwanacyambwe. Zirwana n’“Imbogo” zari ziyobowe na
Droits de l’Homme
Idem
AREDETWA : Association pour le Relèvement
28
29
Kagame A., 1972, op.cit. pp. 137-139.
Démocratique des Batwa
100
v
Mudirigi, mwene Karemera AND
ACRONYMS wagenda akubitwa inshuro kenshi.
ABBREVIATIONS
Nyuma Sharangabo yaje gupfa, ingabo ziyoborwa n’umuhungu
___________________________________
we waje gufata u Buganza no gushinga urugerero i Munyaga30.
Ni ku ngoma ya
A.A. Rujugira Africaines
: Archives u Buganza bwose bwongeye gutsindwa
burundu no kugeza ku gice cyabwo cy’uburasirazuba kitari
A.G. : Assemblée Générale
cyarigeze gufatwa n’u Rwanda mbere.
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC : Association
Ingerero za Gakuta na Rutare.des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
ACR
Urugerero rwa : Association
kabiri rwashinzwedes Cultivateurs
i Gakuta du ho Rwanda
mu Buganza
bw’amajyaruguru
ADP hateganye
: Alliance n’u Mubari. Urwa
Démocratique gatatu rwashyizwe
des Peuples
iADRRutare. Ariko : Alliance pour la Démocratie et la Ndabarasa
izo za nyuma zombi zaje kuvaho, 31
bwari
AIMO bwarigaruriwe
: Affaires n’u Rwanda. et Main-d’oeuvre
Indigènes
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
c. Kigeri Ndabarasa: itsindwa ry’i Ndorwa n’u Mubari.
Rwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
5XMXJLUD\DWDQ]HDÀWHQN·LP\DNDQWLKDJLUDLPSDNDQ\LQVKL
AM/AP : Arrêté ministériel/
ziba mu kumusimbura, Arrêtéatari
kandi ubundi présidentiel
ibintu bisanzwe,
AMR
ndetse abana:be Association
baje kubyirata des biyita
Moniteurs du Rwanda
Abatangana ba Rujugira.
AMUR : Association
Mu by’ukuri icyatumye habades Musulmans
amahoro au Rwanda
mu isimburwa rye ni iki:
ANT x Ndabarasa : Assemblée Nationale
yari yarimitswe de Transition
afatanije na se ubwami, mbere
y’itanga (Transitional
rya Rujugira. National Assembly)
APADECx <DULDÀWHLQJDER]LNRPH\HNXUXVKDDEDQGL
: Association du Parti Démocrate Chrétien
x Abahungu bombi ba Rujugira kandi bakaba bari
APR : Armée Patriotique Rwandaise
n’abatware b’ingabo, ari bo Gihana na Sharangabo, bari
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
barapfuye mbere ya Rujugira, bituma ntawuhangana na
Ndabarasa. Rwandais
APROCOMIN:
x Ndabarasa Association
kandi yari desyarakoze
Commerçants ibintu Indigènes
bikomeye, se
APROSOMA akiriho, : Association
mu bintu bijyanye pour lanaPromotion Sociale de la
poritiki n’intambara.
Masse
Nyuma
ARD y’intambara
: Alliance y’i pour
Gatsibo (irwanya i Gisaka),
le Renforcement de laNdabarasa
afata impinga yaDémocratie
Rutare ngo ahaba hari imva ya Kigeri Mukobanya.
Afashijwe n’umutware Kamari, Ndabarasa yica Rubunda wari
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
30 Droits
Vansina J., 2001,op.cit, de l’Homme
pp. 150-151.
Ibidem, p. 154.
AREDETWA : Association pour le Relèvement
31
32
Kagame A., L’histoire du Rwanda en raccourci, Leverville, 1958, pp. 5-6.
Démocratique des Batwa
101
v
wasimbuye seACRONYMS
Gahaya Muhoza,
ANDumwami w’i Ndorwa. Ndabarasa
ABBREVIATIONS
yubaka urugo___________________________________
rwe i Ruhinda, kuva ubwo akaba ari ho ava agaba
ibitero byo kunyaga muri Ankole. Ndabarasa yimira ingoma mu
Ndorwa
A.A. yari yaratsinzwe se Kirima Rujugira akiriho33. Ayobora u
: Archives Africaines
Rwanda n’i Ndorwa, ariko akaba cyanecyane mu Ndorwa.
A.G. : Assemblée Générale
ABAKINdabarasa
Kigeri : Alliance
atera des Bakiga
u Mubari (mu Mazinga), yica umwami
ABESC
waho Biyoro :na Association des Bahutu
nyina Nyirabiyoro. Ngo Evoluant pour layaba
uyu Nyirabiyoro
ari we wahanuye kuza kw’abazungu
Suppression des Castes mu Rwanda. Ni ukuva icyo
gihe
ACRu Rwanda rwagejeje umupaka
: Association warwo ku Kagera
des Cultivateurs kagabanya
du Rwanda
u
ADPRwanda na Karagwe. Nyuma u Mubari
: Alliance Démocratique des Peuples waje kuzamo amapfa
buhorobuhoro, abaturage bawushiramo, u Rwanda ntirwongera
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
kuwitaho. Byageze mu kinyejana cya XX, u Mubari usa naho
wigenga. Ni nyuma Réconciliation
y’intambara Nationale
ya mbere y’isi yose, u Mubari
AEC
wongeye : Agglomeration
komekwa ku Rwanda.Extra-Coutumières
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
d. Mibambwe Sentabyo:
Libération duifatwa rw’igice cy’u Bugesera.
Congo-Zaïre
AGOA : African Growth and Opportunity Act
Ni ku ngoma ya Mibambwe Sentabyo, waba waratanze muri
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
174134, u Rwanda rwigaruriye amajyaruguru y’u Bugesera,
AIMOgisigaye: Affaires
igice kigafatwa Indigènes
ku buryo et butwazwi
Main-d’oeuvre n’umwami w’u
AJER
Burundi Ntare: Association
Rugamba. de la Jeunesse
Mibambwe Estudiantine
Sentabyo yatanze akiri
Rwandaise
muto ahitanywe n’ubushita. Hari abavuga ko yarozwe. Yasize
ALIR
uruhinja : Armée
ngo yaba de Libération
yarabyaranye du Rwanda
na Nyiratunga, wari umupfakazi
w’umutabazi
AM/AP :Gihana. Uwo mwana yabaye
Arrêté ministériel/ Arrêté umwami
présidentiel yitwa Yuhi.
Kwima
AMR ingoma kwe byajemo urujijo n’ibibazo
: Association des Moniteurs du Rwanda bikomeye.
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
e. Yuhi Gahindiro
ANT : Assemblée Nationale de Transition
Mibambwe Sentabyo (Transitional
amaze National
gutanga, Assembly)
havutse intambara yo
APADEC
kumusimbura, : Association
birangira igice du Parti Démocrate
gishyigikiye Chrétien
Yuhi na nyina
APR
Nyiratunga : Armée
ari Patriotique
cyo gitsinze. IbirangaRwandaise
ingoma ye nuko yabaye
ndende, ubuyobozi bw’igihugu
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes bukavugururwa, hakaremwa
Imitwe mishyaRwandais y’ingabo n’umuco nyarwanda ugasagamba.
Yarwanije u Burundi ku ngoma ya Ntare Rugamba, atera i
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
Gisaka, u Mubari, u Buhunde, ndetse na Karagwe. Amaze
APROSOMA
kuba umugabo, : Association
Gahindiropour yateye la Promotion Sociale dewo
Karinda, umuhinza la mu
Buhunde, aratsindwa Masse aranicwa. Nyina Nyirakarinda, arafatwa,
ARDkwicirwa :mu
aza Alliance
Rwanda” pour
35
. Nile ku
Renforcement de la umuco
ngoma ya Gahindiro
nyarwanda wateye Démocratie
imbere ndetse wiyungura by’umwihariko
kuvuga Amazina
ARDHO y’inka.
: Association Rwandaise pour la Défense des
33 Droits
Reba igisigo “Batewe de l’Homme
n’iki uburake ?” (Ni iki cyabarakaje?)
Kagame A., L’histoire du
AREDETWA : Association pour
34
Rwanda en raccourci, Leverville, 1958, p.6.
le Relèvement
35
Kagame A., 1972, op.cit., p. 89.
Démocratique des Batwa
102
v
f. Mutara Rwogera: itsindwa
ACRONYMS ry’i Gisaka.
AND ABBREVIATIONS
___________________________________
Ni mu ntangiriro z’ikinyejana cya XIX, umwami Mutara Rwogera
yashoboye
A.A. gutsinda i Gisaka,
: Archives cyarimo umwiryane icyo gihe.
Africaines
Mbere gato y’uko Rwogera atanga, ingabo z’i Gisaka zashyizwe
A.G. : Assemblée Générale
ku z’u Rwanda. Yari imitwe itatu mishya. Umwe muri yo uza
ABAKI
kuyoborwa : Alliance des Bakiga
by’umwihariko na Nkoronko ku giti ke. Isigaye
ABESC : Association
ibiri igabanywa bene Gahindiro,des Bahutu Evoluantnapour
Nyamwasa la
Rwabika,
ariko abatwareSuppression des Castes
bayo bayiyoboraga mu Gisaka, bagumishwaho
ACR
bayoborera : Association
abari des Cultivateurs
bamaze kugabana du Rwanda
iyo mitwe yombi, ndetse izo
ngabo
ADP zikomeza kuyoboka
: Alliance cyane abayobozi
Démocratique des bayo ba mbere aho
Peuples
kuyoboka
ADR abo bashya
: Alliance pour la Démocratie et la nk’ahagana
36
. Rwogera yaje kuzira igituntu
mu wa 1867. Réconciliation
Umugabekazi Nyiramavugo
Nationale Nyiramongi, yanga
kwiyahura nk’uko umuco wabiteganyaga, yicwa na musaza we
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Rwakagara37.
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
g. U Rwanda Libération
ku ngomadu yaCongo-Zaïre
Kigeri Rwabugiri.
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6Rwabugiri
Kigeri $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ni umwami uzwi mu mateka y’u Rwanda kubera
ibitero
AIMO byinshi by’intambara
: Affaires Indigènes yakoze byo kwagura u Rwanda.
et Main-d’oeuvre
Yabiherewe
AJER ibisingizo
: Association byinshi: Inkotanyi,Estudiantine
de la Jeunesse Rwangakugwabira,
Rukayababisha n’ibindi. Ibikorwa bye by’urugamba na poritiki
Rwandaise
byari byinshi ku buryo byatangaje abakoroni b’Ababirigi ubwabo.
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Ubutwari bwa Rwabugiri bujya kungana n’ubw’igihangange
AM/AP
Ruganzu Ndori. : Arrêté
Yatsinzeministériel/
AbanyabungoArrêtén’Abahima,
présidentielyigarurira
AMR
Ijwi amaze kwica : Association
umuhinza deswaryo
Moniteurs
Kabego,du arwanya
Rwanda Nsoro,
AMUR
atera u Bushi: Association
na Rutebukades Musulmans
umuhinza wo kuau Rwandabombi
Ishunga,
ANT
baratsindwa, :baricwa.
Assemblée Nationale
Rwabugiri de Transition
ntiyarwanije amahanga gusa,
yanazengurukaga mu Rwanda
(Transitional hose, nta
National karere atagezemo ngo
Assembly)
agaturemo
APADEC kandi yagendaga agaba inka
: Association du Parti Démocrate yanyaze abanzi yatsinze,
Chrétien
ibyo byose bigatuma akundwa n’ingabo ze. Mbere yuko atanga
APR : Armée Patriotique Rwandaise
yasize araze ingoma Mibambwe Rutarindwa38.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Nubwo nta gihugu Rwandais nyirizina yometse ku Rwanda, bitewe
APROCOMIN:
cyanecyane n’uko abakoronides
Association Commerçants
bari bamaze kugera Indigènes
mu bihugu
APROSOMA : Association
bidukikije, u Rwanda ku ngomapouryelarwarutaga
Promotionuko
Sociale de laubu.
rungana
Ndetse yari yarateye Massemu Bufumbira (mu majyaruguru y’ibirunga)
kandi
ARD yari yarateye
: Alliance napour
Ankore. Ni ku ngomade
le Renforcement yelau Rwanda
rwigaruriye burundu Démocratie igice cy’uburengerazuba cyo ku nkombe
z’ikiyaga cya Kivu na Rusizi (kuva mu Bugoyi h’Amajyaruguru,
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
36 Droits
Vansina J., 2001, op.cit. 192.de l’Homme
37
Kagame A., 1972,
AREDETWA : Associationop.cit, pp. 208-210.
pour le Relèvement
38
Rapport du Gouvernement Belge, 1926, p. 57.
Démocratique des Batwa
103
v
kugeza mu Kinyaga
ACRONYMS h’Amagepfo).Yari amaze kwigarurira gato
AND ABBREVIATIONS
Abahavu bo ku Ijwi n’Abashi. Mu burasirazuba,
___________________________________Rwabugiri yari
yaratabaye mu Bushubi. Ni cyo gihe u Rwanda rwabaye rugari
cyane
A.A. kandi rugatinywa
: Archives muri ako karere39.
Africaines
A.G. : Assemblée Générale
Akimara gutanga, abaturage bo ku Ijwi bahise batangira kwigenga,
ABAKI
ntibongera : Alliance
kuyoboka u des Bakiga
Rwanda. Ariko yatanze mu 1895, igice
ABESC : Association des Bahutu Evoluant
yashakaga kwigarurira (Ijwi no hirya yaryo) pour lakuba
byaramaze
Suppression
ibya Reta yigenga des umwihariko
ya Kongo, yari Castes bwite wa Léopard
ACR
II, : Association des Cultivateurs du Rwanda
umwami w’Ababirigi.
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
Mu
ADR gusoza :havugwa ko ingoma
Alliance pour ya Rwabugiri
la Démocratie et la yaranzwe
by’umwihariko Réconciliation
n’ibi bikurikira:Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
- Imitunganyirize n’imiyoborere inyuranye;
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
- Ibihano bikomeye
Libération kudu
bantu bamurwanya: nka Nyamwasa
Congo-Zaïre
wari imfura ya Rwogera kandi washakaga kumusimbura,
AGOA : African Growth and Opportunity Act
Rugereka n’Abagereka;
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
AIMO - Gukomeza komeka
: Affaires ku Rwanda
Indigènes et ibihugu byose byari bimaze
Main-d’oeuvre
gutsindwa vuba no kubituramo (i Rugenge mu Bugesera
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
n’i Sakara mu Gisaka);
Rwandaise
ALIR - Ibitero byinshi
: Armée de bigamije ibintudu
Libération bitandukanye:
Rwanda gutsinda
ibihugu cyangwa kunyaga inka;
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR - Imibano n’abanyamahanga:
: Association des Moniteursumubonano
du Rwanda Rwabugiri
AMURRumaliza mu Bugarama.
: Association des Musulmans au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
(Transitional National Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Rwandais
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Masse
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Démocratie
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Droits de l’Homme
Chrétien J.-P., L’Afrique
AREDETWA : Association
39
des Grandspour
Lacs. Deux mille ans d’histoire, Paris, Aubier,
le Relèvement
p. 136.
Démocratique des Batwa
104
v
Ikarita ya 7:ACRONYMS
Uko u Rwanda
ANDrwagiye rwaguka.
ABBREVIATIONS
___________________________________
66
Kagame A., 1972, op. cit. p. 192.
Démocratique des Batwa
118
v
myumvire y’Abanyarwanda
ACRONYMS AND b’icyoABBREVIATIONS
gihe, ayo maraso yagombaga
gusama abanzi no gutuma ingabo z’Abanyarwanda zitsinda.
___________________________________
Hanyuma bagashyiraho umugaba w’igitero.
A.A. : Archives Africaines
Ntabwo byari ngombwa ko umugaba w’igitero aba ari ingabo
A.G. : Assemblée Générale
irwana, uruhare rwe mu bitero rwari umuhango. Imyitwarire
ABAKI
\H : Alliance
NX UXJDPED des Bakiga
LP\DPEDUR \H Q·LELQGL ELQWX \DEDJD DÀWH
ABESC : Association des Bahutu Evoluant
byateraga ubutwari ingabo z’u Rwanda, bigatuma pour la Ni
zitsinda.
ko zabyumvagaSuppression des Castes
icyo gihe. Ibitero kandi byakorwaga mu izina
ACR
ry’Ingoma : Association
Karinga. Byitwagades Cultivateurs
“kuyirwanira” du Rwanda
(kurwanira Karinga),
“kuyivira”
ADP (kumenera
: Allianceamaraso Karinga).des
Démocratique Mbere yuko bajya ku
Peuples
rugamba,
ADR habaga inkera y’imihigo, buri murwanyi
: Alliance pour la Démocratie et la akavuga
ibigwi azesa kuRéconciliation
rugamba. Ibyo bigatera
Nationale ubutwari ingabo.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Muri rusange imirwano yabaga ku manywa, kandi barwanaga
AFDL
bari ku ruhembe. : Alliance
Imitwedes Forcesy’ingabo
myinshi Démocratiques
yashoboraga pourkujya
la
Libération du Congo-Zaïre
PXJLWHURNLPZHDULNREXULPXWZHXÀWHXPXWZDUHZDZR,JLKH
AGOA
cyo ku ngoma: African Growth
ya Rwabugiri, and Opportunity
intwaro Act
kenshi zakoreshwaga zari
$,'6
amacumu, $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
imyambi, imiheto, inkota n’ingabo; izo ntwaro za
mbere
AIMO uko ari enye zari izo gutera umwanzi,
: Affaires Indigènes naho ingabo ikaba
et Main-d’oeuvre
iyo
AJER kwirinda. :Umwihariko
Associationwabo de lamu karere kwari
Jeunesse ukugira ingabo
Estudiantine
zihoraho, kandi guhera ku ngoma ya Kirima Rujugira, baremye
Rwandaise
ingerero ku mipaka y’u Rwanda.
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/APImiyoborere
3.3.3. : Arrêtén’imitegekere
ministériel/ Arrêté présidentiel
itandukanye y’igihugu.
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR a. Inzego eshatu z’abatware:
: Association desUmunyabutaka,
Musulmans au Umunyamukenye
Rwanda
ANT n’Umutware w’ingabo.Nationale de Transition
: Assemblée
(Transitional National Assembly)
Mu bantu bari bahagarariye umwami mu baturage, harimo
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
abatware bakaga ikoro67. Abatware b’intara bari bashinzwe
APR
mbere na mbere: Armée Patriotique
kuyobora Rwandaise
ibikingi by’umwami (umwami
APROBAMI : Association
n’abamuyoborera ibintu bye) desku Partis
buryoMonarchistes
aho bari bashinzwe
Rwandais
hakwitwa ihuriro ry’ikoro ry’umwami. Ingo z’umwami zari
APROCOMIN:hirya
zinyanyagiye Association
no hino des ku Commerçants
ngoma ya Rwabugiri Indigènes zari iza
poritiki n’amakoro; ikoro ry’ibwami ni ho
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de laryoherezwaga rikagezwa
ku mugore w’umwami Masse wari ushinzwe buri rugo.
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Mu karere kabagamo ubuhake, ubuyobozi bwa za porovensi
Démocratie
bwakorwaga n’abatware bakuru cyangwa rimwe na rimwe
ARDHO : Association
bugakorwa n’abatware b’ingabo. Rwandaise
Ahataripour la Défense
za porovensi des
cyangwa
Droits de l’Homme
ku ngerero, ubutegetsi bwari bugizwe n’abatware batatu,
AREDETWA : Association pour le Relèvement
67
Classe L., «L’organisation politique du Ruanda», in Congo , 1922, p. 685.
Démocratique des Batwa
119
v
Igishushanyo cya 9: Imiyoborere mu Rwanda rwo hambere
bigaragara koACRONYMS
bariho ku ngoma
ANDyaABBREVIATIONS
Yuhi Gahindiro. Abo ni aba:
9Umutware w’ubutaka, Umunyabutaka
Igishushanyo ___________________________________
cya 9: Imiyoborere mu Rwanda rwo hambere
9Umutware w’umukenke, Umunyamukenke
A.A.9Umutware
bigaragara w’ingabo.
ko: bariho
Archives Africaines
ku ngoma ya Yuhi Gahindiro. Abo ni aba:
A.G. w’ubutaka,
: Assemblée
9Umutware Umunyabutaka
Générale
Abo9Umutware
batware ukow’umukenke,
ari batatu, Umunyamukenke
bakuriwe n’abatware bakuru,
ABAKI n’umugabekazi,
umwami : Alliance des Bakiga
babaga bakuriye inzego enye nk’uko
9Umutware w’ingabo.
ABESC : Association des Bahutu Evoluant ibice
bigaragara ku gishushanyo gikurikira kerekana pour bitatu
la
by’ubuyobozi
Abo Suppression
batware kuva
uko kuri des
Kirima
ari batatu, Castes n’abatware bakuru,
Rujugira.
bakuriwe
ACR
umwami : Associationbabaga
n’umugabekazi, des Cultivateurs du Rwanda
bakuriye inzego enye nk’uko
bigaragara
ADP
Igishushanyoku
: cya
Alliance UMWAMI
gishushanyo gikurikira
Démocratique
9: Imiyoborere kerekana
rwoibice
des Peuples
mu Rwanda bitatu
hambere
by’ubuyobozi kuva kuri Kirima Rujugira.
ADR : AllianceUMUGABEKAZI
pour la Démocratie et la
Réconciliation
bigaragara ko bariho ku ngoma Nationale
UMWAMIya Yuhi Gahindiro. Abo ni aba:
AEC9Umutware: Agglomeration
w’ubutaka, Extra-Coutumières
Umunyabutaka
UMUGABEKAZI
AFDL
9Umutware w’umukenke,
: Alliance Umunyamukenke
des Forces Démocratiques
- ABIRU/ pour la
9Umutware w’ingabo.
LibérationABATWARE
du Congo-Zaïre ABACURABWENGE
AGOA BAKURU
: African Growth and Opportunity Act
-- ABIRU/
Abo batware uko ari batatu, bakuriwe n’abatware IBYEGERAbakuru,
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ABATWARE
umwami n’umugabekazi, babaga bakuriye inzego enye nk’uko
ABACURABWENGE
AIMO : Affaires BAKURU
Indigènes et Main-d’oeuvre
- ABATWARE BAKURU
bigaragara ku gishushanyo gikurikira kerekana ibice bitatu
- IBYEGERA
AJER
by’ubuyobozi :kuva
Association de laRujugira.
kuri Kirima Jeunesse Estudiantine
- ABATWARE BAKURU
ABATWARE Rwandaise UMUTWARE UMUTWARE
ALIR
B’UBUTAKA UMWAMI du Rwanda
: Armée de Libération
W’INGABO W’UMUKENKE
ABATWARE
AM/AP : Arrêté ministériel/
UMUTWARE
UMUGABEKAZI Arrêté présidentiel
UMUTWARE
B’UBUTAKA W’INGABO W’UMUKENKE
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT : Assemblée UMUTWARE
Nationale de Transition
W’UMUSOZI - ABIRU/
(Transitional National Assembly)
ABATWARE
UMUTWARE
ABACURABWENGE
APADEC : Association BAKURU
W’UMUSOZI
du Parti Démocrate Chrétien
UMUKURU - IBYEGERA
APR : Armée Patriotique Rwandaise
W’ABATURANYI
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
UMUKURU - ABATWARE BAKURU
RwandaisW’ABATURANYI
APROCOMIN: UMUKURU
ABATWARE Association des CommerçantsUMUTWARE
UMUTWARE
W’UMURYANGO
Indigènes
APROSOMA UMUKURU
: AssociationW’INGABO
pour la Promotion W’UMUKENKE
Sociale de la
B’UBUTAKA
W’UMURYANGO
Masse
ARD UMUKURU
: Alliance pour le Renforcement de la
W’URUGO
UMUKURU
Démocratie W’URUGO
ARDHO : AssociationUMUTWARE
Rwandaise pour la Défense des
W’UMUSOZI
Droits de l’Homme
RUBANDA
AREDETWA : Association RUBANDA
pour le Relèvement
UMUKURU
Démocratique des Batwa
120 W’ABATURANYI
120
v
UMUKURU
W’UMURYANGO
UMUKURU
W’URUGO
Hari ahagiye ACRONYMS
haboneka ko ANDumuntu umwe yafatanyaga ubwo
ABBREVIATIONS
buyobozi. Mu___________________________________
Buhanga-Ndara, Mbanzabugabo Bikotwa yari
umutware w’ubutaka akaba n’umutware w’ingabo. Muri
porovensi
A.A. y’Impara
: Archives(Kinyaga-Cyangugu),
Africaines Rwabirinda rwa
Mutara Rwogera yari umutware w’ubutaka akaba n’umutware
A.G. : Assemblée Générale
w’umukenke mu wa 1900.
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC
Mu : Association
turere twabaga des Bahutu
twarometswe Evoluantvuba,
ku Rwanda pouringabo
la
zarahibandaga.Suppression
Mu Gisaka des hari Castes
urugo rw’umwami i Sakara,
ACRBugesera:ni
mu Association
uko, mu Ndorwades Cultivateurs
na ho hari urugodu Rwanda
rw’umwami
iADP
Gatsibo. Mu gice cy’amajyaruguru
: Alliance Démocratique y’u des Rwanda
Peuples ubuyobozi
DNHQVKL
ADR EZDUL EXÀWZH Q·DEDNXUX
: Alliance pour la Démocratie et la E·LPLU\DQJR F\DQJZD
ab’amoko, abahagabanye bakagira
Réconciliation ababahagararira (urugero ni
Nationale
Ruhanga wari uhagarariye Nshozamihango mu Murera ahagana
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
mu wa 1900). Ku birebana n’uduce twayoborwaga n’amoko
AFDL
mu majyaruguru : Alliance des Forces
y’u Rwanda Démocratiques
abakuru b’amoko pour la
akomeye,
bitwaga abatware Libération du Congo-Zaïre
b’umwami, bakagera ibwami nta we babanje
AGOA
kunyuraho. : Africanbari
Abenshi Growth and Opportunity
abatware Act
b’Abahutu, bagaha ikoro
$,'6 w’u Rwanda,
umwami $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
byerekana ko bamuyobotse . 68
Ni ku ngoma ya(Transitional
Yuhi Gahindiro National Assembly)
mu binyejana bya XVIII na XIX,
APADECubundi
havutse : Association
bwoko bw’ubuhake du Parti Démocrate
hamaze kujyaho Chrétien
ibikingi
APR
n’abatware : Armée
b’inka. Muri Patriotique
ubwo buhake Rwandaise
bwa poritiki n’ubuyobozi,
umugaragu yahabwaga na shebuja
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes inka cyangwa imisozi yo
gutwara, akagira ingufu mu rwego rwa poritiki. Bwari ubuhake
Rwandais
bushingiye gusa
APROCOMIN: Association ku nka n’imirima, byo soko y’ubukungu.
des Commerçants Indigènes Ni
bene ubwo buhake bwarebaga cyanecyane abaturage benshi.
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Igihe cy’ubukoroni, bwagiye buhinduka bishingiye ku byemezo
byafatwaga n’ubuyoboziMasse bwa gikoroni bw’Ababirigi.
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
77
Hari igikwiye kuvugwa ku kibazo cy’ubuhake n’abari mu nzego z’Abahutu
Démocratie
n’Abatutsi. Mu gihe cya mbere ya 1900, ibisobanuro bitangwa ntibihagije, impamvu
ARDHO
nkuru ikaba ari uko: Association Rwandaise
nta bimenyetso bihagije bihari. pour la Défense des
78 Droits
Nkurikiyimfura J.-N., Le grosde l’Homme
bétail et la société rwandaise: évolution historique des
XIIe-XIVe siècles à 1958,
AREDETWA : Association pour 1994,
Paris, L’Harmatan, p. 120.
le Relèvement
79
Vansina J., 2001, op.cit. p. 66.
Démocratique des Batwa
125
v
¾Akazi k’uburetwa
ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
___________________________________
Uburetwa yari imirimo rusange abaturage bakoreraga abayobozi
babo.
A.A. Bugitangira, bwari
: Archives uburyo bwo kwicungura bishingiye
Africaines
ku butaka. Uburetwa bwarebaga gusa abantu b’abakene
A.G. : Assemblée Générale
EDGDÀWHLQNDEDJRPEDJDJXWDQJDLPLE\L]LLELULPXF\XPZHUX
ABAKI
ngo bacungure: Alliance des Bakiga
aho bahawe guhinga n’umutware w’umusozi
ABESC : Association des
cyangwa undi muntu w’umukungu Bahutu Evoluant
ku butaka pour
wabatuje mulakwe.
Suppression des Castes
ACR x Inkomoko : Association
n’imikuriredes Cultivateurs du Rwanda
y’uburetwa
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
Igihe
ADR uburetwa bwatangiriye
: Alliance ntikizwi neza.
pour la Démocratie et la Bivugwa ko
Rwabugiri yaba yarashyizeho
Réconciliation uburetwa ashaka guhana
Nationale
Abahutu bari bagize uruhare mu itsindwa rye mu gitero cyo mu
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Nkole80. Hari abandi bavuga ko uburetwa bwaba bukomoka kuri
AFDL :
Seruteganya, umutwareAlliance des w’i Forces
Bigogwe, Démocratiques
watse abaturage pour la
ayobora
imyaka y’ibihingwa Libération du Congo-Zaïre
ngo nyuma urwo rugero rukwira igihugu
AGOA
cyose. : African Growth and Opportunity Act
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Hari
AIMO abahera :ku ijamboIndigènes
Affaires uburetwa maze bakavuga, bibeshya, ko
et Main-d’oeuvre
bwazanywe
AJER n’abakoroni,
: Association ariko
de ijambo uburetwa
la Jeunesse ryabayeho mbere
Estudiantine
y’ubukoroni81. Ibyo ari byo byose ni ku ngoma ya Rwabugiri,
Rwandaise
ibwami bakwije ababahagarariye mu gihugu cyose ndetse no
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
PXWXUHUHWZDULGXÀWHXEZLJHQJHEXFDJDVH,VK\LUZDKRU\·DER
AM/AP ryatumye
bayobozi : Arrêté ministériel/
imirimo Arrêté
ibakorerwa présidentiel
yiyongera cyane maze
AMR
uburetwa : Association
bugera no mu turere des Moniteurs
butabagamo. du Rwanda
Ibi ntibivuze ko
AMUR
uburetwa : Association
bwavutse icyo gihedes 82 Musulmans au Rwanda
, ibyo ari byo byose ntibwari
ANT : Assemblée Nationale de Transition
EXÀWHLVXUDLPZHPXJLKXJXKRVH
(Transitional National Assembly)
Abantu
APADEC batagira kivurira, cyanecyane
: Association abakene rwimbi
du Parti Démocrate batagira
Chrétien
ubutaka, bakoraga uburetwa naho ubuhake bwarebaga abashaka
APR : Armée Patriotique Rwandaise
gusa inka no kurengerwa uretse umwami. Ibi bishatse kuvuga
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
ko umuntu w’umutware yashoboraga kuba umugaragu w’undi
mutware umurusha Rwandais amaboko. Uburetwa bwahindutse agahato
APROCOMIN: Association
kabi igihe cy’ubukoroni. Umutware des Commerçants Indigènesigice
w’ubutaka yasabaga
APROSOMA
kinini : Association
cy’umusaruro w’imyakapourn’imirimo
la Promotion Socialey’abahinzi
imiryango de la
bari mu bwatsi Masseayobora. Ubutegetsi bwa gikoroni bwatinze
gukuraho
ARD uburetwa
: Alliance kuko bwabubonaga
pour nk’umuco
le Renforcement de w’igihugu.
la
Démocratie
ARDHO
80
Rwabukamba J. et Mudandagizi V., Rwandaise
: Association pour
cités par IRDP, 2005, pp.la Défense des
53-54.
81 Droits
Muzungu B., «Poètes deAbanyiginya
du clan l’Homme», in Cahiers Lumière et Société, no 27,
Septembre 2004, p. 23
AREDETWA : Association pour le Relèvement
82
Vansina J., 2001, op.cit. pp. 171-172.
Démocratique des Batwa
126
v
b. Ubukonde 83
ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
___________________________________
Mbere yuko u Rwanda rugendera ku mategeko y’abazungu,
imiyoborere
A.A. :y’ubutaka yarimo ibice bibiri: Ubukonde mu
Archives Africaines
bice byegereye amashyamba n’Isamba mu turere tutegereye
A.G. : Assemblée Générale
amashamba. Hari abashakashatsi b’Abanyarwanda
ABAKI : Alliance
n’abanyamahanga des Bakiga
basuzumye ikibazo cy’ubukonde84.
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Hose abakondaga Suppression
ishyamba desbashyiragaho
Castes imbibi z’ahabo
ACR : Association
n’iz’abazabakomokaho. des Cultivateurs
Ndetse n’abatari abahinzi, du Rwanda nk’abahigi
bari
ADP barigabanyije : Alliance ishyamba
Démocratique ritarahingwa.
des Peuples Bwabaga ari
ubutaka
ADR buhuriweho
: Alliance pour la Démocratie et la ku mukonde
n’umuryango wose ukomoka
w’ishyamba. Ubwo buryo bwo gufata
Réconciliation Nationaleubutaka bwabonekaga mu
turere tw’amajyaruguru n’uburengerazuba bw’u Rwanda, ku
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
isunzu rya Kongo–Nile no muri perefegitura ya kera ya Byumba.
AFDL
Uwakonze ishyamba : Allianceyishyuraga
des Forces ikoro Démocratiques pour la
ryitwa urwugururo,
akariha umutwa Libération
utegeka iryo duishyamba,
Congo-Zaïre akaba abaye umukonde
AGOA : African Growth and Opportunity Act
ELYXJDXÀWHXEXNRQGH
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
AIMO ¾Umugererwa : AffairesyariIndigènes
muntu ki? et Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Abagize umuryango umwe ntibagabanaga ubukonde bahuriyeho,
Rwandaise
EXULZHVH\DEDJDDÀWHXEXUHQJDQ]LUDEZRJXKLQJDDKRDVKDWVH
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Ariko iyo hazaga umuntu utari uwo muri uwo muryango,
AM/APcy’ubukonde
igisate : Arrêté yahabwaga
ministériel/kuri Arrêté
ubwo présidentiel
bukonde kitwaga
AMR
ubugererwa, : Association
biva ku nshingades Moniteurs
kugera. Umuryango du Rwanda
w’umugererwa
AMUR uburenganzira
wagiraga : Association des Musulmans
busesuye au Rwanda
ku gice cy’ubukonde yahawe,
ANT cyakomezaga
ariko : Assemblée Nationale de w’abakonde.
kuba icy’umuryango Transition
(Transitional National Assembly)
Nta
APADEC myaka cyangwa
: Associationimirimo umugererwa
du Parti Démocrate yahaga umukuru
Chrétien
w’umuryango w’abakonde. Ariko yagombaga kumuha ku
APR : Armée Patriotique Rwandaise
muganura w’umusaruro w’amasaka, ibishyimbo, uburo
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
n’ubushaza ndetse akongeraho n’ibibindi by’inzoga. Iryo turo
ry’inzoga ryitwaga Rwandais
ifuro85. $ULNRDEDNRQGHEDEDJDEDÀWHLJLKDQJR
n’ubufatanye muri byose des
APROCOMIN: Association Commerçants
n’abagererwa babo.Indigènes
Abakonde
APROSOMA
83 : Association pour la Promotion Sociale de la
Ubukonde ni uburyo bw’imicungire y’ubutaka yabonekaga mu ntara z’Uburengerazuba na
Masse
cyanecyane mu y’ Amajyaruguru.
ARD
84
Kagame A., Les : Alliance pour
organisations le Renforcement
socio-familiales de laIRCB, Bruxel-
de l’ancien Rwanda,
les, 1954; Murego D., La Révolution
Démocratie rwandaise, 1959-1962. Essai d’interprétation,
Louvain, 1975 ; Ruhashyankiko N., Le Droit foncier du Rwanda, Butare, UNR, 1977;
ARDHO
Reisdorf : Association
I., Enquêtes Rwandaise
foncières au Rwanda, s.l., 1952 ;pour la «Notes
Pages A., Défensesur le des
régime
Droits
des biens dans la province du de l’Homme
Bugoyi», in Congo (Revue Générale de la colonie bel-
ge), 1931.; Adriaenssens
AREDETWA J., Le droit foncier
: Association pourauleRuanda, Butare, 1962 (inédit).
Relèvement
85
Pauwels M., Le Bushiru et son Muhinza ou roitelet hutu, p. 311.
Démocratique des Batwa
127
v
bongeraga umubare
ACRONYMSw’abanywanyi babo kugira ngo barusheho
AND ABBREVIATIONS
gutsinda bitabagoye abaturanyi babo. Igihango cyashimangiraga
___________________________________
ubwo bufatanye. Ariko hari abagererwa biberaga aho, ntibite
kuri
A.A. ibyo bihango, ahubwo
: Archives bagashaka amaboko ahandi. Ni ko
Africaines
byagendekeye Ababanda bo mu Bukonya, batatiye Abasindi86
A.G. : Assemblée Générale
bari abakonde babo.
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC¾Amoko: atandukanye
Association des Bahutu Evoluant pour la
y’ubukonde
Suppression des Castes
ACR w’ubukonde
Umuco : Association
wagiye des Cultivateurs
uhindagurika cyanedubiwuturutseho
Rwanda
ubwawo
ADP cyangwa bivuyeDémocratique
: Alliance ahandi. Mberedes y’umwaduko
Peuples w’ingoma
nyiginya,
ADR ubukonde
: Alliance pour la Démocratie et labitewe n’icyo
bwarimo ubwoko bubiri
bwakoreshwaga: hari ubukonde bw’inzogera
Réconciliation Nationale bwari igice k’ishyamba
kigenewe guhigwamo no gutoraguramo utundi turibwa n’ubukonde
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
bw’isuka bugenewe abahinzi. Ingoma nyiginya yongeyemo ubwoko
AFDL : Alliance des
bwa gatatu bw’ubukonde Forces
bw’inka Démocratiques
bw’inzuri z’inka. pour la
Libération du Congo-Zaïre
AGOA x Ubukonde : African Growthbwari
bw’inka and Opportunity Act
ubwoko bw’ubukonde
$,'6 bwihariye $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
bwabonekaga mu turere tumwe nka Bigogwe
AIMO na Rwankeri.
: AffairesAhandi
Indigènesbeneetubwo bwoko bw’ubukonde
Main-d’oeuvre
AJER bwitiranyijwe n’ibikingi
: Association de la kandi
Jeunesse atari ukuri. Ubukonde
Estudiantine
bw’aborozi bo mu Rwankeri bwari ubw’ubworozi koko,
Rwandaise
DULNR EZDQDKLQJZDJDPR NXNR DERUR]L EDUL EDÀWH
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
abagererwa bahatuje bari bashinzwe kubahingira
AM/APimyaka. : Arrêté
Ubwo ministériel/
bwoko bw’ubukonde Arrêté présidentiel
bwabonekaga gusa
AMR mu turere : Association
dutuwe buke deskandi
Moniteurs
umucodu Rwanda
w’ingoma nyiginya
AMUR utahasakaye : Association
cyane. des Abo Musulmans
borozi bari kuri au Rwanda
ubwo butaka
ANT kuva mu : Assemblée
kinyejana cya Nationale
XVI87. de Transition
x Ubukonde bw’isuka, bwanitwaga
(Transitional ubukonde bw’abahinzi,
National Assembly)
APADEC ni bwo bwoko bw’ubukonde bwari
: Association du Parti Démocrate bwarasakaye
Chrétien cyane.
Bwarangwaga n’uko abahinzi bahinze koko igice
APR : Armée Patriotique Rwandaise
k’ishyamba bakibyaza umusaruro. Ariko nk’uko ubukonde
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
bw’inka bwashoboraga guhingwamo, ubukonde bw’isuka
Rwandais
na bwo bwashoboraga kuragirwamo inka.
APROCOMIN: Association
x Ubukonde bw’inzogera, babwitaga des Commerçants batyoIndigènes
kuko imbwa
APROSOMA z’Abatwa : Association
zahigaga pour zabaga la Promotion Sociale de
zambaye inzogera. la
Abatwa
bakaga Masse amaturo abahinzi n’abagenzi bacaga aho mu
ARD ishyamba. Ubukonde
: Alliance bw’inzogera bwahingwagamo
pour le Renforcement de la
bukanatoratorwamo
Démocratie ibintu biribwa. Bene ubwo bwoko
bw’ubukonde bwaje gucika bivuye ku bwiyongere
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
86
DroitsEmergeance
Nahimana F., Rwanda, de l’Homme d’un Etat, Paris, l’Harmattan, 1993, pp.
122-123.
AREDETWA : Association pour le Relèvement
87
Adriaenssens J., 1962, op.cit., p. 10.
Démocratique des Batwa
128
v
EZ·DEDKLQ]LERUR]L$EDWZDEDWDULEDÀWHNLUHQJHUDEDJL\H
ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
mu myuga y’ubukorikori nko kubumba, uretse bake
___________________________________
basigaye muri Gishwati no mu ishyamba kimeza rya
A.A. Nyungwe. Nyuma Africaines
: Archives imicungire y’ubutaka yagiye ihinduka
buhoro buhoro, hagenda haboneka ubundi buryo bwo
A.G. : Assemblée Générale
kubona ubukonde, na bwo bwinjira mu muco w’igihugu.
ABAKI : Alliance
x Ubukonde des Bakiga
bw’umuheto ni ubwoko bw’ubukonde
ABESCbwaturutse
: Association
ku nsinzi y’Ababanda. Evoluant
des Bahutu pour amaze
Ruganzu Ndori la
gutsindaSuppression
uduhugu twari destwunze
Castes ubumwe tw’u Bugarura,
ACR yashyize: Association
mu bukonde desbweCultivateurs
bw’umuheto duindi
Rwanda
miryango
ADP myinshi itari ihasanzwe
: Alliance .
Démocratique
88
des Peuples
ADRx Ubukonde bw’inzigo
: Alliance pour la Démocratie et la budakunze
ni ubwoko bw’ubukonde
kubaho,Réconciliation
bwabonekaga iyo hari umuntu wicaga uwo mu
Nationale
muryango utari uwe. Mu muco nyarwanda, umuryango
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
wiciwe wicaga na wo umuntu ubonetse wese wo mu
AFDL muryango
: Alliance des byitwa
w’uwishe; Forces uburenganzira
Démocratiques bwopour la
guhora.
Libération du
Iyo byashobokaga koCongo-Zaïre
imiryango yombi yumvikana,
AGOA umuryango
: African
wisheGrowth
wahagaand igiceOpportunity Act
cy’ubutaka icy’umuryango
$,'6 wiciwe$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ngo uwugushe neza. Byarabaye ku Bagwabiro
AIMO bo mu: Affaires bahaye Abungura
Bugoyi, Indigènes igice cy’umusozi wa
et Main-d’oeuvre
AJER Rugerero kuko bari babiciye umuntu .
89
: Association de la Jeunesse Estudiantine
x Ubukonde bw’ubuntu. Abagererwa b’Abakonde bizewe
Rwandaise
cyane kubera kumenya kubana no gushyingirana na bo,
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
bashoboraga guhabwa ubukonde bw’ubuntu n’umukuru
AM/APw’umuryango
: Arrêtéw’abakonde
ministériel/ Arrêté
amaze présidentiel n’uwo
kubyumvikanaho
AMR mu muryango
: Association
we. Uwodes Moniteurs
mugererwa du Rwanda
yahingaga uwo murima
AMUR mu burenganzira
: Association des Musulmans
bwose. Rimwe na rimwe au Rwanda
ubwo bwoko
ANT bw’ubukonde
: Assemblée Nationale
bwavagamo de Transition
amakimbirane mu miryango yombi
bigatuma umugererwa yimuka
(Transitional National ahoAssembly)
yari yaragabanye.
x
APADECUbukonde bw’uwaguze: ubutaka
: Association du Parti Démocrate Chrétien bw’ubukonde
bwashoboraga gukodeshwa no kugurishwa igiciro
APR : Armée Patriotique Rwandaise
kigaterwa n’ubwiza bw’ubwo butaka. Ubutaka buto
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
bwagurwaga amatungo mato, ubunini bukagurwa
Rwandais
inka. Icyo gihe umukuru w’umuryango yabanzaga na
APROCOMIN: Association
bwo kugisha inama abo des mu Commerçants
muryango we. Indigènes
I Gisebeya,
APROSOMA : Association
ubutaka bw’umukonde pour la Promotion
witwaga Bandari,Sociale de la
bwagurishwaga
amasuka atatu cyangwa ihene kuri hegitari imwe,
Masse
ARD ubungana na hegitari
: Alliance pour esheshatu
le Renforcementbukagurishwa
de la ikimasa
cyangwaDémocratie
inyana90.
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
88
Nahimana F., 1993,Droits de124-125.
op.cit., pp. l’Homme
Reisdorff, 1952, op.cit., p. 85.
AREDETWA : Association pour le Relèvement
89
90
Bourgeois R., 1958, op.cit., p. 194.
Démocratique des Batwa
129
v
ACRONYMS
¾Imihindagurikire y’amateka y’ubukonde
AND ABBREVIATIONS
___________________________________
Ubu bwoko bw’ubukonde tumaze kuvuga bwagiye buhinduka.
Mbere
A.A. na mbere gukonda
: Archives ishyamba no kurihinga byabaga
Africaines
bihagije. Nyuma umuco wagiye uhinduka bitewe n’impamvu
A.G. : Assemblée Générale
nyinshi, haza kuboneka ubundi bwoko bw’ubukonde.
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC
Ari ubukoroni : Association
bw’Abadagedes ariBahutu Evoluant
ubw’Ababirigi pour yabwo
nyuma la
nta bwahinduye Suppression des Castesy’ubukonde gakondo.
cyane imiterere
ACR
Poritiki y’Abadage: Association
yahinduye desgatoCultivateurs
cyane ibijyanyedu Rwanda
n’ubutaka.
Amategeko
ADP y’Abadage
: Allianceyarebaga
Démocratiquegusa ubutaka
des Peuplesbudatuwe. Bene
ayo
ADR mategeko : Alliance pour la Démocratie et labwagurishijwe
yarebaga cyanecyane ubutaka
cyangwa bwakodeshejwe Réconciliation na za misiyoni
Nationale z’abihayimana, cyangwa
sosiyeti z’ubucuruzi n’imigi. Ni yo mpamvu bwa bwoko butatu
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
bw’ubukonde ni ukuvuga ubukonde bwo mu majyaruguru
AFDL
no mu burengerazuba : Alliance desby’u Forces Démocratiques
Rwanda hatagengwaga pour neza
la
n’ingoma nyiginya, Libération
isambudu Congo-Zaïre
n’ibikingi byagengwaga n’amategeko
AGOA
y’abakoroni; : African Growth
byaragumye and Opportunity
kubangikana nta gishobora Actkuvanaho
$,'6 cyangwa
ikindi $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ngo kikirushe ingufu . Ubukoroni bw’Ababirigi
91
bwaretse
AIMO imicungire
: Affaires y’ubutaka
Indigènes irakomeza irakura, ntibwagira
et Main-d’oeuvre
icyo
AJER buhinduraho k’ireme. de la Jeunesse Estudiantine
: Association
Rwandaise
c. Igikingi
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP mu kinyejana
Ahagana : Arrêté ministériel/
cya XVIII, ubuhakeArrêté bwagendanaga
présidentiel cyane
AMR
n’igikingi. : Association
Imiyoborere des Moniteurs
y’igihugu du Rwanda
yari ifatanye n’imicungire
AMUR
y’ubutaka. : Association
Vansina avuga des Musulmans
ko igikingi cyariauagasozi
Rwanda kamwe
ANT
cyangwa agace : Assemblée
kako karihoNationale de Transition
ubwatsi bw’urwuri rwinshi, kabaga
kavanywe mu (Transitional
mitegekere yako Nationalku ntara nini gasanzweho92.
Assembly)
Umwami yahaga
APADEC ako gasozi umworozi
: Association wahindukaga
du Parti Démocrate umugaragu
Chrétien
we kandi akaba ari we abarizwaho byose. A. Kagame we avuga
APR : Armée Patriotique Rwandaise
ko igikingi cyari urwego rw’ubuyobozi bw’ibanze bw’umusozi
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
umwe cyangwa myinshi. Ibikingi byari bimeze nka susheferi
z’igihe cy’ubukoroni Rwandais 93
. Turatandukanya ibikingi by’ubutegetsi
APROCOMIN:
n’ibikingi by’inzuri. Arikodesibikingi
Association Commerçants bimwe Indigènes
by’ubutegetsi
APROSOMA
byashoboraga: kuba Association
ari na byopourbikingi
la Promotion
by’inka94Sociale
. de la
Masse
ARD
91
Hitabatuma I., : Alliance
Evolution pour
historique le Renforcement
de l’«Ubukonde» au Rwanda. deExemple
la du Nyan-
tango, U.N.R., Ruhengeri, 1982,
Démocratie pp.73-74.
92
Vansina J., Le Rwanda ancien. Le royaume nyiginya, Paris, Karthala, 2001, p. 168.
ARDHO
93
Kagame A., 1975, op.cit. p. 185. Rwandaise pour la Défense des
: Association
94 Droits depolitique
Mbonimana G., «L’intégration l’Homme face aux institutions “igikingi”et “uburetwa”
sous le règne de Rwabugiri
AREDETWA : Association pour (1867-1895)” , in le
Rutembesa F., Shyaka A., Semujanga S.
Relèvement
(dir.), Rwanda. Identité et citoyenneté, EUNR, 2003, p. 36.
Démocratique des Batwa
130
v
Ntabwo umuco w’ibikingiAND
ACRONYMS wakwiriye mu Rwanda rwose.
ABBREVIATIONS
Wabonekaga cyanecyane mu turere nk’u Buganza, u Buriza, u
___________________________________
Bwanacyambwe, Rukoma, Nduga, Muyaga, Busanza, Buhanga-
Ndara,
A.A. Mvejuru, Bashumba-Nyakare,
: Archives Africaines Buyenzi n’u Bufundu.
Ibikingi ntibyabaga mu turere twari twiganjemo ubworozi nko
A.G. : Assemblée Générale
mu Ndorwa-Mutara, u Bugesera, i Gisaka n’u Mubari.
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC
Mu birebana: Association
na poritiki, des uwoBahutumuco Evoluant
wo gutanga pouribikingi
la
by’inzuri byihariye Suppression
mu turere des Castes abayobozi barushaho
byatumye
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
JXNDQGDPL]DUXEDQGDUXJXÀ$EDQ\DELNLQJLELQLQLEDUXVKLMHKR
NXJLUD
ADP DEDJDUDJX : AllianceEHQVKL 8ZDWHJHNDJD
Démocratique desLJLNLQJL
Peuples \DUL DQDÀWH
uburenganzira
ADR ku nzuri no ku bantu
: Alliance pour la Démocratie et la bahatuye. Yashoboraga
nko kubategeka gukora imirimo
Réconciliation imwe n’imwe no gutanga
Nationale
amakoro y’ubwoko bunyuranye. Bene ibyo bikingi byongereye
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
inzego z’ubuyobozi zigiye zisumbana, birushaho no gukenesha
AFDL
abahinzi cyangwa : Alliance des Abayobozi
aborozi. Forces Démocratiques
b’intara na bopour la
bagumye
Libération du Congo-Zaïre 95.
JXWDND]DXEXUHQJDQ]LUDEDULEDÀWHNXERUR]L
AGOA : African Growth and Opportunity Act
Ingaruka nuko abo batware bongereye ibisabwa abaturage
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
n’imirimo bakorerwa. Ibikingi kandi ni byo byabaye intandaro
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
yuko ubutegetsi bw’igiti buvamo ibice bibiri: umutware
AJER
w’ubutaka : Association
n’umutware de la Jeunesse
w’umukenke. Estudiantine
Aha twavuga ko Abahutu
Rwandaise
n’Abatutsi bose bagiraga ibikingi. Ndetse hamwe na hamwe nko
ALIRBuganza :bw’amajyaruguru,
mu Armée de Libération hari du Rwanda
abagore bagize ibikingi96.
AM/AP
Biraboneka ko : Arrêté
ikibazoministériel/
k’ibikingi cyari Arrêté présidentiel
kijyanye n’ibura ry’inzuri.
AMR
Naho ku bijyanye : Association des Moniteurs
n’igihe ibikingi byabereyeho,du Rwanda
twavuga ko ari
AMUR
ku ngoma ya :Yuhi Association
Gahindiro des Musulmans
ibikingi au Rwanda
byatangiye kuremwa mu
ANT : Assemblée Nationale
Buganza no mu Nduga. Mu mpamvu zibisobanura hatangwa de Transition
izi: ubwiyongere (Transitional
bw’abaturage, National Assembly)bw’inka igihe
ubwiyongere
ibihugu zarimo
APADEC nyinshi byari
: Association dubimaze kwigarurirwa
Parti Démocrate n’u Rwanda
Chrétien
(Ndorwa,
APR u Mutara), kurushanwa
: Armée Patriotique Rwandaise kw’abatware b’ingabo no
gushaka gufasha abatoni be kwa
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes Gahindiro. Bavuga ko ibikingi
byiyongereye cyane ku ngoma ya Mutara Rwogera kubera
Rwandais
ubwiyongere bw’inka nyinshi. Inzuri z’imiryango zari zagabiwe
APROCOMIN:
imitwe y’inka Association des Commerçants
zikuriwe n’abatware b’ingabo. Ku Indigènes
ngoma ya
APROSOMA
Rwabugiri, ubutegetsi bw’abayobozi ba poritiki bwagiyede
: Association pour la Promotion Sociale la
bukura
burusha ingufu Masse ubutegetsi bw’abakuru b’imiryango. Abo
ARD
bayobozi bagiye : Alliance
bagaba pouramasambule Renforcement de la ahahoze
n’ibikingi by’inzuri
ari uburenganzira bw’imiryango.
Démocratie
ARDHO
95
Nkurikiyimfura J.-N., Le gros bétailRwandaise
: Association pour la Evolution
et la société rwandaise. Défense des
historique
dès XIIe-XIVe sièclesDroits de l’Homme
à 1958, Paris, L’Harmattan, 1994, pp. 96-97.
AREDETWA : Association pour du
96
Kabagema I., L’évolution socio-politique le Buganza-Nord
Relèvementdes origines à 1931,
Ruhengeri, UNR, 1985, p. 109.
Démocratique des Batwa
131
v
Nyuma ibikingi byakomeje
ACRONYMS ANDgukura buhoro kugeza aho
ABBREVIATIONS
bivaniweho n’ubukoroni bw’Ababirigi mu wa 1929. Ariko ibikingi
___________________________________
byagumyeho ndetse na nyuma y’icibwa ry’ubuhake. Abashefu
n’abasushefu
A.A. : bagiye barema
Archives ibikingi n’aho bitabaga, bashaka
Africaines
kubona inzuri aho babaga bahawe gutwara. Ikibazo k’ibikingi
A.G. : Assemblée Générale
cyaje kugibwaho impaka mu Nama nkuru y’igihugu muri za
ABAKIariko ntibyagira
1950 : Allianceicyo
desbigeraho
Bakiga gifatika. Nyuma ni Rezida
ABESC
udasanzwe : Association
Koroneri des Bahutu
Guy Logiest Evoluant
washyize umukonopour
kulaiteka
Suppression
rikuraho ibikingi des Castes
tariki ya 2 Gicurasi 1960. Mu gihe abayobozi
ACR
ba Parmehutu : Association
barishyiragades
muCultivateurs du Rwanda
bikorwa, abakomeye muri bo
bigaruriye
ADP ibyo bikingi. Démocratique des Peuples
: Alliance
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
d. Imihahiranire mu by’ubukungu.
Réconciliation Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Impaka zishingiye ku birebana n’ibikorwa by’ubukungu mu
AFDL rwa kera
Rwanda : Alliance des Forces
ntizikwiye kongeraDémocratiques
kubaho na busa. pour
Nta la
gihe
Libérationko
gishize hari abahakana duhabaho
Congo-Zaïre
amateka y’ubukungu mu
AGOA
“mbumbambaga” : African
bita Growth
iza kera and
cyaneOpportunity
97
. Kuri bo Act
guhanahana
$,'6 ngo byaba
ibintu $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
byarakorwaga gusa mu rwego rwa kivandimwe,
cyangwa
AIMO mu : Affairesrw’ubuhake
rwego Indigènes et n’ubuntu bitagamije cyane
Main-d’oeuvre
ubucuruzi.
AJER Mu Rwanda, havugwa
: Association ubukungu
de la Jeunesse bugarukira ku
Estudiantine
kubonera abantu ikibatunga gusa, bitagamije gusagurira isoko.
Rwandaise
Bavuga bati: “Ubukungu bw’u Rwanda bwari bufungiranye
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
ELYX]H NR EXUL UXJR UZLVKDNLUDJD XEZDUZR LELUXWXQJD KDÀ \D
AM/APrwo n’abarugize.
byose, : Arrêté ministériel/
Ubucuruzi Arrêté
ntibwari présidentiel
bwagatera imbere.
AMR
Guhanahana :ibiva
Association
ku myaka, des
kuMoniteurs du Rwanda
matungo n’imyuga byakorwaga
AMUR z’ubutegetsi,
n’inzego : Association des Musulmans
iz’ingabo n’iz’ubuhake.au Rwanda ku
Ibyarengaga
ANT
bitunga : Assemblée
abaturage, Nationale de mu
byakusanyirizwaga Transition
nzego z’abayobozi
gusa”98. (Transitional National Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
%HQH L\R PLWHNHUHUH]H LVKLQJLUD NX P\HPHUHUH LGDÀWH
APR
ubushakashatsi : Armée Patriotique
buyihamya. Rwandaisey’abashakashatsi
Imyanzuro
APROBAMI
bamwe na bamwe : Association
yerekanye deskoPartis Monarchistes
mu Rwanda rwa kera habaga
Rwandais
amasoko . Muri ubwo bucuruzi kandi habagamo n’ibipimo
99
APROCOMIN:
bikoreshwa bikanemerwaAssociation des na Commerçants
bose, hakabaho Indigènes
n’amakipe
y’abacuruzi babigize
APROSOMA : Associationumwuga pourbagamije
la Promotioninyungu,
Sociale kandi
de laibyo
97 Masse
Malinowski B., $UJRQDXWVRI:HVWHUQ3DFL¿F, New York, 1921; Mauss M., Essai sur
ARD
le don, forme : Alliance pour le Renforcement
archaïque de l’échange, New York, 1924. de la
98
Heremans R., Introduction
Démocratie à l’histoire du Rwanda, Kigali, Editions rwandaises,
Bruxelles, Editions de Broeck, 1972, pp. 55-56.
ARDHO
99 : Association
Ruzindana E., L’évolution du commerce Rwandaise
au Rwanda dupour
dernierlaquart
Défense des à
du XIXe siècle
1950, mémoire inédit,Droits
Louvain,de l’Homme
1974 ; Lugan B., L’économie d’échange au Rwanda de
1850 à 1914, Université de
AREDETWA : Association pour Provence, 1976; Nyagahene A., Les activités économiques
le Relèvement
et commerciales du Kinyaga dans la seconde partie du 19e siècle, Butare, UNR, 1979.
Démocratique des Batwa
132
v
byabayeho mbere y’ubukoroni.
ACRONYMS ANDMu rwego rwo kubisobanura no
ABBREVIATIONS
koroshya imvugo ibihakana, ni ngombwa kuvuga amagambo
___________________________________
yakoreshwaga muri ubwo bucuruzi, uko imihahiranire yari iteye,
uko
A.A. amasoko: yari ameze,
Archives ndetse n’abacuruzi n’ibyacuruzwaga.
Africaines
A.G. : Assemblée Générale
Amagambo yakoreshwaga mu bucuruzi yerekana ko inzego
ABAKI
z’ubucuruzi : Alliance
z’ubu des Bakiga
ziyongereye ku za kera. Nk’ijambo isoko: ni ijambo
ABESC : Association des Bahutu
ry’igiswahili riva ubwaryo kuri es-sook Evoluant
rivuga isoko. Mupour la
Kinyaga,
ni urugero, ijamboSuppression des Castes
rya kera rivuga isoko ni igerero (amagerero)
ACRku nshinga
byo : Association
kugera bivugadesgupima
Cultivateurs du Rwanda
(ibyo bahahirana). Ijambo
iguriro
ADP (amaguriro) ry’inshinga
: Alliance kugura ryarakoreshwaga
Démocratique des Peuples mu mvugo
isanzwe
ADR ya kera. Mu bintu byabonekaga muri
: Alliance pour la Démocratie etmaguriro,
ayo la harimo
ubutega. Iryo jambo rituruka kuNationale
Réconciliation rurimi rw’igitembo ryageze mu
100
na
ABESC ba nyina. : Association des Bahutu abana
Mu bijyanye n’ubumenyi, Evoluantbosepour
bafatwaga
la
kimwe. Urugero: bose bigishwaga imigani, hari n’abagore babaga
abasizikazi, uwa Suppression
mbere ni Nyirarumagades Castes 136
. Uko abana b’abakobwa
bagendaga bakura ni ko bagendaga bigishwadu
ACR : Association des Cultivateurs Rwanda
imirimo yo mu
rugo,
ADP abahungu bikigishwa
: Alliance imico y’ubutwari,
Démocratique kugira ingufu no
des Peuples
kumenya
ADR kwitangira
: Alliance igihugu.
pour la Umuhungu
Démocratie yigishwaga
et la n’imirimo
yihariye ijyanye n’urwego rw’abantu arererwamo.
Réconciliation Nationale
AEC ku myaka
Kugeza : Agglomeration
16, umukobwa Extra-Coutumières
yagenderaga ku nama ahabwa
AFDL
na : Alliance imirimo
nyina. Akamutoza des Forces Démocratiques
n’imiziririzo. Umukobwa pourakiga
la
kugira isuku mu nzu arebera
Libération du Congo-Zaïre kuri bakuru be. Ku myaka 15,
uburere bw’umukobwa bwakorwaga n’abandi bakobwa bangana.
AGOA : African Growth and Opportunity Act
Ni bo bamwigishaga ibijyanye n’ubuzima bw’imyororokere n’uko
$,'6 kuzitwara
agomba $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
imbere y’umugabo we. Umuco wabuzaga
AIMO kubwira
ababyeyi : Affaires
abanaIndigènes
babo ibintuetbijyanye
Main-d’oeuvre
n’igitsina. Gutwara
inda
AJER y’indaro byarahanwaga bikomeye 137
: Association de la Jeunesse Estudiantine .
Rwandaise
Umukobwa w’isugi yabaga ari ishema ku muryango we.
ALIR
Uburere bw’umugore : Armée deumaze Libération du Rwandabwagirwagamo
gushyingirwa
AM/AP
uruhare rukomeye : Arrêté ministériel/
n’umuryango Arrêté yashatsemo présidentiel
n’abaturanyi.
Bitewe
AMR n’imirimo itandukanye bagombaga
: Association des Moniteurs du Rwanda kuzakora, hageraga
aho uburere bw’umuhungu n’umukobwa na bwo ubwabwo
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
butandukanywa. Umuhungu yabaga atozwa kuzarengera
ANT
urugo n’igihugu. : Assemblée
Yasimburaga Nationalese mu de mirimo
Transitiony’urugo n’indi
yose . Ku birebana
138 (Transitional National
no kurengera Assembly)
igihugu, uko buri mwami
yimye,
APADEC haremwaga itorero rishya.
: Association du Parti Intore zikamaraChrétien
Démocrate igihe kirekire
ibwami,
APR ziga :imyitozo y’ingororamubiri
Armée Patriotique n’iyo kurwana, kuvuga
Rwandaise
neza ibisigo no kugira ingufu. Bigishwaga kugira ubuntu,
APROBAMI no
kwihangana : Association
kuba intwari des139 Partis Monarchistes
. Ubwo burere bwo mu itorero
Rwandais
bwari uburezi nyabwo mu Rwanda rwo hambere. Ariko muri
rusange
APROCOMIN: bwahabwaga abasore
Association desbake b’icyo gihe. Indigènes
Commerçants
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
135
Mukamanase M.-C., Masse
La position socio-familiale de la femme rwandaise face à l’éga-
ARD
lité de l’homme et : Alliance
de la pour ledeRenforcement
femme, Mémoire licence, Butare, UNR, de1983,
la p. 28.
136
Kanakuze J.-A., Evolution
Démocratie de la scolarisation de la femme rwandaise de 1952 à
2002 a la lumiere de la Vision 2020, Mémoire de licence, Kigali, KIE, 2005, p. 26.
ARDHO
137
Mukamanase M.-C., : Association
1983, op.cit., p.Rwandaise
29. pour la Défense des
138 Droits
Kanakuze J.-A., 2005, dep. l’Homme
op.cit. 26.
Hermans R., Introduction
AREDETWA : Association pour
139
à l’histoire du Rwanda, Bruxelles, Editions A. De Boeck ;
le Relèvement
Kigali, Editions Rwandaises, 1973, pp. 43-44.
Démocratique des Batwa
145
v
c. Umwanya w’umugore
ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
___________________________________
0X5ZDQGDUZDNHUDXPXJRUH\DULDÀWHXPZDQ\DZ·LEDQ]H140.
Yabonekaga hose no kugeza mu nzego zo hejuru zaba iza poritiki,
A.A. : Archives Africaines
iz’ubuyobozi n’iz’ingabo. Yari umugore akaba n’umubyeyi mu
A.G. : Assemblée Générale
muryango. Yari ashinzwe imirimo yo mu rugo itari iy’ingufu. Ni
ABAKI
we wamenyaga : Alliance
gucungades Bakiga urugo. Umugabo wihaga
ibizatunga
ABESC : Association
gucunga iby’urugo des Bahutu
bya buri Evoluant pour
munsi yaragawaga mu la
bandi
Banyarwanda Suppression
141
. Ariko uwo des Castesw’icyubahiro mu bintu
mwanya
bimwe
ACR na bimwe ntabwo des
: Association iteka ibyawo byubahirizwaga
Cultivateurs du Rwanda mu
buzima
ADP busanzwe.
: Alliance Démocratique des Peuples
ADR mu rugo,
Uretse : Alliance pourumwanya
ahandi hose la Démocratie et lawabaga muto
w’umugore
Réconciliation
cyane. “Mu buzima busanzweNationale
uretse ko imirimo ye myinshi
AEC
yatumaga : Agglomeration
atava Extra-Coutumières
no mu rugo, n’umuco wamutegekaga kwitarura
AFDL
ibitarebana : Alliance
n’urugo desInshingano
rwe. Forces Démocratiques pour
ye cyanecyane yarilaiyo
guteza imbere urugo rwe” du
Libération142
. Congo-Zaïre
AGOA : African Growth and Opportunity Act
Imigani
$,'6 imwe, imiziro n’ingero zitangwa, byerekana imyumvire
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
mibi yitirirwaga umugore, ikanamushyira ku rwego rwo hasi mu
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
Banyarwanda.
AJER x Umugore : Association
ntiyicara ku dentebe
la Jeunesse
y’umugabo Estudiantine
we igihe akiriho;
Rwandaise
x Umugore nta we yatiza icumu cyangwa umuheto cyangwa
ALIR intorezo. : Armée de Libération
Ngo byakenya umugabo du Rwanda
we143;
AM/AP : Arrêté ministériel/
x Nta nkokokazi ibika isake ihari; Arrêté présidentiel
AMR x Uruvuze umugore ruvuga umuhoro.
: Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR
Iyi migani n’iyi : Association
miziro yose des Musulmans
byerekana koauAbanyarwanda Rwanda
ANT : Assemblée Nationale
bemeraga imitandukanirize y’imirimo y’abagabo n’abagore. de Transition
Iyo mitandukanyirize (Transitional National Assembly)
yanagaragariraga mu mihango no mu
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
140
Nyirasafari G., «La siuation de la femme rwandaise», in Dialogue, no 26, mai 1971 ; Erny
APR
P., : Armée àPatriotique
De l’éducation traditionnelle Rwandaise
l’enseignement moderne au Rwanda (1900-1975). Un pays
d’Afrique noire en recherche pédagogique,
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes thèse de doctorat, Université de Lille, 1981; E. Mu-
kamanase, La femme rwandaise et le développement socio-économique, Mémoire de licence,
Butare, UNR, 1982 ; Rwandais
Mugwaneza A., Recueil des études et ouvrages ayant trait à la femme
rwandaise,
APROCOMIN: Kigali, 1998; Nyiracumi A.-M.,des
Association La situation socio-culturelle de
Commerçants la femme rwandaise
Indigènes
de 1900 à 1975. Cas d’Astrida/Butare, Mémoire de licence, Butare, UNR, 2001; Kawema C.,
APROSOMA
L’émancipation de la: femme
Association pour la Promotion
au Rwanda (1975-1999), Sociale
Mémoire de licence, Butare,de la2002;
UNR,
Rutabana E., Le rôle des associations
Masse de veuves dans leur intégration psychologique. Cas des
associations Avega (PVK)- Duhozanye (Shyanda), Mémoire de licence, Butare, UNR, 2001;
ARD E., L’évolution
Uwamariya : Alliance pour
des relations entrelel’homme
Renforcement de l’époque
et la femme pendant la coloniale
belge de 1916-1962, Kigali, KIE, 2004.
Démocratie
141
Kagame A., Les organisations socio-familiales de l’ancien Rwanda, Gembloux,
ARDHO : Association
Editions Duculot, 1954, p. 234. Rwandaise pour la Défense des
142
Mukanyamurasa O., Droits de l’Homme
2004, op.cit., p. 7.
Bigirumwami A., Imihango
AREDETWA : Association pour
143
n’imigenzo n’imiziririzo mu Rwanda, Nyundo, 1974, pp.
le Relèvement
43-44; Mukanyamurasa O., Idem.
Démocratique des Batwa
146
v
migenzo yakurikiraga
ACRONYMS ivuka
AND ry’umuhungu
ABBREVIATIONSn’iry’umukobwa.
Byaterwaga n’ibyo
___________________________________igihugu. Iyo
bateze ko buri wese azamarira
bitaga umwana w’umuhungu izina, bamuhaga icumu n’ingabo
bamwifuriza
A.A. kuzaba ingabo
: Archives nziza y’igihugu. Umukobwa we muri
Africaines
icyo gihe, yahabwaga ibintu bijyanye no kuboha bamwifuriza
A.G. : Assemblée Générale
kuzamenya gufata urugo neza 144.
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC
Ikindi kandi : “umucoAssociation des Bahutu
ntiwemeraga ko Evoluant
umugabo pour la
n’umugore
bangana, imiterere Suppression
y’imiryangodes Castes
ishingiye ku bagabo, ni bo
ACR
yahaga ubutegetsi : Association
n’umutungodes Cultivateurs
mu rugo”145du . NiRwanda
umuhungu
waragwaga
ADP umutungo
: Alliancew’ababyeyi
Démocratiquengo azage desashobora
Peuples kubafasha
mu
ADR masaziro : Alliance pour la Démocratie et lawemeraga ko
yabo. Uretse iryo vangura, umuco
umugore ahabwa icyubahiro kihariye,
Réconciliation Nationale kikarindwa n’urugo rwe
n’umugabo we. Umugore yafatwaga nk’umuntu wungura urugo
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
ibintu n’abana. Ibyo byamuheshaga icyubahiro gikomeye. Na we
AFDL
ku ruhande rwe, : Alliance des Forces
yari ategetswe kumvira Démocratiques
no kubaha umugabo pour lawe.
Yagombaga kwagura Libération du Congo-Zaïre
umuryango w’umugabo we. Umukobwa
AGOA
n’umuhungu : babahaga
African Growth and Opportunity
inshingano zitandukanyeAct kubera ko
$,'6
umuryango $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
wibonaga mu muhungu kurusha uko wibona mu
mukobwa.
AIMO Muri
: Affaires mbere
make, ya byose
Indigènes umugore yari umufasha
et Main-d’oeuvre
w’umugabo
AJER we akaba n’umubyeyi
: Association w’abana.Estudiantine
de la Jeunesse Ibyo ariko bigomba
gufatwa mu rwego n’umuco by’icyo giihe.
Rwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Kubera uruhare rukomeye umugore yagiraga mu muryango no mu
AM/AP yabaga
bukungu, : Arrêté
yubashyweministériel/
cyane. ByariArrêté présidentiel
bibujijwe kwica umugore.
AMR
Iyo : Associationumuryango
hari uwabirengagaho, des Moniteurs du Rwanda
we wagombaga kwicirwa
AMUR igihe:cyose
umuntu, Association
abagore bo desmuri
Musulmans
uwo muryango, au Rwanda
bo mu kigero
ANT
cy’uwapfuye, :babaga
Assemblée Nationale
babyaye umwana, de Transition
babikoraga bahorera
umwana na we(Transitional
wari kuba yabyawe Nationaln’uwo bishe146. Icyubahiro
Assembly)
cy’abagore
APADEC cyagaragariraga
: Associationmu dumazina amwe n’amwe
Parti Démocrate bahabwaga
Chrétien
nka Munganyinka, Mukobwajana na Nyampinga147. Mu Rwanda rwa
APR : Armée Patriotique Rwandaise
mbere y’ubukoroni, umuntu warindwaga cyane yari umukobwa.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Mu muco nyarwanda, Rwandais imirimo y’umugabo n’umugore
yaruzuzanyaga.
APROCOMIN: Association Umugabo yakoraga imirimo y’amaboko,
des Commerçants Indigènes imirimo
ivunanye yo mu
APROSOMA mirima, kubaka
: Association pour la amazu,
Promotionkumenya inka,
Sociale deguhiga
la
no gufatanya n’umugore imirimo igendanye n’ubuhinzi n’ibindi.
Masse
Umugore na we yamenyaga imirimo yo mu rugo n’ijyanye
ARD : Allianceisuku
n’ubuhinzi: kumenya pour y’urugo,
le Renforcement
gucunda de la
amata, gutora
Démocratie
144
Migeprofe, FNUAP, Etudes sur les croyances, les attitudes et les pratiques socio-
ARDHO : Association Rwandaise pour laKigali,
FXOWXUHOOHVHQUDSSRUWDYHFOHJHQUHDX5ZDQGDYHUVLRQ¿QDOH, Défense
2002, p.des
13.
145 Droits
Adriaenssens J., La parenté,de l’Homme
le mariage et la famille, Butare, 1964, p. 148.
Kagame A., 1954,
AREDETWA
146
op.cit., p. 80. pour le Relèvement
: Association
147
Mukanyamurasa O., 2004, op.cit., pp. 8-9.
Démocratique des Batwa
147
v
imboga n’imbuto, gusya amasaka,
ACRONYMS kuvoma no gutora inkwi,
AND ABBREVIATIONS
guteka no kwenga inzoga, gucana, kurera abana, guhinga,
___________________________________
kubiba, guteka, kubagara no gusarura imyaka148.
A.A.
Ku birebana: Archives n’umupfakazi,Africaines ubufasha bw’umugabo we
A.G.
bwarangizanyaga : Assemblée
n’urupfu Générale
rwe. N’iyo yabaga yarahawe
ABAKI
inka n’umuryango : Alliance wedes Bakiga n’umugabo we, “ntabwo
cyangwa
ABESC
umugore yazigiraga : Association
umutungo des we
Bahutu
burundu, Evoluantahubwopour la
yagiraga
uburenganzira Suppression ku musaruro zitanze”
des Castes 149
. Iyo umupfakazi
\DJXPDJD PX
ACR PXU\DQJRdes
: Association ZR NZD VHEXNZH
Cultivateurs \DUL DÀWH
du Rwanda
uburenganzira
ADP bwo gukomeza gutungwa
: Alliance Démocratique des Peuples n’ibyo umugabo we
yamusigiye. Mu gihe yabaga yatanye n’umugabo we, yapfakaye
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
cyangwa mu za bukuru, umugore yahabwaga umurima.
Réconciliation Nationale
AEC
Umukobwa ugiye : Agglomeration
gushyingirwa Extra-Coutumières
yashoboraga guhabwa ibintu
AFDL : Alliance
birimo inka bitaga inka ya gashyimbo. des Forces Démocratiques
Yatahanaga pour
iyo lanka
iyo yashyingirwaga. Libération
Iyo yavagadu Congo-Zaïre
muri urwo rugo, yasubiranaga
iwabo inka ze.: Uwo
AGOA Africanmuco warangiye
Growth and ku bwa Yuhi Gahindiro
Opportunity Act ngo
bitewe
$,'6 nuko abagore bari batunze izo
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP nka za gashyimbo bari
batangiye kujya basuzugura abagabo babo no konona umutungo
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
wabo. Kuva ubwo, habaye iteka ko impano abagore bahabwaga
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
zabaga iz’abagabo babo150. Muri make, izungura n’iyahukana
byabangamiraga Rwandaise
umugore.
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP
Twakwibutsa : ko
Arrêté
hari ministériel/
abagore bamwe Arrêté présidentiel
bazamukaga cyane mu
AMR zo hejuru
nzego : Association
zaba iza des Moniteurs
poritiki, du Rwanda
iz’ubutegetsi n’iz’ingabo.
Twavuga
AMUR nk’umugabekazi (izina rye
: Association des Musulmans au Rwandarivuga umugore utegeka
ingabo).
ANT Yagiraga uruhare rukomeye
: Assemblée Nationale de Transition mu bikorwa bya poritiki
n’intambara . Ni muri urwo rwego, mu gitero cya mbere cya
151
(Transitional National Assembly)
Rwabugiri ku Ijwi, umugabekazi Nyirakigeri Murorunkwere yari
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
umugaba mukuru w’ibitero. Bageze i Nyamirundi, ubuyobozi
APR
bw’imirwano :buhabwa
Armée PatriotiqueNzirumbanje Rwandaise
wa Mitari, musaza wa
APROBAMI .: Association des Partis Monarchistes
Nyirakigeri 152
Rwandais
Hari imihango bakoreshagamo
APROCOMIN: Association desabagore Commerçantsyo gutsinda amahanga.
Indigènes
Havugwa nk’umuhango wo kubashyingira
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de mu rwego rwa poritiki.
la
Hari abakobwa Massebashyingiwe abami cyangwa ibikomangoma
ARD
148
D’Heltefelt M. : Alliance
et al., op.cit., p.pour
33. le Renforcement de la
149
Bourgeois R., Banyarwanda
Démocratie T2 Coutumes, Bruxelles, IRCB, 1954, p. 367.
et Barundi
150
Kagame A., 1954, op.cit. p. 183.
ARDHO
151 : Association
Nahimana F., Rwanda. Emergence d’un Rwandaise pour la Défense
Etat, Paris, l’Harmattan, 1993, 1993,des
p. 36.
152 Droits
Minisiteri y’Amashuri de l’Homme
Makuru n’Ubushakashatsi mu by’Ubuhanga, Ingoma ya
Kigeli Rwabugili :naAssociation
AREDETWA Nyirayuhi Kanjogera pour, Kigali, Ubuyobozi bukuru bw’ubugeni,
le Relèvement
1988, p. 28.
Démocratique des Batwa
148
v
byo mu mahanga.
ACRONYMS Abana AND
bavutse kenshi kuri ubwo buryo
ABBREVIATIONS
bitangagaho ___________________________________
abatabazi b’u Rwanda. Ni ko byagendekeye
Nyiratamba, umukobwa wa Mibambwe Mutabazi wari
warashyingiwe
A.A. Mashira.Africaines
: Archives Yatahanyeyo inka y’inkungu y’ibara
ry’umukara bishaka kuvuga itsindwa rizaba kuri Mashira. Muri
A.G. : Assemblée Générale
icyo gihe kandi Mibambwe Sekarongoro Mutabazi yarongoye
ABAKIbwa Mashira
Bwiza : Alliance des Bakiga
na nyuma Gahindiro (ka Mibambwe akaba
ABESC : Association des
na sekuruza w’abene Gahindiro). Bahutu Evoluant
Yarongoye uwitwapour la
Nyankeri,
Suppression
na we wa Mashira 153 desigihugu
. Kugira ngo Castescy’Abenengwe gitsindwe
ACR magepfo :y’uburasirazuba
(mu Association desbw’u Cultivateurs
Rwanda), du Rwanda
Yuhi III Gahima
yarongoye
ADP Nyankaka
: Alliancewa Magunguru des
Démocratique akaba murumuna wa
Peuples
Benginzage
ADR (Nyagakecuru), umugore wa Samukende,
: Alliance pour la Démocratie et la umwami
w’u Bungwe. Yavuyeyo yarateweNationale
Réconciliation inda na Samukende yavutsemo
Binama. Uwo Binama w’igikomangoma yaje kuba umutabazi
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
w’u Rwanda i Bungwe154.
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Ku ngoma ya Kirima Libération du Congo-Zaïre
II Rujugira, kugira ngo i Ndorwa itsindwe,
AGOA : AfricanNyirantabwa
Gahurira yarongoye Growth and Opportunity
babyarana abana Act babiri,
$,'6
Kamali na Mugozi.$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Kamali yari yarateganirijwe kuzagira uruhare
rukomeye
AIMO mu itsindwa ry’i Ndorwa.
: Affaires Indigènes Kigeri wa III Ndabarasa
et Main-d’oeuvre
yashutse Biyoro
AJER umwamidew’u
: Association Mubari, Estudiantine
la Jeunesse maze amubwira ko
yifuza kumushyingira umukobwa we Nyabugondo, avuga ko
Rwandaise
amushakaho ubucuti. Biyoro ahita abyemera: Nyabugondo
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
ahashyingirwa nk’umutabazi. Hari undi uvugwa ko yapfuye
AM/AP
nk’umutabazi: ku Arrêté
ngoma ministériel/
ya Yuhi IV Arrêté présidentiel
Gahindiro: umuja w’ibwami
AMR
witwaga Kiyange, : Association
yemeye kwicwa des Moniteurs
mu kigwi du cy’umugabekazi
Rwanda
AMUR
wari wagambaniwe : Association des Musulmans
n’igikomangoma au Rwanda
Semugaza washakaga
ANT
kwima ingoma. : Assemblée
Undi mugore Nationale de Transition
w’ibwami, Nyiramuhanda,
yatanze uruhinja rwe ngo rwicwe
(Transitional mu Assembly)
National mwanya wa Gahindiro.
Urwo
APADEC ruhinja : Association du Parti DémocrateNyiramuhanda
na Kiyange bishwe nk’abatabazi. Chrétien
yagororewe gushyirwa mu rwego rw’abiru, byari bidasanzwe kuva
APR : Armée Patriotique Rwandaise
kera kose nta bagore bamenyaga ubwiru ndetse n’abagabekazi
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
ntibabumenyaga155.
Rwandais
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
0XUZHJRUZDSRULWLNLXPXJDEHND]L\DULDÀWHXPZDQ\DXNRPH\H
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
PXEX]LPDEZ·LJLKXJX1WDQVKLQJDQR]·XPZLKDULNR\DULDÀWH
ariko yafatanyaga Masse n’umuhungu we imirimo yose n’ibijyanye
na
ARD yo byose. : Allianceiyo
Urugero: pourumwami yaturwaga, de
le Renforcement n’umugabekazi
la
yahabwaga ayeDémocratie
maturo156. Ingufu z’umugabekazi ku mwami
ARDHO
153 : Association
Kagame A., 1972, op.cit., p. 77. Rwandaise pour la Défense des
154
Ibidem, p. 85. Droits de l’Homme
Kagame A., 1972,
AREDETWA
155
op.cit., p. 148. pour le Relèvement
: Association
156
Coupez et Kamanzi Th., Récits historiques rwanda, Tervuren, 1962, p. 93.
Démocratique des Batwa
149
v
zaterwaga n’uko umwami ateye.
ACRONYMS Ibyo ari byo byose ubuyobozi
AND ABBREVIATIONS
bw’igihugu bwari ubw’umwami keretse iyo yabaga akiri muto.
___________________________________
Icyo gihe ni umugabekazi wayoboraga igihugu157.
A.A. : Archives Africaines
Ubusanzwe
A.G. nta batware Générale
: Assemblée b’abagore babagaho. Ariko ikipe
y’abashakashatsi bo muri Kaminuza y’u Rwanda n’abo mu i
ABAKI : Alliance des Bakiga
Seminari Nkuru ya Nyakibanda yashoboye gukora urutonde
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
rw’amazina icumi y’abatware n’ibisonga158. Kandi, mu mateka
Suppression des Castes
y’u Rwanda, hari amazina y’abagore bavugwa ko babaye
ACR : Association
abatwarekazi. Byabaye des Cultivateurs
ku witwa du Rwanda
Nyirantebe, mushiki wa Yuhi
ADP
Gahima, : Alliance
yatwaye intara Démocratique des Peuples
ya Nyakare. Yayoboye iyo ntara hamwe
ADR
n’umugabo : Alliance
we n’abana bepour la Démocratie
kugeza et159la.
ashaje cyane
Réconciliation Nationale
AEC
Nyirangabo yabaye : Agglomeration
umutware w’urugo Extra-Coutumières
rwa Kigeri Rwabugiri ku
kirwa k’Ijwi, :nyuma
AFDL Alliance no desmu Forces
Bunyambiriri yarinze urugo
Démocratiques pour la rwa
Rwabugiri abashakaga Libérationkuruvogera.
du Congo-Zaïre Gicumatiro yayoboraga
akarere
AGOA ka Kagina muri Rukoma
: African Growth and Opportunity ku ngoma yaAct Rwabugiri.
Nyirakimonyo$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
$,'6 yatwaraga Ndago (Nyaruguru) ku ngoma ya
Rwabugiri na Musinga160.
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Mu tundi turere tw’u Rwanda, abagore bagize uruhare
rukomeye muriRwandaise poritiki y’u Rwanda. Mu Bukunzi no mu Busozo,
ALIR
abamikazi : Armée de
bagiraga Libération
uruhare du Rwandan’urw’umwami
rubangikanye
AM/AP
mu miyoborere : Arrêté
yaho. ministériel/
BagenzuragaArrêté abapfumuprésidentiel
b’ibwami kandi
AMR bari abagore
abenshi : Association
bagera des kuriMoniteurs
za mirongo du Rwanda
ingahe 161
. Impamvu
AMUR
zatumaga : Association
baraguza des Musulmans
ni izashoboraga au Rwanda
kugira ingaruka ku buzima
bw’umwami
ANT :n’igihugu:
Assemblée umwami
Nationale agiye kugira urugendo mu
de Transition
mahanga, yakira se undi mwami,
(Transitional Nationalcyangwa baraguriza umugeni
Assembly)
we wa
APADEC mbere. Umugabekazi w’u
: Association du Parti Démocrate Bukunzi cyangwa u Busozo
Chrétien
yamenyeshwaga
APR buri Patriotique
: Armée gihe icyo umwami Rwandaiseakora, ndetse rimwe
na rimwe umugabekazi akaba ari we umubwira gahunda y’icyo
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
157
Rwandais
Umugore wa Mibambwe, witwaga Shetsa w’umwegakazi, yari yarigize igitangaza ku
buryo yari yarageze
APROCOMIN: Associationaho ategeka umwami des gukora icyo ashatse. Yibwiraga
Commerçants Indigènesko umwami
uzasimbura Mibambwe azaba ari umuhungu we Hondi. Ariko hari hateganyijwe ko
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
umugabekazi azaba ari umuhakazi. Kugira ngo bishoboke bagombye gutumiza mu
ibanga Matama waMasse Bigega mu Buha (rb. Kagame A., Un abrégé de l’histoire du
ARD
Rwanda, pp. : Alliance pour le Renforcement de la
81-82).
158
Uwamariya E., 2004., op.cit., p. 24.
Démocratie
159
Vansina J., “Historical tales (Ibitekerezo) and the history of Rwanda», in History in
ARDHO : Association
Africa. A journal of Method, vol. 27/2000,Rwandaise
p. 384. pour la Défense des
160 Droits
Uwamariya E., 2004, op.cit.,de l’Homme
p. 24.
Ntezimana E., «Coutumes
AREDETWA : Association pour
161
et traditions desleroyaumes hutu du Bukunzi et du Bu-
Relèvement
sozo», in Etudes Rwandaises, XIII, 2, 1980, pp. 24-25.
Démocratique des Batwa
150
v
akora. Umugabekazi
ACRONYMS Mwari
ANDRugamba akunze gutangwaho
ABBREVIATIONS
urugero162. ___________________________________
Mu
A.A.byubahiro, bisa nahoAfricaines
: Archives umugabekazi yareshyaga n’umwami.
Mwarirugamba yagiye i Bujumbura mu wa 1904 kuburanira
A.G. : Assemblée Générale
ingoma y’umuhungu we, umugabo we Nyundo amaze gupfa, hari
ABAKI bo mu: muryango
abandi Alliance des Bakiga
wabo bashaka kumuhuguza ingoma. I
Bujumbura bahaye amabwiriza iBahutu
ABESC : Association des Evoluant
Shangi yo pour
gusubiza la
ku ngoma
Suppression
ye Buhinga II wari des
ukiri muto Castes
maze akayoborerwa na nyina.
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
Abagore
ADP ntibivangaga
: Alliance muDémocratique
birebana n’ubucamanza,
des Peuplesbyaharirwaga
DEDJDER8PXJRUHQWL\DULDÀWHXEXUHQJDQ]LUDEZRNXYXJLUDPX
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
ruhame ngo adacibwa. Na gacaca
Réconciliation yari ihariwe abagabo, ariko hari
Nationale
uburyo abagore bayigiragamo uruhare binyuze ku bagabo babo.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Inyungu z’umuryango zarengerwaga n’umukuru w’umuryango.
AFDL : Alliance des Forces
Ariko abagore b’akataraboneka kuberaDémocratiques
ubwitonzi bwabopour la
n’uruhare
muri poritiki bagizeLibération
uruhare dumu Congo-Zaïre
bucamanza bwa kera.
AGOA : African Growth and Opportunity Act
Bishingiye ku bwiru, imyeko y’abagabekazi bapfuye yahabwaga
$,'6
icyubahiro $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
n’ababakomokaho. Yarindwaga n’abiru bihariye
AIMO abiru
bitwaga : Affaires
b’imyeko Indigènes
163
. Kumenya et Main-d’oeuvre
ubwiru byari ibanga.
AJER
Umugore wa :Mibambwe
AssociationMutabazi
de la Jeunesse Estudiantine
n’umuhungu we ngo baba
barishwe bazize gushaka kugerageza kumenya ubwiru. Na
Rwandaise
Nyiramavugo
ALIR :Nyiramongi, nyina wa Mutara
Armée de Libération du Rwanda Rwogera, yatumye
Kigeri Rwabugiri atanga Nkoronko aricwa kuko yari yavuze
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
inkuru itari yo y’uzasimbura Rwogera164.
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMURibyemezo
Hari : Association
byagiye des Musulmans
bifatwa birebana au Rwanda
n’abagabekazi
byerekana
ANT uruhare rwa poritiki
: Assemblée umugore
Nationale w’umunyarwandakazi
de Transition
yagiraga. Imva(Transitional
y’umugabekazi Nyirakigeri
National I Nyanguge, nyina
Assembly)
wa
APADECMukobanya irabyerekana.
: Association Iyo mva
du Parti iri i Rubingo
Démocrate Chrétien ahitwa
ku Kabira 6K\RURQJL 1L ZH PXJDEHND]L ZD PEHUH XÀWH DKR
APR : Armée Patriotique Rwandaise
yahambwe hazwi. Hari umuryango w’abami bato b’imihango
APROBAMIkuri
bakomoka : Association
Mugina bari desbatuye
Partis aho,
Monarchistes
bashinzwe gukora
Rwandais
imihango yari igenewe uwo mugabekazi, bakabiyoborwamo
APROCOMIN:
n’abiru Association
b’i Nyamweru. des Commerçants
Ku ngoma ya Ruganzu Indigènes
Ndori, ubwiru
APROSOMA
bwemeje ko :abagabekazi
Association pour la Promotion
bazajya batabarizwa Sociale
aho de la
abagabo
babo bashyinguwe. Masse Ni yo mpamvu Nyiramavugo I Nyirakabogo
yatabarijwe
ARD i Butangampundu,
: Alliance mu irimbi ry’abami
pour le Renforcement de la batanze
162 Démocratie
Muri gicurasi 1923, Padri mukuru wa Mibirizi yagiye gusura umwami wa
ARDHO
Busozo, Buhinga: II,
Association
babanza kumunyuzaRwandaise pour laMwalirugamba.
ku mugabekazi Défense des
163
Uwo mwiru yavaga mu muryango w’Abakuna ngo baba baturuka kuri Nkuna.
Droits de
Urwo rwego rwari rutakiriho mul’Homme
wa 1945 ubwo abiru berekwaga Padiri Kagame.
AREDETWA
164
Nkurikiyimfura: Association
J.-N., Les sources pour le Relèvement
de l’histoire du Rwanda, collection Cours
universiaires, Ruhengeri, UNR, 1992.
Démocratique des Batwa
151
v
bazize urupfu rw’igikatu165
ACRONYMS AND. N’umugabekazi
ABBREVIATIONS Nyirakigeri II
Nshenderi ni ho yatabarijwe kuko yitwaye nabi
___________________________________agasama inda.
Ku
A.A.ngoma ya :Mutara Semugeshi,
Archives hafashwe ikemezo ko igihe cyo
Africaines
kubahiriza imihango y’Inzira y’ishora, umwami azajya avuga
A.G. : Assemblée Générale
amoko azavamo abagabekazi bazabyara Kigeri na Mibambwe,
ABAKIy’Abega: Alliance
n’inzu des Bakiga
izavamo nyina w’uzaba Kirima. Yuhi Mazimpaka
ABESC : Association
aca iteka ko ntawumukomokaho des Bahutu Evoluant
uzongera pour
gushaka la
umugore
wo mu bwoko Suppression
bw’Abacyaba. des Castesyavuzwe nuko umwami
Impamvu
ACR Bugesera: Association
w’u des Cultivateurs
Nsoro III Nyabarega du Rwanda
yaba yarabonye ubwiza
bw’umwami
ADP w’u RwandaDémocratique
: Alliance ku bugambanedesbw’abagore
Peuplesbe Kihunde
na
ADR Kiranga bavukaga mu bwoko bw’Abacyaba
: Alliance pour la Démocratie et .la
166
Réconciliation Nationale
B. Muzungu167 na A. Kagame168 batanga amazina amwe
AEC
y’abagore mu :bakomeye
Agglomeration Extra-Coutumières
mu mateka y’u Rwanda. Umugore witwa
AFDL : Alliance des Forces Démocratiquesavugwa
Nyiragahira, wari utuye ku Mukingo–Mwanabiri pour lamu
Libération
bateguye kugaruka du Congo-Zaïre
mu Rwanda kwa Ruganzu Ndori. Ku ngoma
AGOA
ya : African
Ruganzu Ndori, Growth and
Nyirarumaga Opportunity
w’Umusingakazi Act
yamenyekanye
cyane
$,'6 kubera ubuhanga bwe mu bisigo byitwa
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP impakanizi,
birimo
AIMO ibice byinshi bivuga
: Affaires icyarimwe
Indigènes ingoma nyinshi z’abami,
et Main-d’oeuvre
bitandukanye
AJER n’ibisigo byariho mbere
: Association de la Jeunesse bitarenzaga “imikarago”
Estudiantine
icumi byitwaga ibinyeto.
Rwandaise
ALIR n’abagore
Hari : Armée
bavugwa de Libération
mu bisigo.du KuRwanda
ngoma ya Kigeri III
AM/AP
Ndabarasa, : Arrêté Musare
umusizi ministériel/ Arrêtéke
mu gisigo présidentiel
“Mbwire umwami
uko
AMR abandi bami bantumye”, avugisha
: Association des Moniteurs du Rwanda abami n’abagabekazi
ko
AMUR rubanda rwifuza
: Associationkongera deskubona
Musulmans umwami au wari
Rwandawaratinze
mu
ANT Ndorwa, amaze gutsinda icyo gihugu.
: Assemblée Nationale de Transition Umugabekazi asaba
umusizi Muganza kumuhimbira igisigo kitwa “Mvulire ubuhake”
(Transitional National Assembly)
cyaje kunga abahungu be babiri bari mu makimbirane169.
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
APRngoma ya: Armée
Ku Patriotiqueumugabekazi
Yuhi Gahindiro, Rwandaise Nyirayuhi IV
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Nyiratunga, yayoboye neza igihugu kugeza aho Gahindiro abereye
mukuru. NahoRwandais Mucuma, wabayeho ku ngoma ya Kigeri IV
Rwabugiri, azwi kuba
APROCOMIN: Association yari azi kuririmba no gusiga byahebuje.
des Commerçants IndigènesNi we
wahimbye “Uramutashye”, “Wibabara” n’“Iinkuru nziza yabaye”.
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Hari abana, iyo bashakaga kwimenyakanisha, bavugaga amazina
Masse
ya ba nyina. Bisobanura iki? Mu majyaruguru bakunze kugira
ARD
abagore : Alliance
benshi, inama pour z’ingolezaberaga
Renforcement mu rugo de larw’umugore
Démocratie
165
Kagame A., 1972, op.cit., p. 74.
ARDHO
166 : Association
Kagame A., 1972, op.cit., p. 127. Rwandaise pour la Défense des
167 Droits
Muzungu B., Histoire de l’Homme
du Rwanda précolonial, Paris , L’Harmattan, 2003, pp. 349-353.
Kagame A.,1972, op.cit., pp.99-100
AREDETWA : Association pour le Relèvement
168
169
Kagame A., 1972, op.cit., pp. 158, 164.
Démocratique des Batwa
152
v
mukuru. Rimwe na rimwe, abana
ACRONYMS bavutse ku bagore b’abakeba
AND ABBREVIATIONS
bangaga gusanga se mu rugo rw’umugore mukuru, bagahitamo
___________________________________
guhurira mu ngo za ba nyina. Iyo umugabo yemeraga, agakora
uko
A.A. abana :babyifuza, habaga hatangiye gucikamo ibice.
Archives Africaines
Hagatangira kuboneka uduce twiyita utw’umugore runaka na
A.G. : Assemblée Générale
runaka, kuko ari ho babaga bakorera inama no kuba ari ho
ABAKI170.
bibona : Alliance des Bakiga
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Aha twavuga Suppression des Castes bo muri Nyaruguru
umuryango w’Abatabaro
ACR y’Amagepfo).
(Intara : Association
Abahungu des Cultivateurs
bamwe ba Matabaro du Rwanda biyitiriye
ba
ADP nyina. Abatambi
: Alliance baturuka des PeuplesAbaremezo
kuri Nyirakwitambi,
Démocratique
baturuka
ADR kuri Nyiraremezo
: Alliance pour la Démocratiekwiyitirira
171
. Ibyo byo et la abagore
byabagaho mu Réconciliation
Rwanda rwo hambere. Nationale Ariko byajijishaga abantu
batabisobanukiwe. Hashobora kuvugwa igisekuru gore. Ariko
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
byashoboraga kuvugwa gusa yiba byibuza icyo gisekuru cyavaga
AFDL : Alliance des Forces
ku mugore kigahererekanywa ku mukobwa Démocratiques pour la
we, kandi n’izungura
rigashingira kuri Libération
ba nyirarume du Congo-Zaïre
w’abana. Mu Batabaro, abana
AGOA
bahabwaga : African
iminani na Growth
ba se172. and Opportunity Act
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Ni Abanyarwandakazi bake bavugwa kuba barabaye abasekuruza
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
b’amoko amwe n’amwe mu Rwanda. Hari ibitekerezo bisa
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
n’imigani bivuga ko Abacyaba bava ku mateka y’igihange
Gihanga n’umukobwa Rwandaise we Nyirarucyaba173. Inkomoko y’Abatsobe
ALIR : Armée
yo ntisobanutse neza, ahubwo de Libération ivugwa du kuRwanda
buryo bunyuranye.
AM/AP
Hari igitekerezo : Arrêté
kivugaministériel/
ko Nyirarutsobe, Arrêté
umujaprésidentiel
wa Nzira ngo yaba
AMR
yarabwiye Ruganzu : Association
Ndori inzirades yo Moniteurs du Rwanda
gutsinda Nzira. Mu magambo
make,
AMUR uwo mugore yaba yaragize akamaro
: Association des Musulmans au Rwanda gakomeye mu mateka
y’u
ANT Rwanda. Hari amazina azwi cyane
: Assemblée Nationale de Transition akomeye mu mateka 174
.
(Transitional National Assembly)
d. Ukwemera n’imihango.
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
APR
Abanyarwanda : Armée
bemeraga Patriotique
ko muri byose Rwandaise
habaho Musumbabyose
witwa Imana. Bemeraga kandi
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes ko nyuma y’urupfu habagaho
ubuzima bw’abakurambere.
Rwandais Barimo ibice bibiri: abakurambere
bagwa neza bitwaga Ingabwa, n`abakurambere bagwa nabi.
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Masse
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
170
Nahimana F., 1993, op.cit., p. 47.
Démocratie
171
Minani O.-G., Evolution socio-économique d’un lignage: Abatabaro dits Abahebyi
ARDHO
dans le Nyaruguru: (1850-1935),
Association Rwandaise
Mémoire pour 1981,
de licence, Butare, la Défense
p. 5. des
172 Droits
Nahimana F., 1993, op.cit., de l’Homme
p. 40.
Nyagahene A., op. cit.454
AREDETWA : Association pour le Relèvement
173
174
Kanakuze J.-A., 2005, op.cit. p.32.
Démocratique des Batwa
153
v
¾Uko Imana yagaragaraga
ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
___________________________________
Ku Banyarwanda ba kera isi n’ibiyikikije byose bigengwa
n’Imana.
A.A. Nubwo nta nsengero
: Archives cyangwa imihango byabagaho,
Africaines
ariko Abanyarwanda barayambazaga kandi bakayishimira.
A.G. : Assemblée Générale
Abana babo babitaga amazina yaganishaga ku bushobozi
ABAKI
n’ibikorwa : Alliance des
binyuranye Bakiga Izindi nyito zakoreshwaga
by’Imana.
ABESCzerekanaga
kenshi : Association desmu
iby’ingenzi Bahutu Evoluant
biranga pour la
Imana binyuranye:
Suppression
Iyakare, Rurema, des Castes
Ruhanga, Rugira, Rugaba . Hari ibiyiranga
175
ACR mu bubasha
bibiri : Association des Cultivateurs
bwayo bigaragara ko biruta du Rwanda
ibindi mu mvugo
y’imvanganzo:
ADP : Imana
Allianceyitwa Rurema na Rugira.
Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Ubundi bubasha bwiyongeraho buvugwa cyanecyane mu migani
Réconciliation Nationale
PLUHPLUHF\DQJZDPLJXÀQRPXPD]LQD\·DEDQWX%\HUHNDQDNR
AEC byose:kandi
isumba Agglomeration Extra-Coutumières
ikaba ishingiro rya byose. Ku bijyanye n’ibi,
AFDL : Alliance des Forces
hari umugani werekana impamvu Imana Démocratiques pour la
yibera kure hatagerwa.
Bavuga ko kera Libération du Congo-Zaïre
Imana \LEHUDJD KDÀ \·DEDQWX LNDEDNXULNLUD
AGOA
ikabafasha, : African Growth
ikabarinda and Opportunity
ijoro n’umunsi. CyanecyaneActyitaga ku
bana.
$,'6 Umunsi umwe, se w’abana yari yagiye
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURPguhiga naho nyina
akorera
AIMO hanze, Imana Indigènes
: Affaires iza kureraetabana, kubakuyakuya, no
Main-d’oeuvre
kubasetsa.
AJER Se w’abana, ku buryo butunguranye,
: Association de la Jeunesse Estudiantineaza kuva mu
muhigo, nuko atangazwa no gusanga umuntu atazi amubereye
Rwandaise
mu bana. Ibyo biramurakaza cyane ati: iki kintu ni iki? Nta
ALIR
kujijinganya, : ahita
Arméeakirasa
de Libération
umwambi duariko
Rwandaku bw’amahirwe
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
Imana mu kanya gato cyane, yari yahise yigurukira mu ijuru.
AMR impamvu
Ngiyo : Association
ituma Imana des Moniteursmu
itakigaragara du bantu.
Rwanda
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
Niba,
ANT dushingiye kuri uwo Nationale
: Assemblée mugani, Imana isumba byose kuruta
de Transition
kuba muri byose, ntibibujijwe ko igaragara hose mu buzima
(Transitional National Assembly)
busanzwe bw’abantu nk’uko biboneka mu mvugo zisanzwe
APADEC
z`Abanyarwanda: Association du Parti Démocrate
(ukaba wabigereranya Chrétien
no mu Burundi cyangwa
APR : Armée Patriotique Rwandaise
mu Buha buherereye muri Tanzaniya y’ubu). Imigani iha
APROBAMI
Imana : Association
isura y’abantu: des Partis
iragenda, Monarchistes
irakora. Ariko bayibona nkaho
idafatika. ImanaRwandais
ishobora byose. Imenya byose, yumva byose,
kandi ibona byose.
APROCOMIN: Kandi igira
Association desneza bikaba ari byo
Commerçants bisobanura
Indigènes
impamvu batayitura kuko ku Banyarwanda amaturo
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de agenewe
la
kugusha neza Masse
abazimu babi. Muri uko kutabaho kw’imihango
ikorerwa Imana, umuntu yitabaza ibisa n’umuhuza nk’umwami,
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
ubonwa nk’umuhuza n`Imana n’abantu mu rwego rw`igihugu,
cyangwa abazimu Démocratie
n’abapfumu, kugira ngo avugane n’Imana.
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Droits de l’Homme
D’Hertefelt M., Trowborst
AREDETWA : Association
175
A., Scherer
pourJ.-H.,leLes anciens royaumes de la zone inter-
Relèvement
lacustre méridionale Ruanda, Burundi, Buha, Tervuren, MBAC, 1962.
Démocratique des Batwa
154
v
+DULKR LNLJLUZDPDQD
ACRONYMS F\R AND
PX ABBREVIATIONS
UZHJR UZR KDVL DULNR JLÀWH
ubushobozi bukomeye kikaba ari cyo nyirabayazana w’ibibi,
___________________________________
kitwa Ruremankwashi 8NRNXERQD,PDQDQWDVDQRELÀWDQ\H
176
n’imyemerere
A.A. : ya gikirisitu.
Archives Ibisigo bya kera, amazina muntu,
Africaines
imigani usanga mu biganiro, ibyifuzo, indahiro n’iyindi migani
A.G. : Assemblée Générale
ni byo soko nkuru y’ubumenyi by’Abanyarwanda ku Mana
ABAKI byose.: Alliance
isumba Umuntu des Bakiga abamo ni ibintu by’Imana
n’ibimukikije
ABESC
kandi Imana :yonyine
Association
ni yo des Bahutu
ibigenga Evoluant
byose, abantu pour la
babiyobora
ku bw’ubushake Suppression
bw’Imana .des Castes
177
197
Buhigiro J.L., op.cit., p.19
Démocratique des Batwa
159
v
x Umwami ariko aterekererwa
ACRONYMS mu nzu abamo;
AND ABBREVIATIONS
x Umugore wapfuye asize abana benshi;
___________________________________
x Umugore waciye inzigo mu muryango;
A.A.x Umuzimu w’umugwagasi;
: Archives Africaines
x Umuzimu w’ikigirazina ( wapfuye ataritwa izina);
A.G. : Assemblée Générale
x Umuzimu w’inkumi;
ABAKI : Alliance
x Umuzimu des Bakigawaguye mu rugo rw’umuntu198.
w’umunyamahanga
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Twibutse ko muSuppression
gihe imihango des
y’imandwa
Castesno kubandwa yagendaga
yiyubaka,
ACR hari nanone undi muhango wagendaga
: Association des Cultivateurs duukura,
Rwandaurebana
n’ibihangange Kibogo na Cyumweru bavugwa ko ari abo ku
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ngoma ya Ruganzu Ndori. Bavuga ko Kibogo yari umuhungu wa
ADR : Alliance
Ndahiro Cyamatare, yabapour la Démocratie
yarishwe et la
hamwe n’umuryango we mu
Réconciliation Nationale
bijyanye no guhora mu rwego rw’imiryango. A. Pagès yemeza ko
AEC
Kibogo yatanzwe: Agglomeration
na se nk’igitambo,Extra-Coutumières
kugira ngo ibihe byiza bigaruke
AFDL
nyuma y’inzara : Alliance
ikomeye.des Forces Démocratiques
Umurambo pourhitwa
we watwikiwe ahantu la
ka Ngoma” du
mu “KadasayaLibération (Akarere ka Kamonyi) kandi ujyanwa
Congo-Zaïre
mu
AGOA ijuru mu ishusho ry’umwotsi. Ibyo byabaye ku
: African Growth and Opportunity Actngoma ya
Mutara Semugeshi aho kuba ku ya Ndahiro Cyamatare. Abavubyi
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
bamufata nk’umutware wabo wo mu ijuru. Ababanzwe bamuturaga
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
ikibindi k’inzoga naho umugore we bakamutura amaseri y’ibitoke.
AJER : Association
Kibogo yahindutse imandwa de la Jeunesse
kugeza YuhiEstudiantine
Musinga acirirwa i
Rwandaise
Kamembe n’ubutegetsi bw’Ababirigi. Kibogo yakorerwaga imihango
ALIR
y’umwihariko :ibwami
Armée199de
. Libération du Rwanda
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
Cyumweru
AMR ni: Association
umuntu wari desutuye i Ruhina
Moniteurs (mu Karere ka
du Rwanda
Marangara). Yacungaga imirima ya Kibogo kandi yamuherekeje
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
mu izamuka rye mu ijuru. Mutara Semugeshi yaba yarasoneye
umugore we :imirimo
ANT Assemblée
yoseNationale
yakorerwagade Transition
abakomeye rimwe mu
(Transitional
minsi itanu yari National
igize icyumweru cyaAssembly)
gakondo. Umunsi wa
APADEC
gatanu : Association
wubahirizwa du Parti
iteka witwaga Démocrate Chrétien
Akadogo.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Ku bijyanye n’imikurikiranire
APROBAMI : Association desy’imihango yo kubandwa cyangwa
Partis Monarchistes
umunsi mukuru w’abayoboke b’imandwa, uwo muhango
Rwandais
wakorwaga nk’umunsi mukuru kandi ku mugaragaro,
APROCOMIN:
ukagendana Association
n’ibikorwa, des Commerçants
amagambo Indigènes
n’indirimbo zisingiza
APROSOMA“umwami
Ryangombe, : Association pour la Promotion
w’Abazimu”. Sociale de
Ababikora ahanini la
ni ababa
Masse abagiye kubandwa. Abatarabandwa bitwa
barabanzwe cyangwa
ARD
“inzigo”. : Alliance
Nyuma pour
y’urupfu le Renforcement
abatabanzwe de la
bajya muri Nyirangogo,
ikirunga kicyaka. Naho imandwa,
Démocratie nyuma y’urupfu, zigororerwa
kujyanwa
ARDHO mu birunga byazimye, Muhabura cyangwa
: Association Rwandaise pour la Défense mu buryo
des
bw’umwiharikoDroits
Karisimbi.
de l’Homme
Bigirumwami A.,
AREDETWA
198
1974., op.cit., pp.278-280
: Association pour le Relèvement
Pagès A.1933 , op.cit., pp.132-132, 236-238
199
Démocratique des Batwa
160
v
Mbere y’imihango yo kubandwa,
ACRONYMS babanza kuraguza kugira ngo
AND ABBREVIATIONS
bakumire icyago icyo ari cyo cyose cyaba muri iyo mihango. Ugiye
___________________________________
kubandwa agira umubyara w’umugabo ku bagabo cyangwa
w’umugore
A.A. ku bagore. Bagomba
: Archives Africaineskandi na bo ubwabo kuba
barabanzwe. Kubatoranya cyangwa guhitamo aho umuhango
A.G. : Assemblée Générale
uzabera byemezwa n’umupfumu. Kubandwa bigizwe n’ibice
ABAKI: kwatura
bibiri : Alliance des Bakiga
no gusubira ku ntebe. Kubandwa bisozwa no
ABESC : Association des
gusangira igitambo ari byo gutonora Bahutu
ari byoEvoluant
gusangirapour la
iby’umunsi
Suppression. des Castes
mukuru nk’abavandimwe 200
ye
ADR yamamaye : Alliance pour la Démocratie etmu
cyanecyane mu majyaruguru, no la majyaruguru
y’uburengerazuba bw’u Rwanda kugeza
Réconciliation mu Mutara no mu Bwishya,
Nationale
mu Bufumbira no muri Kigezi.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL
Mu gitero ke mu : Alliance des Forcesyateye
Nkole, Rwabugiri Démocratiques
Ntare umwami pourw’icyo
la
gihugu, nuko Libération du Congo-Zaïre
atangira kumuhiga. Atahukanye insinzi mu
AGOA Rwabugiri
Rwanda, : African Growth and
yatahukanye Opportunity
inka nyinshi n’abajaAct benshi
$,'6 Nyiramubyeyi-Nyabingi.
barimo $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Kubera uruhare rukomeye
yagize
AIMO muri icyo gitero, yaje kuba icyamamare.
: Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre Yaba yaragabiwe
intara
AJER nyinshi: zirimo u Murera
Association de lan’i Ndorwa Estudiantine
Jeunesse aho yaguye.
Rwandaise
Imvugo zimwe na zimwe ziganisha ku bijyanye n’amateka kuri
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Ruganzu Ndori, zerekeza amateka y’imihango ya Nyabingi kuri
AM/AP
uwo : Arrêté yaba
mwami. Nyabingi ministériel/
ari umukobwa Arrêtéwa présidentiel
Ndahiro n’umugore
AMR
Nyanka, akaba : Association des Moniteurs
na mushiki w’abahungu du Rwanda
ba Ndahiro, umwami w’u
AMUR Ndori,
Rwanda: : Association des Musulmans
Kinywi na Kibogo. Imvugo ijyanye au n’abo
Rwanda
babiri ba
ANT
nyuma, : Assemblée
isa naho iganisha kuNationale
migani mvugode Transition
gusa. Mu by’ukuri,
umuhango wa (Transitional
Nyabingi waba ari uwa
National vuba ku w’imandwa;
Assembly)
ukaba
APADEC warubahirizwaga mu majyaruguru,
: Association du Parti Démocrate bitarengeje hagati
Chrétien
y’ikinyejana cya cumi n’ikenda (XIX) ugereranije.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Nyuma yo gupfa ntabwo Nyabingi yibagiranye. Imihango ye
yakwiriye mu Rwandais turere twavuze haruguru. Itandukanye n’iya
APROCOMIN: Association
Ryangombe kubera ko nta mihango des Commerçants
yo kwatura, kuko Indigènes
Nyabingi aba
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
\LÀWL\HDEDJDUDJXEHE·DEDJDERF\DQJZDE·DEDJRUHELWZDJD1\DELQJL
n’umugore bakorega Masseimihango yose akaba umuhuza wa Nyabingi
n’abayoboke
ARD be. Abo bagaragu
: Alliance pour leba Nyabingi bakoraga
Renforcement de la umurimo
w’ubuhanuzi n’ubuvuzi.
Démocratie Muri rusange umuntu aba Nyabingi ari uko
yahanzweho na Nyabingi, ariko mu buzima busanzwe umuhungu
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
cyangwa umukobwa ashobora gusimbura se cyangwa nyina,
umupfakazi na Droits de l’Homme
we agasimbura umugabo we wapfuye.
AREDETWA : Association pour le Relèvement
201
D’Hertefelt M., Trouwborst A.A., Scherer J.H..,1962,op.cit.p.85
Démocratique des Batwa
162
v
Ubufasha n’uburinzi
ACRONYMSbwa Nyabingi bisabwa, mu gihe k’ibyago no
AND ABBREVIATIONS
mu buzima bugoye. Ibyo Nyabingi ashaka bivugwa n’abagaragu
___________________________________
n’abaja be bamusaba kuza mu nzu yamwubakiwe mu rugo. Nuko
1\DELQJLDJDVDEDDPDWXUR\·LP\DNDF\DQJZD\·DPDWXQJRPDJXÀ
A.A. : Archives Africaines
Abapfumu ba Nyabingi bazwiho gukunda cyane ibintu202. Imihango
A.G. : Assemblée Générale
ya Nyabingi yaje gufata intera ya poritiki mu mpera z’ikinyejana cya
ABAKI
XIX. : Alliance
Yaba yaragize desmu
uruhare Bakiga
bwigomeke ku ngoma ya Musinga.
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Mu magambo Suppressionmake, Ryangombe des Castes cyangwa Nyabingi bamwe
ACR
bitiranya na: Association
Muhumuza, des Cultivateurs
ntibazwi neza. du Rwanda
Ubushakashatsi
bwari
ADP bukwiye gukomeza
: Alliance gukorerwa nodes
Démocratique ku bandi
Peuples bazimu basa
n’abubashywe
ADR mu tundi turere tw’igihugu,
: Alliance pour la Démocratie et la bityo hakamenyekana
uruhare rwaboRéconciliation
mu buzima bw’Abanyarwanda
Nationale ba mbere ya
1900. Ibyo ari byo byose, kubandwa ari byo gukora umuhango
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
wa Ryangombe, bifatanije kuba umuhango w’ubuhanga,
AFDL :
umuhango wo kwatura, Alliance umuhango
des Forcesw’abakurambere,
Démocratiques umuhango pour la
w’ibihangange Libération
kandi ukaba du n’umunsi
Congo-Zaïre mukuru kurusha uko
AGOA
yakwitirirwa : Africanku
umuntu Growth
giti ke, and Opportunity
imibanire y’abantu,Act cyangwa
$,'6 n’ibirangamutima
ibijyanye $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
by’umuntu.
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
Uko
AJER twagiye :dusesengura
Association de iyi lanyigo,
Jeunessetwerekanye
Estudiantineamateka y’u
Rwanda rwa mbere ya gikoroni mu nzego zinyuranye. Ibiranga
Rwandaise
uko u Rwanda rwiyubatse nk’igihugu kiyobowe n’umwami
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
byarerekanywe. Ni ibirebana no kurema u Rwanda ruhereye ku
AM/APka Gasabo
gasozi : Arrêté ministériel/
hagati mu gihugu, Arrêté présidentiel
kurwagura, kurwubaka
AMR
mu mibereho :rusange
Association des Moniteurs
n’iya poritiki, du Rwanda
no mu mibanire y’u Rwanda
AMUR bihugu
n’ibindi : Association
birukikije. des Musulmans au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
Intangiriro z’ukwiyubaka
(Transitionalkw’ingoma
National (ubwami)
Assembly) by’u Rwanda uko
byagiye
APADEC bikurirkirana. Hari abayishyira mu
: Association du Parti Démocrate Chrétien kinyejana cya XIII,
abandi mbere yaho. Ariko cyanecyane ni ahagana mu kinyejana
APR : Armée Patriotique Rwandaise
cya XVI ingoma nyiginya yashinze imizi, igenda ikura buhorobuhoro
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
yigarurira utundi duhugu duto duto tugeze nko kuri mirongo itanu
twayoborwaga buri Rwandais
kose n’Umuhinza cyangwa Umwami.
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA
Kubaka : Association
u Rwanda pour la Promotion
byatangiranye na Ruganzu Sociale de lanko
Ndori
hagati y’ikinyejana Massecya XVI. Nk’uko bimeze mu bindi bihugu
byo
ARD mu karere k’Ibiyaga
: Alliance pourBigari, byari bishingiye
le Renforcement de laku nkingi
ebyiri zikomeye, ari zo
Démocratie iyobokamana n’intambara. Imiterere ya
poritiki yahurizaga hamwe imirimo yoherezwaga ibwami mu
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
ngo z’umwami zitandukanye zigakorana n’urusobe rw’imitwe
y’ingabo zishinzwe Droits de l’Homme
kumenya inka n’inzuri. Byashimangirwaga
AREDETWA : Association pour le Relèvement
202
D’ Hertefelt M., Trouwborst A., Scherer J.H., 1962, op. cit.p. 86
Démocratique des Batwa
163
v
n’amasezerano y’ubuhake AND
ACRONYMS bw’inka. Mu kinyejana cya XVIII,
ABBREVIATIONS
kuza kw’ibihingwa bishya, byatumye ubuhinzi butera imbere
___________________________________
bityo inzara ziragabanuka, abantu bariyongera. Ibi byagize
ingaruka
A.A. ku :bwaguke
Archivesbw’igihugu,
Africaines ku kubura kw’amasambu,
ari byo byatumye hashyirwaho ibikingi.
A.G. : Assemblée Générale
ABAKI ya poritiki
Amateka : Alliance des Bakiga
n’imibereho mu Rwanda bizwi neza guhera
ABESC : Association des Bahutu
mu kinyejana XVIII n’icya XIX aho amateka Evoluant
mvugo pour la
abonekamo
Suppression
amakuru yo kwemerwa. Ayodes Castesarangwa no gukomeza
mateka
ACR
ubutegetsi : Association
bwo des Cultivateurs
hejuru buhuza du Rwanda
bukanahurizwamo byose,
cyanecyane
ADP ku ngoma ya
: Alliance Kirima Rujugira
Démocratique des :Peuples
gushyira ingerero
z’ingabo
ADR ku mipaka,
: Alliance pour la Démocratie etbakuru,
kuba ibwami kw’abatware la kongera
ibintu byinshi mu mihango y’ibwami
Réconciliation Nationaleno guhindagura ibitekerezo
shingiro ku nyungu z’ingoma yimye.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL :
Mu kinyejana cya Alliance des Forces
XIX, uhereye Démocratiques
ku Rwanda pour
rwo hagati, la
ingoma
Libération
nyiginya yagerageje kwaguradu Congo-Zaïre
igihugu no gukomeza ubutegetsi
AGOA aho yigaruriye.
bwayo : African Growth
Kwagura and Opportunity
igihugu byabaga Actbishingiye
$,'6
ku mpamvu $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
z’intambara no ku z’ubuhinzi n’ubworozi, no ku
z’ubucuruzi.
AIMO :Iyo nkubiri
Affaires yarakomeje
Indigènes irangirana n’ingoma ya
et Main-d’oeuvre
Rwabugiri,
AJER umwami wa nyuma
: Association de law’u RwandaEstudiantine
Jeunesse wigengaga. Nyuma
yo guhangana n’Abarabu bashakaga abacakara, u Rwanda
Rwandaise
rwabaye rumwe mu bihugu by’Afurika byinjijwe nyuma mu
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
rutonde rw’ibihugu byashyizwe mu buyobozi bwa gikoroni
AM/AP
cy’Abanyaburayi: Arrêté ministériel/
mu mpera Arrêté
z’ikinyejana cyaprésidentiel
XIX (1897).
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR EDUL EDÀWH
$EDPL : Association
XEXEDVKD desEXVHVX\H
Musulmans au Rwanda
NX QJDER ]DER DULNR
ANTmiyoborere
mu : Assemblée Nationalen’ibintu
yabo bakumirwaga de Transition
bitatu bikurikira:
kugira ingufu (Transitional
zikomeye kw’imiryango imwe n’imwe y’imfura,
National Assembly)
uruhare
APADEC bw’abakoreshaga ubwiru
: Association du Parti Démocrate Chrétien uko
bakanabusobanura
bashatse n’urw’abapfumu. Guhuriza ubutegetsi hamwe ntibyari
APR : Armée Patriotique Rwandaise
bishingiye ku miterere y’ubuyobozi iteye kimwe hose; ahubwo
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
byaterwaga buri gihe n’uko ahantu hameze. Igitekerezo cyo
gutsinda ibihugu Rwandais
bikikije u Rwanda cyaje kubangamirwa, muri
bimwe, n’irari n’amatiku ya des
APROCOMIN: Association bamwe Commerçants
bari ku isongaIndigènes
rya poritiki
APROSOMA
n’imitwe : Association pour la Promotion Sociale de la
y’ingabo.
Masse
Igihe
ARD umuzungu wa mbere
: Alliance pouryinjiraga mu Rwanda,
le Renforcement demu
la wa 1892,
imiterere ya poritiki mu Rwanda
Démocratie yari itandukanye cyane, ukurikije
XWXUHUH 1XEZR XPZDPL \DUL DÀWH LF\XEDKLUR QWDNXND DKDQWX
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
ugereranyije n’ahangana n’u Rwanda rw’ubu, ubutegetsi bwe
Droits de ku
nyakuri bwakoreshwaga l’Homme
buryo butandukanye cyane. Bwari
AREDETWA : Association pour
budafashe cyane mu turere tw’amajyarugurule Relèvement twakomezaga
Démocratique des Batwa
164
v
gutegekwa mu buryo bw’amoko
ACRONYMS yaho. Ubutegetsi bwari
AND ABBREVIATIONS
bushingiye cyanecyane ku ikusanya ry’imisoro no gutanga ikoro
___________________________________
ry’ibwami. Bwariho bujyaho mu burengerazuba no mu magepfo
y’iburasirazuba.
A.A. Bwari bukomeye
: Archives hagati no mu magepfo y’igihugu.
Africaines
A.G. : Assemblée Générale
Abatware bakuru, akenshi bakomokaga mu miryango y’abami
ABAKI yavuyemo
cyangwa : Alliance des Bakiga
abamikazi, bategeka ingabo rimwe na
rimwe zishinzwe uturere tuzwi neza. Evoluant
ABESC : Association des Bahutu Amatiku pour la no
ajyanye
Suppression
kurwanira ubutegetsi des Castes
yaragaragaraga kenshi mu bategetsi bo
ACR
hejuru. : Association
Intambara des Cultivateurs
zitarangizwaga du Rwanda
buri gihe n’insinzi, zateraga
ahanini
ADP ku Burundi,
: Alliance kuDémocratique
Bushi, no ku turere tw’Amajyaruguru
des Peuples
n’Amajyaruguru
ADR y’i Burasirazuba.
: Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
Rubanda, kenshi rwahanganaga n’ibibazo bikomeye by’ubuzima,
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
rwakoraga uko rushoboye ngo rutere imbere, kandi rwubaka
AFDL : Alliancezikomeye.
imizi y’ indangagaciro des Forces Démocratiques
Kuba pour la
umuntu (bishingiye kuri
Libération
VH DUL PX Q]X du Congo-Zaïre
LÀWH LQNRPRNR NX %DKXWX F\DQJZD $EDWXWVL
AGOA
byaterwaga :n’ibisekuru.
African Growth Arikoand Opportunity
kandi Act
ubwo butandukane
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ntibwabangamiraga gushyingiranwa cyangwa ubuhahirane.
Imiryango
AIMO y’Abahutu
: Affairesn’iy’Abatutsi
Indigènes etyasangiraga ubwoko. Bose
Main-d’oeuvre
bahuriraga
AJER hamwe mu mihango
: Association y’ibwami
de la Jeunesse n’iyo kubandwa.
Estudiantine
Kandi bose bahuriraga hamwe mu ngabo.
Rwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Ubushyamirane ntibwariho nk’uko bwafashe intera mu
AM/AP
kinyejana : Arrêté
cya XX. ministériel/
Mu by’ukuriArrêtébaba présidentiel
Abahutu cyangwa
AMR
Abatutsi : Association
ntabari des Moniteurs
bujuje ibiranga du Rwanda
amoko abiri atandukanye.
AMURbavugaga
Bose : Association des Musulmans
ururimi rumwe, au Rwanda
imyemerere imwe, kandi
ANT
bakanabana. :Imibanire
Assemblée Nationale
yabo de Transition
ntiyerekezaga ku bushyamirane.
Amateka yerekana ko ahubwo
(Transitional Nationalubushyamirane
Assembly) bwabaye
kenshi
APADEC hagati y’imiryango yahanganaga kuruta
: Association du Parti Démocrate Chrétienuko bwaba
bwarabaye hagati y’Abahutu n’Abatutsi. Mu gice cya nyuma
APR : Armée Patriotique Rwandaise
k’ikinyejana cya XIX, mu gihe imiryango ikomeye y’abayobozi
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
yari ishyamiranye, kandi igakoreshwa n’abakoroni, abakoroni
n’abamisiyoneriRwandais
b’abakirisitu bahirimbaniraga kwigarurira u
APROCOMIN: Association
Rwanda, baje ndetse kubigeraho des Commerçants Indigènes
bararukandamiza. Ni bwo u
APROSOMA
Rwanda : Association
rwatakaje pour
ubusugire la Promotion Sociale de la
bwarwo.
Masse
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Démocratie
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Droits de l’Homme
AREDETWA : Association pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
165
v
ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
___________________________________
A.A. :
Archives Africaines
A.G. :
Assemblée Générale
ABAKI :
Alliance des Bakiga
ABESC :
Association des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Libération du Congo-Zaïre
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Rwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
(Transitional National Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Rwandais
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Masse
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Démocratie
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Droits de l’Homme
AREDETWA : Association pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
166
v
ACRONYMS AND IV ABBREVIATIONS
______________________________________________________________
___________________________________
U RWANDA MU GIHE CY’UBUKORONI BW’ABADAGE N’ABABIRIGI
A.A. : Archives Africaines
Byanditswe na Paul RUTAYISIRE
A.G. : Assemblée Générale
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
U
Libération du Congo-Zaïre
AGOA butegetsi : African
bwaGrowth and Opportunity
ba mpatsibihugu Act
b’abazungu ku
$,'6 Rwanda $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
bwatangiye mbere y’ikinyejana cya 19 ni
AIMO ikintu gikomeye kitari cyarigeze
: Affaires Indigènes kibaho mu mateka y’u
et Main-d’oeuvre
Rwanda,
AJER cyahinduye mu gihe
: Association de lak’imyaka
Jeunesse60 gusa ibyarangaga
Estudiantine
Abanyarwanda byose. Ubukoroni ari ubw’Abadage, ari
Rwandaise
ubw’Ababirigi, bwombi bwari bushingiye ku ihame ryo “gucamo
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Abanyarwanda ibice ngo babone uko babanyunyuza imitsi”.
AM/AP
Iryo : Arrêté kumenyakana
hame rigomba ministériel/ Arrêté
kuko présidentiel
ari ryo ubukoroni
AMR
bwagendeyeho, : Association
abakoronijwe desbatabizi,
Moniteurs
ngo du Rwanda
bureme u Rwanda
AMUR
rutakigenga : Association
ahubwo desrutegera
rusigaye Musulmans au Rwanda
amaboko n’amaso ibyo
ANT
hanze. : Assemblée Nationale de Transition
(Transitional National Assembly)
4.1. U
APADEC Rwanda mu gihe cy’ubukoroni
: Association bw’Abadage
du Parti Démocrate Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
$EDGDJH EDVDQ]H X 5ZDQGD DUL LJLKXJX JLÀWH XNR NL\RERUZD
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
maze bagitegekesha igitugu bafatanyije kandi bashyigikiwe
n’abihayimana Rwandais b’abamisiyoneri; ariko bahanganye
APROCOMIN: Association des Commerçants
n’Abanyarwanda barwanyaga ubwo butegetsi bushya, kandi Indigènes
APROSOMA
hari : Association pour
n’igihe cy’amakimbirane la yose
ku isi Promotion Socialegutsindwa
yaje kuvamo de la
kw’Abadage noMassekuva mu Rwanda kwabo.
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
4.1.1 Igihe cy’abazungu
Démocratie bazengurukaga bavumbura igihugu.
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Igihe kirekire u Rwanda rwabereye abazungu n’abacuruzi
b’Abarabu igihuguDroits de l’Hommekivugwa nk’imigani. Kuva mu
cy’amayobera,
AREDETWA
1894 kugeza mu: Association pourbarwanditseho
1920, u Rwanda le Relèvement byinshi (Raporo,
Démocratique des Batwa
167
v
inyandiko, imvugo,
ACRONYMSibitabo) AND
bavuga ko rutaragerwamo n’umuco
ABBREVIATIONS
wo hanze yarwo. Icyo bari bitayeho cyane nuko u Rwanda rwari
___________________________________
rwaramaze igihe kirekire rutinjirwamo n’amahanga, rukaba kandi
rwarakoronijwe
A.A. bitinze cyane.
: Archives Cyari kikiri “igihugu kitazwi”1.
Africaines
Abarabu bamaze igihe kirekire barananiwe kukinjiramo kandi
A.G. : Assemblée Générale
barabishakaga. Hari umwarabu w’umucuruzi ukomeye bitaga
ABAKI
Hamed Ibrahim: Alliance des Bakiga
wari utuye i Karagwe wari warashatse igihe
ABESC : Association des Bahutu Evoluant
kirekire kugirana umubano w’ubucuruzi pour la w’i
“n’umugabekazi
Rwanda, ariko Suppression des Castes .
iteka byari byaramunaniye” 2
12
Hamed I., cité par Stanley H.M., 1879, op.cit., p.436
Démocratique des Batwa
174
v
y’Afurika, abafatwaho
ACRONYMS urugero
AND rwigaragaza neza batuye ku
ABBREVIATIONS
murongo uva ___________________________________
ku Kiyaga kitiriwe umwami Albert ukagera mu
majyaruguru y’ikiyaga cya Tanzaniya”13.
A.A. : Archives Africaines
Baumann yatangajwe cyane n’ubwiza bw’Abatutsi yitaga
A.G. : Assemblée Générale
“Wahuma cyangwa Wahima”. Avuga ko rwose hari Abatutsi
ABAKI
bamutangazaga: Alliance
kubera des Bakiga
indeshyo yabo no gutera nk’abazungu.
ABESC : Association des Bahutu Evoluant
Ab’inzobe muri bo bagomba kuba ari bo babaye pour
intandaro la
y’imvugo
ngo “AbiraburaSuppression des Castes
bera” . Abatutsi
14
bafatwaga nk’abaturutse mu
ACR
majyaruguru, : Association des “abahamite”
Abanyeturikiya, Cultivateurscyangwa
du Rwanda
“semite”:
´$EDWXWVLEDÀWHLVXUDLPH]HQH]DQN·L\·$EDQ\DELVLQL\DF\DQJZD
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
abantu
ADR basa ku mpandepour
: Alliance zimwela na zimwe n’Abasemite
Démocratie et la
15
.
Réconciliation Nationale
Uretse ibyo byo gushingira ku isura y’Abatutsi, abazungu
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
banatangazwaga kandi n’imyitwarire ya gipfura yabo no
kubagererenyaAlliance
AFDL : n’imico des Forces b’iwabo
y’abantu Démocratiques
ba kera.pour la
Abantu
b’imfura rwoseLibération du Congo-Zaïre
ugereranije n’Abirabura ndetse n’abazungu.
AGOA
8PXKLPD QL: African
XPXQWXGrowth and Opportunity
XUDPEXWVH PXUHPXUH Act
XÀWH LQWRNL
$,'6n’ibirenge
nziza $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
biteye neza, akagira ibimuranga byose nk’uko
babonwa
AIMO n’abazungu bakanabashushanya
: Affaires Indigènes uko bateye mu
et Main-d’oeuvre
LVKXVKRELVHL\D´3UD[LWHOHµ
AJER : Association de. la Jeunesse Estudiantine
16
Rwandaise
Abazungu ba mbere batangajwe n’abatware basanze ibwami nka
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
ED5XKLQDQNLNRF\DQJZD5ZLGHJHPE\D´$EDULKDÀ\·XPZDPL
AM/AP : Arrêté ministériel/
bari abantu batangaje Arrêté
basaga n’abantu présidentiel
bo muri Bibiriya, ingingo
AMR : Association
zabo n’ingendo desbyibagizaga
yabo ya gipfura Moniteurs koduari
Rwanda
Abirabura mu
bandi”
AMUR 17
. : Association des Musulmans au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
Myr Hirth yavuze “umwami” yabonye (mu by’ukuri ntiyari
(Transitional National Assembly)
umwami) nk’umuntu wo mu rwego rw’ubuyobozi rwo hejuru
APADEC : Association
mu gihugu, muremure du Parti
cyane, Démocrate Chrétien
usa n’umunyabisiniya cyangwa
APR : Armée Patriotique Rwandaise
XPZDUDEXXÀWHL]XUXULPXWDQGXNDQ\DQDUXEDQGDUZ·$ELUDEXUD
APROBAMI : Association
basanzwe18. “Uretse des Partis
ko umwami Monarchistes
anasumba Abatutsi bose ni na
we ubarusha ubwenge
Rwandaisbose”19.
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
Abazungu bavugaga ko Abatutsi ari 1 cyangwa 2% y’abaturage
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
bose, bakaba bari barashoboye gutegeka abandi bose kubera
Masse
ARD
13
: Alliance pour le Renforcement de la
Lugan b.,1980,op.cit.,p.79
14
Honke G., Au plusDémocratie
profond de l’Afrique, Wuppertal, 1990, p.100
15
Idem
ARDHO
16
Idem : Association Rwandaise pour la Défense des
17
Honke G., Au plusDroits
profond dedel’Afrique,
l’Homme Wuppertal, 1990, p.100
Lugan B.,1980, op.cit., p.78, 215
AREDETWA : Association pour le Relèvement
18
19
Ibidem, p.229
Démocratique des Batwa
175
v
ubwenge bwabo. “Ntabwo ari
ACRONYMS abirabura
AND nk’Abahutu, ahubwo ni
ABBREVIATIONS
Hamite, barangwa no kuba bateye neza, gusa neza mu maso no
___________________________________
kugira metero ebyiri zirenga. Ariko ntibasumba gusa Abahutu
ahubwo banabategekesha ubwenge. Ni yo mpamvu nubwo
A.A. : Archives Africaines
hakumvikana impamvu, nubwo ari bake bwose, bashoboye
A.G.
gutegeka : Assemblée Générale
bidashidikanywa no gushinga ingoma y’ubuhake ijya
gusa n’iya gikomunisiti” . Bakiga
ABAKI : Alliance des
20
26
Stanley H.M.1879,op.cit.,p.436
Démocratique des Batwa
176
v
bigaruriye i Gisaka,
ACRONYMSUmubari
ANDnaABBREVIATIONS
Mpororo. Abanyarwanda ni
“abagabo” barabatangarira ariko bakanabanga.
___________________________________Hamed avuga
ko Abanyarwanda ari “ibisambo, abagizi ba nabi, ababeshyi
n’abagambanyi”.
A.A. Ngo ni Africaines
: Archives babi kuko “bataretse hari umwarabu
n’umwe wemererwa gukorera ubucuruzi iwabo”. Abanyarwanda
A.G. : Assemblée Générale
kandi ni abagome, ntibashaka ko abanyamahanga baza iwabo.
ABAKI
1L : Alliance
DEDQWX EDÀWH des Bakiga
XNR EDWH\H NZDER NDQGL EDUDQJZD UZRVH
ABESC :
n’uburyarya” .
27 Association des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
ACR avuga: ukuntu
Stanley Association des Cultivateurs
yabujijwe du Rwanda
kwambuka yanyuze mu kiyaga
k’Ihema.
ADP Agira ati: “Twagerageje
: Alliance gukuka,
Démocratique desabaturage
Peuples barabisha
nk’imbwa
ADR yabambye, bafora imiheto yabo nk’abashaka
: Alliance pour la Démocratie et la kurasa,
bituma twigendera, tureka aboNationale
Réconciliation bagizi ba nabi iwabo” . Na Myr
28
30
Lugan B., 1980, op.cit., p.57
Démocratique des Batwa
177
v
Myr Hirth yatangajwe
ACRONYMS mu rugendo rwe rwa mbere no kubona
AND ABBREVIATIONS
ubusumbane ___________________________________
bwari hagati y’abari mu rwego rw’ubutegetsi na
UXEDQGDUXJXÀ´1WDKDQGLELERQHNDNXLVLPXULLNLJLKHXNXQWX
UXEDQGD
A.A. UXJXÀ UXNDQGDPL]ZD
: Archives Q·DER PX Q]HJR ]·XEX\RER]L
Africaines
Igihe kirageze ngo abamisiyoneri binjire muri aka karere”31. Ku
A.G. : Assemblée Générale
EZHDEDPLVL\RQHULEDJRPEDJD´NXERKRUDµUXEDQGDUXJXÀ
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC
Imitandukanire : Association
mu bijyanyedes Bahutu Evoluant
n’ubutegetsi bwa poritikipour la
ikurikiza
“amoko” kimweSuppression des Castes
neza n’imitandukanire mu bijyanye n’ubukungu.
ACRRwanda :byose
Mu Association
byagenda desbitandukana
Cultivateursbikurikije
du Rwanda amoko:
Abatutsi
ADP ni aborozi,
: Alliance Abahutu ni abahinzi,
Démocratique ariko iyo shusho
des Peuples
ntihuye
ADR iteka : Alliance pour la Démocratie ety’Abanyarwanda
n’ukuri kose. Abagize amoko yose la
bavugaga ururimi rumwe. “Mu Rwanda
Réconciliation Nationale nyirizina, abategetsi
Q·LQJDEREDVDQJL\HKDÀ\DERVHXPXFRXPZH$ULPXELUHEDQD
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Q·LQWZDUR Q·LP\DPEDULUH 8PXKLPD QWD WDQGXNDQLUR DÀWDQ\H
n’umuhinzi”. Alliance
AFDL : des Forces Démocratiques
Hari ibimenyetso pour la
n’ibikorwa by’akarengane
“bikandamiza Abahutu”Libération 32 du Congo-Zaïre
.
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6 we yavugaga
Bethe $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ko mu majyaruguru (ku mupaka wa
Mpororo)
AIMO Abahutu bategekaga.
: Affaires Indigènes Ndetse yahabonye n’umutware
et Main-d’oeuvre
w’Umutwa.
AJER Kandt arushaho
: Association degusobanura
la Jeunesseibyo muri ako karere
Estudiantine
N·DPDM\DUXJXUXJDÀWHXEXWHJHWVLEZLKDUL\H%LUDVKDNDNXYXJD
Rwandaise
ko mu Rwanda, ubutegetsi butari kimwe hose nk’uko inyandiko
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
zimwe z’abazungu ba mbere zibivuga.
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR
Gushyira : Association
abantu mu byicirodes Moniteurs
by’amoko du bisaRwanda
n’ibishingiye
AMUR
cyanecyane ku: Association
mibereho yabo desn’imitungo
Musulmans auntabwo
yabo, Rwanda urwego
ANT
umuntu arimo: Assemblée
ruterwa gusa Nationale de Transition
n’imivukire. Mu gitabo yasohoye
mu wa 1917(Transitional
33
, Czekanowski atandukanya
National Assembly)ibyiciro bine
by’inzego
APADEC z’abaturage: Ikiciro cya mbere
: Association du Parti Démocrate kigizweChrétien
n’abari mu
UZHJRUZ·DEDNRPH\HEDULKDÀ\·XPZDPLDEDJDUDJXEHEDNXUX
APR : Armée Patriotique Rwandaise
ababatwarira imirenge n’abandi banyacyubahiro aho ibwami. Ni
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Abatutsi gusa by’umwihariko.
Rwandais
APROCOMIN:
Ikiciro cya kabiri Association
kigizwedesn’urwego
Commerçants Indigènes
rw’ingabo ziyobowe
APROSOMA : Association
n’umutware w’ingabo. pourku
Batura la Promotion
butaka bwaho Sociale de la na
basigiwe
base na basekuruza, Masse batanga amokoro asanzwe kandi bahora
biteguya
ARD gutabara.
: Alliance pour le Renforcement de la
Démocratie
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
31
Ibidem,p.37 Droits de l’Homme
,JLWHNHUH]RF\D9RQ*|W]HQ
AREDETWA : Association pour le Relèvement
32
33
&]HNDQRZVNL-)RUVFKXQJHQLQ1LO.RQJR=ZLVFKHQJHELHW/HLS]LJ
Démocratique des Batwa
178
v
Ikiciro cya gatatu kigizwe n’urwego
ACRONYMS rw’ “Ibiretwa”; ni abaturage
AND ABBREVIATIONS
batagira ubutaka bwite bwabo. Bahinga ubutaka bw’umwami,
___________________________________
bakanahingira iminsi ibiri cyangwa itatu abatware babo.
Bishyura
A.A. amakoro.
: Archives Africaines
A.G. : Assemblée Générale
Ikiciro cya kane kigizwe n’Abatwa (barahiga, bakanabumba )34,
ABAKI : Alliance des Bakiga
Czekanowski asoza avuga ko, kuva abakoroni baza, imibereho
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
y’abaturage igenda irushaho kuba mibi kuko, uretse amagambo
Suppression des Castes
ya nyirarureshwa avugwa n’abamisiyoneri n’abakoroni,
ACR :
amategeko mashyaAssociation des
yazanywe Cultivateurs
n’abazungu du Rwanda
atarengera abaturage
ADP
nk’uko umuco : Alliance Démocratique
bagenderagaho des Peuples
mbere wabarindaga.
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Kuri we ubwoko Réconciliation
bw’umuntu Nationale
bwajyanaga n’urwego ariho
AEC
mu mibereho: Agglomeration
na poritiki, kandi Extra-Coutumières
ubwo bwoko nticyari ikintu
kidahinduka :mu
AFDL rwego umuntu
Alliance des Forcesariho, bishingiye ku pour
Démocratiques ivuko larye
gusa . Ku bwe,
35
kuzamuka
Libération mu rwego rw’imibereho bijyanye
du Congo-Zaïre
n’ugushyirwa
AGOA : African Growthn’ubu,
mu bwoko ubu ni byo bisobanura
and Opportunity Act cyane
imiryango y’Abahutu
$,'6 mu bwoko bw’Abatutsi. Hagiye habaho
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ihinduka ry’amoko bitewe n’ihinduka ry’imibereho mu miryango
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
myinshi mbere y’umwaduko w’abazungu. Czekanowiski ari mu
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
ba mbere bahakanye imitandukanyirize y’Abanyarwanda mu
moko mu byiciro Rwandaise
byose. Ibyo yavuze ntibyitaweho kuko ubayobozi
ALIR
bw’abakoroni: n’abamisiyoneri
Armée de Libération du Rwanda
bashingiye, muri gahunda zabo,
AM/AP : Arrêté
ku bitandukanya amoko. ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR
Ingero zerekana : Association
ko Abanyarwanda des Musulmans au Rwanda
bakomeje kurebwa mu isura
y’amoko ni nyinshi:
ANT : Assemblée Mu bisa n’imigani,
Nationale demu migani no mu zindi
Transition
mvugo, ni imvugo y’ibwamiNational
(Transitional n’abahegereye yemejwe, ikwizwa
Assembly)
hose
APADEC n’abazungu ngo basobanure uko
: Association du Parti Démocratebabona urubumbambaga
Chrétien
rw’Abanyarwanda
APR n’imibereho y’amoko
: Armée Patriotique Rwandaise atandukanye, ayobowe
n’Abatutsi. Bamwe mu batangaga amakuru, kandi bazi ko
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
abazungu batangarira Abatutsi, babwiraga abo bazungu ibyo
Rwandais
bifuza kumva. Ni yo mpamvu bibandaga cyanecyane ku moko
APROCOMIN:
yashyizwe imbere Association
n’abazungu,des Commerçants
ataboneka mu Indigènes
iyobokamana
APROSOMA
gakondo no mu : Association pour la Promotion
mihango y’igihugu cyangwa Sociale de la Iyo
y’imiryango.
babishingirahoMasse bari kugera ku bitandukanye n’imvugo y’ubwoko
ARD
bashingiyeho.: Alliance pour le Renforcement de la
Démocratie
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Droits de l’Homme
Lugan B., 1980, loc.cit.,
AREDETWA : Association
34
pp.174-175pour le Relèvement
35
Honke., 1990, op.cit., p.108
Démocratique des Batwa
179
v
4.1.2 Imiyoborere y’igihugu
ACRONYMS ku ABBREVIATIONS
AND mwaduko w’Abadage.
___________________________________
Abadage bagera mu Rwanda, rwari rugabanyijemo intara cumi:
Nduga,
A.A. Kinyaga, Bugesera,
: Archives Bugoyi, Bwishaza, Murera, Bwishya
Africaines
Buberuka, Ndorwa n’i Gigisaka (reba ikarita ya 9).
A.G. : Assemblée Générale
ABAKI ya 9::Uturere
Ikarita AllianceNdangamateka
des Bakiga twemejwe n’ubutegetsi
ABESC
Gikoroni : Association des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Libération du Congo-Zaïre
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Rwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
Byavuye: LUGAN (Transitional
et MUTOMBO, National Assembly)
(Africa-Tervuren, XXIX, 1983, 1-2)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
APRntara cumi
Izo : Armée Patriotique
zakurikizaga Rwandaise
imiterere y’uturere twa kera.
APROBAMI
Hari : Association
abaturage bakoraga des Partisbyo
imirimo Monarchistes
kugombora imirima
Rwandais
bahinga. Umutware kandi hari icyo yafataga ku maturo
APROCOMIN:
y’ibwami Association
Abatware b’umwami des bayoborerwaga
Commerçants n’ibisonga,
Indigènes na
APROSOMA
byo bigafashwa: Association pour la Promotion
n’abakuru b’imirenge. Sociale Abahutu
Habonekagamo de la
benshi muri beneMasse
izo nzego cyanecyane mu turere tw’u Murera,
ARD
Bwishya, n’u : Bugoyi.
AllianceNipour le Renforcement
Kigeri de la hamwe
IV Rwabugiri wahurije
Démocratie
ubuyobozi bw’igihugu anagabira abatware ahantu hagiye
ARDHO : Association Rwandaise
hatandukanye kugira ngo agabanye pourz’abatware
ingufu la Défense des
babaga,
Droits Byaje
bashaka kwironda. de l’Homme
kumuteranya n’imiryango imwe
AREDETWA
n’imwe : Association
ikomeye, biza kuvamo pour le Relèvement
intambara yo ku Rucunshu. Mu
Démocratique des Batwa
180
v
mpera z’ikinyejana cya 19, igihugu
ACRONYMS cyari kikiri mu midugararo
AND ABBREVIATIONS
ikomoka ku byo ku Rucunshu 36
.
___________________________________
5L\HWRQD 9RQ
A.A. 3DULVK DYXJD
: Archives DEDQWX EHQVKL ELVKZH NXEHUD
Africaines
“gukekwa kuba baracumbikiye umuhungu wabuze wa Kigeri.
A.G. : Assemblée Générale
Kongera kwigaragaza k’umuntu urwanira ingoma byari bimwe
ABAKI : Allianceingoma
mu biteye impungenge des Bakiga
ya Musinga n’Abega. Bivugwa ko
ABESC : Association des
Kigeri yari yararaze ingoma ye Biregeya. Bahutu Evoluant
Yahise abura pour la na
vuba
bwangu, ku buryo Suppression
n’abashakaga des kumwica
Castes batabonye umwanya
ACR
ZR NZLWHJXUD : Association
8EX DEDQWX des Cultivateurs
ERVH EDNDEDduEDÀWH
Rwanda XEZRED
ko yagaruka.: Alliance
ADP Hari Abatutsi basigaye des
Démocratique bitwaza
PeuplesBiregeya ngo
babeshyere
ADR abandi kuri Musinga, ngo
: Alliance pour la Démocratie et la bicwe byanze bikunze,
bigatuma ababeshye bagabanaNationale
Réconciliation iby’abantu bishwe” . 37
AEC
Abadage babonaga : Agglomeration
ko igihugu Extra-Coutumières
cy’u Rwanda, ugereranyije
AFDL : Alliance des
n’ibindi bihugu birukikije cyanecyane Forces Démocratiques
u Burundi, ari pour la
igihugu
kiri mu mahoro Libération du Congo-Zaïre
no mu migendekere myiza bitewe n’ubutegetsi
AGOA : African Growth
bukomeye bw’umwami. Bethe andavuga Opportunity
ko “Kigeri Actari umwami
utavugirwamo
$,'6 kandi icyo ashatse kikubahirizwa
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP mu ntara zose
z’igihugu, ndetse
AIMO no mu
: Affaires Gisaka. etUbutegetsi
Indigènes bwe bushobora
Main-d’oeuvre
gufasha
AJER cyane iterambere ry’ubukungu, afatanije
: Association de la Jeunesse Estudiantine n’Abadage”38.
Ariko iyo umuntu yerekeye mu majyaruguru umuntu akikiye
Rwandaise
inkombe z’uburengerazuba bwa Kivu, Kandt yavugaga ko
ALIR
“hari Abatutsi: Armée
badategeka de Libération du Rwanda
icyo gice k’igihugu, bibera ku misozi
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
yitaruye, hamwe n’abaturage b’abahinzi, ariko n’abo Batutsi
AMR
b’aborozi bagakora: Association
umurimodes Moniteurs
uruhije du Rwanda
nk’Abahutu” 39
.
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
No hakurya ya Mukungwa, Kandt yabonye ko nubwo abaturage
ANT : Assemblée Nationale de Transition
baho ari ingabo z’umwami, “ntibayoboka ahubwo ni ibigande
(Transitional National Assembly)
E\LJRPHWVHµ 0X %XJR\L XPZDPL ´DKDÀWH XEXWHJHWVL EZD
APADEC
nyirarureshwa. : Association
Umutware du Parti Démocrate
w’intara, Bushaku, Chrétien
ntagitinyuka
APR : Armée Patriotique Rwandaise
kuhatura, ndetse n’ibisonga bye ni uko, kubera ko ari Abatutsi,
APROBAMI
bigiriye mu :Rwanda Association des Partis
hagati, Monarchistes
naho abasigaye ntibatinyuka
Rwandais
kwerekana ubutegetsi bwabo” . Byagenda birushaho kuba
40
APROCOMIN:
bibi kuva aho abazunguAssociation des Commerçants
bahagereye Indigènes
kandi imirimo ibagenerwa
APROSOMA
irushaho kuba : Association
myinshi. Meyer pour H.la Promotion Sociale de la
na we yarabyiboneye agiye
mu Majyaruguru Masse gusura ibirunga. Yahasanze abaturage
b’abanyamahane,
ARD bivumbura
: Alliance pour leku butegetsi bw’umwami
Renforcement de la w’u
Démocratie
36
Lugan B., 1980, loc.cit., p.115
ARDHO
37 : Association
Lugan B., 1980, loc.cit., p.115 Rwandaise pour la Défense des
38
Ibidem, p.59 Droits de l’Homme
Ibidem, p.45
AREDETWA : Association pour le Relèvement
39
40
Ibidem, p.46
Démocratique des Batwa
181
v
Rwanda no kuri Leta y’Abadage.
ACRONYMS Ubwicanyi no gusubiranamo
AND ABBREVIATIONS
kw’amoko n’imiryango ni ibintu bya buri munsi41.
___________________________________
Mu karere k’u Rukiga (hagana Mpororo), Bethe yahasanze ibintu
A.A. : Archives Africaines
nk’ibyo. “Ntabwo ari Abatutsi gusa batwara hari n’Abahutu,
A.G. : Assemblée Générale
bashyizweho na Kigeri”. Bethe yagombye gucubya amahane
ABAKI ku nzangano
yavaga : Alliance des Bakiga
hagati y’amoko kuko Basebya, umutware
w’impunyu, atashakaga kumviraBahutu
ABESC : Association des Abatutsi Evoluant pour la
bamwiratagaho” 42
. Mu
Ndorwa imiryango Suppression des Castes
irigenga, bigatuma intumwa z’ibwami zihura
ACR
n’ingorane 43 : Association des Cultivateurs du Rwanda
. Mu Murera, amoko yayobotse umwami, anishyura
ADP
amaturo, : Alliance
abategetsi Démocratique
b’Abatutsi bagombyedes Peuples abaturage
kwirukana
ku
ADR misozi imwe n’imwe pour
: Alliance ngo bahatuze abantuet
la Démocratie b’amoko
la yazimye
(bagomba guhakwa kuri ba shebuja ngo
Réconciliation Nationale babarinde). Hari abandi
bo
AECmu moko yo ha mbere (nka Bishingwe
: Agglomeration ) yayobotse abategetsi
Extra-Coutumières
bashya.
AFDL Mu Nduga, amoko yose araturanye
: Alliance des Forces Démocratiques ku misozi.
pour Igice
la
kinini cy’ako Karere ni abakungu b’ubutaka: hari n’ingabo
Libération du Congo-Zaïre
zihatuye zitagikora akazi k’uburetwa”44.
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6 ngo imyivumbagatanyo
Kugira $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
y’urudaca irangire mu turere
AIMO
tw’amajyaruguru, : Affaires
KandtIndigènes
R. yavuze et
ukoMain-d’oeuvre
ibintu bigomba kugenda
(yari
AJER ataraba rezida): “Ni mu nyungu za poritiki yacu y’ubukoroni
: Association de la Jeunesse Estudiantine
ko dushyigikirwa n’umwami kandi tukagumishaho ubutegetsi
Rwandaise
bw’Abatutsi
ALIR bakayobokwa n’abaturage
: Armée de Libération dubose nk’uko bigombwa
Rwanda
AM/AP . Izo: mpugu
kumera” zasaga n’izikigenga
Arrêtézari zikiri mu nzira yo
45
Arrêté ministériel/ présidentiel
kuyoboka byuzuye ubutegetsi bw’umwami. Mu majyaruguru y’u
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
Rwanda, ni ho byari bigitangira46.
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT amaturo: yatangwaga
Uko Assemblée Nationale
icyo gihe mude Transition
Rwanda byasuzumwe
neza na Czekanowiski (Transitional
J. . National
47
AmaturoAssembly)
abaturage bagombaga
gutanga
APADEC yarimo ibice byinshi byakwa n’abategetsi
: Association du Parti Démocrate Chrétien banyuranye.
Abo
APR bategetsi kandi Patriotique
: Armée nubwo bari intumwa bwose, ni ko
Rwandaise
basigaranaga igice kinini cy’ayo maturo.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes Amaturo y’abaturage
yari agizwe n’imyaka, amasaka, inzoga, amatungo n’imirimo.
Rwandais
Hari uturere twasonewe mu gutanga amaturo y’imyaka ibwami.
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
Urugero ni nk’umusozi wa Save kubera ko wariho abazungu.
APROSOMA
Igice cy’amaturo : Association pour la Promotion
asigara ibutware Sociale de ubwe.
kigenwa n’umutware la
Masse
ARD
41
Ibidem., p.209 : Alliance pour le Renforcement de la
42
Ibidem, pp.55,57 Démocratie
43
Ibidem, p.177
ARDHO
44
Ibidem, p.177 : Association Rwandaise pour la Défense des
45
Ibidem, p.46 Droits de l’Homme
Ibidem, p.229
AREDETWA : Association pour le Relèvement
46
47
Ibidem, p.180
Démocratique des Batwa
182
v
Amaturo y’imyaka
ACRONYMSatangwaAND
ku ABBREVIATIONS
mwero kandi aratandukanye
bikurikije uturere 48
.
___________________________________
Czekanowiski
A.A. J. yatandukanyije
: Archives Africaines amoko menshi y’amaturo
uko agenda arutana . Uburetwa ni bwo buza ku isonga: ni
49
A.G. : Assemblée Générale
imirimo ikorwa mu mirima y’abatware kabiri cyangwa gatatu
ABAKI
PX F\XPZHUX : Alliance des Bakiga
F\D *LKDQJD 8ZR PXULPR XNRUZD Q·DEDGDÀWH
ABESC : Association
amasambu yabo bwite, bakawukora des Bahutunk’inshungu
Evoluant pour la
y’ubutaka
Suppression des Castes
EDWX\HPRQWXNRUZDQ·LQJDER]LÀWL\HXEXWDNDEZD]R]LWX\HKR
ACR
Andi maturo: Association
ya kera na des kareCultivateurs du Rwanda
ni ayitwa “ubutaka” agizwe
n’imyaka, itabi
ADP n’isuka Démocratique
: Alliance no kugemurirades umutware
Peuples uba utuye
akenshi
ADR ibwami.
: Alliance pour la Démocratie et lay’umuheto, na
Rwabugiri yongeyeho amahooro
Musinga yongeraho ingemu y’abazungu
Réconciliation Nationalebazungurukaga, yitwa
Irari50. Amahooro y’ubutaka n’ay’umuheto ubundi atangwa
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
mu gihugu hose. Amahooro y’umuheto yakwa n’umutware
AFDL :
Z·LQND ]·XPZDPLAlliance
PXULdesEXULForces Démocratiques
.DUHUH pour la
$ÀWH XEXUHQJDQ]LUD EZR
kuragira inka mu Libération du Congo-Zaïre
mirima y’abaturage yasaruwemo imyaka. Irari
AGOA n’intumwa
ryakwa : African Growth
zihariye and Opportunity
zishinzwe gukurikiranaActiby’ingendo
$,'6
z’abazungu $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
mu gihugu. Igice cy’amahooro gisigaranwa
n’abatware
AIMO kitwa umusogongero.
: Affaires Indigènes Bene icyo gice kiba kizwi ku
et Main-d’oeuvre
birebana
AJER n’amahooro y’“ubutaka”
: Association n’“umuheto”
de la Jeunesse ariko si ko bimeze
Estudiantine
ku irari. Hari amahooro yakwa imiryango imwe n’imwe: umunyu
Rwandaise
(uva mu byatsi byo mu gishanga), ubutega, impu z’inzoka, impu
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
z’ingwe, impu z’inka, impuzu, intwaro, etc. Imiryango itanga
AM/AP
bene : Arrêté
ayo mahooro ministériel/
hari Arrêtémahooro
ubwoko bw’andi présidentiel
isonerwa: u
AMR utanga
Murera : Association des Moniteurs
igice kinini cy’ubutega, du Rwanda
umuryango w’Abahennyi
AMUR ingo :z’ibwami.
wubaka Association des Musulmans au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
Mu Murera, amahooro (Transitionalatangwa National n’ubwoko.
Assembly) Umukuru muri
ubwo
APADEC bwoko ni we ushinzwe gukusanya ayo
: Association du Parti Démocrate Chrétien mahooro, icyo buri
rugo rutanga ni bo bakiyumvikaniragaho. Abagize buri bwoko
APR : Armée Patriotique Rwandaise
bose bafatanya gutanga amahooro y’ibwami. Ingabo zitanga
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
amahooro y’ubuki kandi buri mwaka bagaha umwami inka
nka 20. Hari n’amahooroRwandais yitwa indamu yakwa ababunza ibintu
APROCOMIN:
byo kugurishwa, Association
agahabwades Commerçants
abatware (urugeroIndigènes
mu Bugoyi):
APROSOMA
hatangwa : Association
hagati ya 10 na pour 15%la Promotion Sociale de la ku
y’agaciro k’ikigurishwa
Nyundo51. Ni RwabugiriMasse washyirishijeho amahooro mashya yo
ARD
48
Ibidem, p.180 : Alliance pour le Renforcement de la
49
Ibidem, p.181 Démocratie
50
7HULWZDUL]¶$PDM\DUXJXUX]L\RERUZD]LW\DPX%XJR\L%XVKDNXQLXPXWZDUHNX´EXWDND´QR
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
³NXPXKHWR´.LQXQX5ZLGHJHPE\DQDZHDNRUDL\RPLULPR\RPELPX%ZLVKD]D%XVKDNXQL
Droits de l’Homme
XPXWZDUH³NXEXWDND´5ZLGHJHPE\DDNDEDXPXWZDUH³NXPXKHWR´PX.LQ\DJD5ZDELOLQGDQL
AREDETWA : Association pour le Relèvement
XPXWZDUH³NXEXWDND´5ZLGHJHPE\DDNDEDXPXWZDUH³NXPXKHWR´ (Lugan B., 1980, lo.cit., p.180).
51
Lugan B., loc.cit., 1980, p.183
Démocratique des Batwa
183
v
gutunga abatware yari amaze
ACRONYMS gushyiraho.
AND Uburyo bw’amahooro
ABBREVIATIONS
mu Rwanda rwo hambere bwari butandukanye
___________________________________bishingiye ku
mwihariko wa buri karere, kandi byose byagiye bihindagurika
uko
A.A.ibihe byahaga ibindi.Africaines
: Archives
A.G. : Assemblée Générale
4.1.3 Ubutegetsi bwo ku gihe cy’Abadage.
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC
U Rwanda rwagiye: Association
mu gice des Bahutu Evoluant
cyagabanywe n’u Budage pour
mu la
nama
yabereye i Berlin Suppression
mu wa 1884-1885. des Castes
U Rwanda rwomekwa kuri
koroni
ACR z’u Budage. Mu wa 1890,
: Association desuCultivateurs
Budage bwitwa duku mugaragaro
Rwanda
ko
ADP bushinzwe kurinda igice cy’Afurika
: Alliance Démocratique des Peuples y’uburasirazuba cy’u
Budage.
ADR Ubutegetsi
: Alliance bw’Abadage
pour la muri iki gice cy’Afurika
Démocratie et la bugizwe
n’ibice bibiri: ubuyobozi bwa gisirikare n’ubuyobozi bwa gisivire
Réconciliation Nationale
bwiswe “ubutegetsi buziguye”.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL a) Kuva kuAlliance
: butegetsi deskuForces Démocratiques
izina gusa kugera ku pour la
butegetsi
Libération du Congo-Zaïre
bwa gisirikare
AGOA : African Growth and Opportunity Act
0XUL
$,'6 UXVDQJH XEXWHJHWVL EZ·$EDGDJH EZDUL EXÀWH DNDQWX
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
k’umwihariko
AIMO :kubera
Affaires uko bwakozwe.
Indigènes etMu by’ukuri, mu ntangiriro,
Main-d’oeuvre
Abadage
AJER bakoraga poritiki isa no “gutegereza”
: Association de la Jeunesse Estudiantine gusa. Ni ku itariki
ya 22 Werurwe 1897, Kapiteni Hans Ramsay, wategekaga
Rwandaise
batayo ya Udjiji, yagiranye umubano wa poritiki n’u Rwanda
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
NDQGLDELNRUDPXPDKRUR<DMHLEZDPLL5XQGDDÀWHDEDVRGD
AM/AP
112 n’abikorezi : Arrêté ministériel/
129 n’abazungu bakeArrêté présidentiel
bamuherekeje. Bakiranwa
AMR no kumwishisha
ubwoba : Association. des52 Moniteurs
Kapiteni Ramseydu Rwanda
yanditse avuga ko
AMUR
icyo gihe : Association des Musulmans au Rwanda
yashoboye kugirana umubano w’ubucuti n’uwitwa
Mpamarugamba,
ANT mubyaraNationale
: Assemblée w’umwami Yuhi Musinga kandi
de Transition
basaga, ndetse (Transitional
amuha ibaruwa ihamya ko u Budage buzarinda
National Assembly)
u Rwanda, amusigira n’ibendera ry’u Budage. Ni no muri ubwo
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
buryo u Rwanda rwometswe ku mpugu zose zari zarigaruriwe
APR : Armée Patriotique Rwandaise
n’u Budage. Umuhango wiswe uw’ubucuti hagati ya Kapiteni
APROBAMI
Ramsay n’uwo: yakekaga
Association des
ko ari Partis w’u
umwami Monarchistes
Rwanda yawuvuzeho
Rwandais
aya magambo : “Namukenyeje umugozi na we ankenyeza indi
APROCOMIN:
migozi, hanyuma Association
duhana ibiganza des Commerçants
dukomeje, kuva Indigènes
ubwo haba
APROSOMA
habaye igihango: Association
hagati y’umwami pour lanange”
Promotion
53
. Sociale de la
Masse
Mu
ARD gihe u Rwanda rwashyirwaga
: Alliance pour le mu maboko y’Abadage,
Renforcement de la Musinga
wari uhagarariwe na Mpamarugamba, yaregeraga ibitero u
Démocratie
Rwanda rwari rwakorewe n’abasoda ba Leta yigenga ya Kongo
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
(birarebana n’intambara y’i Shangi/Cyangugu, aho ingabo z’u
Droits de l’Homme
Honke G.,1990,op.cit.,p.115
AREDETWA : Association pour le Relèvement
52
53
Lugan B., 1980, loc.cit., p.189
Démocratique des Batwa
184
v
Rwanda zari ACRONYMS
zatsindiwe). Ibwami bizeraga ko babona inkunga
AND ABBREVIATIONS
yo kwirukana___________________________________
abo bari barigaruriye igice cy’uburengerazuba
bw’u Rwanda ndetse n’iyo kurwanya abarwanya ubutegetsi bwa
Musinga
A.A. mu Rwanda nyirizina.
: Archives Africaines
A.G. : Assemblée Générale
Nyuma y’umwaka Kapiteni Heinrich Bethe (bitaga Gahiza
ABAKI LQJRIHUR
NXEHUD : Alliance des Bakiga\DMH LEZDPL L *DWZLNR KDÀ
\H \D *LVLULNDUH
ABESC
ya Kamonyi, :tariki
Association des Bahutu
ya 3 kugera ku ya 6 Evoluant
Werurwepour la aza
1898,
aherekejwe na Suppression des Castes
Liyetona Von Grawert, n’umuganga Hoesemann,
ACR : Association
Q·XPXIRURPRND]L 3IHXIIHU des Cultivateurs
DUL NXPZH du Rwanda
Q·DEDVLULNDUH QD
bwo
ADP yongeye :kubwira
AllianceMpamarugamba
Démocratique desiby’umubano
54
Peuples mwiza.
Hagati
ADR aho mu wa 1897 hari harashinzwe
: Alliance pour la Démocratie et la ikigo (station) cya
gisikare cya Bujumbura cyari Nationale
Réconciliation gikuriye ibirebana n’imitegekere
y’u Rwanda n’u Burundi kugeza mu wa 190755. Ni uwo mwaka
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
kandi, Abadage bashinze ibindi bigo bya gisirikare nyuma yuko
AFDL
habaye amahane : Alliance
hagatidesyaboForces Démocratiques
n’abasirikare pour la ya
ba Leta yigenga
Libération
Kongo bapfa imbibi du Congo-Zaïre
z’umupaka wa Kongo y’uburasirazuba: Mu
AGOA : African
ruzinduko yagiriye Growth
ibwami kuvaand Opportunity
tariki ya 3 kugezaAct 6 Werurwe
$,'6
1898, Kapiteni $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Bethe yabwiwe ko ibwami bemeye burundu ko
bayobotse
AIMO ingoma ndage.
: Affaires Na we yemerera
Indigènes ibwami ko ikigo cya
et Main-d’oeuvre
gisirikare k’i Bujumbura
AJER : Association kizabatera inkunga
de la Jeunesse bidasubirwaho.
Estudiantine
Rwandaise
Ikibazo k’imbibi na Leta yigenga ya Kongo cyakomeje gukurura
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
impaka mu gihe k’imyaka cumi yose hagati y’u Budage n’u
AM/AP : Arrêté
Bubirigi. Bitewe ministériel/ atari
n’amasezerano Arrêtéasobanutse
présidentielneza ku
AMR : Association
birebana n’imipaka des Moniteurs
ya Kongo, umwami du Rwanda
Léopold II guhera
AMUR : Association
muri 1885, yizeraga des Musulmans
ko umupaka wa koroniau ye Rwanda
n’Afurika y’u
ANT
Burasirazuba: Assemblée Nationale
y’Abadage uzaba den’umurongo
ugizwe Transition ugororotse
uva kuri “longitude” 30 na “latitude”
(Transitional National1020 ukagera ku mutwe
Assembly)
w’ikiyaga
APADEC cya Tanganyika. Bivuga ko igice
: Association du Parti Démocrate cyose cyari kuba
Chrétien
kigizwe n’umurongo urambuye uva Gatuna, ukanyura Gitarama,
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Gikongoro-Nshiri, cyari kuba kiri muri Kongo mbirigi (Reba
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
ikarita no 10).
Rwandais
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Masse
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Démocratie
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
54 Droits
Honke G., 1990, op.cit., de l’Homme
p.117
%LQGVHLO5/H5ZDQGDHWO¶$OOHPDJQHGHSXLVOHWHPSVGH5LFKDUG.DQGW%HUOLQ
AREDETWA : Association pour le Relèvement
55
S
Démocratique des Batwa
185
v
Ikarita ya 10: Rwanda - Urundi
ACRONYMS 1884-1919
AND ABBREVIATIONS
___________________________________
EDVK\LULVKLMHKRLMDPERU\¶LJLVZDKLUL©VRNRPDVRNRª
Démocratique des Batwa
198
v
cyo bitaga “Deutsche
ACRONYMS Ostafrika”
ANDngo babone aho bahera bagura
ABBREVIATIONS
ingoma y’ubukoroni bagana mu burengerazuba,
___________________________________banashyigikiye
DEDFXUX]LE·$ED\LVLUDPXEDNRUDQDJDKDÀQD7DERUDQD%XNRED
ndetse
A.A. n’abamisiyoneri
: Archives bagize uruhare rukomeye muri ubwo
Africaines
buryo bwo kwagura amarembo areba i Burasirazuba. Misiyoni
A.G. : Assemblée Générale
zabo zari zubatse zikurikiranye kandi zireba i Burasirazuba,
ABAKIna Vikariyati
ndetse : Alliance desuBakiga
zarimo Rwanda zari ziri mu Burasirazuba.
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Kuva ubwo uruhareSuppression des Castes
rw’abacuruzi rwaje gukomera: bahuje inzira
ACR
z’ubucuruzi : Association
ebyiri, ubundides Cultivateurs
zitakoranaga, du Rwanda
inzira yibanda ku
kiyaga
ADP cya Kivu n’inzira Démocratique
: Alliance y’ibiyaga bigari.des
U Rwanda
Peuples ruhuza igice
cy’uburazirazuba
ADR : Alliance pour la Démocratie et la za Bukoba.
cya Kongo n’inzira z’ubucuruzi
Abarabu bagakura muri Kongo
Réconciliation y’u Burasirazuba ipamba
Nationale
n’amahembe y’inzovu, bakahagurisha imyenda n’amasaro.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL : Allianceby’u
Guhindukira burundu desRwanda
Forces byabaye
Démocratiques
guhera mu pour la
wa 1905
ubwo u Rwanda Libération
rwatangiragadu Congo-Zaïre
kugira umwihariko mu gucuruza
AGOAz’inka n’ihene
impu : African Growth and
zikoherezwa Opportunity
ku Nyanja Act zinyuze
y’Abahinde,
$,'6Bukoba $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
muri no mu kiyaga cya Victoria.
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
Mu
AJERntangiriro : z’ikinyejana
Association cya XXJeunesse
de la kwiyongera cyane kw’indwara
Estudiantine
ya tsetse mu matungo mu nkengero z’ikiyaga cya Victoria
Rwandaise
byahagabanyije ubucuruzi bw’impu z’inka. Abacuruzi bazo
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
batangira kuzishakira mu Rwanda, kuko cyari igihugu
AM/AP
cy’ubworozi, : abacuruzi
Arrêté ministériel/ Arrêté bakaba
b’Abayisiramu présidentiel
barakekaga
AMR
ko hashobora: Association des Moniteurs
gukorerwa ubucuruzi du Rwanda
bukomeye bw’impu. Mu
AMUR
wa 1902-1903 : Association
igiciro k’impudes cyarazamutse,
Musulmans auabacuruzi
Rwanda bazo
ANT
batangira : Assemblée
kuzishakira hoseNationale
muri Afurikade y’uburasizuba.
Transition Bukoba
yari ikiri intebe(Transitional
y’ubutegetsi n’igisirikare itangira gutera imbere
National Assembly)
mu bucuruzi
APADEC bitewe n’uko abacuruzi b’Abarabu,
: Association du Parti Démocrate Chrétien b’abanyaziya
n’abanyaburayi batangiye kuhatura guhera mu wa 1902-
APR : Armée Patriotique Rwandaise
1903. Kubera aho u Rwanda ruherereye, na rwo rwatangiye
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
kunyuzwamo ibicuruzwa bivuye muri Kongo (amahembe
y’inzovu n’ipamba)Rwandais
nk’uko byavuzwe.
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA
Amazu : Association
ya mbere y’abacuruzi pour la Promotion
b’Abahinde Sociale
yubatswe de la mu
i Nyanza
wa 1901, hanyuma Masseyubakwa i Shangi n’i Gisenyi. Abacuruzi
b’abanyamahanga
ARD : Alliancebatinyaga
pour legusa ibice by’amajyaruguru
Renforcement de la y’u
5ZDQGD NXNR Démocratie
XEXWHJHWVL EZ·XPZDPL EXWDUL EXKDÀWH LQJXIX
Kubaka Kigali byahaye ingufu ku buryo budasubirwaho ubwo
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
bucuruzi. Kubera ko Kigali yari hagati mu gihugu kandi
ikaba isanganoDroits de l’Homme
ry’amayira gakondo, ni yo yahindutse iguriro
AREDETWA : Association pour
ry’impu, zahahurizwaga, zikajonjorwa, le Relèvement
zikoherezwa muri
Démocratique des Batwa
199
v
Bukoba. Abacuruzi b’Abahinde
ACRONYMS AND n’Abarabu bubaka amaduka
ABBREVIATIONS
muri izo santere zikomeye zose
___________________________________ bw’impu
82
. Akenshi ubucuruzi
bwakorwaga n’Abayisiramu, abazungu bo bakagura amahembe
y’inzovu
A.A. n’inka. Abacuruzi
: Archives b’Abayisiramu batangiye gutura,
Africaines
DED]XQJXEDNRPH]DNXEXQJDPXJLKXJXEDJDVXELUDDKREDÀWH
A.G. : Assemblée Générale
ibyicaro by’ubucuruzi bwabo muri Afurika y’uburasirazuba.
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC
Mu : Association
wa 1916, amazu desy’abazungu
y’ubucuruzi Bahutu Evoluant
yari agezepour
kuri 5la
: inzu
y’ubucuruzi ya Suppression des Castes
Max Klein w’i Marseille, inzu yitwa “Internationale
ACR : Association
Handelsgesellschaft” des Cultivateurs
y’i Hamburg, East Africa du Rwanda
Trading Co,
6RFLHWD
ADP ,WDOLDQD &RORQLDOH
: Alliance Q·LQ]X \·$EDJHUHNL
Démocratique 3DSD]DJODNLV QD
des Peuples
Angelopoulos.
ADR Ikomeye yari Internationale
: Alliance pour la Démocratie et la Handelsgesellschaft.
Ayo mazu yatumizaga Réconciliation hanzeNationale
imyenda n’ibindi bicuruzwa
by’ibinyaburayi, yo akohereza hanze cyanecyane impu.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Mu wa 1910, muAlliance
AFDL : Rwanda hari desabantu
Forces Démocratiques
bacuruza bageze kuripour la
63 harimo
Libération du
Abahinde, Ababerushisitani Congo-Zaïre
n’Abarabu. Bose babaga bahagarariye
AGOA y’ubucuruzi
amazu : African Growth
y’Abarabu and Opportunity
cyangwa abanyaziya yo Actmuri Afurika
$,'6
y’uburasirazuba. $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Inzu ya mbere y’ubucuruzi yari ikomeye yitwaga
Abdalla
AIMO Kimji yo muri
: Affaires Bukoba, iya kabiri
Indigènes yari Juma Osman na yo yo
et Main-d’oeuvre
muri
AJERBukoba. :Zacuruzaga
Associationimyenda n’impu. Ntizatinyaga
de la Jeunesse Estudiantine gukorana
ubucuruzi n’abaturage ku misozi, ibi bikaba bitakorwaga n’inzu
Rwandaise
z’ubucuruzi z’abazungu. Ubwo bucuruzi bwombi bw’abanyaziya
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
n’abazungu bwari butandukanije imikorere n’imiterere. Amazu
AM/AP
y’ubucuruzi : Arrêté ministériel/
y’abanyaburayi Arrêtéko
yakeneraga présidentiel
habanza kubaho
AMR
ay’Abahinde : Association
baguraga des Moniteurs
impu kuko du Rwanda
bo batacuruzanyaga n’abaturage
AMUR
imbonankubone, : Association des Musulmans
ahubwo baguraga ibyakusanyijweau Rwanda
n’Abahinde83.
ANT
Abacuruzi bato : Assemblée
bigenga bari Nationale
bagizwedecyanecyane
Transition n’abacuruzi
babunga, abagendaga bashakisha
(Transitional cyangwa
National bagurisha ibicuruzwa
Assembly)
bahawe
APADEC n’amazu y’ubucuruzi avana cyangwa
: Association du Parti Démocrate yohereza ibintu hanze
Chrétien
\DULDÀWHLNLFDURL.LJDOL%DEXQJDJDNXPLVR]LEDEXQ]DLP\HQGD
APR : Armée Patriotique Rwandaise
amasaro, imiringa bakabigurana impu. Hari ikindi gice cy’abacuruzi
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
bigenga cyari kigizwe n’abaswahiri ni ukuvuga Abanyarwanda bari
bamaze kujya mu Rwandais
idini ya kiyisiramu.
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA
Hari : Association
Abanyarwanda pour la Promotion
bacururizaga ayo mazu Sociale de la
y’ubucuruzi
bagakora rimwe na rimwe ingendo ndende bashaka igicuruzwa
Masse
runaka
ARD gishakwa by’umwihariko
: Alliance bakagurana de
pour le Renforcement ikintu
la n’ikindi
(amasaka akaguranwa Démocratie ibishyimbo, imyaka ikaguranwa
amatungo). Hari n’igice cy’ababaga batumwe n’abandi bantu
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
82 Droits de l’Homme
0\U+LUWKDYXJD³LJLWHURQ\DJLWHURF\¶DEDFXUX]LF\DWH\HX5ZDQGD´,EDUXZD\D
0\U+LUWKNXPXYDQGLPZHZH:HUXUZH
AREDETWA : Association pour le Relèvement
83
$.5-DKUHVEHULFKW
Démocratique des Batwa
200
v
b’abakungu cyangwa
ACRONYMSn’abayobozi. Abacuruzi b’umwuga bari
AND ABBREVIATIONS
EDÀWHLE\LFDURNXQNHQJHUR]·X5ZDQGDF\DQJZDEDULPXJLKXJX
___________________________________
hagati mu ntara. Hari n’abatunzi cyangwa abacuruzi babunga
mu
A.A. mirenge : Archives
bakagurisha ahantu kure ibicuruzwa by’abo
Africaines
bahagarariye, bakabazanira amatungo bakuyeyo.
A.G. : Assemblée Générale
ABAKI
Mu : Alliance
masoko y’ingenzi des Bakiga
mu gihugu, amasuka, ubutega n’ihene ni byo
ABESC : Association
byafatwagaho ingero zo guhahirana,des Bahutu Evoluant
kandi pour ingero
bigafatwaho la
zemewe na bose Suppression
nubwo buri des Castes
karere kagiraga iz’ako. Ntawavuga
ACRhari ingeri
ko : Association
zimwe hosedes muCultivateurs
Rwanda mbere du Rwanda
y’umwaduko
w’Abadage
ADP n’Abayisiramu. Amasaro yajedes
: Alliance Démocratique vuba kandi yafatwaga
Peuples
nk’umurimbo.
ADR Urugero: inka mu Kinyaga
: Alliance pour la Démocratie et la yaguranwaga ubutega
4000 mu Nduga. Mu Buganza, ikimasa
Réconciliation Nationalecyagurwaga ubutega buri
hagati ya 1500 na 2000. Ababicuruzaga b’umwuga bashoboraga
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
kubyungukaho inshuro ebyeri.
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Libération du y’inzovu
Ubucuruzi bw’amahembe Congo-Zaïre bwagiye bugabanuka
AGOA
buhorobuhoro : African
(hoherejwe Growth
hanzeand Opportunity
ibiro Act4 na 500
biri hagati ya
$,'6
mu $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
1909) ahubwo ibicuruzwa by’ipamba bigenda byiyongera
mbere
AIMO gato y’intambara ya mbere y’isi
: Affaires Indigènes yose (ibicuruzwa byavaga
et Main-d’oeuvre
iAJER
Kongo binyuze i Shangi,
: Association de Bugarama
la Jeunessena Gisenyi bizanywe
Estudiantine
n’abacuruzi b’abazungu, Abahinde n’abaswahili) byo n’impu
Rwandaise
ni byo cyanecyane byari bisigaye byoherezwa mu mahanga. Mu
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
1908, ibyoherezwaga hanze bivuye mu Rwanda byanganaga
AM/AP
Q·DPDUXSL\D :
Arrêté ministériel/ Arrêté
X 5ZDQGD UZDUL présidentiel
UXÀWHPR DULNR
AMR ruhare :rwakomeje
urwo Association des Moniteurs
kwiyongera. Mu wadu Rwanda
1911, 75% y’impu
AMURzapakiriwe
z’inka : Association des Musulmans
i Bukoba zavaga mu Rwandaau Rwanda
honyine (ariko u
ANT
Rwanda : Assemblée
rwoherezaga impuNationale de Transition
nke z’ihene).
(Transitional National Assembly)
Imyenda
APADEC yaguranwaga
: Associationimpu.du Ubwo bucuruzi
Parti Démocratebw’impu bwatumye
Chrétien
haduka igipimo gishya mu gihugu. Irupiya, cyashingiraga ku
APR : Armée Patriotique Rwandaise
myenda yera bitaga “Amerikani” cyareshyaga inshuro ebyeri
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
n’uburebure bw’ukuboko. Amasaro 1000 kugeza ku 1200
yaguraga “idoti”Rwandais
imwe. Ariko ibiciro byarahindukaga cyane mu
gihugu kandi Abanyarwandades
APROCOMIN: Association Commerçants
ntibakundaga Indigènes
imyenda y’amabara
APROSOMA
menshi : Association
cyangwa pour la bikundiraga
avuna amaso, Promotion Sociale de lakari
“akaniga”
kagizwe n’umweruMasse n’umukara. Amasaro y’ibara ry’ijuru, yera
cyangwa
ARD ya roza angana
: Alliance pour n’ishaza ni yo bakundaga
le Renforcement de lakwambara.
Amasaro yakoreshwaga
Démocratie mu mitako, ntabwo yakoreshwaga
nk’igipimo cyo guhahirana nk’uko byari bimeze mu Burundi
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
no muri Kongo, ariko misiyoni gatorika zarayakoreshaga mu
Droits
kwishyura abakozi. de l’Homme
Ubutega n’imiringa byazanwaga mu Rwanda
AREDETWA : Association pour
ari na byo byakoreshwaga nk’umutako. le Relèvement
Démocratique des Batwa
201
v
Ubucuruzi bw’abacakara
ACRONYMS bwagenze buhoro hanyuma buza
AND ABBREVIATIONS
gushira rwose,___________________________________
Abarabu babukoraga n’ababacuruzaga b’Abajinja
bagenzurwaga n’abamisiyoneri, bakabarega ku Badage. N’abo
bacuruzi ubwabo ntibifuzaga kugira icyabangamira ubucuruzi
A.A. : Archives Africaines
bwabo busanzwe mu Rwanda. Bayobotse ubucuruzi bwemewe
A.G.
bw’amahembe :y’inzovu
Assemblée Générale
n’ipamba byavaga i Kongo n’ubw’impu z’inka
ABAKI : Alliance des Bakiga
n’ihene. Mu wa1903, Von Beringe yabwiraga abacuruzi yahuraga na
ABESC
bo mu ngendo: yakoraga
Association des Bahutu y’igihugu
mu majyaruguru Evoluantkopour la
“ubucuruzi
bw’abacakara bubujijwe kandi ko buhanwa
Suppression des Castes bikomeye”84
.
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
¾Ibyakurikiye kwaguka kw’amayira y’ubucuruzi.
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
Impinduka
ADR zakurikiye
: Alliancegufungura amarembo y’ubucuruzi
pour la Démocratie et la zabaye
nini cyane. Inzira nshya z’ubucuruzi
Réconciliation Nationale zari zifunguwe hagati ya Kigali
na Bukoba zavanye u Rwanda mu bwigunge. Kigali isigara ari yo
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
ihurizwamo ibicuruzwa byo mu Rwanda, ikanaba ari yo itangirwamo
AFDL
ibicuruzwa byavaga : Alliance
mu des Forces Démocratiques
burasirazuba. pour la
Ni ho kandi hanyuzwaga
ibivuye muri Kongo, Libération du Congo-Zaïre
bigitegereje koherezwa i Mombasa, binyujijwe
iAGOA
Bukoba n’impu : African
zavaga Growth
i Burundiand Opportunity Act
na Bukoba.
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Haje kwaduka imitekerereze mishya n’ibikenerwa bishya.
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
Ibicuruzwa ubundi byari bisanzwe ari iby’abakire gusa, biba
AJERrubanda: Association
ibya rukora uko de la Jeunesse
rushoboye ngoEstudiantine
babibone ; ni byo
Rwandaise
3DGLUL &ODVVH \LVH ´LNLEDWVL N·LQ\XQJXµ . Abantu benshi bajya
85
85
Classe P., Lettre au supérieur généralMDQYLHU
Démocratique des Batwa
202
v
Byatumye ruzamo indwara AND
ACRONYMS nshya, nka marariya yari isanzwe
ABBREVIATIONS
ibaho ariko itamara abantu kubera ko Abanyarwanda basaga
___________________________________
n’abakingiwe iyo ndwara kubera kuyimenyera kandi hatari ubundi
bwoko
A.A. butamenyerewe.
: Archives Ubucuruzi
Africainesbutangiye gufata indi ntera,
abategetsi gakondo babanje mbere na mbere gushaka imyenda,
A.G. : Assemblée Générale
bihanganiye abacuruzi b’Abayisiramu, babahaga amaturo. Ndetse
ABAKI
abo bacuruzi : baza
Alliance des Bakiga
no gushyira ikicaro cyabo ibwami. Nyuma
ariko ibwami baje kwinubira gushimutwaEvoluant
ABESC : Association des Bahutu kw’inka pour la
byakorwaga
n’abanyamahanga,Suppression des Castes
ariko ntibababuze gukomeza imirimo yabo.
ACR gukorwa: Association
Byaje des Cultivateurs
n’Abadage n’abamisiyoneri du Rwanda
mu kigwi k’ibwami.
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
Mu
ADR kurwanya:akarengane kenshi
Alliance pour kabonekaga no
la Démocratie et gushaka
la gukora
ibyasabwaga n’ibwami n’abamisiyoneri,
Réconciliation Nationalehasohotse itegeko ryo ku
wa 10 Werurwe 1905 ryabuzaga abacuruzi kwinjira mu Rwanda
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
XUHWVHDEDELÀWL\HXUXKXVK\DEDKDZHQ·XEX\RER]LEXNXUXEZ·L
AFDL :
Bujumbura. Iryo Alliance
tegekodes Forces
teka Démocratiques
ryasaga pour la
n’irigiye kubangamira
Libération Tariki
umuvuduko w’ubucuruzi. du Congo-Zaïre
ya 7 Werurwe 1906, hasohotse
AGOATegeko: teka
irindi African Growth and
ryemereraga Opportunity
Abarabu n’Abahinde Act kwinjira
$,'6
PX $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
5ZDQGD EDELÀWL\H XUXKXVK\D UZDQGLWVH DULNR EDWDJRPE\H
kujya
AIMO i Bujumbura. Cyari ikemezo kiruhije
: Affaires Indigènes gushyira mu bikorwa.
et Main-d’oeuvre
Kandt
AJER yagiciyeho atumiza abacuruzi
: Association b’Abanyaziya.
de la Jeunesse Muri Kanama
Estudiantine
1913, Leta itangaza ko ubucuruzi bufunguwe mu Rwanda n’u
Rwandaise
Burundi. Nubwo Abadage bumvaga akamaro ko kureka ubucuzi
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
bugakura mu Rwanda, bitewe no kwemera bene bwo bakagira
AM/AP mu Rwanda,
ibyicaro : Arrêtéubuyobozi
ministériel/ Arrêté présidentiel
bw’Abadage bwashakaga kugira
AMRbugenzura
uko : Association des Moniteurs
abo banyamahanga du Rwanda
n’ibyo bakora.
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT
Abamisiyoneri: Assemblée Nationale babonaga
gatorika n’Abaporoso de Transition
ubwo bucuruzi
atari bwiza ahubwo butera National
(Transitional ibibazo kuko bwari mu maboko
Assembly)
y’Abayisiramu;
APADEC : Association du Parti Démocrateubwo
ku bwabo hari ikibazo cy’uko bucuruzi
Chrétien
bushobora gutuma u Rwanda ruzitabira idini y’Abayisiramu86.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Abapadiri bera bafataga u Rwanda “nk’akarima kabo”. Ahantu
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
bibera batekereza kuzakoreramo igeragezwa ry’ibijyanye
n’iyobokamanaRwandais
n’imyitwarire myiza. Abanyamahanga
APROCOMIN:
bashoboraga kuhazana ingeso mbi: byari ngombwaIndigènes
Association des Commerçants kwirukanisha
APROSOMA : Associationn’iryabo.
idini ryose rihanganye pour la Promotion
Abapadiri Sociale de la
bera bagerageje
kurwanya “ingeso
Masseyo gushaka amafaranga” no kwinjira kwa
isiramu
ARD babigirira gushaka
: Alliance pour kutagira icyabavangira
le Renforcement
87
de la.
Démocratie
86
Rutayisire P., /D&KULVWLDQLVDWLRQGX5ZDQGD0pWKRGHPLVVLRQQDLUHHW
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
SROLWLTXHVHORQ0JU/pRQ&ODVVH)ULERXUJ
87 Droits de l’Homme
.XUHEDDPDJDPER\DNDE\DJD\¶DEDSDGLULEHUDDM\DQ\HQ¶XNXQWXDPDGLQL\DULDKDQ-
JDQ\HNDQGLPXE\¶XNXULELWDULE\RQ¶LELUHJREDUHJDDEDFXUX]LEDJLULUDQDELDEDWX-
AREDETWA : Association pour le Relèvement
UDJHDULNRQWLEDYXJHERXEZDERDPDNRVDEDNRUHUDDEDWXUDJH
Démocratique des Batwa
203
v
AbamisiyoneriACRONYMS
b’Abaporoso AND bagerageje kurwanya Abayisiramu
ABBREVIATIONS
mu murimo ___________________________________
wabo w’ubucuruzi. Bashinze na bo ubwabo
amaduka y’ubucuruzi i Nyanza, Kigali na Cyangugu: ayo
maduka
A.A. yagombaga kugura
: Archives akanacuruza ibintu by’abakirisito88.
Africaines
Aho hantu haguranirwaga imyaka hayoborwaga n’abakirisito.
A.G. : Assemblée Générale
Abakirisito bagombaga kuhaguranira impu n’imyenda,
ABAKI : Alliance
amasaro n’ibindi; hagomba deskuba
Bakiga
intango z’inganda z’abakirisito
ABESC
zagombaga kuzajyaho. Uwo mushinga Evoluant
: Association des Bahutu pourbwa
w’ubucuruzi la za
Suppression
misiyoni waje gupfuba. des Castesbahitagamo ibicuruzwa
Abanyarwanda
ACR : Association
n’ubwoko bunyuranye des Cultivateurs
byatangwaga n’abacuruzidub’Abayisiramu;
Rwanda
ikindi nuko abakuru
ADP : Allianceb’imiryango bari bakeneye
Démocratique kugira impiya
des Peuples
ngo
ADR babone uko
: Alliance pour la Démocratie et la intambara
batanga imisoro yatangiye kwakwa
ya mbere y’isi yose iraye iri bube.
Réconciliation Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Bitewe n’ibyo bintu byose byahindutse, ntibikwiye kugabanya
AFDL
uruhare Abadage : Alliance
bagizedes Forcesumubare
hitwajwe Démocratiqueswabo muke pour la
n’igihe
gito bamaze. InshinganoLibération ya du Congo-Zaïre
rezidansi yari iyo kubyaza umusaruro
AGOA
imisozi y’u Rwanda : Africanno Growth
kubihuzaand Opportunity
n’ubukungu Act n’ubutegetsi
$,'6
byari muri Afurika $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
y’Abadage y’u Burasirazuba. Iyo nshingano
yagezweho
AIMO ku gice kimwe.
: Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
4.1.4. Abamisiyoneri mu Rwanda
Rwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Abamisiyoneri ba mbere Gatorika n’Abaporotesitanti, bageze
AM/AP
PXUL $IXULND:QR Arrêté ministériel/
PX 5ZDQGD EDÀWH Arrêté présidentiel
PX PXWZH ZDER JXVKDND
AMR
kwigarurira no : Association
gutegeka ibyo des Moniteurs
bihugu. Ibyo dubigaragarira
Rwanda mu
AMUR
buryo bafashe: aho Association
bashakaga des Musulmans
gutura n’agasuzuguroau Rwanda
beretse abo
ANT
bategekaga, mu : Assemblée
gukoresha ingufu Nationale de Transition
n’agahato no kurengera mbere
na mbere inyungu z’abakoroniNational
(Transitional bari bigaruriye
Assembly)ibyo bihugu.
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
Abapadiri bera ba Karidinari Lavigerie, umuryango
APR : Armée Patriotique Rwandaise
w’Abamisiyoneri wavutse mu wa 1868, bageze mu Rwanda
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
muri Gashyantare 1900. Myr J.Hirth, washinze misiyoni ya
mbere gatorikaRwandais mu Rwanda, i Save mu Bwanamukari, yatangiye
APROCOMIN:
icyo gikorwa kuko Association
inkubiri des Commerçants
yo kwigisha Indigènes
Ivanjiri, ijyana n’iyo
APROSOMA
gukoroniza, yari : Association
ikomeye pour cyane la Promotion
kandi akaba Sociale de la
yarashakaga
kuhatanga Abaporoso Masse n’Abayisiramu . Musenyeri yari azi
89
ARD
88
Lacger L (de), : Alliance pour
5XDQGD, Kabgayi, 1961,lep.382
Renforcement de la
89
,JLWDER F\D SDGLUL 0LQQDHUW
Démocratie 6WHIDDQ WZDYX]H NLUHED XUXJHQGR UZD 0XVHQ\HUL
+LUWK DM\D JXVKLQJD PLVL\RQL \D PEHUH PX 5ZDQGD +DUL Q¶L]LQGL Q\DQGLNR HE\LUL
ARDHO
\DNR]H : Association
©8Q UHJDUG Rwandaise
QHXI VXU OD SUHPLqUH pour
IRQGDWLRQ GHV la Défense
0LVVLRQQDLUHV desDX
G¶$IULTXH
Droits de l’Homme
5ZDQGDHQIpYULHUªLQHistoire et Missions chrétiennes, no 8,2008, pp.39-66;
©/HV3qUHVEODQFVHWODVRFLpWpUZDQGDLVHGXUDQWO¶pSRTXHFRORQLDOHDOOHPDQGH
AREDETWA : Association pour le Relèvement
8QHUHQFRQWUHHQWUHFXOWXUHVHWUHOLJLRQVªLQ5XWD\LVLUH3HWDO/HV5HOLJLRQVDX
Démocratique des Batwa
204
v
ibyanditswe byose ku Rwanda
ACRONYMS ANDn’abagenzi bazengurukaga muri
ABBREVIATIONS
utu turere, abacuruzaga abacakara, abasirikare n’abakozi baza
___________________________________
koroni. Yari azi ko bose bashakaga cyane aho hantu. (Reba
ikarita
A.A. ikurikira)
: Archives Africaines
A.G. : Assemblée Générale
Ikarita ya 11 : Misiyoni gatorika (1900-1945)
ABAKI : Alliance1900-1916
n’izabaporotesitanti des Bakiga
ABESC
Buri buke ngo: Association desmbere
intambara ya Bahutu
y’isiEvoluant pour
yose itere, la
abapadiri
Suppression
bera bari baratangiye des Castes
za misiyoni mu turere twinshi tw’igihugu:
i Save n’i Zaza (1900), ku Nyundo (1901), i du
ACR : Association des Cultivateurs Rwanda
Mibirizi (1903), i
ADP (1903),
Rwaza : Alliance Démocratique
i Kabwayi des Peuples
(1905), Rurindo (1908), Rambura
(1910),
ADR Kigali :(1912), Muramba,
Alliance pour la Kansi (reba ikarita
Démocratie et la no 11 hasi).
Réconciliation Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Libération du Congo-Zaïre
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Rwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
Aho byavuye: Rapports
(Transitionalannuels des Missionnaires
National Assembly) d’Afrique
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
Kugira
APR ngo abamisiyoneri
: Armée Patriotique bafate ahantu, bashingiraga
Rwandaise
cyanecyane kuri izi ngingo zikurikira: kwibanda ahantu hatuwe
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
F\DQHPEHUH\·$EDSRURVRNXUHEDDKDÀWHDNDPDURJDNRPH\HPX
Rwandais
birebana n’ubutegetsi n’ubukungu, ahahuzaga za misiyoni z’u
APROCOMIN:
Rwanda ubwazoAssociation
n’ahazihuzaga des n’ikicaro
Commerçants gikuru Indigènes
cya Vikariyati
APROSOMA
cyari ku nkombe : Association
z’ikiyaga cyapour la Promotion
Victoria, Sociale
no gusubiza de la bya
ibyifuzo
Masse
]DPLVL\RQL]DUL]LÀWHDKDQWXKDQLQL]LNLIX]DNRKDJDEDQ\ZDPR
ibindi
ARD bice hubakwa
: Allianceizindi.
pourBinyuranyije
le Renforcement n’ibyo de
Abanyarwanda
la
n’abanditsi bamwe bavuga,
Démocratie nta hantu na hamwe abamisiyoneri
bagiye ku ngufu, zaba iz’ubwami cyangwa iza gikoroni. Misiyoni
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
zose zashinzwe aho abamisiyoneri ubwabo bahisemo, bamaze
Droits de l’Homme
kubyiga neza no kwitegura. Ahubwo hari ahantu hamwe
AREDETWA : Association pour le Relèvement
5ZDQGDGp¿VFRQYHUJHQFHVHWFRPSpWLWLRQV, Ed. de l’UNR, septembre 2009, pp.53-101
Démocratique des Batwa
205
v
na hamwe batabyemerewe
ACRONYMS n’ibwami
AND ariko babifashwamo
ABBREVIATIONS
n’ubutegetsi bwa gikoroni.
___________________________________
Ku
A.A.rwabo ruhande, abamisiyoneri
: Archives Africaines ba Sosiyete y’Abadage ba
%HWKHO ED\RERZH QD 3DVLWRUL (UQHVW -RKDQVVHQ DKHUHNHMZH
A.G. : Assemblée Générale
na Recius, bageze mu Rwanda mu wa 1907. Babanje kubaka
iABAKI : Alliance desn’iBakiga
Zinga mu Burasirazuba Kirinda mu Burengerazuba bwo
ABESC : Association des
hagati, i Rubengera mu wa 1909, Bahutu Evoluant
i Kiteme pour
ku kirwa la mu
k’Ijwi
Suppression desmu
wa 1910 n’i Remera-Rukoma Castes
wa 1912. Igihe Abadage,
ACR
abasirikare : Association
n’abakozi ba des
LetaCultivateurs
bahungaga du muRwanda
wa 1916,
bajyanye
ADP n’abamisiyoneri b’Abaruteriyani
: Alliance Démocratique desbabaga mu Rwanda.
Peuples
Bagiye
ADR batarashobora kwerekana ubushobozi
: Alliance pour la Démocratie et la bwabo bwose
mu Rwanda. Ariko basize bubatse
Réconciliation ibigo bitatu bikomeye ari byo
Nationale
Kirinda, Rubengera na Remera-Rukoma.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL ¾Uburyo Alliance
: des Forces
bwo kwigisha Ivanjiri Démocratiques pour la
Libération du Congo-Zaïre
AGOA
Uburyo : African Growth
bwakoreshejwe and Opportunity
n’abamisiyoneri mu Act guhindura
$,'6
$EDQ\DUZDQGD $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
EXÀWDQ\H LVDQR LNRPH\H Q·XNR EL\XPYLVKDJD
$EDQ\DUZDQGD
AIMO EDWH\H %DUL EDEDÀWHKR
: Affaires Indigènes F\DQHF\DQH LP\XPYLUH
et Main-d’oeuvre
LWDULP\L]D3DGLUL%UDUG7HUHEXUD\DYXJDJDNRDWDULQJRPEZD
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
gushaka mu birabura imigenzo ndangamutima myiza. Ku bwe
Rwandaise
ndetse no kuri benshi, Umunyarwanda yari nk’umwana utazi
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
XEZHQJH Z·XEZHQJH EXNH ELNDED ELJDUDJD]D LF\DKD DÀWH
AM/AP
cy’umwihariko, : Arrêté
umuntu ministériel/
waheranwe Arrêté présidentiel
n’imico ya gipagani ye
AMR akaba :n’umuntu
kandi Association des Moniteurs
w’umunebwe kameredu90Rwanda
. Iyobokamana
AMUR
ry’Umunyarwanda : Association des Musulmans
na ryo ryafatwaga au Rwanda
“nk’iryoroshye, rishingiye
ANTmuco wo :gukunda
ku Assemblée Nationale
ibintu no gutinyade Transition
abazimu (yabonaga
abazimu babi(Transitional
hose). Byose bisa Assembly)
National n’ibya cyana, bemera
badashishoje.
APADEC Kandi bakayoborwa n’ubwoba
: Association du Parti Démocrate gusa” 91
. Nta kiza
Chrétien
umumisiyoneri yari ategereje ku kiremwa nk’icyo. Ni yo mpamvu
APR : Armée Patriotique Rwandaise
yakoze ibishoboka byose ngo akureho burundu imikorere
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
n’imyemerere y’Umunyarwanda maze amuremere imyemerere
mishya. Rwandais
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA : y’abamisiyoneri
Teworojiya Association pour la Promotion Sociale
ntiyarenze iyo de la
myumvire
y’irondabwoko.Masse Ibyo bigaragarira mu bisobanuro baha
ibyanditswe
ARD muri Bibiriya
: Alliance pour bishingirwaho
le Renforcement bavuga dekola abirabura
bavumwe. Ku bamisiyoneri
Démocratie bamwe, imibereho y’abirabura yari
ingaruka y’icyaha cya Cham, umuhungu wa Noé wari warakoze
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
90 Droits de l’Homme
%UDUG31RWHVSS3&ODVVH©$WUDYHUVO¶$IULTXH(TXDWRULDOHªLQLes
missions Catholiques,
AREDETWA : Association 1902, pp.437-438pour le Relèvement
91
Brard P. Notes, p.23
Démocratique des Batwa
206
v
ishyano ryo kureba se yambaye
ACRONYMS ANDubusa (Intg 9,11- 12). Kuva icyo
ABBREVIATIONS
gihe umuvumo wikomye abamukomokaho. Kuba abirabura bari
___________________________________
inyuma byaba biterwa n’imiterere kavukire yabo ubwayo.
A.A. : Archives Africaines
Inyigisho z’imiterere y’abantu abakoroni n’abamisiyoneri
A.G. : Assemblée Générale
bashingiragaho zemezaga ko imiterere y’abantu n’amoko
ABAKI
yabo n’imico :yabo
Alliance des Bakiga
birutana rwose muri kamere yabyo. Ni iryo
shingiro ry’imirutanire kamere Bahutu
ABESC : Association des y’amoko Evoluant
ryaherewehopourn’abiga
la
amoko bibanzeho Suppression des Castes
biga urubumbambaga rw’Abanyarwanda,
ACR abenshi: Association
kandi muri bo barides Cultivateurs
abamisiyoneri. Mudu Rwanda yabo
myumvire
bakoze
ADP ku buryo Abanyarwanda
: Alliance bose bitwa
Démocratique desabanyamahanga
Peuples mu
gihugu
ADR cyabo: bavuze ko Abahutu bava muri
: Alliance pour la Démocratie et la Tchad, Abatutsi
bakava mu majyaruguru y’u Nationale
Réconciliation Burasirazuba bw’Afurika naho
Abatwa bafatwaga nk’abaturage gakondo ariko nta bimenyetso
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
bishingirwaho ngo babyemeze. Ayo mateka y’uko u Rwanda
AFDL :
rwaba rwaratuwe,Alliance des Forces
yemewe n’abize Démocratiques pour la
mu mashuri y’abazungu,
basigara na bo Libération
ari byo du Congo-Zaïre
bemeza 92
. Iyo myumvire ishingiye
AGOA : African
ku ngirwabuhanga niGrowth and Opportunity
yo abamisiyoneri bagize Act
urufunguzo
$,'6
rw’amateka $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
y’Abanyarwanda. Nyamara yavugurujwe
n’ubushakashatsi
AIMO bw’ubuhanga bwakozwe vuba
: Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre aha.
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Iyo mvugo migani mishya yaremwe n’abazungu n’abamisiyoneri
Rwandaise
EDQWX QD KDPLWH \DUL LEDÀWL\H DNDPDUR NXNR EDUL EDNHQH\H
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
kugira igice cy’Abanyarwanda bakomeye kandi bemewe
AM/AP
bifashisha mu: Arrêté
gutegekaministériel/
no guhinduraArrêté présidentiel
Abanyarwanda ku buryo
AMR
buboroheye. :NiAssociation des Moniteurs
iyo ngirwamigani du Rwanda
bashingiyeho bigaranzura
AMUR : Association
igice bari bashyigikiye des Musulmans
bagashyigikira au Rwanda
ikindi kuva mu wa 1957.
ANT : Assemblée Nationale de Transition
¾Gukoresha ingufu n’agahato
(Transitional National Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
Abamisiyoneri baranzwe no gukoresha agahato. Gushaka
APR : Armée Patriotique Rwandaise
abayoboke biga gatigisimu byagaragariye Abanyarwanda
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
benshi nko kugandisha abagaragu, babaca kuri ba shebuja.
Rwandais
Abamisiyoneri bihaye uburenganzira bwo kwaka ku gahato ibyo
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
EDNHQHUDJDKDÀ\D]DPLVL\RQLLELEDWXQJDDPDVXNDDPDWXQJR
APROSOMA
mato, : Association
ibikoresho byo kubaka pour la Promotion
n’ibindi. Abaturage Sociale de la
bakoreshejwe
imirimo y’agahato Masse mu kubaka za kiriziya (babyitaga “ubunetsi”
mu
ARD Bugoyi). Ikibazo
: Alliance k’ibiti
pour bikoreshwa cyabaye de
le Renforcement by’umwihariko
la
ingorabahizi. Abapadiri
Démocratie b’i Zaza bageze aho bavuga ko ibiti byose
byo mu Gisaka bibaye ibyabo (1907-1912). Hari amakosa menshi
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
yakozwe n’abamisiyoneri, abafasha babo b’abanyamahanga
n’abakirisitu muri Droitsukode l’Homme
gushaka abayoboke.
AREDETWA : Association pour le Relèvement
92
8UXJHUR%XVKD\LMD6LQ5HYXH1RXYHOOH, XXVIII, 12, 1958
Démocratique des Batwa
207
v
Uburemere bw’akazi
ACRONYMSbwarutaga
ANDkure ubw’imirimo yakorerwaga
ABBREVIATIONS
abategetsi gakondo. Ndetse muri Nyaruguru, abatware banze
___________________________________
kuyikoresha kandi yanzwe n’abaturage. Ibyo byanabaye mu
Gisaka
A.A. aho abatware bahitagamo
: Archives kwibera igihe kirekire i Nyanza.
Africaines
A.G. : Assemblée Générale
Abamisiyoneri bireguraga kuri iyo mirimo y’agahato bakoreshaga
ABAKI ko biterwa
bavuga : Alliance des Bakiga
no gushaka kwihuta biranga abatangizi bose.
ABESC : Association des Bahutu Evoluant
Bemeraga ko ubwo buryo ari urukozasoni pour la
nk’uko bisobanurwa
Suppression
mu nyandiko bita “Diaire” y’ides Castes
Save, ariko babonaga nta kundi
ACR
byagenda : Associationiyo
badakoresheje desmirimo
Cultivateurs du93Rwanda
y’agahato . Umutungo
muke
ADP watumaga bakoresha
: Alliance imirimo des
Démocratique y’agahato.
PeuplesHari ubwo
abamisiyoneri
ADR : Alliance pour la Démocratie etariko
bakoreshaga imirimo ihemberwa la bakishyura
imishahara mito. Bigitangira bishyuraga
Réconciliation Nationalemu masaro n’imyenda
ngo bahembe ababaga bikoreye amatafari, ibiti n’ibindi. Iyo
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
mikorere yarakomeje kugeza mu wa 1910.
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Iyobokamana Libération
ry’abamisiyoneridu Congo-Zaïre
ryaje ari nk’ikintu gikoresha
AGOA
igitugu, : Africankuyobokwa
kigomba Growth andkandi
Opportunity Act
nticyanduzwe no
$,'6
kukivanga $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
n’imyemerere yari isanzwe mu gihugu. Abahindura
imyemerere
AIMO bagombaga
: Affaires Indigèneskuva et burundu ku muco wabo
Main-d’oeuvre
gakondo
AJER maze bakerekanade
: Association umwete udasanzwe
la Jeunesse wo kwirukana
Estudiantine
ibijyanye n’“ubupagani” byose. Kuri bo inzira zose zari nziza,
Rwandaise
ndetse n’izidakwiye n’izitesha agaciro ngo barandure imizi
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
y’iyobokamana n’indangagaciro bya Kinyarwanda, ni byo
AM/AP
byavuyemo : Arrêtéabapfumu
guhiga ministériel/ Arrêté présidentiel
n’abavuzi ba gihanga, guca
AMR n’ibyarebanaga
impigi : Association byosedes Moniteurs
n’imihango du Rwanda
y’abapfuye (kuraguza,
AMUR
guterekera no: Association
kubandwa) des Musulmans
n’ibindi. AbigishaaubaRwanda
gatigisimu,
ANT
abakuru : Assemblée
b’inama n’abatware Nationale de Transition
b’abakirisitu bagize uruhare runini
muri urwo rugamba. (Transitional National Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
Ijambo “Imana” ryafashwe nk’iridakwiye kwitirirwa Imana yo
APR : Armée Patriotique Rwandaise
muri Bibiriya kubera ko bivuga ibintu byinshi. Mu Banyarwanda
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Imana byashoboraga kuvuga umugisha (kugira Imana),
Rwandais EDUDJX]D XPXVKZL LPÀ]L \·LQWDPD
LQ\DPDVZD \DNRUHVKHMZH
APROCOMIN:
akana k’intama,Association des
n’ibindi), igiti Commerçants
n’umuntu kubera Indigènes
imico ye myiza
APROSOMA
(ni Imana y’i :Rwanda).
Association pour la Promotion
Abamisiyoneri gatorikaSociale de la
bashyirishijeho
NXQJXIXLMDPERU\·LJLVZD\LUHEXPYDJDNRULGDÀWHXEZDQGX
Masse
ari
ARD ryo rya “Mungu”
: Alliance(mu pour
nyandiko za mbere bavugaga
le Renforcement de laMulungu).
Ariko Abanyarwanda Démocratie (n’Abarundi) bakomeje gukoresha ijambo
Imana bashaka kuvuga ikintu rudasumbwa (kiri hejuru ya
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
byose). Kubera iyo mivugire y’abaturage itahindutse hakurikiyeho
Droits de l’Homme
AREDETWA : Association pour le Relèvement
93
'LDLUHGH6DYHMXLOOHW
Démocratique des Batwa
208
v
n’imirimo y’ubushashakatsi
ACRONYMS AND yakozwe n’Abanyarwanda94, ijambo
ABBREVIATIONS
Imana ryongeye guhabwa agaciro ryongera gukoreshwa mu
___________________________________
nyandiko z’idini.
A.A. : Archives Africaines
Abamisiyoneri bari icya rimwe abihayimana, abakirisitu,
A.G. : Assemblée Générale
abasangiragihugu n’ibyitso by’abakoroni. Hagati y’abapadiri bera
ABAKI
na Karidinari :Lavigerie
Alliancen’Abadage
des Bakiga habaye ukutizerana guhoraho,
ABESC
kwatewe n’impamvu nyinshi : kuba muEvoluant
: Association des Bahutu pour la
madini atandukanye
(abapadiri beraSuppression
bafataga Abadagedes Castes
nkaho ari Abaporoso), kugira
ACR
ubwenegihugu : Association
bunyuranyedes(abamisiyoneri
Cultivateurs ba du mbere
Rwanda benshi
bari Abafaransa)
ADP n’imyumvire
: Alliance ya poritiki
Démocratique y’abamisiyoneri ba
des Peuples
mbere
ADR Abadage babonaga itandukanye
: Alliance pour la Démocratie et la n’iy’ubuyobozi bwa
gikoroni. Réconciliation Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
1XEZRDULNREDULEDÀWHLELEDWDQGXNDQ\D$EDGDJHQ·DEDSDGLUL
AFDL
bera ntibigeze Alliance
: batongana des
mu Forces
myakaDémocratiques
16 bamaranye. pour Bakomejela
kubahana mu Libération
nyungu zabo dubombi
Congo-Zaïre
maze baboneraho gushinga
AGOA : African
imizi y’ubutegetsi bwaboGrowth
mu Rwandaand Opportunity
no kurudahamo Act
ubukungu
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
bashatse. Ababirigi bo, abapadiri bera babafashe nk’abanywanyi
babo
AIMO gakondo kuko
: Affaires bavaga mu gihugu
Indigènes “k’igikirisitu”, kujya
et Main-d’oeuvre
inama byahindutse
AJER kugambana
: Association mu micungire
de la Jeunesse y’igihugu. Hari
Estudiantine
imirimo imwe n’imwe ireba ubuzima bw’igihugu, nk’uburezi
Rwandaise
n’igice cy’ubuvuzi, byabeguriwe byose cyangwa igice cyabyo, bo
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
ubwabo babisabye cyangwa bitewe no kuzuza umubare muke
AM/AP
w’abayobozi ba : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
za koroni.
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT : AssembléeniNationale
Disikuru y’abamisiyoneri irengera ude Transition
Burayi n’iyo gushyigikira
poritiki y’ubukoroni.
(Transitional Abamisiyoneri ntibari bashyigikiye
National Assembly)
gusa
APADEC ubukoroni, nk’uko bikunze kuvugwa,
: Association du Parti Démocrate ahubwo igikorwa
Chrétien
cyabo cyose cyari neza muri gahunda nkuru y’ubukoroni
APR : Armée Patriotique Rwandaise
uko yashyizweho n’imirwa mikuru y’ubukoroni mu izina
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
ry’amajyambere. Amahame yashingiweho mu kwigisha Ivanjiri
ntiyigeze avanaho Rwandais
impamvu nyamukuru zo gushyigikira ibihugu
APROCOMIN:
byabo. Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
¾IsiramuMasse ifatwa ko ibangamiye iyamamazwa ry’Ivanjiri.
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Mu Rwanda, isiramu yazanye n’ubucuruzi mu gihugu. Abarabu
Démocratie
bacuruza abacakara bakikiye u Rwanda, ku ngoma ya Rwabugiri,
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
ariko ntibashobora kurwinjiramo. Intumwa n’amaturo ya Hamed
Ibrahim wacuruzaga Droitsabacakara
de l’Homme n’ibya Said na Saif w’i Mascale,
AREDETWA : Association pour le Relèvement
94
,Q\DQGLNR]D0X]XQJX%%LJLUXPZDPL$QD.DJDPH$]LYXJZDPXULLNLJLWDER
Démocratique des Batwa
209
v
ibwami barabyanze
ACRONYMSbyose.AND
Mohammed ben Khalfan, bitaga
ABBREVIATIONS
Rumaliza, na___________________________________
we yasabye kugirana umubano n’umwami w’i
Rwanda: yanamwoherereje na we amaturo (amasaro, imyenda,
ibyuma)
A.A. ariko: Archives
biba iby’ubusa. Amaze kwirukanwa i Burundi
Africaines
yashatse kuza mu Rwanda ku ngufu, asanga habambiye.
A.G. : Assemblée Générale
ABAKI
Ni ingoma ndage : Alliance des Bakiga
yatumye isiramu ishobora gukwira mu
ABESC
Rwanda : Association
no kuhashinga imizi. des Bahutu
UretseEvoluant
kurekapour la
abacuruzi
b’Abayisiramu Suppression
baza mu Rwanda, des Castes ubutegetsi bw’Abadage
ACR
bwanaborohereje : Association
kuhatura; desbabahaga
Cultivateurs du Rwanda
imirimo nk’abakozi
babo
ADP (abasoda, abakarani,
: Alliance abasemuzi n’abakozi
Démocratique des Peuplesbo mu rugo..)
banaboroherezaga
ADR kuhashinga za butiki
: Alliance pour la Démocratie et la z’ubucuruzi bwabo
muri santere z’ubutegetsi
Réconciliation (Shangi, Kigali, Gisenyi, Bugarama).
Nationale
Bakuraga ibicuruzwa i Tabora n’i Bukoba. Ikindi cyabufashije
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
ni ugukoresha ururimi rw’igiswayire mu kazi k’ubuyobozi,
AFDL
ururimi rwavugwaga : Alliance des Forces
n’abantu bavuye Démocratiques pour lay’u
ku nkengero z’inyanja
Buhinde (barimo Libération
Abayisiramu).du Congo-Zaïre
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6
Abacuruzi $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ba mbere (Abarabu, Abahinde, abazungu
n’abaswayire)
AIMO babungira impu bavuzwe
: Affaires Indigènes i Nyanza kuva mu wa
et Main-d’oeuvre
1901.
AJER Kubera: Association
kujujubya abaturage kenshi,
de la Jeunesse aba na bo bageze
Estudiantine
aho barabikoma cyanecyane mu wa 1904, benshi muri bo
Rwandaise
barishwe. Ubuyobozi bwa gisirakare bwagombye kugabanya
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
umubare w’abanyamahanga binjira mu Rwanda. Byamaze igihe
AM/AP teka ryo
(Itegeko : Arrêté
kuri 7 ministériel/
Werurwe 1906).Arrêté présidentiel
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR
Abamisiyoneri : Association des Musulmans
gatorika n’Abaporoso, au Rwanda
babonaga isiramu ari
ANT
umwanzi : Assemblée Nationale
ubabangamiye bikomeye, de Transition
bagomba kurwanya
bivuye inyuma. Bitandukanye
(Transitional n’iby’Abaporoso,
National Assembly) Abagatorika
bo banarwanyaga
APADEC ubucuruzi bwatumaga
: Association du Parti Démocrate abantu bajya hirya
Chrétien
no hino bashaka amafaranga bigatuma batagerwaho. Ku
APR : Armée Patriotique Rwandaise
bw’abamisiyoneri, Abayisiramu bari ikimenyetso k’iburagaciro;
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
idini ryabo ryafatwaga nk’irya shitani n’iry’ubucuruzi
bw’ubucakara. RwandaisNi yo mpamvu abapadiri bera bamaze igihe
APROCOMIN:
kirerekire Association
bashidikanya guturadesmuCommerçants Indigènes
mugi wa Kigali, bahafataga
APROSOMA
nk’ahantu : Association
h’ingeso pour la Promotion
mbi ku bakirisitu. Sociale
Bahategetswe nade la 95.
rezida
Masse
Isiramu
ARD n’ubucuruzi
: Alliance pour le byagendanaga
Renforcement de byerekanwaga
la
n’abamisiyoneriDémocratie
nk’imbogamizi ikomeye ku kazi kabo ko
guhindura abantu. Ariko bitewe n’umubare muto cyane
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
w’abayisiramu n’uko bari barashyizwe mu kato cyanecyane
Droits de l’Homme
mu bukoroni bw’Ababirigi, byaragaragaraga ko ububi bwabo
AREDETWA : Association pour le Relèvement
95
Rutayisire P., 2009, op.cit. , p.24.
Démocratique des Batwa
210
v
bwari bwarakabirijwe
ACRONYMS ku AND
mpamvu z’icengezamyumvire no
ABBREVIATIONS
gushaka abayoboke. Abacuruzi b’Abayisiramu
___________________________________ bagumye mu
gihugu babonekaga muri za santere z’imigi. Ni yo mpamvu
isiramu
A.A. yabaye cyanecyane
: Archives idini y’umugi. Igihe cy’ubutegetsi
Africaines
bw’Ababirigi (Igihe cya manda n’igihe k’indagizo), igiswayire
A.G. : Assemblée Générale
cyataye agaciro, binezeza abamisiyoneri gatorika. Ababirigi
ABAKI
bavugaga ko: Alliance
igiswayiredes Bakiga n’Abaturarwanda, ni yo
kitavugwa
ABESC Abayisiramu
mpamvu : Association des Bahutu
bahejejwe mu katoEvoluant pour la
igihe kirekire.
Suppression des Castes
ACR Imyivumbagatanyo
4.1.5. : Association no
deskwanga
Cultivateurs du Rwanda
ubuyobozi
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
Mu
ADRgusesengura ibyakozwe
: Alliance pour lan’abaturage
Démocratieabakoroni
et la bamaze
kubitura imbere, hitawe cyanecyane
Réconciliation ku byakozwe n’abazungu;
Nationale
ni ukuvuga impinduka bazanye n’ukuntu bisa n’ibyaboroheye.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Abavuga uruhare runini abakoronijwe bagize, ahanini bibanda
cyanecyane kuAlliance
AFDL : nsinzi des Forces Démocratiques
y’abakoroni pour la yo
n’imyivumbagatanyo
Libération du Congo-Zaïre
kubarwanya bumvikanisha ko urubumbambaga rutafashe
AGOA ngo : African
intwaro Growth
rubarwanye ari and Opportunity Actrworoheye
urubumbambaga
$,'6
abanyamahanga$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
mu kurwigarurira. Ni muri urwo rwego padiri
Arnoux
AIMO ashyira
: Affaires Indigènes etrw’Abanyarwanda
urubumbambaga Main-d’oeuvre avuga ko
umwaduko
AJER w’abazungu utigeze
: Association de laugira ikiwukoma
Jeunesse imbere96.
Estudiantine
Rwandaise
Ikigaragara nuko abashatse kurwanya abazungu batsinzwe
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
rugikubita, igihe k’ibyabereye i Shangi kiraza kuvugwa nyuma.
AM/AP
Ariko : Arrêté
muri iki ministériel/ Arrêté
gihe ntawagarukira présidentiel
ku kuvuga ko guhangana
AMR
n’abazungu : Association
ari des Moniteurs
ugushoza urugamba rw’intwaro durubarwanya
Rwanda gusa.
AMUR intambara
Ntabwo : Association des uburyo
ari yo yabaye Musulmans au Rwanda
bwo kurwanya ibyaduka
ANT
by’abazungu : Assemblée
gusa. Nationale
Habaye indi de Transition
myitwarire n’ibikorwa binyuranye
byari bigamije kwerekana ko batanze
(Transitional gusa
National gutegekwa no guhakwa
Assembly)
n’abazungu,
APADEC ahubwo
: Association du Parti Démocrateubwabo.
banga n’abategetsi gakondo Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Mu gushaka kumenya uko abaturage barwanyije abakoroni ni
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
ngombwa guhuza ibijyanye n’umwaduko w’abazungu n’ibyari
bisanzwe birihoRwandais
(amakimbirane yariho cyangwa ayayabanjirije).
APROCOMIN: Association
Uburyo Abanyarwanda bitwaye des Commerçants Indigènes
imbere y’abanyamahanga
APROSOMAku
byashingiye : Association pour
byari bisanzwe mu la Promotion
gihugu, Sociale
ahubwo de la
babikuruyemo
abazungu . Masse
97
QDHUWVWZDYX]HKDUXJXUX
Démocratique des Batwa
221
v
nyina w’igikomangoma.
ACRONYMS Abagaragu b’uwo mugore bamwitaga
AND ABBREVIATIONS
Muhumuza na___________________________________
Nyiragahumuza ku Banyarwanda muri rusange.
Hari n’aho bamwita Muserekande, nyina wa Biregeya, waburiwe
irengero
A.A. nyuma y’imvururu
: Archives z’Abateke (mu wa 1897-1898). Abandi
Africaines
bamwitaga Nyakayonga, wahoze ari umugore wa Rutarindwa
A.G. : Assemblée Générale
wari waramubyariye umwana w’umuhungu. Hari kandi
ABAKI
n’abavugaga : Alliance
ko Rwabugirides Bakiga
avuye mu gitero k’i Bujinja, yarongoye
ABESC : Association des Bahutu
Muserekande maze agashyingira Nyakayonga Evoluant pour la Ibi
Rutarindwa.
Suppression
bikaba byasobanura urujijodes
ruriCastes
kuri Muhumuza, umugore
ACRRwabugiri: na
wa Association desMuhumuza
Rutarindwa. Cultivateurs du Rwanda
ashobora rero kuba
atandukanye
ADP :na Muserekande.
Alliance Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Guhera mu wa 1903, ubufatanye
Réconciliation Nationale hagati ya Muhumuza
n’abayoboke ba Nyabingi byatumye agira abayoboke benshi.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Guhera mu wa 1905, yakoranije abayoboke be kugira
AFDL : Alliancegikuru
ngo batere ikicaro des Forces Démocratiques
cy’ubwami pour la
maze bahasimbuze
ubwami bwe. Libération du Congo-Zaïre
Ibwami bafashe icyo kifuzo nk’igikomeye maze
AGOA Abadage
basaba : African Growth
kubashafa and Opportunity
gucubya uwo mwanzi. ActAba ariko
$,'6
barabihakanye $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
kubera impamvu zitazwi. Mu gihe bagitegereje
igisubizo
AIMO kirambye, bafashe
: Affaires abasirikare
Indigènes n’ingabo nke ziyobowe
et Main-d’oeuvre
n’umutware
AJER Nturo (wo mudeNdorwa)
: Association na Rwatangabo
la Jeunesse Estudiantine(wo mu
Mutara) maze boherezwa muri Mpororo gufata Muhumuza.
Rwandaise
Iyo mitwe ibiri y’ingabo yageze ku kifuzo cyayo (muri Nyakanga
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
1905) maze bazana uwateje iyo myivumbagatanyo i Kigali kwa
AM/APaho yamufungiye
Kandt : Arrêté ministériel/
igihe gito. Arrêté présidentiel
Abenshi mu Banyarwanda
AMR
batekereje ko:ubutegetsi
Association des Moniteurs
bw’Abega buri mu du Rwanda Kugira
marembera.
AMUR
ngo bagabanye: Association
ibyo bihuha desno
Musulmans
guhumuriza auibwami,
RwandaKandt
ANT
yohereje : Assemblée
Muhumuza Nationale de Transition
i Bukoba.
(Transitional National Assembly)
Mu gihe Muhumuza
APADEC yagendaga
: Association agiraDémocrate
du Parti imbaraga (1905),
Chrétienuduce
twegereye Mpororo twabaga ku nkeke twaterwaga na Basebya
APR : Armée Patriotique Rwandaise
n’ingabo ze z’Abatwa. Nyina wa Basebya yitwaga Nyirantwari.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Se ntabwo yari azwi. Basebya yabanje kuba umugaragu wa
Rutarindwa nyumaRwandais
aba uwa Cyaka, wishwe muri Mata 1904.
APROCOMIN: Association des Commerçants
Ntiyakundaga Abega bishe shebuja. Indigènes
Basebya n’Abatwa be bari
APROSOMA
barashinze : Association
ibirindiro pour lacya
mu gishanga Promotion Sociale de n’ibyo
Rugezi, bagatungwa la
banyagaga abagenzi,
Massehamwe n’amaturo bahabwaga n’abaturage
baho
ARD ku bwoba. Ibwami bari
: Alliance pourbahangayikishijwe
le Renforcementna deBasebya
la atari
ukubera gusa ibyo yangizaga
Démocratie ahubwo ari no gutinya ko yazishyira
KDPZHQD0XKXPX]DZDULXÀWHLELULQGLURKDÀ\D5XJH]L
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Mu wa 1905, Droits
ingabo de l’Homme
z’umwami ziyobowe na Ruhararamanzi,
zateye ibirindiro bya Basebya arikoRelèvement
AREDETWA : Association pour le ntibagira icyo bageraho.
Démocratique des Batwa
222
v
Izo ngabo ntizashoboraga
ACRONYMSgufata AND Abatwa aho bari mu gishanga
ABBREVIATIONS
cyabo. Nyuma___________________________________
y’icyo gitero, Basebya yaramenyekanye cyane
birenga Rugezi bigera mu Buberuka, i Bumbogo no mu Ndorwa.
Bamwe
A.A. mu batware
: Archives ntibagaragazaga
Africaines ko bamushyigikiye ku
mugaragaro ariko bakamwoherereza amaturo rwihishwa
A.G. : Assemblée Générale
bigaragaza ko bemera ubutware bwe. Basebya nta mugambi
ABAKI : Alliance des Bakiga
ZRNXJHUDPXJLKXJXKDJDWL\DULDÀWH<DVKDNDJDNZLJDUXULUD
ABESC k’igihugu
akarere : Association
kari mudes majyaruguru
Bahutu Evoluant pour la
ya Nyabarongo,
Suppression
akarekera Musinga amagepfo.des Castes
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
Musinga
ADP yiyambaje Abadage
: Alliance mu kurwanya
Démocratique Basebya. Kandt
des Peuples
yemera
ADR kumutera inkunga mu wa 1909. Ariko
: Alliance pour la Démocratie et la nyuma kubera
LPSDND \DUL DÀWDQ\H NX PELEL
Réconciliation ]·LJLKXJX KDPZH Q·$EDELULJL
Nationale
n’Abongereza) ahitamo gusubika igihe cyo gutera. Abadage
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
bashakaga kwereka ibindi bihugu by’abakoroni ko amajyaruguru
AFDL : Alliance
yose yari mu maboko yades ForcesIntambara
Musinga. Démocratiques pour la
kuri Basebya yari
ibangamiye uwo Libération
mugambi.du Congo-Zaïre
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6
Mu wa 1911,$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
mu gihe akanama mpuzamahanga gashinzwe
gushyiraho
AIMO imipaka
: Affaireskarangizaga
Indigènes etimirimo yako, Muhumuza
Main-d’oeuvre
yongeye
AJER kugaragara ayoboye
: Association deizindi ngabo zarwanyaga
la Jeunesse Estudiantineabazungu.
Ibi ni nyuma yo gucika gereza y’i Bukoba maze akagaruka
Rwandaise
i Mpororo. Yasubiranye ubutegetsi bwe abifashijwemo
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
na Basebya, hamwe na Ndungutse. Ibitero n’iterabwoba
AM/AP : Arrêtébyibasiraga
by’abamushyigikiye ministériel/abashyikiranaga
Arrêté présidentiel
n’abazungu
AMR
(Abadage : Association Icyo
n’abamisiyoneri). des Moniteurs
gihe abantudu Rwanda
benshi bahungiye
AMUR
mu Buganda.: Association des Musulmans au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
Kandt yongeye (Transitional
gushaka gufataNational
Muhumuza ariko biba iby’ubusa.
Assembly)
Ni nyuma
APADEC y’igitero cyagabwe n’ingabo zivanze
: Association du Parti Démocrate Chrétien z’Abongereza
n’Abadage, boherejwe n’akanama mpuzamahanga gashinzwe
APR : Armée Patriotique Rwandaise
gushyiraho imipaka, mu Kuboza 1910; yarafashwe, maze
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
mirongo ine mu ngabo ze ziricwa.
Rwandais
APROCOMIN:
Mu wa 1912, Association
amajyaruguru des Commerçants
yiboneye umutware Indigènes
mushya
APROSOMA :Uyu
Ndungutse. Association
yemereye pour la Promotion
abaturage bahoSociale de la
ko azabakiza
abatware boherezwa
Massen’ibwami, gukuraho uburetwa bazanye no
kwirukana
ARD abatware bigaruriye
: Alliance pour le ubutaka gakondo.
Renforcement de Birashoboka
la
ko Ndungutse Démocratie
yarwanye mu ngabo za Muhumuza. Yakijije
amagara ye we na Basebya aho bafatiye ikitso cyabo. Aba
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
bombi bashinze ibirindiro byabo muri Rugezi. Birashoboka ko
Droits de
Ndungutse akomoka l’Homme Abaturage b’amajyaruguru
i Mpororo.
AREDETWAnk’uwaje
bamufataga : Association
aturukapour le Relèvement
ahandi.
Démocratique des Batwa
223
v
Ndungutse yashingiraga
ACRONYMS AND ubutware bwe kuri Muhumuza
ABBREVIATIONS
wafatwaga rimwe nk’umugore w’umwami Rwabugiri, ubundi nka
___________________________________
Nyakayonga umugore wa Rutarindwa. Yabushingiraga kandi
kuri
A.A. Rwabugiri yiyitiriraga
: Archives kuba umuhungu. Benshi bamufashe
Africaines
NRNR QN·XPZDPL NDQGL QD ZH QL NR \LIDWDJD DÀWH LQJRPD \H
A.G. : Assemblée Générale
y’ubwami, ikamba, abamugaragira, n’ibindi. Ntabwo yarwanyaga
ABAKI ahubwo
ubwami : Alliance des Bakiga
yarwanyaga Musinga ku giti ke wafashe ubwami
ku buryo butemewe. Ndungutse Bahutu
ABESC : Association des Evoluant pourbenshi
yagize abamushyigikiye la
Suppression des Castes
NXJHUDQRPXGXFHXEZDPLEZDULEXVDQ]ZHEXÀWHPRLPL]LQNR
ACRBuberuka,
mu : Association
mu Bumbogo, des
muCultivateurs
Busigi no mudu Rwanda
Buriza.
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
Abo
ADR mu majyaruguru
: Alliance agana
pour lauburengerazuba (mu Bukonya,
Démocratie et la
mu Buhoma no mu Bushiru) Nationale
Réconciliation bashyigikiye Ndungutse, ntibari
bitaye ko ashaka kuba umwami. Rukara umutware w’Abarashi
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
QD ZH \DUL NX UXKDQGH UZ·DELJRPHWVH NXNR \DUL DÀWDQ\H
AFDL :
ikibazo n’ibwamiAlliance
aho des Forces Démocratiques
bashakaga kumufata kuberapourkwica
la
padiri Lupias: Libération du Congo-Zaïre
icyaha atagizemo uruhare. Uretse ibyo, Rukara
AGOA mu ruhame
yitaga : African Growth and
Ndungutse Opportunity
umubeshyi kuberaAct
ko yiyitaga
$,'6 wa Rwabugiri.
umwana $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Abatware gakondo babonye ko bikwiye
kwifatanya
AIMO n’uwo
: Affaires Indigènes (Ndungutse)
munyamahanga kugira ngo bikize
et Main-d’oeuvre
abatware
AJER b’Abatutsi babakaga
: Association andi makoro.
de la Jeunesse Amakimbirane
Estudiantine
hagati y’abatware gakondo yatumaga batumvikana ku muntu
Rwandaise
umwe ukwiye kubayobora. Ndungutse yabigezeho abemerera
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
kubakemurira ibibazo anigarurira ubushobozi bwa Nyabingi100.
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR
Ukwigomeka : Association
kwa Muhumuza des Moniteurs
kwibasiraga du Rwanda
abazungu. Ndungutse
AMUR
we : Association
yashatse kwikuraho desyo
iyo sura Musulmans au Rwanda
kwanga abazungu. Ku nshuro
ANT
nyinshi : Assemblée
yoherereje abapadiriNationale
b’i Rwazade Transition
n’i Nyundo impano.
Yanashyizeho intumwa yagombaga
(Transitional National guhora imugezaho ibibera
Assembly)
muri
APADEC misiyoni kandi ategeka ingabo ze kudahohotera
: Association du Parti Démocrate Chrétien abagana
misiyoni. Abapadiri ntibizeraga ko koko Ndungutse yabayobotse.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Banze impano ze maze banabuza abayoboke babo kwifatanya
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
n’abigometse. Ku mugaragaro bavugaga ko kutamushyigikira
Rwandais yari afatanije na Rukara.
biterwa n’uko Ndungutse
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA
Ndungutse : Association
kandi yashatse pour la Promotion
kubonana Sociale
n’abazungu de la
(abaha inka)
abasezeranya kumvikana
Masse na bo. Nta n’umwe mu bayoboke be
washidikanyaga
ARD ku cyo Ndungutse yari agamije. Ayo
: Alliance pour le Renforcement de yari
la amayeri
yo kurwana urugamba.Démocratie Ndungutse yashakaga gukoresha
abazungu mu kwigizayo Musinga. Nyuma yo gutsinda Musinga
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
akigarurira igihugu cyose, yari guhindukira agakemura n’ikibazo
Droits de l’Homme
,PLJDQL\DYXJDJDXEXEDVKD\DULD¿WHEZRJXWVHPEDXPZDQ]LDNRUHVKHMHLQGZDUD
AREDETWA : Association pour le Relèvement
100
JXKLQGXNL]DLP\DPEL\¶XPZDQ]LJXKLQGXUDDPDVDVXPRDPD]LHWF
Démocratique des Batwa
224
v
cy’abazungu. ACRONYMS
Gushyira hamwe
AND kwa Ndungutse, Muhumuza,
ABBREVIATIONS
Rukara na Basebya byaramenyekanye cyane. Abakoreshejwe
___________________________________
akazi k’agahato n’akandi karengane, bafataga Ndungutse
nk’ikimenyetso
A.A. cyo kwigomeka.
: Archives Abatwa bo mu Bugoyi bamufataga
Africaines
nk’uwakomeje ibikorwa bya Muhumuza.
A.G. : Assemblée Générale
ABAKIMata 1912,
Muri : Alliance des Bakiga
Ndungutse yari amaze kwigarurira intara
ABESC : Association des Bahutu Evoluant
ziri hagati y’ibiyaga bya Burera-Ruhondo na Rugezi,pour la mu
naho
magepfo yageraga Suppression
ku muhandades Castes
Kigali-Ruhengeri. Abaturage
ACR
bo mu turere: twa
Association des Cultivateurs
Busigi, Buriza, du Rwanda
Bumbogo, Kibari, Bukonya,
Buhoma
ADP n’u: Alliance
Bushiru Démocratique
bari baramuyobotse. Mu tundi turere
des Peuples
bamuvugaga
ADR : Alliance pour la Démocratie et lahose. Ntiyari
neza. Amaturo bamutura yavaga
akeneye gukoresha ingufu ngo Nationale
Réconciliation abone ibyo ashaka. Yarwanyaga
gusa abatware b’Abega n’ababashyigikiye b’Abatsobe: aya moko
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
yombi yari yaragize uruhare rukomeye mu ihirikabutegetsi ryo
ku Rucunshu, Alliance
AFDL : kandi ni des
ryo Forces Démocratiques
ryari ryaragize pour lamu
uruhare runini
Libération
guhamya ubutegetsi du Congo-Zaïre
bw’ibwami. Mu majyaruguru abatware
AGOA
b’Abatutsi : African
benshi Growth
bahisemo and Opportunity
guhungira mu magepfo. Act
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Hari
AIMO abatware : bakomeye bemeraga ubwigomeke
Affaires Indigènes bwa Ndungutse.
et Main-d’oeuvre
Abatware
AJER babiri b’Abanyiginya,
: Association KanumaEstudiantine
de la Jeunesse na Bandora ngo
bari baramwoherereje amaturo kandi bavugaga ko biteguye
Rwandaise
kumwemera. Kubera gutinya ko Abanyiginya bamugambanira,
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Musinga yongeye kwitabaza Abega, yashakaga ubundi
AM/AP
kwitandukanya : Arrêté
na bo.ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR
Umwami : Association
yohereje des Musulmans
Ndengabaganizi kujya au Rwandaubwo
kurwanya
ANT
bwigomeke. : Assemblée
Asaba Nationale
n’Abadage kumuhade Transition
ingabo zo gufasha ize. Ni
Gudovius wari (Transitional
ushinzwe icyo kibazo
National kuko Kandt atari ahari. Yari
Assembly)
ahanganye
APADEC n’uko Ndungutse yari amaze
: Association du Parti Démocrate kuba icyamamare
Chrétien mu
baturage n’ukuntu yivuguruzaga mu mibanire ye n’abazungu
APR : Armée Patriotique Rwandaise
(yavugaga rimwe ko ashyigikiye Muhumuza, ubundi agasaba
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
gufatanya n’abazungu) ndetse n’uko ibwami bari batangiye
gukuka umutima. Rwandais
Imikorere ya mbere ya Godovius yabanje
APROCOMIN: Association
kujijisha ibwami. Yemeye amaturo des Commerçants
ya NdungutseIndigènes
kandi na
APROSOMA
we arayamuha.: Association pourk’ibwami
Yanga ikifuzo la Promotion Socialebamutera,
cyo guhita de la
anabuza ingabo z’ibwami guhita bashoza urugamba. Ndetse
Masse
asa
ARD n’ugenda : Allianceku
buhoro mpamvu
pour zitumvikanade
le Renforcement neza,
la ashinga
LELULQGLUR ELQHDémocratie
JXVD KDÀ PX QNHQJHUR ]·LQWDUD \D 1GXQJXWVH
Gudovius yaba yarashatse gushyigikira Ndungutse no kurwanya
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Musinga? Yaba yari ategereje amabwiriza? Umwami yagize
ubwoba cyane Droits de l’Homme
kuko yatinyaga Gudovius washakaga kumuvana
AREDETWA
ku butegetsi. : Association pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
225
v
Mu ntangiriro za 1922, AND
ACRONYMS Gudovius yiyemeza gutera uwo
ABBREVIATIONS
mwigomeke. Yumvise ko ashumbirijwe kandi wenda ashaka no
___________________________________
kwikiza inshuti imuteza ibabazo, Ndungutse atanga Rukara,
amuha
A.A. Abadage (tariki yaAfricaines
: Archives 6 cyangwa ya 7 Mata ). Ariko Gudovius
ntiyahindura gahunda ye. Tariki ya 8 Mata yinjira mu bwatsi
A.G. : Assemblée Générale
bwa Ndungutse, atera urugo rwe, yifashishije abasirikare be
ABAKI z’ibwami
n’ingabo : Alliance desku
zigera Bakiga
3000. Abarwanyi ba Ndungutse
bagera nko kuri 50 barahagwa.Bahutu
ABESC : Association des Evoluant
Hari n’abavuga kopour la
Ndungutse
Suppression
ubwe ari ho yaba yaraguye. des Castes
Ariko hari ayemeza ko yashoboye
ACR
guhungira : Association
Uganda. desbyose,
Ibyo ari byo Cultivateurs
yaba yaridu Rwanda
yapfuye cyangwa
yari
ADPakiriho, Ndungutse
: Alliance kuva yaterwa ntiyongeye
Démocratique guhangayikisha
des Peuples
Musinga.
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
Gudovius azenguruka uturere twose twari twarashyigikiye
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Ndungutse ashaka kuduhana. Abasikare n’ingabo bajya mu
AFDL :
Buberuka, hanyumaAlliance des Forces
berekeza Démocratiques
mu Bushiru. Bagarukapour la
berekeza
mu Burasirazuba, Libération
banyuze dumu
Congo-Zaïre
Bukonya no mu Kibari. Tariki
AGOA
ya 5 Gicurasi: African Growth and
1912, Gudovius Opportunity
yandikira Actb’i Rwaza
abapadiri
$,'6
ababwira ko $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
igihugu cyongeye kugarukamo amahoro. Ariko
mu
AIMO by’ukuri utwo turere
: Affaires twose twari
Indigènes twayogojwe n’abasirikare
et Main-d’oeuvre
n’ingabo
AJER z’ibwami zahanyuze.
: Association Mu gihe Estudiantine
de la Jeunesse ingabo zagaruraga
umutekano mu majyaruguru, intasi y’ibwami irangira Abadage
Rwandaise
aho Basebya yari yihishe. Shefu Rwubusisi amusaba ko bahura
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
ngo kuko yifuzaga kumugezaho ubutumwa bw’ibwami. Agenda
AM/AP
aherekejwe : Arrêté ministériel/
n’abasirikare Arrêté présidentiel
bane biyoberanyije, bafata Basebya
AMR
aza : Association
kuraswa bitegetswe des Moniteurs du Rwanda
na Gudovius.
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANTnyuma mu
Uwa : Assemblée Nationale de Rukara
bigomeke b’amajyaruguru, Transition
yaje kuraswa na
Gudovius tariki(Transitional
ya 18 Mata muNational
Ruhengeri. Yari yahamwe n’icyaha
Assembly)
F\RNZLFD3DGLUL3/RXSLDVDKDEZDLJLKDQRF\RNZLFZD0EHUH\R
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
kuraswa yari yashoboye kwica na we umusirikare wari umuyoboye.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Umurambo we werekwa umunsi wose abaturage ngo babone uko
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
bajya batinya ubucamanza bw’abazungu. Ariko ntibyabuza ko
Rwandais
abaturage basigarana indi sura ya Rukara ; bamufashe nk’intwari
yashoboye kwisasira umwanzides
APROCOMIN: Association Commerçants
mbere Indigènes
yo kuraswa.101
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Nyuma y’icyo Masse gitero, abatware bari barahunze bagarutse mu
bwatsi
ARD bwabo, bazanye n’abagaragu
: Alliance babo bagombaga
pour le Renforcement de la kuyobora
ku buryo butaziguye. Ndetse
Démocratie Umwami yohereza abamuhagararira
PXWXUHUHWXWDULWXEDÀWHQNRPX%XPERJRQRPX%XNRQ\D
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Biza kugera nyuma ko ubwigomeke bwashakaga kugabanya
Droits de l’Homme
&KUpWLHQ-3©/DUpYROWHGH1GXQJXWVHªLQ5HYXHIUDQoDLVHG¶KLVWRLUH
AREDETWA : Association pour le Relèvement
101
kuvuga ko nyirabayazana
A.A. ari ubutegetsi bwaho, cyanecyane
: Archives Africaines
Kapiteni Van Aerde wayoboraga igice cy’uburengerazuba111 na
A.G. : Assemblée Générale
Bwana Lignon wari adiminisitarateri w’iyo ntara, kuko nta cyo
ABAKI ngo bagoboke
bakoze : Alliance
abodes Bakiga
baturage kandi abo bayobozi bombi bari
ABESC : Association des
112 Bahutu Evoluant pour la
EDELÀWL\HXEXVKRER]LEZLQVKL . Ni yo mpamvu yateye Komiseri
Suppression
gushyiraho Mortehan des Castes
ngo ayobore iyo teritwari yari mu kaga.
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
Yavuze
ADP kandi :ko bari baratumije
Alliance Démocratiqueibiribwades n’imbuto
Peuples muri Walikale
na
ADR Masisi kugira ngo barengere abashonji
: Alliance pour la Démocratie et la b’i Bugoyi. Hanyuma
yahagaritse ibyo gushaka abikorezi,
Réconciliation kuko abaturage babaga mu
Nationale
mutekano muke n’umutima uhagaze.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL :
Za Misiyoni n’abayoboziAlliance b’Ababirigi
des Forcesbatangira
Démocratiques gutabara pour la
abashonje
batanga imyaka Libération
yaguzweduahari Congo-Zaïre
hadashonje cyane, kandi
AGOA
banavuza : African
abarwayi Growth and
bafashwe Opportunity
n’indwara z’ibyorezo Act(macinya,
$,'6 n’ibindi).
ubushita $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Adiminisitarateri Mortehan yavuze ababaye ko
abamisiyoneri
AIMO bifashishije iyo nzara et
: Affaires Indigènes maze bakwiza idini ryabo mu
Main-d’oeuvre
gihugu.
AJER “Igice :kinini k’inkunga
Association debari babonye yahawe
la Jeunesse Estudiantinegusa igice gito
F\·DEDWXUDJHDULERE·DEDNLULVLWXµ$EDWDULDEDNLULVLWXEDWX\HKDÀ
Rwandaise
ya misiyoni bagombaga kujya ku Gisenyi gufatayo imfashanyo.
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP y’ubuhinzi
“Imirimo : Arrêté ministériel/
yakoreshwaga Arrêté naprésidentiel
ba nyakubahwa
AMR
b’abapadiri na: Association
yo ntiyagenzedes Moniteurs
neza”. Aho guhinga du Rwanda
ahantu hanini
AMUR
hagaragara, : Association
igice des Musulmans
kinini cy’abaturage cyahabwaga au Rwandainkunga ya
ANT mu gukorera
Leta : Assemblée
gusa intoke Nationale
za keradebeneTransition
zo bari barapfuye
cyangwa barasuhutse. (Transitional Yongeyeho
National ko abamisiyoneri bari
Assembly)
EDÀWHPR
APADEC LQ\XQJX
: Association du Parti DémocrateL]R
%DWXQ]H DEDQWX EDER PXUL QWRNH EDUL
Chrétien
bizeye ko bazazegurirwa zikaba izabo burundu mu gihe bene
APR : Armée Patriotique Rwandaise
zo ba mbere bazaba batagarutse: ibyo kandi byari binyuranije
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
n’umuco w’igihugu113.
Rwandais
110
/HWWUHDX0LQLVWqUHMXLQ
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
111
0XULXUZRUZDQGLNR6WHYHQ\RKHUHUHMH.RPLVHULZ¶XPZDPLZ¶$EDELULJL0XULUD-
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
SRUR]H]RPX.XER]D0XWDUDPD*DVK\DQWDUH.RPDQGDZ¶DNRJDFHQWD
Masse
F\R DYXJD NX ELED]R ELM\DQ\H Q¶LELULEZD QXEZR \DUL DWX\H NX *LVHQ\L .XUL 6WHYHQ
ARD
©XNR QL : Alliance
XNZLUHQJDJL]D pour le
NXWDEDEDULUZDª Renforcement
©ELUDJDUDJDUD de%ZDQD
UHUR NR L\R la 9DQ$HUGH
DPHQ\HVKDKDNLULNDUHLELED]RELULPX%XJR\LQDULNZLKXWLUDJXWDQJDLE\RQDVDEZDJD
Démocratie
E\RVHNXJLUDQJRLELED]RELNHPXNHª6WHYHQNXUL.RPLVHULZ¶XPZDPLZ¶$EDELULJL
ARDHO
112 : Association Rwandaise pour la Défense des
1N¶XNR0RUWHKDQDELYXJD%ZDQD/LJQRQ\DKLVHPRJXKLWD\RKHUH]DNXULPLVL\RQL
Droits de l’Homme
\D1\XQGRLP\HQGDLELULEZDLPEXWRQ¶LELNRUHVKR\DUL\DKDZH<LED]DJDDKRLE\R
ELQWXE\DKHUH\HLEDUXZD\D0RUWHKDQ\RKHUHUHMH5H]LGDWDULNL1]HUL
AREDETWA : Association pour le Relèvement
113
Lettre de Mortehan au Résident, 18 septembre 1917.
Démocratique des Batwa
233
v
Inzara ya 1916-1918
ACRONYMSyatewe n’ikibazo kidaturutse ku
AND ABBREVIATIONS
Banyarwanda,___________________________________
ikomezwa n’imvura y’imbusane mu bihe byayo
hiyongeraho kutita ku bintu by’ubuyobozi bwa gikoroni
n’umugogoro
A.A. :w’imirimo
Archivesubuyobozi
Africainesgakondo byakaga abaturage.
A.G. : Assemblée Générale
c. Ubuyobozi bwa gisirikare kuva mu wa 1916
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESCbyavuzwe
Nk’uko : Association
haruguru,des Bahutuntabwo
bigitangira Evoluant pour la
u Bubirigi bwari
Suppression des Castes
EXÀWHJDKXQGD\RJXVK\LUDKRXEXWHJHWVLEZDERPXULWHULWZDUL
ACR zo mu: Association
ndage burengerazuba desbw’Afurika.
Cultivateurs U du Rwanda
Bubirigi bumaze
gufata
ADP u Rwanda, bwashatse
: Alliance kuyoborades
Démocratique icyo gihugu mu gihe
Peuples
hagitegerejwe
ADR : Alliance pour la Démocratie et la zagombaga
ko intambara irangira. Izo teritwari
kuzakoreshwa nk’ikimenyetso
Réconciliation gifatika
Nationalemu mibonano yagombaga
kuba nyuma y’intambara.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL :
U Rwanda rugifatwaAlliancemu deskwezi
Forceskwa Démocratiques
Gicurasi 1916, pour la
ingabo
Libération
z’Ababirigi zarwanaga du Congo-Zaïre
zasimbuwe n’ingabo zo kuhayobora.
AGOA
Ubuyobozi : Africanbwa
bukuru Growth and Opportunity
gisirikare bw’AbabirigiAct bwo muri
$,'6 ndage
Afurika $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
y’u Burengerazuba (Rwanda-Burundi n’igice
cya
AIMO Tanganyika) bwongerwagamo
: Affaires Indigènes et ingufu za Komiseri mukuru
Main-d’oeuvre
Z·XPZDPL
AJER ZDVK\L]ZHKR
: Association de Q·XPZDPL
la Jeunesse Z·$EDELULJL
EstudiantineZDUL XÀWH
LNLFDUR L .LJRPD -3 0DOIHW\ QL ZH ZD PEHUH ZDKDZH XZR
Rwandaise
mwanya. Yakoranaga bitaziguye na minisitiri wa Koroni i
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Buruseli, atabanje kunyura kuri guverineri wa Kongo mbirigi.
AM/AP
Yari ashinzwe : Arrêté
kunyuzaministériel/
ibintu byose Arrêtémuprésidentiel
buryo, kubahiriza
AMR
umutekano : Association
rusange muri des Moniteurs
teritwari du Rwanda
no kuziyobora mu gihe
AMUR
hagitegerejwe : ko
Association
intambarades Musulmans
irangira, hakabahoau Rwanda
amasezerano
ANT
y’amahoro. : Assemblée Nationale de Transition
(Transitional National Assembly)
Mu
APADECgihe hagitegerejwe
: Associationiyo mibonano,
du Parti DémocrateJenerari Tombeur
Chrétien
yahawe amabwiriza ko kwakira ubuyoboke bw’abaturage
APR : Armée Patriotique Rwandaise
batsinzwe ndetse no “kubategeka”. Kugira ngo abasirikare
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
babone ikibatunga, u Rwanda rwagabanijwemo ibice bibiri
ELWDQGXNDQ\HRwandais
LJLFH F\·XEXUHQJHUD]XED JLÀWH LNLFDUR JLNXUX
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
NX*LVHQ\LQ·LJLFHF\·XEXUDVLUD]XEDJLÀWHLNLFDURL.LJDOL,E\R
APROSOMA
bice : Association n’urwego
byombi byayoborwaga pour la Promotion Sociale
rwa gisirikare ruri de la
i Gitega.
Ibyo bice byariMasse
bigabanijemo amaposita ya gisirikare ashinzwe
JXNXULNLUDQLUDKDÀDEDWXUDJHKLIDVKLVKLMZHDEDWZDUHE·LPLVR]L
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
cyangwa abahagarariye
Démocratieabatware bakuru ku rwego rwa poritiki.
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
%D RÀVL\H QD VX]RÀ\H E·$EDELULJL EDVKLQ]ZH LPLWHJHNHUH
bahisemo uburyo Droits de l’Homme
bwo kuyobora batanyuze kuri Musinga
n’ibwami babonaga, byabapour
AREDETWA : Association le Relèvement
ukuri cyangwa kutaba ko, ari
Démocratique des Batwa
234
v
ikintu kibabangamiye.
ACRONYMS Bagombaga kunyura iruhande mu
AND ABBREVIATIONS
gihe bagitegereje ko bivanwaho burundu.
___________________________________ Nyanza yari mu
gice cy’uburengerazuba . Raporo ya mbere y’ubuyobozi yo
114
muri
A.A. icyo gice ni iyo muAfricaines
: Archives Kwakira 1916, nyuma gato y’insinzi
y’Ababirigi. Iyo raporo yerekanaga uko ibintu byari byifashe ku
A.G. : Assemblée Générale
maposita yose: ku Gisenyi (sheferi ya Rwakadigi na Rwanuma),
iABAKI
Rubengera, :iAlliance
Nyanza, des Bakigana Ruhengeri. Iyo umuntu
Cyangugu
ABESC iyo raporo,
asomye : Association
agira ngodes BahutuwaEvoluant
umwaka pour lahari
1916 warangiye
amahoro ahagije.Suppression
Impungenge deszonyine
Casteszivugwa mu Ruhengeri
ACR abaturage
aho : Association
baho, nk’uko des Cultivateurs du Rwanda
bisanzwe, batari bishimiye
gukandamizwa
ADP n’abanyamahanga.
: Alliance Démocratique Ahandi byagendaga neza
des Peuples
ndetse
ADR no mu Bugoyi hari nyamara inzara
: Alliance pour la Démocratie et la ya Rumanura ica
ibintu. Ariko muri iyo raporo icyo
Réconciliation cyago k’inzara nticyavugwaga,
Nationale
raporo yavugaga ko ibintu byose bimeze neza.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Ibyabonekaga Alliance
AFDL : i Nyanzades Forces Démocratiques
byerekana neza ukuntu ibintu pourbyarila
bidafututse mu Libération
minsi ya du Congo-Zaïre
mbere y’ubutegetsi bwa gisirikare.
AGOAraporo :ya
Muri African
mbereGrowth
(1916) and Opportunity
umukuru w’ipositaAct y’i Nyanza
$,'6
yerekanaga $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ko yishimye ku buryo busesuye, nta mpungege
Musinga
AIMO yari amuteye. Ariko muriet
: Affaires Indigènes raporo yakurikiyeho, ibintu
Main-d’oeuvre
byarahindutse.
AJER Muri raporo
: Association deyo muri Gashyantare
la Jeunesse Estudiantine 1917, igice
cy’uburengerazuba cyabonekagamo ko mu gihe abaturage bari
Rwandaise
bahugiye mu mirimo basabwaga kandi bayishimiye ndetse
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
banayikorana umwete, Musinga we yirengagizaga nkana
AM/AP w’abategetsi
umurimo : Arrêté ministériel/
ba gisirikare.Arrêté présidentiel
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
Nyamara
AMUR nyuma y’itariki yades
: Association 19 Musulmans
Gicurasi 1916, au hagiye
Rwanda havuka
ibibazo
ANT hagati ya Musinga n’abo bayobozi
: Assemblée Nationale de Transition bashya. Ni muri
urwo rwego, nyuma yuko Nyanza ifatwa, iposita y’ubugenzuzi
(Transitional National Assembly)
yaho yasabye ko bayiha indugaruga zari zarezwe n’umuhungu
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
w’umutware Bushaku kuba zarahiriwe kandi zigahishwa na
APR
Musinga. : Armée
Ariko Patriotique
mu by’ukuri Rwandaise
byasaga naho indugaruga zari
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
]DUDWDE\HLPEXQGD]D]RKDÀ\D1\DQ]DKDQ\XPD]LNLYDQJDYDQJD
na rubanda115. Rwandais
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
Mu rwego rwo gushakisha imbunda, higeze kuba ikibazo hagati
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
\D0XVLQJDQD.DSLWHQL3KLOLSSLQVKHIXZ·LSRVLWD\D1\DQ]DQD
Masse
.RPDQGDZ·LJLFHF\·XEXUHQJHUD]XED$EREDRÀVL\HERPELEDUL
ARD
barahagurukiye : Alliance
kwikoma pour le Renforcement
Musinga, agashaka de la
gutanguranwa
Démocratie
114
%LJDUDJDUDNR LQ\DQGLNR]DSRVLWD\D6DYH ]LGDKDULNXEHUDZHQGD NR 'H &OHFN
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
\D]LFL\HNXEHUDLNLED]RF\DSDGLUL+XQW]LQJHU8UXQLXUXJHURUXJDUDJDUDUZ¶XPXQWX
Droits de l’Homme
ZD.LUL]L\DZLYDQ]HPXELNRUZDE\D/HWD
.DJDPH$8QDEUpJpGHO¶KLVWRLUHGX5ZDQGDGHj(GLWLRQVXQLYHUVLWDLUHV
AREDETWA : Association pour le Relèvement
115
UZDQGDLVHV%XWDUHS
Démocratique des Batwa
235
v
ngo amukomeACRONYMS
imbere. Basabye
ANDMusinga gutanga imbunda yari
ABBREVIATIONS
DÀWHDEDKD3KLOLSSLQDUD]DQJDDWHJHNDNRED]DQDQ·L]LQGL
___________________________________
Komanda w’iburasirazuba yatanze raporo ivuga ko hari ibihuha
bivuga
A.A. ko Musinga yaba
: Archives yaroherereje umwami w’i Karagwe,
Africaines
Kashushuro, imbunda 25. Gihamya yatanze ni umubano mwiza
A.G. : Assemblée Générale
wagaragaraga hagati yabo bombi n’intumwa zabo. Umutware
ABAKI : Alliance des Bakiga
*DVD]LZ·L&\DQJXJX\DNHWVZHNXEDDÀWHLPEXQGD]DMHNXED
ABESC
gusa : Association
enye zatanzwe des Kandi
n’Ababirigi. Bahutu
ntaEvoluant pour
kimenyetso la
na kimwe
kerekanaga koSuppression
Musinga yabadesyarahawe
Castes imbunda n’Abadage
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
F\DQJZDQ·DEDQGLDNDED\DED\DULDÀWHLQWZDURQ\LQVKLQN·XNR
babyemezaga.
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
1XEZR QWD NXUL EDUL EDÀWH XPXNXUX
Réconciliation NationaleZ·LSRVLWD QD .RPDQGD
EHPHUD EDGDVKLGLNDQ\D NR 0XVLQJD DÀWH XPXJDPEL
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
w’ubugambanyi. Hatangira imvugo ikarishye hagati yabo
AFDL : Alliance
n’ibwami, baregaga des Forces
kuba baragumye Démocratiques
kwikundira pour la
Abadage.
Muri ibyo byose Libération du Congo-Zaïre
impuha nyinshi zaravuzwe n’udukorwa duto
AGOA
WXJDKDEZD : African
LQWHUD Growth
LNRPH\H %Dand Opportunity
RÀVL\H Act
E·$EDELULJL EHPH]DJD
$,'6
NR $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
0XVLQJD DÀWH LQWZDUR ]LNDELMH QL \R PSDPYX EDVKDNDJD
kumwikiza.
AIMO Babigirwagamo inama
: Affaires Indigènes n’abamisiyoneri gatorika
et Main-d’oeuvre
EDQJDJD
AJER XUXQXND 0XVLQJD
: Association de laF\DQHF\DQH 3DGLUL +XQW]LQJHU
Jeunesse Estudiantine
wabaga i Save. Musinga yanarezwe kuba yigwizaho intwaro
Rwandaise
z’Ababirigi azibye mu mangazini zabikwagamo.
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
0XUL*DVK\DQWDUH.DSLWHQL3KLOLSSLQ\DVK\L]HPXUZHJR
AMRhejuru ikibazo
rwo : Association des Moniteurs
cya Yenga-yenga, izinadu Rwanda intasi
ryitirirwaga
AMUR
yakoreraga : Association
z’Abadage. des Musulmans
Yavugaga au Rwanda
ko yafashe ibaruwa yavugaga
ANT
urutonde : Assemblée
rw’abantu 200 Nationale de Transition
baba barishwe n’ingabo z’Ababirigi
bigaruriye igihugu. Rwagataraka
(Transitional Nationalwashakaga
Assembly)gufunguza se
Rwidegembya,
APADEC yahamyaga ko urwo
: Association du Parti DémocraterutondeChrétien
rwahimbwe
n’umwanditsi wa Musinga, ahereye ku busa. Musinga we
APR : Armée Patriotique Rwandaise
\DYXJDJDNRLE\RE\RVHDULLELQWXE\DFX]ZHED3DGLUL+XQW]LQJHU
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Icyo kibazo cyabaye gihagaritswe ngo kibone gushakirwa
igisubizo. Rwandais
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA
Muri Werurwe: Association pour
1917, hongera la Promotion
kuvuka umwukaSociale
mubi. de la
Musinga
yarezwe kuba Masseashaka kuroga abazungu b’i Kigali; akoresheje
imyaka
ARD y’ibiribwa yabohererezaga.
: Alliance Abatware bamwede
pour le Renforcement barahagarikwa
la
harimo Gashamura. Ibyo
Démocratie na byo byari byavuzwe n’umukuru wa
misiyoni ya Save, wari wabikuye ku muboyi wa rezidansi. Komanda
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
w’i Burengerazuba Van Aerde washakaga kurangiza ikibazo cya
Musinga, asabaDroits de l’Homme
ko ashyirwa mu rukiko. Asaba abamukuriye ko
AREDETWA : Association pour
Musinga yaburanishirizwa mu rukiko le Relèvement
rw’intambara. Hategurwa
Démocratique des Batwa
236
v
gahunda ya gisikare
ACRONYMSyo kuburizamo imyigaragambyo yavuka yose
AND ABBREVIATIONS
y’abaturage ndetse n’inkunga yava muri Karagwe. Abategetsi ba
___________________________________
gisirikare bari mu Rwanda bari bategereje uruhushya rw’i Gitega
hari
A.A. ikicaro gikuru cya gisirikare
: Archives Africainesya Ruanda-Urundi. I Buruseli
bahitamo gukemura icyo kibazo ku buryo bwa poritiki aho
A.G. : Assemblée Générale
kugikemura mu buryo bwa porisi na gisikare. Komiseri w’umwami
ABAKI
w’Ababirigi : Alliance
ashyiraho des
iteka no Bakiga
2/5 ryo ku wa 6 Mata 1917 rigarura
ABESC : Association des Bahutucy’Abadage,
imiyoborere y’ubutegetsi imeze nk’igihe Evoluant pour la no
yongera
Suppression
guha agaciro ubuyobozi des Castes
bwa cyami.
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
Abasirikare
ADP b’Ababirigi
: Alliance babonaga
Démocratique Musinga desatitaye
Peuples ku buyobozi
kandi
ADR nta cyo: Alliance pour la Démocratie et la Ubuyobozi
amabwiriza yahabwaga amubwiye.
bw’abazungu yabushyiraga
Réconciliationku mwanya wa kabiri. Nk’uko
Nationale
bigaragara, nta waba abeshye avuze ko habuze urwego ruhuza
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
imirimo y’abasirikare n’umwami wari uhanganye n’abatware
AFDL
bamwe na bamwe : Alliance des Forces
bashakaga Démocratiques
kwigenga, bigatuma igice pour la
kimwe
k’igihugu kigwaLibération
mu kavuyo. du Congo-Zaïre
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6d. Ishingwa rya Rezidansi mbirigi i Kigali
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
Ku
AJER itariki ya :6 Association
Mata 1917 ni deholaMajóoro
Jeunesse Declerk (bitaga Majoro)
Estudiantine
yagizwe rezida w’u Rwanda. Ageze i Kigali tariki ya 30 Mata
Rwandaise
\DULDÀWHXEXWXPZDEZRJXWXPD0XVLQJDDFLVKDPDNHNDQGL
ALIR
akagarurirwa : ijambo
Armée de muLibération
butegetsi bwe. du RwandaKuva Kigali yafatwa
AM/AP : Arrêté ministériel/
kugeza Declerk aza, ubuyobozi bw’igihugu Arrêté présidentiel
bwari bushinzwe
AMR
abasirikare, : Association
buri mu ntoki za des Moniteurs
Komanda du Rwanda
Scharfes.
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
Rezidansi
ANT y’u Rwanda
: Assembléeyagabanijwemo
Nationale segiteri eshatu mu 1917 naho
de Transition
kuva mu 1921 igabanywamo “Teritwari” y’amajyaruguru (ikicaro
(Transitional National Assembly)
mu Ruhengeri), teritwari ya Nyanza (ikicaro i Nyanza) na teritwari
APADEC
y’uburasirazuba : Association du Parti
(ikicaro i Kigali). Démocrate
Uko kugabanya Chrétien
u Rwanda mo za
APR : Armée Patriotique Rwandaise
teritwari byari bigamije koroshya imirimo ya gisirikari nk’ijyanye
APROBAMI
no : Association
kubona ibibatunga des Partis
no gushobora Monarchistes
kubona abikorezi116. Muri
*LFXUDVL Rwandais
0DMRUR 'HFOHUN \DVLPEXZH QD )9DQ 'HQ (HGH
(bitaga Bebiriga),
APROCOMIN: wabaye Rezida
Association wa mbere w’umusiviri.
des Commerçants Indigènes Ubwo
buyobozi bwa gisiviri bwagumyeho mu
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la gihe cyose cy’ubutegetsi
bwa gisirikare bwarangiye
Masse mu by’ukuri mu wa 1926.
ARD
Kubura umuhuza : Alliance poury’abayobozi
hagati le Renforcement b’ibice de byala gisirikari
n’umwami Musinga Démocratie
byateraga ikibazo gikomeye cy’uko igihugu
gishobora kwicamo
ARDHO ibice bibiri.
: Association Nk’uko raporo
Rwandaise pour layoDéfense
mu wa 1920-des
1921 ibivuga, Droits “ubutegetsi bw’umwami
de l’Homme bwari bubangamiwe
AREDETWA
116
: Association pour le Relèvement
9DQ'HQ(HGH(5pVLGHQWGX5ZDQGDNote sur la situation politique actuelle du
5ZDQGDMXLOOHW$UFKLYHV$IULFDLQHV$(,,QR
Démocratique des Batwa
237
v
by’umwihariko n’iyo mikorere
ACRONYMS yarushagaho kuremerezwa
AND ABBREVIATIONS
n’uko hakagwa ibifasha abasirikare”117
bitangwa n’abaturage
___________________________________
bashegeshwe n’intambara n’inzara ya Rumanura. Kuri izo
ngorane hiyongeragaho
A.A. ikoro ry’ibwami, ryerekanaga ko
: Archives Africaines
bayobotse rikanafasha imibereho ibwami, kandi kuva mu wa
A.G. : Assemblée Générale
1917, Ababirigi bisanze imbere y’akavuyo gakabije: abatware
ABAKI : Alliance
benshi b’Abatutsi des Bakiga
bagaragaje (…) imyifatire yo gushaka kwigenga
ABESC : Association des Bahutu
bituma rusa n’urukubwe no kutagira Evoluant
gitegeka pour
na busa118 la
.
Suppression des Castes
Tariki ya 6 Mata
ACR 1917, hashyizweho
: Association des CultivateursIteka rishyiraho
du Rwanda imiterere
n’imiyoborere
ADP y’intara zafashwe. Iryo
: Alliance Démocratique des Peuples Teka ryavanagaho ibice
by’iburasazuba n’iburengerazuba mu Rwanda, ryasubizagaho
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
imiterere ya mbere ya teritwari, cyanecyane nka Rezidansi
nk’igihe cy’Abadage. Réconciliation
Ryananozaga Nationale
uko rezidansi zo mu Rwanda
AEC
no mu Burundi : Agglomeration
zigomba kuyoborwa. Extra-Coutumières
Ingingo ya 4 y’iryo Teka
AFDL
igira iti: “Muri teritwari z’ibihugu bitandukanye, ba pour
: Alliance des Forces Démocratiques Rezida la ni
bo bahagarariye Libération
Leta yahafashe,du Congo-Zaïre
bashinzwe kuharinda amahoro
n’umutekano : wa
AGOA rubanda.
African Growth Abamiand babyo bakoraAct
Opportunity imirimo ya
poritiki
$,'6 n’ubucamanza babiyobowemo
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP na ba Rezida, hakurikijwe
ibiteganwa n’umuco n’amabwiriza ya komiseri w’umwami w’u
AIMO 119 : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
Bubirigi” .
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Mu mwaka wa Rwandaise 1919 hashyizweho za teritwari zahujwe ziyobowe
ALIR
n’abatware : Armée
bakuru kukodekugeza
Libération du ubutegetsi
icyo gihe, Rwanda bw’abatware
QWLEZDEDJD
AM/AP NXUL WHULWZDUL
: Arrêté ]·XPXM\R
ministériel/ XPZH
Arrêté DEDWZDUH KDÀ \D
présidentiel
bose
AMR bategekaga imisozi cyangwa ibice
: Association des Moniteurs du Rwanda by’imisozi inyanyagiye
mu
AMUR ntara z’u : Association des Musulmans au Rwandazagiye
Rwanda. Mu by’ukuri intara z’u Rwanda,
zicibwagurwamo uduce twinshi cyanecyane nyuma y’intambara
ANT : Assemblée Nationale de Transition
yo ku Rucunshu, zari zisigaye ari intara ku izina gusa ku
L]LGDÀWH XPX\RER]L (Transitional
X]LNXUL\H National Assembly)
XPZH UXNXPEL 0X UZHJR UZR
APADEC : Association du Parti
kunoza imiyoborere, ubutegetsi bw’Ababirigi bwagize Démocrate Chrétien
umutware
APR
Z·LQWDUD : Armée
PX ZD Patriotique
XPXWZDUH ZDEDJD Rwandaise DÀWH LELQWX NXUXVKD
APROBAMI
abandi, : Association
cyanecyane inka. Uwo desmutware
Partis Monarchistes
yagombaga kuzategeka
uretse imisozi ye n’imisozi y’abandi batware bo muri iyo ntara,
Rwandais
mu bireba byibura
APROCOMIN: imirimo yades
Association Leta : imisoro, ubwikorezi,
Commerçants Indigènes gukora
imihanda n’ibindi. Ariko birumvikana ko uwo mutware w’intara
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
DWDULDÀWHXEXUHQJDQ]LUDEZRJXVDEDNXJLWLNHNRDEDWXUDJH
Masse
bamukorera imirimo yari igenewe ubusanzwe abatware batari
ARDmuri iyo ntara
abo : Alliance
120
. pour le Renforcement de la
Démocratie
117
0LQLVWqUHGHV&RORQLHV5DSSRUWDQQXHOVXUO¶DGPLQLVWUDWLRQEHOJH, 1920 - 1921 , p.11.
ARDHO
118 : Association Rwandaise pour la Défense des
0LQLVWqUHGHVFRORQLHV5DSSRUWDQQXHOVXUO¶DGPLQLVWUDWLRQEHOJHS
119
0DU]RUDWLNote Droits de l’Homme
pour le Commissaire royalVOQG5ZD$U-
FKLYHVGX0LQLVWqUHGHV$IIDLUHV(WUDQJqUHV
AREDETWA : Association pour le Relèvement
120
/HQDHUWV5pSRQVHjODTXHVWLRQQR5DSSRUWGH$GPLQLVWUDWLRQGH1\DQ]D
Démocratique des Batwa
238
v
4.2.2 Ubutegetsi igihe cyaAND
ACRONYMS Manda.
ABBREVIATIONS
___________________________________
¾Inyito ya poritiki y’abaturage
A.A. : Archives Africaines
$ED RÀVL\H QD ED VX]RÀVL\H ED PEHUH EDIDVKH X 5ZDQGD QWD
A.G.bumvaga: ku
cyo Assemblée Généraley’ukuri mu Rwanda. Ariko
bireba imiterere
ABAKI
byari ngombwa : Alliance des Bakiga
ko hamenyekana abantu bari mu buyobozi bwa
ABESCndetse: n’uko
poritiki Association des buteye
ubutegetsi Bahutu Evoluant
n’uko bukora.pour
Ibyo la
byose
byagiye bivugwa Suppression des Castes
n’abapadiri bera bashingiye ku byo babonaga
PXWXUHUHEDEDJDPR3DGLUL&ODVVHZDULLNHJHUDF\D0\U+LUWKQL
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
we
ADPwakusanirije hamwe ayo
: Alliance makuru mu nyandiko
Démocratique yise “Imiterere
des Peuples
ya poritiki mu Rwanda mu ntangiriro y’ubutegetsi bw’Ababirigi
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
(1916)”121. Iyo nyandiko ni yo yifashishijwe n’abategetsi bashya.
Réconciliation Nationale
Ndetse iyo nyandiko yaje kumenyekana cyane: yakunze
AEC
gusubirwamo, : Agglomeration Extra-Coutumières
gutangwaho ikigereranyo no kwiganwa muri za
AFDL : Alliance des Forces
raporo za mbere n’abashyitsi bazaga. Démocratiques pour la
Ni ngombwa kwerekana
uko yari iteye muLibération du Congo-Zaïre
buryo burambuye.
AGOA : African Growth and Opportunity Act
3DGLUL
$,'6 &ODVVH$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
\DYXJDJD NR XEXWHJHWVL EXÀWZH Q·DPRNR DELUL
$EHJDQ·$EDQ\LJLQ\D3RULWLNLDNHQVKLLJLUZDQ·DPDFHQJDDJHQGD
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
anyagisha bamwe. Byose bigakorwa mu bintu by’ishyari ari yo
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
ngeso iranga Abatutsi.
Rwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
5DSRUR\D3DGLUL&ODVVHLYXJDNDQGLF\DQHNXEXU\RXEXWHJHWVL
AM/AP n’uduce
bugizwe : Arrêté ministériel/
twinshi Arrêté présidentiel
kandi tunyanyagiye henshi, bigamije
kubuza
AMR ko hagira umutware uba igikomerezwa.
: Association des Moniteurs du Rwanda Mu turere tumwe
umwami
AMUR yari yarashoboye kuhashyira
: Association des Musulmans au Rwanda abagaragu be bwite,
yambura imisozi imwe n’imwe abatware bakomeye. Ariko hari
ANT : Assemblée Nationale de Transition
DKDULKDÀWHXEX\RER]LEZLKDUL\HQNRPX%XJR\LPX.LQJRJR
(Transitional National Assembly)
PX*LVDNDPX.LQ\DJDDEDWZDUHEDULEDKDÀWHXEXWHJHWVLEXNH
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
DPRNRQ·LPLU\DQJR\DKREDKDÀWHXEZLJHQJHEXJDUL
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association
5DSRUR \D 3DGLUL &ODVVHdes Partis Monarchistes
LVREDQXUD LPLULPR \DUL LQNLQJL
z’ubutegetsi bwa poritiki. Amakoro ku mashyo y’inka yagenerwaga
Rwandais
umwami n’umugabekazi.
APROCOMIN: Association Abadatunze
des Commerçants inka bagatanga
Indigènes imyaka
y’ibiribwa. Abaturage bandi cyanecyane Abahutu bagatanga
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
ikoro ry’ubutaka, keretse abo mu Nduga no mu Marangara.
.ZDND DPDNRUR Masse
E\DUL ELÀWL\H LQ\XQJX DED\DNDJD NXNR KDUL
igice bisaguriraga. Kuri pour
ARD : Alliance le Renforcement
iyo mirimo de la
myinshi hiyongereyeho indi
mishya, nk’amasaro, Démocratieyari amazimano yagombaga kugenerwa
ARDHO b’abazungu
abikorezi : Association
cyangwa Rwandaise
abacuruzi. pour la Défense des
Droits de l’Homme
GDQV3DSLHUV'HUVFKHLG%UX[HOOHV
AREDETWA
121
: Association pour le Relèvement
,¿WHXPXWZHZXQGLZD©1RWHVUpGLJpHVSDU53&ODVVHGHV3qUHV%ODQFV0LVVLRQ
GH.DEZD\LjODGHPDQGHGHO¶DGPLQLVWUDWLRQEHOJHª$RWSDSLHUV'HUVFKHLG
Démocratique des Batwa
239
v
5DSRUR \D 3DGLUL
ACRONYMS&ODVVH AND
LYXJDABBREVIATIONS
QR NX Q]HJR PX PLEDQLUH
igatinda cyane___________________________________
ku buhake, hashingiwe cyane ku rugero rwo mu
0DUDQJDUD3DGLUL&ODVVH\DULD]LQH]DDVREDQXUDF\DQHF\DQH
LPLULPR\DJHQGDQDJDQ·XEZREXKDNH3DGLUL&ODVVHDYXJDNDQGL
A.A. : Archives Africaines
ibirebana n’amoko; ngo Abatutsi, akenshi batunze inka nyinshi122,
A.G. : Assemblée Générale
QLEREDÀWHXEX\RER]LXUHWVH$EDWXWVLEDWR$EDKXWX123: Abatwa
ABAKI : Alliance des Bakiga
EDULPRLELFHELELULDEDEDQDQ·DEDQGL%DQ\DUZDQGDKDÀ\DKR
ABESC n’umwami
abatware : Association des
batuye), Bahutu
bagera Evoluant
ku 5000, pour Batwa
n’abandi la
Suppression
baba mu mashyamba des Castes
ya Kingogo, mu Bushiru, mu Murera no
ACRKinyaga. : Association des Cultivateurs du Rwanda
mu
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
Muri
ADR iyo nyandiko
: Alliancepadiri
pourClasse avugamoet iby’ingenzi
la Démocratie la abo
bayobozi bashya bagomba kumenya.
Réconciliation Nationale Ariko gushingira ku
byo yabonaga kandi yabagamo mu Marangara, padiri Classe
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
yaribeshye, akubira mu rwego rumwe ibintu bitandukanye.
AFDL
Ubuhamya bwa : Alliance
padiri des Forces
Classe Démocratiques
bwagize pour lano
uruhare rukomeye
Libération
kugena imitegekere y’icyo du Congo-Zaïre
gihe no mu gihe cyakurikiyeho no
AGOA
ku bumenyi :bw’urubumbambaga
African Growth andnyarwanda.
Opportunity Actyemezaga
Ibyo
$,'6 akenshi
byagiye $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
bifatwa bityo nta bushishozi burimo.
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
AJER b. Ubuyobozi bwitiriwedeko
: Association labuziguye
Jeunesse Estudiantine
Rwandaise
0LQLVLWLULZD.RURQL%ZDQD/)UDQFNZDULZDVLPEX\H5HQNLQ
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
yasuye Kongo na teritwari zari zafashwe n’u Bubirigi124. Muri
AM/AP
urwo ruzinduko : Arrêté ministériel/
yashyizeho Arrêtémigari
imirongo présidentiel
y’imiyoborere
AMR
ya Ruanda-Urundi. : Association
Kimwedes Moniteurs
n’Abadage du Rwanda
yashingiye ku buryo
AMUR
bw’ubutegetsi: buziguye.
Association des Musulmans
Yumvaga ko ubwo buryoau Rwanda
bwagombye
ANT
NXJLUD XPXPDUR : Assemblée
PX ELKXJXNationale
ELÀWHde Transition
XEX\RER]L EXVDQ]ZHKR
ELÀWH LQ]HJR JDNRQGR ]LNRPH\H
(Transitional Q·XUZHJR
National UZD SRULWLNL Q·DEDQWX
Assembly)
EDELÀWL\HXEXKDQJDEZL]HZH<DYXJDJDNRDND]LN·XPX]XQJXDUL
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
XPXUH]LQRNZHUHNDQDLQ]LUD]RJXNXULNL]ZD)UDQN\DVK\L]HKR
APR : Armée Patriotique Rwandaise
imiterere y’inzego z’ubuyobozi iteye itya:
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
- Ba Rezida babiri na Rezida mukuru bashinzwe inama
nshingwabikorwa Rwandais
igena ingengo y’imari igezwa kuri minisitiri
APROCOMIN:
wa Koroni, bagashyira nodes
Association muCommerçants
bikorwa gahunda Indigènes
z’ibikorwa
APROSOMA : AssociationNDQGL
UHPH]R EDNDJHQ]XUD pour la Promotion Sociale
EDJDNXULNLUDQLUD KDÀdeSRULWLNL
la
y’abenegihugu. Masse
-ARD Rezida agomba gukorana
: Alliance pourku buryo butaziguye
le Renforcement de na
la Minisitiri
ushinzwe za Démocratie
Koroni, agakorana kandi na guverineri wa Kongo
akanakurikirana imikorere ya ba Rezida bombi.
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
122 Droits de l’Homme
5DSRUR\RQJHUDKRNRPX0XUHUDLMDPER©XPXWXWVLªULYXJDXWX\HZHVHPX1GXJD
+HMXUX\DPLUL\RQLHE\LULPXNLJHUHUDQ\RF\¶DEDPLVL\RQHUL
AREDETWA : Association pour le Relèvement
123
124
)UDQFN/Le Congo belgeW/D5HQDLVVDQFHGX/LYUH%UX[HOOHV
Démocratique des Batwa
240
v
- Rezida ni ACRONYMS
we ushinzwe ANDubutegetsi bwa za teritwari
ABBREVIATIONS
abifashijwemo n’abakozi ba za teritwari bari mu mirimo
___________________________________
inyuranye (ubuyobozi, ibikorwa remezo, ubuvuzi, imari,
abashinzwe: Archives
A.A. umutekano)Africaines
- Inzego zose z’imirimo za Rezida zagombaga kwifashisha
A.G. : Assemblée Générale
$EDWXWVL NX EXU\R EXKRUDKR NDQGL EXWD]LJX\H NXNR EDÀWH
ABAKI
ubumenyi :kimeza
Alliance desgutegeka,
bwo Bakiga kandi bakabyumvikanaho
ABESC
n’umwami.: Association
Abo bafasha des Bahutu Evoluant pour
kandi bagombaga la
guhabwa
amahugurwa Suppression
no guhembwa.des Castes
Ni byo Ishuri ry’i Nyanza
ACR : Association
ryashyize mu bikorwa kuvadesritangiye
Cultivateurs
mu wadu Rwanda
1919.
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
Minisitiri
ADR yashakaga
: Alliance kurekeraho inzego za gakondo
pour la Démocratie et la zariho no
kuzikoresha, kuko yabonaga Nationale
Réconciliation zemewe bishingiye ku mateka.
“Ntibikwiye ko mu izina ry’uburinganire inzego z’ibanze za
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
poritiki zahindurwa. Twasanze Abatutsi bariho kuva kera, bazi
AFDL
ubwenge kandiAlliance
: des Forces
babishoboye, twubashyeDémocratiques pour la
uko ibintu bimeze” 125
.
Libération du Congo-Zaïre
AGOA
Ibyo Minisitiri: yashyiragaho
African Growth byariand Opportunity
itegeko Act
shingiro ry’imitegekere
$,'6
ya koroni muri$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
teritwari ziri munsi ziyobowe ku buryo bwa Manda,
]LÀWHVLWDWL\·DPDWHJHNR\LKDUL\H%\DWXPDJDELVKRERNDJXWHJHND
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
teritwari
AJER nshya ku buryo budahenze,
: Association de la Jeunesse ari mu bantu ari no mu
Estudiantine
mafaranga. Mu bikorwa buri munsi hari umutware mukuru muri
Rwandaise
buri karere washyirwagaho n’umwami, agashingwa ibirebana
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
n’imikoranire n’abazungu byose, gutunganya ubwikorezi,
AM/AP no gukora
kurema : Arrêtéimihanda
ministériel/ no Arrêté
kwaka présidentiel
imisoro. Guhitamo
AMR bakoranaga
uwo : Association
w’Umututsi desbyakozwe
Moniteurskandi du Rwanda
bishingira ku
AMUR z’irondabwoko.
mpamvu : Association des Musulmans
Bashingiye ku mvugoau Rwanda
z’abamisiyoneri,
ANT
Ababirigi : Assemblée
bafashe ingoma Nationale de Transition
ya cyami n’abatware b’Abatutsi mu
buryo bubiri buvuguruzanya. Imvugo ya
(Transitional National mbere yasubiragamo
Assembly)
imvugo
APADEC z’umugani witiriwe “Hamite”
: Association du Parti Démocrate ijyanye n’utuntu
Chrétien twinshi
tw’ingirwabuhanga : nko kuvuga imico n’imiterere y’Abatutsi,
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Abahutu, Abatwa byagiye bishyirwa mu nyandiko nyinshi za
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Leta, zitanga ishusho itari yo; ariko ba adiminisitarateri bose
Rwandais uko basimburana. Indi shusho itari
bakagenda bayihererekanya
APROCOMIN:
nziza bayiheraga Association
ku byo bagendagades Commerçants
babona buri Indigènes
munsi.
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Uhereye kuri iyo shusho, Abatutsi ni abantu bari mu rwego
Masse
rw’imfura
ARD zahebuje, bavapour
: Alliance murileAziya bakaba barabaye
Renforcement de la mu Misiri
\D ED )DUDZRDémocratie
,PYXJR ]LUHEDQD Q·DEDWZDUH E·$EDWXWVL ]LUDWD
ubwiza bw’imibiri yabo, indeshyo, ubuhanga mu birebana
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
n’umubano n’amahanga n’impano mu birebana n’ubutegetsi.
Ngo batandukanye Droitsmuride l’Homme
byose n’abagaragu babo b’Abahutu.
AREDETWA : Association pour le Relèvement
125
)UDQN/Le Congo belgeW/D5HQDLVVDQFHGX/LYUH%UX[HOOHV
Démocratique des Batwa
241
v
Impamvu zibatera gutegekwa
ACRONYMS kwemera
AND kuyoboka Abatutsi biva
ABBREVIATIONS
ku buhanga buri hejuru bwabo no kuba batunze n’inka zatumye
___________________________________
habaho imibanire na ba shebuja. Rwubusisi na Rwagataraka
bafatwagaho
A.A. :urugero rw’uko
Archives Umututsi ameze. Abatutsi na bo
Africaines
baje kubyirata mu myaka ya 1930 bakwirakwiza iyo mitekerereze
A.G. : Assemblée Générale
\·LURQGDEZRNRLÀWHLQJLUZDVKLQJLURPXEXKDQJD
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC ni : ishami
Abahutu Association des Bahutu
ry’abitwa Bantu,Evoluant
bafatwa pour
ku larwego
rw’abatsinzwe. Suppression
Bakaba babura des Castes
imico ya ba shebuja bavugwagaho
ACR
ishusho : Association
ibisanzwe des Cultivateurs
biranga umwirabura wese. du Rwanda
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
$EDWZD
ADR QWLEDÀWH XEXQ\DEXQWX
: Alliance pour la XEZR DUL EZR
Démocratie etEZRVH
la QWLEDJLUD
umuco wo kwitwara neza kandi
Réconciliation ni abagome kamere. Ni bo
Nationale
EDÀWHXPZXJDZRNZLFDDERDEDWZDUHEDNXUXEDWDQ]H5DSRUR
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
y’umwaka ya teritwari ya Nyanza (1925) ibavuga itya : “Umutwa
AFDL
ari mu bwoko bukuze: Alliancekandi
des Forces
bushaje, Démocratiques
buri mu nzira zo pour la
kuzima.
Libération du Congo-Zaïre
$ÀWHLELPXUDQJDNXPXELULE\LKDUL\HPXWRXFLQ\DJD\HXÀWH
AGOAikomeye
imitsi : African
n’ubwoya Growth
bwinshi and Opportunity
cyanecyane Act
mu gatuza, isura
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
LM\DJXVDQ·L\·LQJXJHXGDÀWHXPXE\LEXKRQDEXVDXÀWHL]XUX
ULQLQL$ÀWHPXULPDNHLELUDQJDLPSXQ\X]RPXLVK\DPEDQD
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
we
AJER ubwe akunze kubamo”.deMuri
: Association iyo mvugo
la Jeunesse yose isa n’imigani,
Estudiantine
ikivamo n’uko ubutegetsi bwose buharirwa Umututsi, imirimo
Rwandaise
ivunanye igaharirwa Umuhutu usangiye n’Umutwa ingaruka zo
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
kuba ibicibwa by’Imana ishingiye ku cyaha k’inkomoko.
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMRshusho y’irondabwoko
Iyo : Association des Moniteurs
ntiyakunzwe du Rwanda
n’abo yarebaga kuko
AMUR
yabasebyaga. :Ntabwo
Association des Musulmans
ari yo sura imfura z’abatwareau Rwanda
bibonagamo.
ANT
,QJHQJDELWHNHUH]R : Assemblée Nationale
EDUL EDÀWH de Transition
QL L\DUDWDJD LELJZL E\·XPZDPL
ukikijwe n’intwari z’Abahutu,
(Transitional National Abatutsi n’Abatwa bahora
Assembly)
bahiganwa
APADEC mu butwari. Imvugo y’imigani ntivuga
: Association du Parti Démocrate Chrétien intwari zo
PX UZHJR UZR KHMXUX XPZDPL ZHQ\LQH QL ZH XÀWH XUXKDUH
APR : Armée Patriotique Rwandaise
rw’ikirenga kubera ko ari umwami w’u Rwanda.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Uwo murimo ushyira Rwandais nyirawo hejuru y’Abahutu, Abatwa
n’Abatutsi,
APROCOMIN: kandi ubwami des
Association bushyira nyirabwo
Commerçants mu rwego
Indigènes
rw’indashyikirwa. Ibindi bimenyetso byo
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la mu mico n’imigani 126
$$%UX[HOOHV
Démocratique des Batwa
246
v
mu nkengeroACRONYMS
zaho hahoraANDabantu b’inkorabusa byatungaga.
ABBREVIATIONS
Ibwami ntibashoboye
___________________________________ ishingiye
kugenzura imikwirakwirize
ku bukungu bushya, cyanecyane amafaranga. Ariko ibwami
habuze
A.A. cyanecyane urwinyagamburiro
: Archives Africaines mu rwego rwa poritiki
n’ubuyobozi, bishingiye ku murimo wo gucibwa inyuma no
A.G. : Assemblée Générale
guhabwa akato n’abadiminisitarateri; ni byo byaje kugera ku
ABAKI rya :Musinga
inyagwa Alliance utarashoboye
des Bakiga kugendana n’ubutegetsi
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
bw’abakoroni.
Suppression des Castes
ACR
Inyagwa rya: Association des Cultivateurs
Musinga ryabaye indunduroduy’ibibazo
Rwanda byo
kutumvikana
ADP byagiye byikurikiranya
: Alliance Démocratique hagati ya rezidansi y’i
des Peuples
Kigali
ADR n’ibwami, byanyurwagamo n’igihe cy’agahenge.
: Alliance pour la Démocratie et la Ingorane
nini kwari ugutandukanya
Réconciliation n’ukubahiriza
Nationale ibigenewe inzego
z’ubutegetsi z’Ababirigi n’ibigenewe Musinga. Ntabwo we yigeze
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
yemera urwego bamushyiragaho, ashingiye ku byo yemererwaga
AFDL
n’umwanya we. : Alliance des Forces
Ubutegetsi Démocratiques
bw’Ababirigi pour la
bwagiye bugerageza
kwikiza Musinga Libération
(1922 na du Congo-Zaïre
1929). Bwagiye kubireka ku mpamvu
AGOA
zatangwaga : African
n’abari Growth
bagize and Opportunity
Leta mbirigi yo mu Rwanda Actno kugira
$,'6
ngo batarakaza$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
komisiyo ihoraho ya Manda na Sosiyeti y’Ibihugu
(SDN).
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Raporo yo mu wa 1928 irimo ibirego byinshi guverineri wa
Rwandaise
Ruanda-Urundi arega Musinga. Aregwa ibyaha byinshi birimo
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
JXVDPEDQ\D DER EDÀWDQ\H LVDQR NXUZDQLUD XEXWHJHWVL
AM/AP ubushobozi,
kutagira : Arrêté ministériel/
kutita ku byoArrêté présidentiel
ashinzwe n’ibindi. Raporo
AMR
yasabaga ko :yanyagwa.
Association
MudesgiheMoniteurs du Rwanda
bari bagitegereje igisubizo k’I
AMUR bemeje
Buruseli, : Association des Musulmans
ko umushahara we wagabanywa au Rwanda
byo kumucira
ANT
amarenga. : Assemblée
Buruseli Nationale de
yanze kumunyaga Transition
kubera impamvu ebyeri:
- Inyungu ziri(Transitional
mu butegetsi buziguye
National; byari bigikenewe kandi ari
Assembly)
ngombwa
APADEC : Association du Parti Démocratemu
kwifashisha icyubahiro cy’umwami buyobozi
Chrétien
- Ikibazo k’imikoranire mpuzamahanga: byari kuba ari
APR : Armée Patriotique Rwandaise
ikosa rikomeye gukuraho urwego rwerekanaga ubuyobozi
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
EX]LJX\H8UZHJRUZD&30UZDULUXNRPH\HNXULEHQHXEZR
buyobozi; Rwandais
kuvanaho ubwami byari kuzagaragara nabi i
APROCOMIN:
Geneve, muAssociation
Budage no mu desBwongereza.
Commerçants Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
0XVLQJD QD ZH
Masse\DUL DÀWH LE\R \LQXELUD NX %DELULJL 1WD
buhamya
ARD bwe: Allianceariko
buhari, pourhari za raporo n’ubuhamya
le Renforcement de la bya ba
adiminisitarateri n’abamisiyoneri
Démocratie bivuga ibyari bimuremereye ku
mutima. Ntabwo yari yishimiye kubona i Nyanza uwari intumwa
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
ihoraho ya rezida ibwami. Kuri we iyo ntumwa yishyiraga hejuru
Droitsnide
ndetse igasuzugura; hol’Homme
hari ipfundo ry’ikibazo.
AREDETWA : Association pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
247
v
Umurimo w’iyo ntumwa wajeAND
ACRONYMS kugumishwaho ndetse uwasimbuye
ABBREVIATIONS
Defawe, Lenaerts, yafatanije umurimo wo kuba shefu wa teritwari
___________________________________
ya Nyanza n’uwo kuba diregiteri w’ishuri ry’abana b’abashefu.
Yagize
A.A. byinshi atumvikanaho
: Archives Africainesna Musinga. Nyamara yari
yaratangiye imirimo ye mu buryo bushaka kumvikana n’ubucuti,
A.G. : Assemblée Générale
ndetse biza kumufasha kumenya amabanga y’ibwami. Ariko
ABAKIbucuti bwamaze
ubwo : Allianceigihe
des Bakiga
gito. Ibwami bamwitaga “Rurenge”.
ABESC : Association
Bamuregaga kwivanga kenshi mu des Bahutu Evoluant
birebana pourHabaye
n’ibwami. la
Suppression
intambara yo guhangana des imyaka
yamaze Castes ikenda, icyo gihe cyose
ACR
Musinga : Association
ntiyigeze des Cultivateurs
areka gutekereza ko aziradu Rwanda
umuntu umwe
umushyiraho
ADP : ubushyo bw’ingenza. Iyodes
Alliance Démocratique ntumwa
Peuplesyari yaragize
intege
ADR kurusha: Alliance pour la Démocratie et la basimburwa
Musinga n’abagaragu be bagendaga
n’abari bizewe Réconciliation
n’umuzungu w’iNationale
Nyanza.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Musinga yanze ko umuhungu we Rudahigwa agirwa shefu wa
AFDL
Marangara. : Alliance
Yatinyaga kodes Forces
yagwa Démocratiques
mu mutego pour
wa Musenyeri la
Classe
wavugaga ko ariLibération du Congo-Zaïre
we wahindutse umwami w’u Rwanda, ko nta
AGOA ugabana
muntu : African Growth
Musenyeri and Opportunity
na rezida Act
batabanje kubiganiraho.
$,'6ruzinduko
Mu $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
guverineri yakoze mu wa 1929, Musinga
n’umugabekazi
AIMO bamubwiye ibibababaje
: Affaires Indigènes byose, binubira ko
et Main-d’oeuvre
batagikorerwa
AJER imirimo bagenerwa,
: Association ko bambuwe
de la Jeunesse ubutegetsi, ko
Estudiantine
hari ubwumvikane buke n’abategetsi b’abazungu, ko n’umuco
Rwandaise
utacyubahirizwa n’ibindi131. Guverineri abikiza yemeza ko kubaho
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
k’ubwami bishingiye rwose ku muco n’umurage w’abakurambere.
AM/AP akaba
Umwami : Arrêté
aziritseministériel/
kuri uwo mucoArrêté
kukoprésidentiel
ibyo abakurambere
AMR bigomba
bavuze : Association des Moniteurs
gukorwa byanze bikunze 132.du Rwanda
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT
Abategetsi : Assemblée
b’abakoroni Nationaleumuco
bo babonaga de Transition
n’iyobokamana rya
gakondo bijyana mu nzira zirwanya
(Transitional Nationalamajyambere,
Assembly) bikimakaza
kudahindura
APADEC amatwara naho iyobokamana
: Association du Parti Démocrate ry’abazungu
Chrétien ryo
rikaba ari ikimenyetso cy’amajyambere. Kuba u Rwanda rutinda
APR : Armée Patriotique Rwandaise
kwihuta mu majyambere byitirirwaga Musinga. “Uruhare rwo
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
kutihuta mu majyambere ruri kuri Musinga, ukora uko ashoboye
kose kugira ngo Rwandais
agendere mu nzira z’abakurambere, ntashake
APROCOMIN: Association
kuzivamo, bigatuma abaturage des Commerçants
bumva ko adakoraIndigènes
ibyo ashinzwe
APROSOMA
byose bibareba,: Association pour la Promotion
kandi Abanyarwanda nibamaraSociale de la
kubyiyumvisha
ntibazabura kuvuga
Masseko umutware nk’uwo hari icyo abamariye,
ahubwo
ARD bashobora kumuvaho
: Alliance pour len’ibyo bamugomba
Renforcement de byose”
la
133
.
Démocratie
ARDHO
131 : Association Rwandaise pour la Défense des
3RVWLDX[,Q\DQGLNRPYXJR\¶LELJDQLURE\DED\HNXPDWDULNL\D.DQDPD
Droits de l’Homme
QD0XVLQJDQD1\LQD1\LUD\XKL&3
132
Idem.
AREDETWA : Association pour le Relèvement
133
Idem.
Démocratique des Batwa
248
v
Guverineri yasangaga
ACRONYMS igikenewe atari raporo zirata ibintu,
AND ABBREVIATIONS
ahubwo ari izijyanye n’icyo ubutegetsi bwa gikoroni bushaka.
___________________________________
Byatumye Musinga ategekwa kugenda kenshi mu gihugu
no
A.A.kurenga umuziro
: Archives woAfricaines
kwambuka Nyabarongo ajya i Kigali
no gukemura ibibazo atagombye kubaza nyina. Guverineri
A.G. : Assemblée Générale
yashakaga kubuza Musinga gukora ibyo yishakiye byose no
ABAKI : Alliance des Bakiga
NXPXVK\LUDDKRDGDVKRERUDNX]LWLUZDQ·DEDPXULKDÀ0XVLQJD
ABESC gukomeza
yemera : Association des Bahutu
kugendera Evoluant
ku murongo wo pour la
gukorana
n’abazungu noSuppression des Castes
kubumvira. Ariko muri iyo mikoranire yamaze
ACR gito, Lanaerts
igihe : Association
yongeyedesgutanga
Cultivateurs
raporodu Rwanda
zirega Musinga
kutagira
ADP impuhwe, kutazira
: Alliance mu nkiko kudes
Démocratique gihe, kutizera intumwa
Peuples
y’abazungu
ADR n’ibindi.
: Alliance pour la Démocratie etnta
Gukuraho Musinga byari la kabuza.
Gukuraho Musinga Réconciliation
byabanjeNationale
gusaba kubishimangira muri
AEC
Minisiteri : Agglomeration
y’Ubukoroni Extra-Coutumières
kuko ho bifuzaga kugumana Musinga
AFDL : Alliance des Forces
ku mpamvu zo koroshya imitegekere. Démocratiques pour la
Kugira ngo babigereho,
abazungu bo Libération
mu Rwanda dubatangije
Congo-Zaïre
urugamba rwo kwikoma
Musinga
AGOA mu: African
itangazamakuru
Growth andbafatanyije
OpportunitynaAct
Musenyeri
Classe
$,'6
134
. Impamvu zatangwaga na Myr Classe zageze
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP ku ntego
yazo kuko i Buruseli basigaye bashakisha ingingo z’amategeko
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
zashingirwaho ngo bumvikanishe inyagwa rya Musinga.
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Rwandaise ko bizazamo abiru kuko bwabafataga
Ubuyobozi ntibwashakaga
nk’abapfumu
ALIR bwashakaga kugabanyiriza
: Armée de Libération ingufu. Icyari gihagije
du Rwanda
nuko abashefu
AM/AP bari kubishyigikira
: Arrêté kandi présidentiel
ministériel/ Arrêté bari baramaze kuva
kuri Musinga kuko batinyaga ibihano bahabwa n’ubuyobozi
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
bw’Ababirigi. Ni yo mpamvu gukuraho Musinga nta mpungenge
AMUR
byateraga. : Association des Musulmans au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
Uburyo bwo gukuraho(Transitional Musinga
National bwakurikije
Assembly)uburyo bwari
bwarateguwe
APADEC igihe kirekire. Guverineri
: Association du Parti Démocrate Voisin yahageze
Chrétientariki
ya 11Ugushyingo 1931. Abwira Musinga ikemezo yafashe. Ngo
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Musinga yaba yaramubwiye ko ibyo yari abyiteze kuva kera.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Hagomba kuba hari uwamubwiye ibanga. Abantu bake bari
muri uwo mugambi Rwandais ni : Voisin, Classe, Coubeau, Lenaerts
APROCOMIN:
na Rudahigwa. Biraruhije des
Association Commerçants
gutekereza Indigèneswari
ko Rudahigwa
APROSOMA
umuyoboke wa : Association
se, yashoboye pour kwihererana
la Promotion ibangaSociale rikomeye
de la
nk’iryo. Birashoboka
Masse ko yabibwiye se akarushaho kubyumva
vuba
ARD kuko ari we yatekerezaga
: Alliance kumusimbura.
pour le Renforcement de laRwigemera
yatekerezwaga Démocratie
n’abanzi ba Musinga (abahabanyi).
ARDHO
Rudahigwa yagizwe: Association
umwami Rwandaise
tarikiya 14pour la Défense
Ugushyingo mu des
izina
Droits de l’Homme
ry’umwami w’Ababirigi, yimikwa tariki ya 16 Ugushyingo. Abiru
AREDETWA : Association pour le Relèvement
134
Reba uko asobanura muri L’essor colonial et maritime, 21-12 et 25-12-1930
Démocratique des Batwa
249
v
bari bishimyeACRONYMS
kuko ubwami AND
bwariABBREVIATIONS
bugumyeho: ariko ntibwakoze
hagati y’itariki___________________________________
ya 12 na 14 y’uko kwezi.
Rwandais
Mu gihe k’iminsi itatu Bigirumwera yari yahawe, yashoboye
APROCOMIN:
NXEDKLUL]D Association
ELPZH des DGLPLQLVLWDUDWHUL
JXVD %LWXPD Commerçants Indigènes )LROOH DVK\LUD
mu bikorwa ibyo yarahiriraga kugeraho. Kuva ku itariki de
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale ya la
12 na
13 Mata 1924, Masse hongeye kugabwa igitero cya gisirikare gishya mu
Bukunzi
ARD harimo n’ingabo
: Alliance za Shefu
pour Rwagataraka.
le Renforcement de Bigirumwera
la
n’umuryango we bashobora
Démocratie guhunga. Adiminisitarateri ategeka
gufata ako karere igihe kirekire aharindisha abasirikare. Igikorwa
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
cya nyuma cyakorewe umuryango wa Ndagano tariki ya 9 Werurwe
Droits de l’Homme
149
Territoire de Kabaya,
AREDETWA : Association 5DSSRUWVSROLWLTXHVHW&ROOHFWLRQ'HUVFKHLG
pour le Relèvement
150
'LDLUHGH0LELUL]LPDL
Démocratique des Batwa
256
v
1925. Adiminisitarateri
ACRONYMS na shefu
ANDRwagataraka bateye n’ijoro aho
ABBREVIATIONS
umuryango w’umwami Ndagano wari wihishe bica nyina wa
___________________________________
Bigirumwera, banakomeretsa umwana we Ngoga, wahise agirwa
imfungwa. Bigirumwera wenyine ashobora kwambuka Rusizi.
A.A. : Archives Africaines
A.G.
Nyuma y’iyo : mirwano,
Assembléeu Générale Bukunzi bugabirwa Rwagataraka,
banahashyira abasushefu Bakiga
ABAKI : Alliance des b’Abatutsi kuva mu 1926151.
ABESC
Abamisiyoneri: Association
b’i Mibirizi des Bahutu
bicujije kuzimaEvoluant pour la wa
k’umuryango
Ndagano, arikoSuppression bashyira ikosa kuri
des Castes Bigirumwera. Ikigaragara
nuko
ACR yashoboraga kubuza intambara
: Association des Cultivateurs du Rwanda n’ubwicanyi, ariko ntiyari
kubuza ko ingoma yabo izima. Turaza kubona impamvu.
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Kuyoboka kw’ingoma y’u Busozo ntikwaruhanije kandi nti
kwabayemo ubwicanyi Réconciliation nko muri NationaleBukunzi. Icyo gihe umwami
AEC
wako gahugu : Agglomeration
yitwaga Buhiga, Extra-Coutumières
mwene Nyundo, wapfuye
AFDL : Alliance
ahagana mu wa 1904/1905. Bitandukanye des Forces Démocratiques n’ibyapour la
Ndagano
n’abamusimbuye, Libération
Buhiga du Congo-Zaïre
n’ibwami biyerekaga abamisiyoneri.
Ariko
AGOA ntibubahirizaga ibyo i Cyangugu
: African Growth and Opportunity bashakaga: gukora Act akazi
N·DJDKDWRNZLVK\XUDLPLVRUR
$,'6 QRJXWXUDKDÀ\·DGLPLQLVLWDUDWHUL152.
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
3DGLUL 3 .QROO \RQJH\H NXED XPXKX]D DULNR QWL\DVKRERUDJD
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
kumvisha haba Buhiga, haba se, umuhungu we Bizimana
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
ZDUL XÀWH XEX\RER]L Q\DNXUL EZD %XVR]R Q·XPXJDEHND]L NR
bagomba koroshya Rwandaise bakumvikana n’ubutegetsi bwa gikoroni.
ALIR :
Banze koroshya, igiteroArmée decya
Libération
gisirikaredu Rwanda
cyateye mu Busozo muri
AM/AP
Werurwe 1924. : Arrêté
Umuryangoministériel/
w’umwami Arrêté uhatakariza
présidentiel byinshi
ariko ushobora
AMR guhunga. des Moniteurs du Rwanda
: Association
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
Kimwe no mu Bukunzi, icyo gitero cyakurikiwe no kuhigarurira
ANT : Assemblée Nationale de Transition
no kuhatinda bw’abasirikare (kugeza mu wa 1926). U Busozo
na bwo bugabirwa (Transitional National n’abasushefu
shefu Rwagataraka Assembly) b’Abatutsi.
APADEC
.XED XPXKX]D : Association
NZD 3DGLUL du Parti
.QROODémocrate
QWLE\DEXMLMH Chrétien
NXYDQZDKR
APR
kw’ingoma z’utwo : Armée duhugu. Patriotique
Nta nubwo Rwandaise
ari cyo yari agamije.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Mu rwego rw’imivugururire
Rwandais y’ubuyobozi bushya, utwo duhugu
ingoma y’i Rwanda yari yararekeyeho, twari tubangamiye
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
poritiki y’ubutegetsi bwa gikoroni, yarangwaga no guhuriza
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
hamwe ubuyobozi no kubushyira mu mabako y’imiryango mike
y’Abatutsi. Ni byo Massebyumvikanisha mu buryo bumwe uko kwanga
ARD
kuyoboka bikabije : Allianceby’ingomapour zale Renforcement
nyuma z’uduhugu de tw’Abahutu.
la
Démocratie
151
1HZEXU\ & RS FLW 1WH]LPDQD ( © /¶DUULYpH GHV (XURSpHQV DX .LQ\DJD
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
HWOD¿QGHVUR\DXPHVKXWXGX%XNXQ]LHWGX%XVR]RªLQ(WXGHV5ZDQGDLVHV;,,
Droits de l’Homme
SS,'1WH]LPDQD(©&RXWXPHVHWWUDGLWLRQVGHVUR\DXPHVKXWXGX
%XNXQ]LHWGX%XVR]RªLQ(WXGHV5ZDQGDLVHV;,,SS
AREDETWA : Association pour le Relèvement
152
'LDLUHGH0LELUL]LIpYULHU
Démocratique des Batwa
257
v
Kwagura ubuyobozi
ACRONYMSbw’umwami w’u Rwanda byanabaye mu
AND ABBREVIATIONS
majyaruguru y’uburasirazuba: mu Ndorwa, Buberuka, Rukiga n’u
___________________________________
Buyaga, hari haragumye gukomeza gutinda kuyoboka kugeza mu
mpera
A.A. z’imyaka ya 1920 ari
: Archives ukuyoboka Ababirigi ari no kuyoboka
Africaines
abatware b’Abatutsi. Ubutegetsi bwagombye gukoresha ingufu
A.G. : Assemblée Générale
kandi kugira ngo buhashinge ibirindiro, bwaharemye iposita
ABAKI
y’ubutegetsi : Alliance
ihoraho mu des Bakiga
wa 1928 (Byumba)153.
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
f. Abatutsi biharira ubutegetsi
Suppression desbwa poritiki
Castes
ACRgihe cy’ubukoroni
Mu : Association
umwedesmu
Cultivateurs du Rwanda
bantu bakomeye barengeye
ADP
Abatutsi : Alliance
yabaye Démocratique
Musenyeri des ku
Classe, abitewe Peuples
ruhande rumwe
ADR twavuze
n’inzira : Alliance pour labashatse
abamisiyoneri Démocratie et la yo kubanza
gukoresha
Réconciliation
guhindura abayobozi, Nationale
no gukurikiza ku rundi ruhande ibyo
yemeraga
AEC bivugwa mu mugani witiriwe “hamite”.
: Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Mu ibaruwa yo muri Nzeri 1927 yohererejwe Rezida w’u Rwanda,
Libération du Congo-Zaïre
Mortehan, Myr Classe yarengeye “ubutegetsi bw’Abatutsi”
AGOA : African Growth and Opportunity Act
yatandukanyaga n’ubutegetsi bwa Musinga. Yagize ati : “ubu niba
$,'6 kugendera
dushaka $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ku bintu bifatika no ku nyungu z’igihugu,
AIMO PX UXE\LUXNR
GXÀWH : Affaires UZ·$EDWXWVL
Indigènes etLJLNRUHVKR
Main-d’oeuvre
NLWDJHUHUDQ\ZD
AJER
cy’amajyambere: Association de la uJeunesse
kemewe n’abazi Estudiantine
Rwanda bose. Urwo rubyiruko
Rwandaise
rwiyegereje abazungu cyane kandi nta kindi rutinya uretse
kugarura
ALIR ibintu byahozeho,
: Armée byaguyemo
de Libération abatware bakomeye
du Rwanda
n’abato
AM/AP batagira umubare».
: Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR
Ni muri urwo :rwego
Association
yarushijehodes kurata
Moniteurs du Rwanda
no gukabiriza ingeso ngo
AMURkamere: z’Abatutsi
nziza Association des Musulmans
n’ubwenge au Rwanda
bwabo budasanzwe buruta
ANT
ubw’Abahutu. : Assemblée
Ibyo yagumye Nationale de Transition
kubisubiramo kenshi: urugero ni
PX Q\DQGLNR (Transitional
\DJL]H DWL ´$EDWXWVL ELÀWL\H
National XEXU\R EZR JXNRUD
Assembly)
umutima
APADEC wo : Association du Parti Démocrate batagira
kumva ibintu n’uburyo Abahutu Chrétienkuko
barangwa no kuba ari abanyamusozi no kwitinya. Abatutsi
APR : Armée Patriotique Rwandaise
imyumvire y’ubutegetsi muri bo usangana abana b’imyaka
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
14 na 15. Umuhutu we ni umukozi, arakomeye ariko nta
kinyabupfura»154Rwandais
.
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
Mu wa 1922,: Association
APROSOMA Myr Classe pour
yavugaga ibitandukanye
la Promotion Socialen’ibimaze
de la
kuvugwa. Yagize
Masseati “abaturage bose bo mu Rwanda ni
abahanga ndetse bitandukanye n’ibivugwa muri rusange,
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
navuga ko Abatutsi muri rusange batarusha Abahutu ubwenge.
Umuhutu we ni Démocratie
umukozi, arakomera, ariko nta bupfura agira
ARDHO : Association Rwandaise
nk’ubw’Umututsi; ni yo mpamvu pour la Défense
bigararagara des
ubusanzwe,
Droits de l’Homme
0LQLVWqUHGHVFRORQLHV5DSSRUWDQQXHOVXUO¶DGPLQLVWUDWLRQEHOJH,
AREDETWA
153
: Association pour le Relèvement 1928, p.42.
154
Un document, une épopée, RSFLW p.139.
Démocratique des Batwa
258
v
NR PX P\LJLUH LÀWH LUHPH AND
ACRONYMS 8PXKXWX DJHQGD DFD NX 0XWXWVL
ABBREVIATIONS
buhoro buhoro, nk’uko ino ( i Burayi) bijya bigaragara mu
___________________________________
ishuri ko abana bo mu cyaro barusha abana bo mu mugi”155. Ibi
birerekana ko: ibintu
A.A. Archivesbashingiragaho
Africaines bemeza ibyo bavuga bitari
ELÀWH LUHPH QN·XNR LELVREDQXUR ELPZH ELVKDND NXE\HPH]D
A.G. : Assemblée Générale
ku buryo budasubirwagaho mu birebana n’imitandukanire
ABAKI
y’amoko. : Alliance des Bakiga
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Hari inyandikoSuppression des Castesurubyiruko rw’Abatutsi
zemeza ko kurengera
ACR
bya Myr Classe : Association des Cultivateurs
byaje kubangamira ibyo Letadu Rwanda
ya gikoroni
yariho igerageza
ADP yo kuzamura
: Alliance Abahutudes
Démocratique mu Peuples
rwego rw’abatware
n’abakarani.
ADR : Alliance pour la Démocratie et la ngo nk’uko
Iryo geragezwa ryaburiyemo bitewe
bamwe babivuga n’ubushoboziNationale
Réconciliation buke kavukire bw’Abahutu mu
gutegeka “abandi bo bavuga ko Abatutsi babirwanije”156.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL
Uko kubyivangamo : AlliancekwadesMyrForces
ClasseDémocratiques
byahagaritse pour la
ko ibyari
Libération du
byaratangiye byakomeza, Congo-Zaïre
bituma Leta yishingikiriza Abatutsi
AGOA3DGLUL 9DQ
JXVD : African Growth and
2YHUVFKHOGH DYXJDOpportunity
NR $EDWXWVLAct EDJXPDQ\H
$,'6
ubutegetsi $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
biturutse kuri Musenyeri Classe. Ibyo bisobanuro
QWLELÀWH
AIMO LVKLQJLUR NXEHUD LPSDPYX
: Affaires Indigènes HE\HUL ,\D PEHUH QXNR
et Main-d’oeuvre
nta
AJER ho bigaragara na hamwe
: Association de lako AbahutuEstudiantine
Jeunesse bagabiwe imyanya
y’ubutegetsi byaba mu nyandiko za Leta cyangwa iza Kiriziya.
Rwandaise
Indi mpamvu nuko ibyo bivuguruzwa na poritiki yariho ikorwa
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
yo kugabira ubutegetsi abanyeshuri bize mu ishuri ry’i Nyanza.
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR y’ubuyobozi
Raporo : Association
yo mu wades 1927 Moniteurs
irabyemeza duigira
Rwandaiti “abashefu
AMUR
bakomeye : Associationabasore
basimbujwe des Musulmans
b’Abatutsiaubazi Rwanda gusoma”.
Raporo
ANT zakurikiyeho na zo Nationale
: Assemblée zerekana ko deiyo poritiki itahindutse.
Transition
Niba kubikora (Transitional
byaratekerejwe nk’umushinga
National Assembly) ntabwo byigeze
bishyirwa mu bikorwa. Ahubwo kurengera urubyiruko
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
rw’Abatutsi bya Musenyeri Classe, bikwiye gushyirwa mu
APR
myiteguro yo :kunyaga
Armée Patriotique
Musinga noRwandaise
mu nkubiri yo kwinjiza mu
APROBAMI
idini rya gatorika: Association des Partis
abasore b’Abatutsi bariMonarchistes
baratangiye. Musenyeri
ntabihisha : mu Rwandais
ibaruwa yandikiye Rezida Mortehan yavuzwe
agira ati: “ku bwacu,
APROCOMIN: ku ruhande
Association rw’iyobokamana
des Commerçants kuko ari rwo
Indigènes
rutureba,
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale deari
twemera kandi twarabigenzuye ko Umututsi la we
muntu ku bwacu uruta abandi, ubarusha gukora, ubarusha
Masse
kubyemera, akaba yabarusha kuba umusemburo no kuba
ARD
yashobora : AllianceQH]D
guhindura pourDEDWXUDJH
le Renforcement
8ZR PXQWX de laGXÀWH KDÀ
Démocratie
155
&ODVVH/©/H5XDQGDHWVHVKDELWDQWVRUJDQLVDWLRQSROLWLTXHODUHOLJLRQODID-
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
PLOOHªLQCongo, 1922, p. 681.
156 Droits de l’Homme
9DQ2YHUVFKHOGH$8QDXGDFLHX[SDFL¿TXH0RQVHLJQHXU/pRQ3DXO &ODVVH
AREDETWA
DS{WUHGX5XDQGD,: Namur,
Association pour
1948, p. 105; le Relèvement
de Lacger, 1959, op.cit. , p.523 ; Linden I.,
&KXUFKDQG5HYROXWLRQLQ5ZDQGD, Manchester, 1978, pp.161-162.
Démocratique des Batwa
259
v
yacu birahagije kumwifashisha
ACRONYMS AND ngo u Rwanda rutere imbere mu
ABBREVIATIONS
majyambere157___________________________________
.
%ZDQD
AIMO - 3DUDGLV
: Affaires Indigènes etZ·$VWULGD
DGLPLQLVLWDUDWHUL \LED]DJD DWL ©8EX
Main-d’oeuvre
umwami inshingano
AJER ze ni izihe?
: Association de la Ndabyibaza. Mu bikorwa byose,
Jeunesse Estudiantine
twafashe umurongo wo kujya tubanza tukaganira ku byemezo
Rwandaise
byacu, Musinga akomeza kuvuga icyo atekereza kuri buri kibazo
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
cya poritiki, ariko iteka ikifuzo cyacu ni cyo kemezwa. Uko kubaza
AM/AP
umwami muri: byose
Arrêté ministériel/
ntibyaba Arrêté présidentiel
byarahindutse nk’umukino ugamije
AMR : Association
gutuma ubuyobozi des Moniteurs
bwa gakondo bwigenga du Rwanda
bwemeza ibyemezo
AMUR : Association
byacu biba rimwe na rimwe des Musulmans
bibangamiye au Rwanda
umuco nyarwanda?
ANT
Abatware bo se : Assemblée Nationale
si uko? Inshingano de Transition
zabo ni izihe? Gushyira mu
bikorwa nta guca iruhande National
(Transitional amabwiriza bahawe n’ubayobozi,
Assembly)
bitari
APADEC amabwiriza
: Association du Parti Démocrateahamye,
rusange ahubwo ari amategeko Chrétien asaba
kubahirizwa n’abategetsi b’Ababirigi»164.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI
Itegeko teka :no Association
347/A.I.M.O des ryo
Partis
ku Monarchistes
itariki ya 4 Ukwakira
Rwandais
1943 rishyiraho imiterere n’imiyoborere ya poritiki mu
Rwanda
APROCOMIN: n’u Burundi
Association
165
ni yodesnyandiko
Commerçants ya mbere u Bubirigi
Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de layaho
bwatangiyemo umurongo wa poritiki bugenderaho. Mbere
ababizobereyemo bavuga ko uwo murongo wari muto cyane166,
Masse
interuro y’ingingo ya 4 y’itegeko teka no 2/5 ryo ku wa 6 Mata
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
163
7HUULWRLUHGH1\DQ]D5DSSRUWSROLWLTXHSRXUO¶H[HUFLFH$UFK$IULFQR5
Démocratie
58 5HED NDQGL 5pVLGHQFH GX 5XDQGD 5DSSRUW DQQXHO $UFK$IULF
ARDHO :
1R558S Association Rwandaise pour la Défense des
164 Droits de l’Homme
3DUDGLV-/HWWUHDX5pVLGHQW&RXEHDX2PDL1RS
%XOOHWLQRI¿FLHOGX5XDQGD8UXQGLSS
AREDETWA : Association pour le Relèvement
165
166
5HQ\WMHQV3RSFLW pp. 143-148.
Démocratique des Batwa
264
v
1917 yavugaACRONYMS
ngo “Abami AND babiyobowemo na Rezida buzuza
ABBREVIATIONS
inshingano zabo za poritiki n’ubucamanza, mu
___________________________________ rugero n’uburyo
biteganywa n’umuco n’amabwiriza ya komiseri w’umwami.
Iby’ingezi
A.A. byari bikubiye Africaines
: Archives muri iryo Tegeko teka byari ibi:
- Umwami, abashefu n’abasushefu bashyirwaho n’ubutegetsi
A.G. : Assemblée Générale
bwa koroni kandi ni na bwo bushobora kubakuraho.
-ABAKI : Alliance
Rezida agenzura ibyodes Bakigaakora, adiminisitarateri wa
umwami
ABESC : Association
teritwari akagenzura des Bahutu
iby’abashefu Evoluant pour
n’abasushefu ; la
Suppression
- Umuco ntushobora des Castes n’abayobozi gakondo
gushingirwaho
ACR
mu bintu: Association
binyuranyije des Cultivateursrusange
n’umutekano du Rwandacyangwa
ELQ\XUDQ\LMHDPDWHJHNRQ·DPDEZLUL]DDÀWHLQJLQJR]LVLPEXUD
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ibirebana
ADR n’umuco
: Alliancegakondo;
pour la Démocratie et la
- Inshingano Réconciliation
zitegetswe umwami, abashefu n’abasushefu
Nationale
ni ugushyira mu bikorwa ibyemezo by’ubutegetsi bwa
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
teritwari ;
AFDL : Alliance des
- Imicungire y’isanduka Forces n’iya
y’igihugu Démocratiques pour
sheferi ikorwa la
munsi
y’ubugenzuziLibération duy’ubutegetsi
n’imicungire Congo-Zaïre bwa teritwari ;
AGOA : African Growth and Opportunity Act
Iryo
$,'6Tegeko teka ryemeza ku buryo bw’amategeko imiterere mu
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
rwego
AIMO rwa poritiki nk’uko
: Affaires yari yarakuze
Indigènes ishingiye ku mabwiriza
et Main-d’oeuvre
ya
AJERkomiseri na guverineri. Byari ugushimangira mu rwego
: Association de la Jeunesse Estudiantine
rw’amategeko, imikorere yari isanzweho.
Rwandaise
ALIR
h. Imiterere: Armée de Libération du Rwanda
y’ubucamanza
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
Imiterere
AMR y’ubucamanza
: Association ikubiyemo ibitekerezo
des Moniteurs bisa n’ibimaze
du Rwanda
kuvugwa.
AMUR Imiterere y’ubucamanza bw’abaturage
: Association des167Musulmans au Rwanda yashyizweho
itegeko ribugenga mu wa 1943 . Ingingo ya 2 y’Itegeko teka no
ANT : Assemblée Nationale de Transition
2/5 ryo ku wa 6 Mata 1917 ryavuzwe yerekeraga inkiko gakondo
uburenganzira (Transitional
bwo guca imanza National Assembly)
za gisiviri n’iz’ubushinjacyaha
APADEC
zishingiye ku: Association
muco, ku mikorere du Partiyasizwe
Démocrate Chrétien
n’Abadage no ku
APR
mabwiriza ya: komiseriArmée Patriotique
w’umwami.Rwandaise
Muri rusange ubucamanza
APROBAMI : Association des
mu birebana n’Abanyarwanda Partis Monarchistes
bwagumye mu maboko y’umwami
n’abatware. KubahirizaRwandaisimiterere y’ubucamanza gakondo na
byo, imbere y’ubutegetsi
APROCOMIN: Association bw’Ababirigi,
des Commerçantscyari kimwe mu bigize
Indigènes
imitegekere y’Ababirigi.
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Kimwe no mu buyobozi, Masse hari ibyahise bihinduka kandi bishyirwa
ARD
mu bikorwa vuba. : Alliance
Itegekopour le Renforcement
teka ryo de laryashizeho
ku wa 27 Mata 1917
umubare w’inkiko Démocratie
(iza teritwari, iz’uturere n’ubuporisi) zica
ARDHO
imanza z’ibyaha : Association
byakozwe Rwandaise
n’Abanyarwanda pour n’izishinzwe
la Défense des
guca
imanza zirebana n’itegeko
Droits de l’Hommempanabyaha ryanditse.
AREDETWA : Association pour le Relèvement
167
5H\QWMHQV3RSFLWpp.149-160.
Démocratique des Batwa
265
v
Habayeho kunenga
ACRONYMS imikorere n’imiterere y’ubucamanza
AND ABBREVIATIONS
gakondo: kujuririra umwami byari ibintu bya nyirarureshwa,
___________________________________
hari n’ibyaha bikomeye byacibwaga imanza nabi n’ibindi168.
Mu wa 1925,: inkiko
A.A. zasubiwemo
Archives Africaines . Hashyirwaho urukiko rwa
169
178
Idem.
Démocratique des Batwa
269
v
Mu wa 1946 ACRONYMS
poritiki y’imisoro
AND yabaye igikoresho gikomeye cyo
ABBREVIATIONS
gukusanya amafaranga cyanecyane muri Gahunda ya y’imyaka
___________________________________
cumi. Muri uwo mwaka (1946), igipimo cy’umusoro cyashyizwe
ku mafaranga 50 muri teritwari zose, uretse Cyangugu yari
A.A. : Archives Africaines
LÀWHLELSLPRELELULDPDIDUDQJDL.DPHPEHQDIUDKDQGL
A.G.nsisiro Abanyarwanda
Mu : Assemblée Générale
n’abanyamahanga bari ku gipimo
ABAKI : Alliance des Bakiga Gahunda y’imyaka icumi
cy’amafaranga 80. Hamaze gukorwa
ABESC igipimo
(1951), : Association
cyasubiwemo des gishyirwa
Bahutu Evoluant pour laijana
ku mafaranga
(100fr). IgipimoSuppression
cyari kimwe muri za teritwari
des Castes hose uretse muri
WHULWZDUL]D&\DQJXJX.LJDOLQD*LVHQ\L]DUL]LÀWHLJLSLPRF\DUL
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
hagati y’amafaranga 380 na 490 mu mwaka w’umusoro wa 1961.
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
Umusoro w’umubiri ni bwo wahindutse umusoro uvunanye
ADR
kurusha : Alliance
iyindi yose. pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
AEC
Kuvanwa : Agglomeration
ku musoro w’umubiri Extra-Coutumières
byemerwaga na adiminisitarateri
cyangwa
AFDL umwungirije nyuma
: Alliance des yuko
Forces herekanywe urupapuro
Démocratiques pour la
UZD PXJDQJDLibération
UXKDP\D NR XELVDED
du Congo-Zaïre DÀWH XEXPXJD $EDQGL
batasabwaga uwo musoro ni shefu na sushefu bamaze amezi
AGOA : African Growth and Opportunity Act
atatu bakora, abasoda n’abaporisi, abarwayi bamaze amezi
$,'6
atandatu, $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
abapadiri n’abapasitori b’amadini yemewe mu Rwanda
n’u Burundi. HakorwagaIndigènes
AIMO : Affaires ibishobokaetbyose
Main-d’oeuvre
ngo bace intege kandi
AJER
barwanye : Association
amayeri de la Jeunesse
yose yakoreshwaga Estudiantine
ngo he gutangwa imisoro.
Rwandaise
Havukaga
ALIR kenshi
: Arméeikibazo cyo gusonera
de Libération abanyeshuri bujuje
du Rwanda
imyaka
AM/AP yo gusora ariko bakiga mu mashuri ya za misiyoni: iteka
: Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
Leta
AMR yagiye ibyihanganira.
: Association des Moniteurs duyaRwanda
Kuva mu myaka za 1950, Leta
yerekanaga ko yanga abakabya ivuga ko imyaka 16 itagomba
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
kurengwa mu mwaka wa 5 w’amashuri abanza. Abanyeshuri
barengeje iyo :myaka
ANT Assemblée Nationale
birukanwa de Transition
mu ishuri.
(Transitional National Assembly)
APADEC
Umusoreshwa : Association
yagombaga du kubaParti
ariDémocrate Chrétien
umuntu wujuje imyaka
APR XGDÀWH: Armée
NDQGL Patriotique
XEXPXJD XPXWXUDJHRwandaise
ZDNX]H QH]D NX PXELUL
no ku mutima. Impapuro za Leta zemewe
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes zari indangamuntu
y’ibarurwa cyangwa urundi
Rwandais rupapuro rwatangwaga na Misiyoni
(ruvuga itariki ya batisimu y’umwana ukivuka).
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Abaturage bamenyeshwaga igipimo cy’umusoro mbere y’itariki
ya mbere ya buriMasse
mwaka: hari inzego z’imirimo zari zishinzwe
ARD
gutanga : Alliance
amatangazo pour nyandiko,
n’izindi le Renforcement de la
zerekanaga uko imisoro
Démocratie
itandukanye n’amahooro kuri buri sheferi na teritwari. Uburyo
ARDHO
bwari : Association
bworoshye bwari ubwoRwandaise
guhurizapourhamwe
la Défense des
abaturage
ahantu rusange. Abasoresha
Droits de l’Homme b’imisoro batangaga inkuru
zose za ngombwa
AREDETWA : Associationigihe cyopourgutanga imisoro ku baturage
le Relèvement
ntacyagombaga kurenza iminsi icumi n’itanu. Imisoro yakirwaga
Démocratique des Batwa
270
v
rimwe n’abasoresha
ACRONYMS babishinzwe by’umwihariko, kandi
AND ABBREVIATIONS
igatangwa mu___________________________________
mafaranga. Umuturage utatangaga umusoro mu
gihe cyabugenewe yacibwaga igihano cyo gukora imirimo imwe
Q·LPZH
A.A. LÀWL\H: LJLKXJX
ArchivesDNDPDUR \HPH]ZDJD QD *XYHULQHUL PX
Africaines
miterere n’ingano zayo, ingero zari nko gukora imihanda, gukora
A.G. : Assemblée Générale
isuku mu migezi, gukora imirimo mu bihingwa cyangwa ibigo
ABAKI
bya : Alliance
Leta, kwikorera des Bakiga
imizigo y’ibikenewe n’abategetsi n’imirimo
y’isuku y’ibidukikije. Iyo mirimo Bahutu
ABESC : Association des Evoluant
ntiyarenzaga amezipour
abiri.la
Suppression des Castes
ACR ¾Umusoro : Association des Cultivateurs du Rwanda
ku bagore benshi
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
Itegeko
ADR teka n o
56 ryo ku
: Alliance pourwala12Démocratie
Ukuboza 1924 et laryashyiragaho
umusoro ku bagore benshi “ku
Réconciliation muntu wese w’umwirabura
Nationale
utari Umunyarwanda cyangwa utuye mu rusisiro rwabigenewe,
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
ritegeka gutanga umusoro kuri buri mugore wese uretse umugore
wa mbere179”. Alliance
AFDL : des Forces
Byari ugushyira muDémocratiques
bikorwa itegekopour la
shingiro
ry’ubukoroni ryo Libération du Congo-Zaïre
ku wa 18 Ukwakira 1908 ryategekaga ubuyobozi
AGOA
bwa gikoroni gukora: African Growthbyose
ibishoboka and kugira
Opportunity Act buhoro
ngo bukureho
$,'6
buhoro umuco $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
wo gushaka abagore benshi. Byongeye kandi
.LUL]L\DJDWRULND\DULLÀWHLQJXIXLF\RJLKH\DERQDJDNRXPXFRZR
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
gushaka
AJER abagore benshi ubangamiye
: Association de la Jeunesse kwamamara k’ubukirisitu
Estudiantine
kandi ko ari n’umuco wa kinyamaswa. Igitekerezo cyo gushyiraho
Rwandaise
uwo musoro cyariho na mbere ku bw’Abadage ariko nta ngufu bari
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
barashyizemo. Ubutegetsi bw’abakoroni bwabonaga ko umuco wo
AM/AP
gushaka abagore : Arrêté
benshiministériel/
ari ikimenyetsoArrêté présidentiel
cy’ubukire.
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR
Guhera mu wa : Association des Musulmans
1931, hashingiwe ku itegeko tekaau n
Rwanda
o
2 ryo ku wa
ANT
26 Ukuboza 1930, : Assemblée
umusoro Nationale
ku bagore de benshi
Transition
wabaye itegeko
NX PXQWX ZHVH XEDÀWH ,JLSLPR
(Transitional NationalF\·XPXVRUR
Assembly)F\DUL\RQJHUDJD
kuri
APADEC buri mugore wiyongereyeho. Iyo nyongera
: Association du Parti Démocrate Chrétien yashingiraga
ku bukungu n’iterambere rya buri karere. Wari ku mafaranga
APR : Armée Patriotique Rwandaise
13 muri teritwari ya Cyangugu, Gisenyi, Musha, Ruhengeri na
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Kabaya; muri teritwari ya Kigali, Nyanza na Asitirida hatangwaga
amafaranga 10Rwandais mu wa 1931. Muri teritwari ya Gatsibo, Rukira
APROCOMIN: Association
na Byumba, uwo musoro wari deskuCommerçants
mafaranga 6. Indigènes
Mu nsisiro zo
APROSOMA
mu migi uwo: musoro Association pour la
wageraga kuPromotion
mafarangaSociale
50. Mu dempera
la
za manda (mu Masse wa 1945) ikigereranyo cy’umusoro cyageraga ku
PDIDUDQJDKDÀPXULWHULWZDUL]RVHXUHWVHL.LEXQJRZDULNX
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
mafaranga 20, Démocratie
Shangugu 22/40 frs no mu nsisiro wari 65 frs180.
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Droits de l’Homme
%XOOHWLQRI¿FLHOGX5XDQGD8UXQGLSS
AREDETWA : Association pour le Relèvement
179
180
%XOOHWLQRI¿FLHOGX5XDQGD8UXQGLS
Démocratique des Batwa
271
v
Igihe cy’amasezerano
ACRONYMS yitwa
ANDay’“Indagizo”,
ABBREVIATIONS urugamba rwo
guhashya ubuharike rwafashe indi sura hakurikijwe
___________________________________ itegeko
teka no 21/164 ryo ku wa 16 Gicurasi 1946 n’Iteka ryo ku
itariki
A.A. ya 4 Mata 1950 yabuzaga
: Archives Africainesburundu umuco w’ubuharike,
QGHWVH DNDQDEX]D DEDQWX EDÀWH DEDJRUH EHQVKL NXM\D DKDQWX
A.G. : Assemblée Générale
hamwe na hamwe hahurirwa n’abantu benshi181. Kuva mu
ABAKIumusoro
1950 : Alliance des Bakiga
w’ubuharike wajyaga kungana n’umusoro
ABESC : Association des
w’umubiri (mu 1951 wari amafarangaBahutu 95Evoluant pour 5,
muri teritwari la 105
muri teritwari Suppression
ya Cyangugu,des 80 iCastes
Kibungo na 150 muri AEC).
ACR1961 uwo: Association
Mu musoro wari des
160 Cultivateurs du Rwanda
frs muri teritwari 4; 175frs ku
Gisenyi
ADP na 160 frs muriDémocratique
: Alliance AEC. Kuva mudes wa Peuples
1951 uwo musoro
ZDUL
ADR ZDUD]DPXWVH
: Alliance pour la Démocratie QD
F\DQH 0X WXUHUH WXPZH WXPZH DEDÀWH
et la
abagore benshiRéconciliation
bagombye kubirukana
Nationale cyangwa bakiyemeza
kubana na bo rwihishwa.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL ¾Umusoro : Alliance
w’inka des Forces Démocratiques pour la
Libération du Congo-Zaïre
AGOA
Umusoro ku : nka
African Growth and
washyizweho muOpportunity Act
wa 1923. Hashyizweho
ifaranga
$,'6 rimwe $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURPhamwe
kuri buri nka. Uwo musoro wakirirwaga
n’umusoro
AIMO w’umubiri.
: Affaires Wongeye
Indigènes gusubirwamo mu 1927182 maze
et Main-d’oeuvre
ushyirwa
AJER ku :mafaranga
Association 2 de
ku la nka, washyizwe
Jeunesse ku mafaranga 5
Estudiantine
mu 1936, hanyuma ushyirwa ku mafaranga 10 mu 1945.
Rwandaise
ALIR cya manda,
Igihe : Armée de Libération
umusoro wavuye du ku Rwanda
ifaranga 1 ugera ku
AM/AP
mafaranga : Arrêté
10, kandi ministériel/
uba umwe mu Arrêté présidentiel
turere twose. Igihe cya
muryamo
AMR mu 1934, umusoro waragabanyijwe
: Association des Moniteurs du Rwanda ariko wongera
kuzamurwa
AMUR muryamo
: Associationishize.desKuMusulmans
gihe cy’“Indagizo” ikigereranyo
au Rwanda
cy’umusoro cyageze ku mafaranga 18 mu wa 1947, kuri 27.5 mu
ANT : Assemblée Nationale de Transition
wa 1950, kuri 50 mu wa 1954 no ku mafaranga 75 mu 1960183.
(Transitional National Assembly)
APADEC
Itangwa ry’uwo : Association du Parti Démocrate
musoro ryabanzirizwaga n’ibaruraChrétien
ry’inka zose
APR
n’iry’abasoreshwa, : Armée Patriotique
bigakorwa Rwandaise
n’abanditsi batoranijwe mu ishuri
APROBAMI
ry’i Nyanza, :babaga Association des Partis
baherekejwe Monarchistes
na shefu cyangwa sushefu
w’aho hantu. Ibarura Rwandais rya mbere ryabaye mu wa 1927 (habazwe
APROCOMIN: Association nini
inka 500.000). Ingorane yabonekaga nuko
des Commerçants abatunzi
Indigènes
batavugaga ku buryo bworoshye umubare w’inka zabo kugira
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
ngo batazisorera184.
Masse
ARD mu wa
Guhera : Alliance
1950 ikibazopour le Renforcement
k’inzuri de la
cyatangiye kwigaragaza. Mu
nama yabereye Démocratie
i Bujumbura kuri 23.8.1950, ikibazo cy’ubworozi
ARDHO
181
Ibidem,1951 : Association Rwandaise pour la Défense des
182 Droits de l’Homme
2UGRQDQFHGX
%XOOHWLQRI¿FLHOGX5XDQGD±8UXQGL
AREDETWA : Association pour le Relèvement
183
184
1NXULNL\LPIXUD-1op.cit., p. 214
Démocratique des Batwa
272
v
cyari mu byagombaga
ACRONYMS gusuzumwa. Visi-guverineri yahatangiye
AND ABBREVIATIONS
igitekerezo cy’uko inka z’umurengera zagabanywa. Icyo
___________________________________
gitekerezo nticyashimishije abatunzi. Umwanzuro waje kuba ko
hashyizweho
A.A. :umusoro
Archivesku nka bavuga ko “zitifuzwa”: zari inka
Africaines
zose zirengeje imyaka 12 n’izo umuganga w’amatungo yavugaga
A.G. : Assemblée Générale
ko zitajyanye n’ubworozi. Uwo musoro kandi wagombaga
ABAKI buri: Alliance
kongerwa desburi
mwaka kuri Bakiga
nka yawusoreshejwe.
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Suppression
Muri rusange umusoro w’inkades Castes
wariyongereye cyane, hagamijwe
gushaka
ACR guca intege abatunzi
: Association ndetse no kugabanya
des Cultivateurs du Rwandabuhoro
buhoro
ADP umubare w’inka.
: Alliance Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
¾Umusoro w’umuntu n’ibye
Réconciliation Nationale
AEC musoro :washingiye
Uwo Agglomeration Extra-Coutumières
ku mikorere yari muri Kongo mbirigi.
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques
Mu wa 1917 ubunini bw’ahantu hubatsweho bwatangiye pourkuba
la
ikibazo. Itegeko teka no 71
Libération du ryo ku wa 15 Ugushyingo 1925
Congo-Zaïre
ryategetse
AGOA ko mu Rwanda hubahirizwa
: African Growth and Opportunity “Iteka” Act
ryo kuri 22
Ukwakira
$,'6 1917, ryashyiragaho umusoro w’umubiri muri Kongo
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
mbirigi. Umusoro ku mazu (ayo guturwamo, amangazini, ibiro)
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
wari washyizwe kuri metero y’ubuso amafaranga 7 ahantu ha
AJER h’ibanze,
mbere : Association de la Jeunessena
5.25frs ahakurikiyeho, Estudiantine
3.5frs ahasigaye.
Rwandaise
Hari ariko n’umusoro wihariye ku mazu ararwamo n’abakozi
ALIR
b’abirabura, : Armée
ayo de Libération
bakoreramo imirimodu Rwanda
n’aho banika ibintu: yari
AM/AP
3.5 : Arrêté1.75frs
frs aha mbere, ministériel/ Arrêténaprésidentiel
ahakurikira 10.7 frs ahasigaye
hose.
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
Ikigero cy’ahantu hatandukanye cyaje gushyirwa mu byiciro 5
ANT : Assemblée Nationale de Transition
kuva mu wa 1944. Hari n’umusoro wa buri mwaka watangirwaga
abakozi umuntu (Transitional
akoresha (abo National
mu rugoAssembly)
n’abo ku kazi). Umusoro
ku modoka zitwara abantu n’ibintu washyizwehoChrétien
APADEC : Association du Parti Démocrate kuva mu wa
APR Haje no:kujyaho
1932. Armée umusoro
Patriotique Rwandaise
ku birombe by’amabuye y’agaciro
APROBAMI
guhera mu wa: Association
1937. Mu gihe des Partis
cya mandaMonarchistes
ibyasoreshwaga byari
bike cyane. Rwandais
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
Ibintu bikwiye gusoreshwa ariko bikaba biri mu maboko
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
y’ubutegetsi bwa Leta cyangwa mu bigo by’amadini n’imiryango
itegamiye kuri Masse
Leta ntabwo byasoreshwaga umusoro w’umubiri.
ARD kimwe n’amazu,
Byari : Alliance pour n’imodoka
ahantu le Renforcement de lamu buhinzi
zikora gusa
n’ubworozi, muDémocratie
iyobokamana, kwa muganga, mu mashuri no
ARDHO
mu : Association ubuhanga
mirimo y’iyobokamana, Rwandaisenapour la Défense des
siporo.
Droits de l’Homme
Mu gihe k’“Indagizo” ishingiro ry’ibintu bisoreshwa ntiryahinduwe
AREDETWA : Association pour le Relèvement
cyane. Umusoro w’umubiri washingiraga kuri ibi: ubuso
Démocratique des Batwa
273
v
bw’amazu n’inyubako
ACRONYMS zirimo; ubuso
AND bw’ahantu hatubatswe mu
ABBREVIATIONS
mugi, abakozi___________________________________
bo mu kazi no mu ngo, amato, imodoka zitwara
abantu n’ibintu, ibindi bintu by’agaciro, n’ubuso bw’ibirombe
(Itegeko
A.A. teka :ryo ku wa 10
Archives Werurwe 1950). Haje kwiyongeraho
Africaines
umusoro ku butaka, washyizweho n’iteka no 332/352 ryo ku wa
A.G. : Assemblée Générale
21 Ugushyingo 1961. Kuva icyo gihe umusoro w’inka washyizwe
ABAKI n’umusoro
hamwe : Alliance des Bakiga
w’umubiri.
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
¾Umusoro Suppression
ku mutungodes Castes
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
Ni
ADP no 72 ryo Démocratique
itegeko teka: Alliance ku wa 15 Ugushyingo 1925 ryashyizeho
des Peuples
umusoro
ADR ku mutungo
: Alliance pour la Démocratie et la muri Kongo
mu Rwanda wari usanzweho
mbirigi. Wari umusoro ugizwe Nationale
Réconciliation n’amahooro ku mutungo. Uwo
PXVRURZDVK\L]ZHKRQDZRPXJLKXJXJLÀWHDEDWXUDJHEDWXQ]ZH
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
cyanecyane n’umwuga wo guhinga hatarimo abakorera amafaranga
AFDL : Allianceumusaruro
menshi. Ni yo mpamvu des Forces Démocratiques
wawo wabaye muke.pour la
Libération du Congo-Zaïre
AGOA mu wa
Kuva : African
1951 uwoGrowth and Opportunity
musoro werekejwe mu Act birebana
$,'6
n’inganda, $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ubwubatsi, amashyamba, uburobyi na hoteri
hagamijwe
AIMO kongerwa umubare
: Affaires Indigènes w’ibisoreshwa. Iteka ryo ku wa
et Main-d’oeuvre
20
AJERMutarama: Association
1960, na ryo deryagize icyo rihindura
la Jeunesse ku musoro
Estudiantine
ku mutungo. Byageze aho ayo mahooro ku bikorwa ashyirwa
Rwandaise
ku bigo byose by’inganda, ubucuruzi, ubukorikori, ubuhinzi
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
n’inyubako ndetse no ku mishahara y’abakozi ba Leta ndetse
AM/AP bakozi
n’abandi : Arrêté
bo muministériel/ Arrêté présidentiel
bigo by’abikorera.
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR¾Amahooro : Association
aziguye des Musulmans au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
Umutungo uva ku mahooro
(Transitional aziguye
National wavaga ku byinjira
Assembly)
n’ibisohoka
APADEC no ku mafaranga yakwa ku
: Association du Parti Démocrate bikoreshwa. Urwego
Chrétien
rw’imirimo ya gasutamo n’ahashyingurwa by’agateganyo ibintu
APR : Armée Patriotique Rwandaise
rwashyizweho mu Rwanda mu wa 1921. Itegeko ryo ku wa 30
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Kamena 1922 ryahuje uburyo bwa gasutamo bwa Kongo mbirigi
na Ruanda-Urundi.Rwandais
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA
Amahooro : Association
y’ibyinjira pour la
mu gihugu Promotion
yatswe Sociale
bwa mbere ku de la
mupaka
w’u Rwanda mu wa 1924. Ibiciro n’uburyo bwo kwaka ayo
Masse
mahooro
ARD bwari bwashyizweho n’itegeko teka de
: Alliance pour le Renforcement ryolaku wa 31
Ukuboza 1923. Ibicuruzwa
Démocratie byose ntibyasoreshwaga. Buri
mwaka ubuyobozi bwa koroni bwashyiragaho urutonde
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
rw’ibicuruzwa biva mu mahanga biza mu Rwanda. Bigatuma
Droits bihindagurika
kubisoresha bigenda de l’Homme buri gihe. Ibicuruzwa byo
AREDETWA
gukoresha : Association
buri pourakenshi
gihe nk’ibiribwa, le Relèvement
nta misoro byatangaga
Démocratique des Batwa
274
v
naho ibicuruzwa by’umutako
ACRONYMS byarushagaho
AND gusoreshwa. Ariko
ABBREVIATIONS
imisoro yari ___________________________________
mike ku bintu n’ibikoresho by’ibanze bigamije
iterambere n’ubukungu (imodoka, imashini, ibyuma, n’ibindi)
A.A. : Archives Africaines
Amahooro ku bisohoka yashyizweho bwa mbere mu 1924 ku
A.G. : Assemblée Générale
mpu z’intama. Nyuma hagiyeho amahooro ku ikawa n’amabuye
ABAKI byoherezwa
y’agaciro : Alliance des Bakiga
hanze. Amahooro kandi yarongerewe mu
ABESC : Association des Bahutu
gihe k’Intambara ya Kabiri y’Isi yose Evoluant
ku bintu pour hanze.
byoherezwa la
Suppression des Castes
Amahooro
ACR ku: Association
binyobwa yakwagwa ku nzogadu
des Cultivateurs zose zisindisha
Rwanda
(uretse
ADP divayi ya Misa n’inzoga zengwagwaho n’abaturage
: Alliance Démocratique des Peuples ngo
bazinywere ubwabo). Ikindi cyakwagwaho imisoro ni itabi
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
ryakorerwaga mu Rwanda cyangwa hanze n’amavuta. Uburyo
Réconciliation
bwose bwo guhisha ibisoreshwaNationale
bwahanishwaga igihano kikubye
AEC
inshuro : Agglomeration
15 agaciro Extra-Coutumières
k’ibyagombaga gusorerwa. Ibyo bintu kandi
byarafatwaga bikamburwa bene byo.Démocratiques pour la
AFDL : Alliance des Forces
Libération du Congo-Zaïre
Ingengo
AGOA y’imari ya Ruanda-Urundi
: African Growth andyashingiraga
Opportunityku mafaranga
Act
ava mu misoro n’amahooro nk’uko byavuzwe. Ukurikije uko
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
amafaranga y’imisoro yagiye yiyongera amenshi yavaga ku
AIMO y’abaturage
misoro : Affaires Indigènes
n’imisoro et Main-d’oeuvre
ku nka: yari 10.437.244 frs ku
AJER
mafaranga : Association
37.636.706 de layabonetse
frs yose JeunessemuEstudiantine
wa 1934. Ayo rero
Rwandaise
yari agize uruhare rukomeye mu ngengo y’imari y’u Rwanda-
Urundi.
ALIR Umutungo
: Armée uvadeku mahoro wakomeje
Libération du Rwandakwiyongera buri
gihe.
AM/AP Imirimo ya teritwari ni yo yafataga umwanya wa mbere mu
: Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
ikoreshwa ry’ayo mafaranga.
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMURayo mafaranga
Ibyo : Association des Musulmans
atashoboraga au Rwanda
kwishyurira u Bubirigi
ANT : Assemblée Nationale de Transition
na Kongo mbirigi byarabirihaga, bikoresheje amafaranga ku
nyungu z’umwenda (Transitional National Assembly)
wa Ruanda-Urundi, bigatanga inkunga
izishyurwa
APADEC nk’uko byari biteganyijwe mu
: Association du Parti Démocrate masezerano
Chrétienyo ku
wa
APR15 Nyakanga 1932.Patriotique
: Armée Ruanda-Urundi byakomeje kubona ayo
Rwandaise
mafaranga kugeza ku bwigenge.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Ntibishidikanywa Rwandais
ko amafaranga yavuye mu misoro yagize
APROCOMIN: Association
uruhare mu kubaka amashuri, des Commerçants
ibitaro, amazuIndigènes
y’ubutegetsi,
APROSOMA
kugura : Association
ibikoresho pour
no guhemba la Promotion
abakozi Sociale
ba koroni de la
n’abakavukire,
n’ibindi. Hari amafaranga
Masse make yakoreshejwe mu guteza imbere
XEXNXQJX Q·LPLEHUHKR P\L]D 3RURJDUDPX ]D NLM\DPEHUH
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
zagendanaga n’umutungo w’imbere mu gihugu uturutse ku
Démocratie
misoro n’akazi. Ariko ibyo byanateje ingaruka mbi nyinshi.
ARDHO : Association
Ihunga ry’abaturage n’ibura Rwandaise pourbiza
ry’ibiribwa, la Défense
kuvugwa,desni
Droits de l’Homme
ibimenyetso by’’ingaruka mbi zabyo.
AREDETWA : Association pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
275
v
¾Akazi ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
___________________________________
Imirimo y’inyungu rusange ni yo yitwa akazi cyangwa imirimo
y’agahato. Yari yarashyizweho kandi iyoborwa n’itegeko teka
A.A.25 ryo ku: Archives
no itariki ya Africaines
7 Ugushyingo 1924. Iyo mirimo yari
A.G. no guhinga
igizwe : Assemblée
ahantuGénérale
hanini ibihingwa ngandurarugo
ABAKI
biramba : Alliance des
(imyumbati Bakiga
n’ibijumba), guca imigenderano
n’imihanda,
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour gutera
kurwanya isuri, guhinga mu bishanga, la
amashyamba n’ibindi. Iyo mirimo
Suppression des Castes yategetswe abaturage kandi
batayisobanuriwe neza, ntibayishimira ahubwo bagerageza
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
kuyanga ku buryo bunyuranye185. Ndetse n’imirimo y’uburetwa
ADPisanzweho
yari : Alliance Démocratique
mu Kinyarwanda yafashedes
indiPeuples
ntera.
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Ijambo “akazi”Réconciliation
ryakomotse ku giswahiri ryinjira mu mvugo
Nationale
isanzwe
AEC ku : Agglomeration
ngoma y’Abadage. Rivuga ibintu byinshi
Extra-Coutumières
bitandukanye:
AFDL imyaka ihabwa abayobozi,
: Alliance des Forces Démocratiques umurimopour wose
la
udahemberwa cyangwa n’uhemberwa intica ntikize. Abadage
Libération du Congo-Zaïre
bagumishijeho imirimo yose ya gakondo yakorerwaga abayobozi:
AGOA
ngo : Africanubwumvikane
haba harabayeho Growth and kuriOpportunity
ibyo hagatiAct
ya Musinga
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
na Kapiteni Bethe mu wa 1899. Uretse kandi kugumishaho
AIMO
iyo : Affaires
mirimo yari Indigènes
isanzwe, et Main-d’oeuvre
ubutegetsi bushya bwongereyeho
AJER
indi myinshi : Association de la Jeunesse Estudiantineuturere
mishya. Ariko ku buryo bw’umwihariko
twari twegereye ibigo by’Abadage (na za misiyoni ku buryo
Rwandaise
budakanganye)
ALIR n’uturere
: Armée twanyurwagamo
de Libération du Rwandan’ imihanda
byarahababariye cyane. Mu mirimo mishya yashyizweho
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
n’Abadage harimo ijyanye no guca no gukora inzira z’imihanda,
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
gutanga ibitunga abategetsi b’abakoroni no gutanga ibikoresho
AMUR
by’ubwubatsi. : Twabonye
Association ko des Musulmans
gushaka abikoreziau Rwanda
byagize uruhare
ANT : Assemblée
rw’umwihariko mu bucuruzi. Nationale de Transition
(Transitional National Assembly)
APADEC
Ni : Association
Abadage bazanye du Parti hose
kandi bakwiza Démocrate
igihano Chrétien
cyo gukubita
ikiboko
APR mu gihugu. Ikiboko kandi
: Armée Patriotique Rwandaise cyarakoreshejwe cyane
ndetse
APROBAMI birimo: Association
n’agakabyo, des babaPartis
Abadage ndetse n’abategetsi
Monarchistes
b’Abanyarwanda mu guhana abaturage bafatwaga mu cyaha
Rwandais
cyo kwanga cyangwa kudakora imirimo y’agahato.
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA
Mu : Association
gihe cy’ubutegetsi pour la
bw’Abadage Promotion Sociale
abamisiyoneri b’Abadage de la
na bo
bakoresheje imirimoMasse y’agahato. Bigitangira abatware bakoreshaga
ARD
abaturage iyo: Alliance pour le Renforcement
mirimo babahembaga de la
ibintu by’ibivamahanga.
Nyuma abamisiyoneriDémocratie bamaze kuba ibikomerezwa ntibongera
gutanga
ARDHO inyishyu. IbintuRwandaise
: Association by’ibivamahanga byatangwaga
pour la Défense des
(umunyu, isukari, imyenda, amasaro,
Droits de l’Homme imiya) ntibyari bihagije ngo
185
8ZL]H\LPDQD/&URLVVDQFHGpPRJUDSKLTXHHWSURGXFWLRQDJULFROHDX5ZDQGD
AREDETWA : Association pour le Relèvement
,PSRVVLEOHDGpTXDWLRQ/RXYDLQ/D±1HXYHS
Démocratique des Batwa
276
v
bishobore gukemura
ACRONYMSibibazo byose.
AND Abamisiyoneri bifashishije
ABBREVIATIONS
abaturage mu___________________________________
gutwara amatafari186. Urugero: bubaka i Save
abamisiyoneri basabye ibwami kubaha abantu bo kwikorera
ibiti byo kubaka.
A.A. Mu gihe
: Archives cy’amezi ane abaturage bagera ku
Africaines
bihumbi icumi (10.000) bashyizwe muri ako kazi ko gutwara
A.G. : Assemblée Générale
ibiti 300187.
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC
Mu wa 1922,: Association
abamisiyonerides naBahutu Evoluant
bo bifashishije pour la mu
abaturage
gutunda ibiti byavagaSuppression des Castes
mu Budaha. Kari akazi gakomeye kandi
ACR
kavunanye kuko : Association des Cultivateurs
byafataga iminsi itatu yo kugera du muRwanda
ishyamba
rya Gishwati :n’iminsi
ADP Alliancemunani yo gusubira
Démocratique i Kabgayi. Kubaka
des Peuples
kiriziya
ADR y’i Kabgayi byabaye indahiro
: Alliance pour la Démocratie et kuko abantu
la ibihumbi
n’ibihumbi bakoreshejwe
Réconciliationmu gutunda
Nationale ibiti byakoreshejwe mu
kubaka sharupanti no gutwika amatanura y’amatafari188. Ibi
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
byose birerekana ko abamisiyoneri bagize uruhare mu kongera
AFDL
imirimo y’agahato : Alliance
yavunagades Forces
abaturage. Démocratiques pour la
Libération du Congo-Zaïre
AGOA
Kuva wa 1917 : African Growth
Ababirigi and Opportunity
bateganyije ihingishwaAct ku itegeko
$,'6
ry’imyumbati $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
no gutera amashyamba mu gihugu . Amabwiriza 189
yo
AIMO kubitangiza yashyizweho
: Affaires mu 1926.
Indigènes Ikawa itangira guhingwa
et Main-d’oeuvre
mu 1924-1925
AJER by’igeragezwa.
: Association de Itegeko teka riha
la Jeunesse manda ububasha
Estudiantine
bwo gukoresha imirimo y’agahato no guhingisha ikawa ryagiyeho
Rwandaise
itariki 7 Ugushyingo 1924. Haje kujyaho andi mabwiriza
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
menshi yakurikiye iryo tegeko teka yashyiragaho ubundi buryo
AM/AP : Arrêté ministériel/
bunyuranye bw’akazi, Arrêtéy’uburetwa.
bijyanye n’imirimo présidentiel
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
Raporo
AMUR y’ubutegetsi
: Associationbw’Ababirigi
des Musulmans yo mu au 1924 ivuga ko
Rwanda
“byumvikana : ko
ANT Leta igihe
Assemblée ikora ibintu
Nationale ishinzwe mu bantu
de Transition
bataratera imbere igomba kugira ububasha
(Transitional National Assembly) bwo gukoresha
ingufu rimwe na rimwe mu bintu by’inyungu rusange”190. Kuva
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
mu wa 1925 kugeza mu wa 1959 habaye igihe gifatwa nk’icyagize
APR
umwihariko : Armée
munini muPatriotique Rwandaise
ikoreshwa ry’imirimo y’agahato, haba mu
APROBAMIayo
gushyiraho : Association des Partis
mabwiriza ayigenga, haba Monarchistes
se no mu kuyikoresha
mu buryo busesuye Rwandais
kandi bwimbye.
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
Guhera
APROSOMA mu : wa 1926 ubuhinzi
Association bw’imyakaSociale
pour la Promotion ngandurarugo
de la
(ibijumba n’imyumbati) ni ho bwafashe intera. Ubwo buhinzi
Masse
bwitwaga ku mugaragaro ko ari imirimo yashyizweho n’abategetsi
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
186
'LDLUHGHOD0LVVLRQGH.DEJD\LMXLQS
Démocratie
187
,ELGHPIpYULHUS
ARDHO
188 : Association Rwandaise pour la Défense des
'LDLUHGHOD0LVVLRQGH.DEJD\LMXLQSVRPDQD©PpPRLUHª\DNR]ZH
Droits de l’Homme
kuri misiyoni ya Kabgayi.
/HWWUHQR$GXDRWSRUWDQWRUJDQL]DWLRQGXUR\DXPH
AREDETWA : Association pour le Relèvement
189
190
0LQLVWqUHGHVFRORQLHV5DSSRUWDQQXHOGHO¶DGPLQLVWUDWLRQS
Démocratique des Batwa
277
v
b’abazungu mu nyungu z’abaturage
ACRONYMS ubwabo. Ni muri icyo gihe
AND ABBREVIATIONS
kandi hatangijwe imirimo yo gutera amashyamba no gukora
___________________________________
imihanda, byitwaga na byo imirimo yakozwe n’abaturage mu
nyungu rusange”.
A.A. : Archives Africaines
A.G. teka n:o Assemblée
Itegeko 347/A.I.O ryo Générale
ku wa 4 Ukwakira 1943 rishyiraho
ABAKI : Alliance des Bakiga
imitegekere y’u Ruanda-Urundi ni itegeko rikomeye muri urwo
ABESCRyaje :nyuma
rwego. Association des Bahutu
kunganirwa n’andi Evoluant pour la
mategeko arishyirisha
mu bikorwa. Riha uburenganzira
Suppression des Castes Rezida bwo gushyirishaho
imirimo
ACR myinshi y’agahato: gutera
: Association amashyambadu
des Cultivateurs ku Rwanda
buryo bugari,
guhinga ibihingwa ngandurarugo, kurwanya isuri n’ibindi.
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
$PDEZLUL]D \DVK\L]ZHKR DWHJHND EXUL PXWXUDJH XÀWH LP\DND
ADR
\D QJRPEZD:NDQGL
Alliance pour
XWDUL la Démocratie
LNLPXJD NR DJRPED etNXED
la DÀWH LWHND
ubuso buhinze Réconciliation Nationale
bwa ari 25 z’ibijumba na ari 35 z’imyumbati.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Imiyoborere
AFDL y’akazi yashingiraga
: Alliance des Forcesku Démocratiques
miyoborere ya poritiki
pour lamu
gihugu. Guverineri wa Ruanda-Urundi
Libération du Congo-Zaïre yashyiragaho gahunda
y’imirimo yose igomba gukorwa. Akayigeza kuri Rezida na we
AGOA : African Growth and Opportunity Act
akayigeza ku mwami. Umwami yamaraga kubyumvikanaho
$,'6 Nkuru
n’Inama $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
y’Igihugu (guhera mu wa 1953) akagena uruhare
AIMO
rwa : Affaires
buri sheferi Indigènes
mu gushyira et Main-d’oeuvre
mu bikorwa iyo gahunda y’imirimo
AJER
muri rusange. : Association de la Jeunesse Estudiantine
Ba adiminisitarateri ba teritwari bamenyeshwaga
iyo gahunda, kandi bakagomba kureba ko iyo mirimo yubahirizwa
Rwandaise
mu
ALIR bice bashinzwe.
: Armée Bashingiye
de Libération ku dumabwiriza
Rwanda ya ba shefu,
abasushefu ubwabo bagombaga kugabanya iyo mirimo abaturage
AM/AP
bari muri buri : Arrêté
kigero ministériel/
cyo kuyikora.Arrêté
Mbereprésidentiel
ya 1924, umukuru
AMR : Association des Moniteurs
y’inzu ni we wanyuzwagaho imirimo yagenwe du Rwanda n’abashefu
AMUR
n’abasushefu : ari
Association
mu birebanades Musulmans au Rwanda
n’imirimo y’amaboko cyangwa
ibigomba
ANT gutangwa
: Assembléebyasabwe. Nyuma
Nationale y’iyo tariki abatware
de Transition
bashya baretse(Transitional
kwifashisha abakuru
Nationalb’amazu
Assembly) maze bashyiraho
abatoni babo cyangwa bashyiraho benewabo bwite. Barimo
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
ibice bibiri: ibirongozi n’abamotsi. Ibirongozi byasimburaga
APR
abashefu : Armée Patriotique
n’abasushefu igihe babagaRwandaise
badahari kandi bakayobora
APROBAMI
imirimo : Association
y’abanyakazi. des bafashaga
Abamotsi Partis Monarchistes
abasushefu gushaka
Rwandais
abanyakazi, kumenyekanisha amabwiriza ya ba sushefu mu
baturage,
APROCOMIN: no kubwira abagomba
Association desgukora imirimo aho
Commerçants bazayikorera.
Indigènes
Mbere yo gutangira akazi, sushefu cyangwa
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale ikirongozi bakoreshaga
de la
iperu ngo bamenye abaje n’abasibye.
Masse
ARD
Abasibye : AllianceIbirongozi
barahanwaga. pour le Renforcement de la
n’abamotsi ntibahembwaga. Mu
Démocratie
birebana n’amategeko ntibakorerwaga imirimo y’akazi nk’uko byari
ARDHO
bimeze : Association
ku ba sushefu. Rwandaise pour
Ariko babifashijwemo la Défensebabaga
n’abasushefu des
EDÀWHEXULJLKHDEDWXUDJHEDEDNRUHUDLPLULPR\·LZDEREZLWH.DQGL
Droits de l’Homme
nta kazi ka Leta bakoraga kandi
AREDETWA : Association pourbyabagiriraga
le Relèvement akamaro.
Démocratique des Batwa
278
v
¾Imirimo y’agahato yakoreshwaga
ACRONYMS ku nyungu bwite za
AND ABBREVIATIONS
buri rugo.
___________________________________
Iyo
A.A. mirimo : Archives
yarebaga Africaines
cyanecyane ubuhinzi bw’imyaka
ngandurarugo (imyumbati n’ibijumba) ikawa no guhinga
A.G. : Assemblée Générale
ibishyimbo191.
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESCx Shiku : Association des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
ACR
Guhinga : Association
ibihingwa des Cultivateurs
ngandurarugo bizwi cyane du Rwanda
ku izina rya
“shiku”,
ADP ijambo rishya Démocratique
: Alliance ryatangiye mudes wa Peuples
1930. Iyo myaka
yagombaga
ADR guhingwa
: Alliance pour la Démocratie et la y’abaturage
ahantu hatari mu masambu
DKHQVKL KDWRUDQ\LMZH Q·XEX\RER]L EXELÀWL\H XEXEDVKD ,\R
Réconciliation Nationale
mirimo y’agahato yitwaga ko ikorwa mu nyungu z’abaturage,
AEC
ntiyakundwaga. : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Ni yo mpamvuLibérationiyo mirima du Congo-Zaïre
n’iyo mirimo yayikorerwagaho byaje
kwitwa
AGOA shiku: (biva African ku Growth
nshinga and“gushikura”
Opportunitybivuga guhingana
Act
ingufu
$,'6 nyinshi).
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP kuko
Iryo shusho risa n’iryerekana ukuri
iyo mirimo yakorerwaga mu mishike ivunanye guhingwaho.
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
Shiku yanitwaga “akajagari” bishaka kuvuga imirima yahawe
AJER
DEDWXUDJH QJR: Association de la EXUL
ED\LKLQJH DULNR Jeunesse Estudiantine
PXWXUDJH DÀWH LNH F\DWH
Rwandaise
Shiku y’imyumbati yakorerwaga imusozi naho shiku y’ibijumba
ALIR
igakorerwa mu : Armée
mibande den’ibishanga.
Libération du Rwanda
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
Ku
AMR birebana : n’imirima,
Associationshiku ntiyari amasambu
des Moniteurs du Rwanda (umurima
w’umuntu
AMUR ku giti ke) kandi ntiyari imirima
: Association des Musulmans au Rwanda rusange ahubwo
yari imirima y’umuntu ku giti ke ariko yahujwe. Uwahabonaga
ANT : Assemblée Nationale de Transition
umurima wo guhinga ntiyabaga abonye uburenganzira bwo
(Transitional National
kuwutunga. Yawukoreshaga Assembly)
by’agateganyo. Iyo yabaga amaze
APADEC : Association du Parti
gusarura, aho yari yahinze hasubiraga mu mutungo Démocrate Chrétien
rusange
APR
w’umurenge. :Umwaka
Armée Patriotique
ukurikiyeho Rwandaise
imirima yatangwaga ahandi.
.DQGL
APROBAMI QWDZDEDJD DÀWH XEXUHQJDQ]LUD
: Association des Partis EZR NZDND DKR \DEDJD
Monarchistes
yarahinze mbere. Rwandais
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
Imirimo y’ubuhinzi bw’imyaka ngandurarugo yahinduye ishusho
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
\·LF\DUR1LPXULXUZRUZHJREXULVXVKHIX\DEDJDDÀWHLELSLPR
bibiri cyangwaMasse bitatu binini by’imyumbati byitwaga “agakiza”.
ARD
Iyo : Alliancekandi
mirima yahingiwe pourigahingwa
le Renforcement
n’abaturagede layagombaga
gufasha mu gihe Démocratie
k’inzara. Bitandukanye na shiku. Imirima
“y’agakiza”
ARDHO yari imirima rusange.
: Association RwandaiseKandipouryarilaminini
Défense kurusha
des
LPLULPD\DVKLNXLPLULPD\·´DJDNL]Dµ\DEDJDLÀWHDUL.XJLUD
Droits de l’Homme
ngo haboneke imirima ihagije inzuri z’inka zagiye zigabanywa
AREDETWA : Association pour le Relèvement
191
$GULDHQVVHQV-/HGURLWIRQFLHUDX5ZDQGD, Butare, 1962, p.61
Démocratique des Batwa
279
v
buhoro buhoro, ziza kugenda
ACRONYMS ANDzihinduka imirima y’ubuhinzi.
ABBREVIATIONS
Byaje kuvamo___________________________________
kubyanga mu ibanga kw’aborozi bitewe n’ingufu
zashyirwaga muri ubwo buhinzi bw’agahato muri izo nzuri.
A.A. : Archives Africaines
Imirimo y’ubuhinzi bw’ibihingwa ngandurarugo yabanje
A.G. : Assemblée Générale
gukorerwa igeragezwa guhera mu wa 1926 kugeza mu wa 1930.
ABAKI
Hanyuma : Alliance
ibona gukorwadesku
Bakiga
buryo bugari, batanga imbuto
ABESC
z’imyumbati :zavaga
Association des Bahutu
mu karere Evoluant
ka Rubona 192 pour la
, hakoreshejwe
Suppression des Castes
abayitangaga, abayiguraga, n’abayikoreraga bahembwa na Leta.
Imbuto
ACR z’ibijumba zo zabonekaga
: Association aho bahinga. Mbere
des Cultivateurs yo guhinga
du Rwanda
bagombaga
ADP kubanza gutoranya ahazahingwa:
: Alliance Démocratique des Peuples hagatoranywa
Q·DED\RER]L EDELÀWL\H XEXEDVKD DUL ER ED VXVKHIX 0X
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
byakurikizwaga harimo ko aho hantu hagomba kuba horoshye
Réconciliation
kuhasura. Sushefu Nationale amanota hakurikijwe
kandi yahabwaga
AEC bw’ahantu
ubuso : Agglomeration
hahinzwe muExtra-Coutumières
bwatsi bwe.
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Yashoboraga kunyagwa Libérationcyangwa guhabwa amanota mabi iyo
du Congo-Zaïre
yabaga
AGOA yarahingishije
: African Growth and Kugira
ahantu hato. Opportunityngo agaragare
Act neza
imbere y’abayobozi ba teritwari n’abandi bashyitsi bakomeye,
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
LPLULPD \DJRPEDJD NXED KDPZH E\DED E\L]D KDNDED KDÀ
AIMO
y’umuhanda :munini
Affaires Indigènes
cyangwa muto. et Main-d’oeuvre
Icyabaga kigamijwe kwari
AJER
uko abo bashyitsi: Association
bashobora de lakwibonera
Jeunesse n’amaso
Estudiantine yabo, akazi
Rwandaise
kanini cyane kakozwe na teritwari, sheferi cyangwa susheferi,
ALIR
batagombye : Armée
kuva mu de Libération
modoka cyangwa du Rwanda
amapikipiki yabo ngo
bagende
AM/AP n’amaguru. Mu kwerekana aho
: Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel hantu hashoboraga
kugerwa
AMR shefu cyangwa sushefu
: Association yabaga ashaka
des Moniteurs du Rwandakwerekana ko
n’ahandi ari uko, maze abategetsi bo muri ako karere bakabona
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
amanota meza cyane. Bene aho hantu ntihabaga haratoranyijwe
ANT
hakurikijwe urugendo: Assemblée Nationale
abaturage de Transition
bagombaga gukora. Ni yo
(Transitional National
mpamvu hari igihe abaturage basigaga ibishanga n’imisozi Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
ELGDKLQ]HKDÀ\·LZDEREDNDM\DJXKLQJDNXUH1LEHQHD\RPDIXWL
yaje
APR gutuma shiku
: Armée yangwa kandi ntiyagira
Patriotique Rwandaise umusaruro itanga.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Iyo ahagombaga guhingwa hamaraga gutoranywa sushefu
Rwandais
yahamagaraga abaturage, abicishije ku bamotsi, maze bakaza
APROCOMIN:
guhabwa ibyate Association
aho hatoranyijwe. des Commerçants
Sushefu afatanyije Indigènes
n’abamotsi
APROSOMA
yacagamo : Association
ibyate bya meteropour la Promotion
40 z’uburebure Sociale
kuri de la
20 z’ubugari.
Masse
ARD
Uhawe icyate : akagiteramo
Alliance pourimambo le Renforcement
ku mitwe yacyo de la yose byo
kuhashyira imbago zihagabanya. Ibyate by’ibijumba byabaga bito
Démocratie
ku
ARDHObyate by’imyumbati.
: Association NtaRwandaise
mambo byashyirwagaho,
pour la Défense bahitaga
des
bahinga. Ubuso bw’icyate k’ibijumba bwari metero z’ubuso
Droits de l’Homme
0XKDVK\L]ZHKRLELJRELELULE\RJXWRUDQLUL]DPRLPEXWRNX]LJHUDJH]DQRNX]LPHQ\HUH]D
AREDETWA : Association pour le Relèvement
192
197
Ibidem, 1930, p.16
Démocratique des Batwa
282
v
Kuri icyo gikorwa
ACRONYMS cyo gutuma abayobozi b’Abanyarwanda
AND ABBREVIATIONS
bakigiramo uruhare, hiyongeragaho ubundi buryo bunyuranye
___________________________________
bwo kwamamaza icyo gihingwa mu nama z’abaturage zaberaga
ahantu
A.A. nko :mu masoko,
Archives mu nama zo gusoresha, no muri
Africaines
za sosiyeti zicukura amabuye y’agaciro. Ndetse na Kiriziya
A.G. : Assemblée Générale
gatorika yari ikomeye, yitabiriye icyo gikorwa, igira n’uruhare
ABAKI
rwo kwamamaza : Alliance descya
igihingwa Bakiga
kawa mu baturage. Mu wa 1933
ABESC : Association des
Musenyeri Classe yoherereje ibaruwa Bahutu Evoluant
abapadiri pour la ye
ba Vikariyati
Suppression
bose abashishikariza des Castes
rwose gufatanya na Leta mu kwamamaza
ACR
igihingwa cya :kawa,
Association desgutanga
anabasaba Cultivateurs du
urugero Rwanda
bita ku makawa
yabo
ADP bwite .:Ihingwa
198
Alliancerya kawa ryakomeje
Démocratique desgushyirwamo
Peuples ingufu
kugera
ADR igihe bigabanyirijwe umurego bitewe
: Alliance pour la Démocratie et la n’Intambara ya
Kabiri y’Isi yose. Abantu bose bavugaga
Réconciliation Nationalerumwe ku kwamamaza
igihingwa cya kawa no gukora imihanda byatwaye umwanya
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
w’ibanze mu mirimo yose yokoreshejwe n’abategetsi b’abakoroni.
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Igihingwa cya Libération
kawa cyasabaga du Congo-Zaïre
imirimo myinshi. Habanza iyi
AGOA
ikurikira: : African
gukora Growth
ibihoho and Opportunity
ibihumbi Act
n’ibihumbi, bizakoreshwa
$,'6
mu ngemwe $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
zo mu bimpoteri, no gutwara ingemwe amagana
n’amagana
AIMO mu mirima rimwe
: Affaires na rimwe
Indigènes ari kure cyane. Kuva mu
et Main-d’oeuvre
wa
AJER 1933-34 ibintu byatangiye
: Association de lakoroshywa
Jeunesseimirimo imwe n’imwe
Estudiantine
ivanwaho: hashyizweho ibimpoteri byinshi kandi bareka gutera
Rwandaise
ingemwe mu bihoho, bashishikarizwa kandi guhinga kawa gusa
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
ahantu hari haragaragaye mu igeragezwa ry’ibanze ko haberanye
AM/AP
n’igihingwa : Arrêté
cya kawa. ministériel/
Ni muri urwoArrêté rwego présidentiel
Kanage, Rubengera,
AMR
impinga : Association
za Asitirida des Moniteurs
na Gitarama, amayagadu Rwanda
n’ibice bimwe bya
AMUR Kibungo
Byumba, : Association des Musulmans
na Kigali byiswe ko bitaberanyeau Rwanda
n’ihingwa rya
ANT Mu birebanye
kawa. : Assemblée Nationale
n’ubucuruzi de Transition
bwa kawa, haremwe ikigo kitwa
OCIRU (Ikigo cya Kawa cya Ruanda-Urundi)
(Transitional National Assembly) mu wa 1945.
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
Abahinzi ba mbere ba kawa ntibumvaga impamvu bagomba
APR : Armée Patriotique Rwandaise
guhinga kawa kuko batari bazi icyo imara. Byarushagaho
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
kuruhanya kuko basabwaga gutera kawa mu butaka bwiza
no kuyifata neza Rwandais
ngo badahanwa. Amakawa ya mbere yatewe
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
KDÀ\·LQJRDKDQWXXEXVDQ]ZHKDWHUZDJDLP\DNDQJDQGXUDUXJR
APROSOMA
cyangwa : Association
urutoki bagombye pour la Promotion
kurimbura. Sociale
Byongeye de lahari
kandi
hatarabaho uburyo Masse bw’iyamamazabuhinzi no kwerekera
abaturage
ARD uko zihingwa.pour le Renforcement de la
: Alliance
Démocratie
+DVKL]HKDÀLP\DNDLQHDEDQWXEDWDUXPYDLPSDPYX]DNDZD
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Ariko byarahagije ngo umusaruro wa mbere uboneke maze
kawa igurishwe Droits de l’Homme
ngo akamaro ka kawa kagaragarire bose uwo
AREDETWA : Association pour le Relèvement
198
0JU&ODVVH/HWWUHDGGUHVVpHDX[SUrWUHVGX9LFDULDWGX5XDQGDHUDRW
Démocratique des Batwa
283
v
mwanya. Ikoreshwa
ACRONYMS ry’ifaranga ryari rimaze kwamamara
AND ABBREVIATIONS
kandi rikemura ibibazo binyuranye. Kuva mu wa 1933 abantu
___________________________________
EDWDQJL\H JXKLQJD NDZD KDÀ NX EXVKDNH ,JLKLQJZD F\D NDZD
cyazanye
A.A. imihindagurikire ikomeye muri karendari z’ubuhinzi
: Archives Africaines
mu Rwanda no mu mutungo w’umuryango nyirizina. Gutangira
A.G. : Assemblée Générale
igihingwa cya kawa byafataga ibice bitatu bitangana, ari mu gihe
ABAKI
byafataga ari :se
Alliance des Bakiga
mu mirimo ubwayo. Habaga imirimo rusange
yo gukora ibimpoteri, kwimura Bahutu
ABESC : Association des ingemweEvoluant pour
no kongera la
kuzitera
Suppression
mu bipimo byateguwe n’imirimodes yo
Castes
gufata neza ikawa. Mu gihe
ACRgukoresha
cyo : Association des sushefu
ibimpoteri, buri Cultivateurs du Rwanda
yagombaga gukoresha
abaturage
ADP ikimpoteri k’ikawa
: Alliance ku murenge
Démocratique ayobora.
des PeuplesNyuma buri
mukuru
ADR w’urugo
: Alliance pour la Démocratieigipimo
yatoranyaga aho azashyira et la cya kawa.
Réconciliation Nationale
Igipimo cyategurwaga hifashishijwe goronomu w’ubuhinzi,
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
sushefu yahaga ingemwe buri mutware w’urugo. Buri wese
AFDL : Alliance
yahabwaga ingemwe des Forces
mirongo itanu.Démocratiques
Nyuma hatangiraga pour itera
la
Libération
rya kawa ryatangiraga du Congo-Zaïre
mu mpera z’ukwezi kwa cumi cyangwa mu
AGOAkwa Mata.
kwezi : African
ImirimoGrowth and Opportunity
yakurikiragaho Act kawa,
yari iyo gusasira
$,'6
kuyibagarira $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
buri gihe no kuyifumbira. Iyamamara ry’ingarane
]·LELVKLQJZH
AIMO PX F\DUR Indigènes
: Affaires ELÀWDQ\H LVDQR \D KDÀ Q·XEXKLQ]L EZD
et Main-d’oeuvre
kawa
AJER ku itegeko. Uretse iyo
: Association demirimo kandi,Estudiantine
la Jeunesse hari ubundi buryo
bwashyizweho bwo gufata neza kawa. Gukuraho ibisambo no
Rwandaise
gusarura imbuto za kawa no gutora ubusurira bwaryaga kawa.
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Buri muhinzi wa kawa yagombaga kwitaba kwa sushefu ajyanye
AM/AP
icupa ryuzuye: Arrêté ministériel/
ubusurira kugira ngoArrêté présidentiel
amwereke ko koko yagize
AMR
uruhare mu :kurwanya
Association desdukoko.
utwo Moniteurs
Ibyodu Rwanda
byaje kurangizwa
AMUR
n’ikoreshwa : Association
rya DDT mu wades Musulmans au Rwanda
1946-1947.
ANT : Assemblée Nationale de Transition
Gahunda yo kugenzura
(Transitionalno gushyira
Nationalmu bikorwa ry’iyo mirimo
Assembly)
yakorwaga
APADEC na ba sushefu, ba shefu
: Association du Parti Démocrate n’abadiminisitarateri.
Chrétien
Gukererwa cyangwa gukora nabi iyo mirimo y’ubuhinzi
APR : Armée Patriotique Rwandaise
byahanirwaga umuturage na sushefu, akenshi byavagamo
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
gukubitwa cyangwa kunyagwa.
Rwandais
APROCOMIN:
Gutonora kawa Association
byabanje kujya desbikorwa
Commerçants
n’intoke Indigènes
gusa, bikorwa
APROSOMA
n’umuhinzi : Association
n’umuryango we.pour la Promotion
Babanzaga Sociale
kuzumisha de la
: bazanikaga
ku birago cyangwa Masse ku ntaro z’imbingo, bakazanika ku zuba mu
gihe
ARD k’iminsi myinshi.
: Alliance Zamaraga
pour le kuma bakagerageza
Renforcement de la kuzikuraho
igishishwa neza 199
. Kuva
Démocratie mu wa 1951, hatangiye kwamamara
uburyo bwo gukoresha amazi: bashyiraga ibitumbwe bya kawa
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
mu cyuma gisya kawa, harimo n’amazi, bagakaraga icyo cyuma
Droits de l’Homme
.XUHEDDPDEZLUL]D\¶XPZDPL0XWDUD5XGDKLZD³8EXU\REZRJXWXQJDQ\DNDZD´
AREDETWA : Association pour le Relèvement
199
in .LQ\DPDWHNDQRWDULNL\DPEHUH1]HUL
Démocratique des Batwa
284
v
kigatandukanya uruhu rwaAND
ACRONYMS kawaABBREVIATIONS
n’imbuto. Nyuma abaturage
bakita ku murimo wo kwanika kawa. Ubwo buryo bushya
___________________________________
bwazanye ikwirakwizwa ry’ibyuma bisya kawa mu turere twose
twera
A.A. kawa. Ubuyobozi
: Archives bwa gikoroni bwasobanuraga igikorwa
Africaines
cyo guhinga kawa ku itegeko ku buryo bwinshi. Ikawa mu
A.G. : Assemblée Générale
bihingwa byose byageragejwe (ipamba, itabi,…) yabaye itegeko
ABAKI impamvu
kubera : Alliance des Bakiga
zikurikira:
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
x Kubera Suppression
ko u Rwanda desrwari
Castes rwarinjiye mu bucuruzi
ACR mpuzamahanga, : Association des Cultivateurs
gucuruza kawa byazanaga du Rwanda
amafaranga
ADP mu masanduku : Allianceya Leta.
Démocratique des Peuples
ADR x ,JLKLQJZDF\DNDZDF\DULJLÀWHDNDUXVKRNXNRDJDFLURND\R
: Alliance pour la Démocratie et la
kari karakomeje kuzamuka
Réconciliation guhera mu kinyejana cya 18.
Nationale
x ,NDZD \DUL LÀWH XUXKDUH PX NZLQML]D XPXWXUDJH PX
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
bukungu bukoresha ifaranga, imufasha kubona
AFDL amafaranga : Alliance des Forces
yo guhahisha ibyo Démocratiques
ashaka200. pour la
Libération du Congo-Zaïre
AGOA
Koko kandi : ikawa Africanyagize
Growthuruhare
and Opportunity
runini mu Actbukungu
bw’ingo
$,'6 zimwe na zimwe mu turere tweraga
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP kawa, ibazanira
amafaranga buri
AIMO gihe. Raporo
: Affaires y’Ababirigi
Indigènes yo mu wa 1959, ivuga
et Main-d’oeuvre
ko kawa yonyine yazaniraga umuturage 49% by’umusaruro
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
w’umuryango201: uwo musaruro washoboraga kwiyongera iyo
umukoroni waguraga Rwandaise iyo kawa, atayiguraga ku giciro kiri hasi
ALIR
cyane. : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR x Guhunika : Association
ibishyimbo des Moniteurs du Rwanda
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
Guhunika
ANT byatangiye
: Assemblée mu Nationale
1948. Ni de bwo bwoko bwa nyuma
Transition
bw’imirimo y’itegeko bwabayeho mu Rwanda. Byarebaga
(Transitional National Assembly)
ibishyimbo kandi hagakorwa n’akazi k’agahato ko kurinda aho
APADEC
bihunitse. : Association du Parti Démocrate Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI :JXKXQLND
3RULWLNL \R Association des Partis \D]DQ\H
LELVK\LPER Monarchistes Q·L\R NXEDND
amangazini bibikwamo Rwandaisku rwego rwa susheferi. Yubakwaga
Q·DEDWXUDJH%LJLWDQJLUDE\DKXQLNZDJDPXQ]X]LÀWHXEXVKRER]L
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
EXNH]XEDNZDJDKDÀ\DKREDVXVKHIXEDWX\H0XZDL]R
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
nzu za mbere zasimbujwe izubakishijwe amatafari zinasakaje
Masse
DPDWHJXUD DULNR QD ]R ]LÀWH XEXVKRER]L EXNH $\R PDQJD]LQL
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
PDVK\D\XEDNZDJDKDÀ\·LPLKDQGDQ\LUL]LQD
Démocratie
Muri
ARDHOburi : mangaziniAssociationhubakwagamo
Rwandaise pour imirongo
la Défense myinshi
des
igerekeranye. Ni yo yaterekwagamo
Droits de l’Homme ibimuga (by’ibibindi) birimo
0LQLVWqUHGHVFRORQLHV5DSSRUWDQQXHOGHO¶DGPLQLVWUDWLRQEHOJHS
AREDETWA : Association pour le Relèvement
200
201
Ibidem, 1959, p.40
Démocratique des Batwa
285
v
ibyo bishyimbo. Guhunika AND
ACRONYMS kandiABBREVIATIONS
byarebaga abaturage bakuze
NDQGL EDÀWH ___________________________________
LPEDUDJD DEDKLQ]L DEDNR]L ED ]D PLVL\RQL
ab’abazungu n’aba Leta. Guhunika imyaka byakorwaga nyuma
y’isarura
A.A. ry’Umuhindo
: Archives (Igihe k’imvura yo mu mezi ya Nzeri
Africaines
n’Ukuboza). Iyo umusaruro wabaga udahagije, igihe cyo guhunika
A.G. : Assemblée Générale
kegereje, abantu bakukaga umutima, kuko nta mpamvu
ABAKI
yashoboraga :kwemeza
Alliance ibura
des Bakiga
ry’ibishyimbo byo guhunika. Icyo
ABESC : Association des Bahutumu
gihe, igisubizo cyabaga kujya kubihaha Evoluant pourbyinshi
turere byeze la
(cyanecyane mu Suppression des Castes
Mutara, Kingogo, n’u Bugoyi)
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
Umubare
ADP w’ibiro byo guhunika
: Alliance Démocratique warahindukaga.
des PeuplesBigitangira
hashyizweho
ADR ibiro ijana, hanyuma
: Alliance pour la Démocratie baza kubonaet lako ari byinshi
cyane, babigabanyaho icya kabiri mu wa 1947 (biba ibiro mirongo
Réconciliation Nationale
itanu), hanyuma bishyirwa ku biro makumyabiri mu wa 1949.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL : Alliance
Ibishyimbo byabaye des Forces
ishingiro Démocratiques
ry’ibihunikwa kuko aripour la
byo byari
Libération
ishingiro ry’ibiribwa du Congo-Zaïre
by’ingo kandi buri rugo rwashoboraga
AGOA Mu : turere
kubyeza. Africantweragamo
Growth and Opportunity
amashaza Act
ni yo n’ibishyimbo
$,'6
byahunikwaga. $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Abayobozi bomekaga kuri buri kimuga kirimo
ibihunikwa
AIMO izina rya nyirabyo.
: Affaires IndigènesNyuma et bashyize muri buri kimuga
Main-d’oeuvre
agati
AJER kariho urupapuro rwanditseho izina rya
: Association de la Jeunesse Estudiantine buri kimuga.
Rwandaise
Abaturage ntibishimiye igikorwa cyo guhunika kuko bagombaga
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
kubirinda nijoro, byakorwaga n’abantu bose bakuze kandi
AM/AP XEXPXJD
EDGDÀWH : Arrêté ERministériel/ Arrêté présidentiel
PXUL EXUL VXVKHIHUL XUHWVH DEDNR]L ED
AMR ab’abazungu
Leta, : Association des Moniteurs
n’aba misiyoni. Abarindaga duamajoro
Rwanda bararaga
AMUR mu :mangazini
imbere Association des Musulmans
kandi au Rwanda
kenshi bakagurana ibimuga
by’ibishyimbo
ANT : bibi, ibishyimbo
Assemblée byiza de
Nationale babikorera
Transition amacuti yabo
cyangwa ababaga babahaye National
(Transitional amayoga.Assembly)
Na ba sushefu kandi
bakoraga
APADEC ibyo: Association
ku buryo icyo dugihe
Partik’ihunika
Démocratecyarangiraga,
Chrétien hari
amangazini yabaga asigayemo icya kabiri k’ibyahunitswe.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Igihe cyo gusubiza imyaka beneyo hari abasangaga ibimuga
APROBAMI : ntakikirimo
bahunitsemo Associationkandi des Partis
akazi Monarchistes
k’ubuhinzi katasibaga.
Rwandais
Ingamba zabaye ko buri wese azana ibike bishoboka kandi
APROCOMIN:
cyanecyane Association ibishyimbo
akanahunika des Commerçants Indigènes
bitari ubwoko bwiza.
APROSOMA
Kandi kubera:aho
Association
byahunikwaga pour la Promotion
hatari Sociale de la
heza, ntibinafatwe neza,
ibyo bishyimbo byaribwaga
Masse n’imungu cyangwa bikanyagirwa
n’imvura.
ARD Guhunika
: Allianceibishyimbo abaturage ntibabyishimiye
pour le Renforcement de la
kubera izo mpamvu zavuzwe
Démocratie haruguru. Cyanecyane ko abaturage
batabonaga impamvu yo guhunika. Byagiriye akamaro gusa ba
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
sushefu n’ababikoragamo amanyanga. Guhunika byaje kuvaho
bisabwe n’Inama Droits
Nkuru dey’Igihugu.
l’Homme
AREDETWA : Association pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
286
v
x ImirimoACRONYMS
rusange ku nyungu z’igihugu cyangwa z’Akarere
AND ABBREVIATIONS
___________________________________
Bene iyo mirimo yabaga guca no gukora imihanda, gutera
amashyamba
A.A. :no kurwanya
Archives isuri.
Africaines
A.G. : Assemblée Générale
- Gutera amashyamba
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC
Muri : Association
za susheferi des Bahutu
zose ubuyobozi Evoluant pour
bwagombaga la
kubahiriza
itegeko rivugaSuppressionko buri sushefudes Castes yari ategetswe gutera
ACR
amashyamba : hakurikijwe
Associationibiti des bikenewe
Cultivateurs du Rwanda
n’abaturage ayobora.
Ibiti
ADPbyagombaga guterwa
: Alliance n’abantu bosedes
Démocratique byagombaga
Peuples kuzagirira
akamaro.
ADR Ubuyobozi bwa gikoroni
: Alliance pour la Démocratie et bwari bwarabisobanuye
la
ku buryo bukurikira. Ubuyobozi
Réconciliation Nationale ntibwashatse udushyamba
duto duto kandi twa buri wese kandi dutatanye, akenshi
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
GXÀWH DPDNRVD \R JXWHUZD NX EXWDND EZL]D F\DQH EXNZL\H
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
JXKLQJZDKRLP\DNDEXULKDÀ\·LQJR]·DEDWXUDJH$PDVK\DPED
agomba kuba igikorwa Libération du Congo-Zaïre
rusange 202
.
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6 ntibishimiraga
Aborozi $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
icyo gikorwa gishya kiyongeraga kuri
shiku
AIMO bikagabanya inzuri
: Affaires Indigènesz’amatungo. Ni yo mpamvu hari
et Main-d’oeuvre
DEDVXVKHIX
AJER EDWDJLNXULNLUDQLUDJD
: Association de la Jeunesse KDÀ 1LEstudiantine
LQ]HJR ]D WHNLQLNH
zatoranyaga ubwoko bw’ibiti bigomba guterwa, aho bizaterwa
Rwandaise
hagatangwa na sushefu, abaturage bagakora imirimo isigaye.
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Akenshi hatoranywaga ubutaka bubi. Ibimpoteri byo bigashyirwa
AM/AP
KDÀ \·LPLKDQGD : Arrêté ministériel/
NX PLVR]L F\DQJZD Arrêté présidentiel
PX PLEDQGH Q·LELVKDQJD
AMR ngo borohereze
kugira : Association des Moniteurs
abategetsi bagombagadu Rwanda
kubigenzura.
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT byatewe : byabaye
Ibiti Assemblée Nationale
akenshi intuside naTransition
barakatsi. Barakatsi
ntiyakunzwe nk’intusi yakuraga
(Transitional vuba Assembly)
National igafasha abaturage mu
byo
APADECbakeneye. Abaturage kandi ni ko
: Association du Parti Démocrate bakoraga imirimo
Chrétienyose yo
gufata neza ayo mashyamba mashya yabaga yatewe.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
*XWHUD DPDVK\DPED E\DUL ELÀWH LPSDPYX \·XPZLKDULNR
bigamije. Ku birebanaRwandais n’ubukungu ubwabwo, mu Gihugu hari
APROCOMIN: Association
hakenewe cyane ibiti by’ubwubatsi des Commerçants Indigènes
(sharupanti, ububaji n’ibindi)
APROSOMA
kandi : Association
n’abaturage pour lainkwi
bari bakeneye Promotion Sociale
zo gucana de la
cyanecyane
mu turere tutabagamo Masse amashyamba kimeza. Icya nyuma nuko
ubutegetsi
ARD bwa gikoroni pour
: Alliance bwari le
bwarabonye
Renforcement ko byihutirwa
de la gutera
amashyamba ngo bifashe
Démocratie igwa ry’imvura nk’uko byanditse
muri raporo y’umwaka wa 1948: “ntawushidikanya ko,
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
imihindagurikire y’ibihe by’imvura ari yo mpamvu nkuru y’inzara,
ubwiza bw’ubutaka Droitsmu de gushobora
l’Homme gufata amazi y’imvura ari
AREDETWA : Association pour le Relèvement
202
0LQLVWqUHGHVFRORQLHV5DSSRUWDQQXHOGHO¶DGPLQLVWUDWLRQS
Démocratique des Batwa
287
v
ibintu by’ingenzi byo kwitabwaho
ACRONYMS ku buryo bushoboka bwose.
AND ABBREVIATIONS
Ni yo mpamvu___________________________________
igikorwa cyo kurwanya isuri cyatangijwe”203.
Mu
A.A.gushyiraho iyo mirimo
: Archives yose, Ababirigi bavunnye abaturage
Africaines
cyane. Mu gihe k’imyaka n’imyaka igihugu cyari cyarahindutse
A.G. : Assemblée Générale
nk’ingando y’imirimo y’agahato ku bwoko bushya. Ntabwo
ABAKI
XPXWXUDJH : Alliance
\DUL desLPLULPR
DNLNRUHUD Bakiga\H 1L \R PSDPYX DEDJLÀWH
ABESCbahitagamo
ingufu : Association des Bahutu
gusuhukira Evoluant
mu mahanga. pour
Uko la
kugenda
Suppression des Castes
NZ·DEDQWXEDJLÀWHLQJXIXE\DUXVKLMHKRNRQJHUDLELED]RE\·LEXUD
ACR
ry’ibiribwa : Association
mu turere tumwedes na Cultivateurs
tumwe. du Rwanda
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
Ǧ
ADR Guca no gufata neza imihanda
: Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
Kubaka imihanda byari ngombwa ngo bifashe muri gahunda
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
nshya yo guhahirana, gufasha ubuyobozi bw’igihugu no guhuza
AFDL :
u Rwanda n’amahanga. Alliance Gukora
des Forces Démocratiques
imihanda ni byo byatwaye pourakazi
la
kavunanye mu bintu Libération du Congo-Zaïre
byose byategetswe abaturage. Imirimo yabaga
AGOA cyane
ivunanye : African Growth and
kandi yamaraga igiheOpportunity Act
kirekire, hakurikijwe ko
$,'6 umuhanda
hakorwa $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
munini, muto cyangwa inzira y’imigenderano
y’abagenzi
AIMO 204
. Gukora
: Affaires noIndigènes
gutunganya etumuhanda
Main-d’oeuvre byasabaga akazi
katagira
AJER uko : kangana, Association susheferi yose yarahagurukaga.
de la Jeunesse Estudiantine Abari
bavuye kure bagombaga kugenda ingendo ndende ngo bagera aho
Rwandaise
LPLULPR\DJRPEDJDJXNRUHUZD%XULVXVKHIX\DULDÀWHXPXEDUH
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
w’abaturage agomba kohereza ahakorerwaga imirimo. Uwo
AM/AP akenshi
mubare : Arrêté ministériel/
wemezwaga Arrêté
hakurikijwe présidentiel
ubwinshi bw’abaturage
AMR
ba : Association
buri susheferi. Kuyobora des Moniteurs
imirimo yo gukora du imihanda
Rwanda minini
AMUR akenshi
n’imito : Association
byakorwagades na Musulmans
adiminisitarateri au Rwanda
wa teritwari,
ANT
abifashijwemo : Assemblée
n’abakarani Nationale
bashinzwe de Transition
imirimo ya tekiniki. Igice
cy’umuhanda cyo gukorwa cyagabanywagamo
(Transitional National Assembly) buri munsi ibyate
byahabwaga
APADEC ba
: Association du Parti Démocratekurangiza
sushefu. Buri wese agaharanira Chrétien bwa
mbere icyate ke. Hagati y’abasushefu habaga irushanwa rikomeye,
APR : Armée Patriotique Rwandaise
bamwe ntibatinye gukoresha abaturage babo nyuma y’amasaha
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
yemewe n’amategeko, babima ikiruhuko cyangwa basaba imirimo
abantu ubundiRwandais batagomba gukora bene iyo mirimo (abapfakazi,
APROCOMIN: Association
abakozi ba misiyoni, ab’abazungu des Commerçants
cyangwa aba Leta). Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Kuri iyo nkubiri Masse y’abasushefu n’abandi bayobozi b’imirimo
ku
ARD ruhande : Alliance pour lehabagamo
rw’abaturage Renforcement kutabishishikaramo
de la
kw’abaturage: akazi ntigakorwe
Démocratie neza, umuturage akagenzurana
n’umukoresha we. Abaturage bahurijwe muri iyo sibo
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
QWLEDVKRERUDJXNXULNLUDQLUZDKDÀNXEHUDXEZLQVKLEZDER
Droits de l’Homme
0LQLVWqUHGHVFRORQLHV5DSSRUWDQQXHOGHO¶DGPLQLVWUDWLRQS
AREDETWA : Association pour le Relèvement
203
204
Ibidem, 1957, p. 86
Démocratique des Batwa
288
v
Gukoresha ACRONYMS
imihanda mito n’amabarabara
AND ABBREVIATIONS y’abagenzi
byaharirwaga ___________________________________
ba sushefu iyo mihanda n’amabarabara
byanyuraga aho batwara. Mu guca no gukora umuhanda
umuturage
A.A. nta kindi yakoreshaga
: Archives Africaines uretse agasuka n’agatebo.
Kutabaho kw’imashini byongeye ku gukoreshwa kw’ibintu
A.G. : Assemblée Générale
by’ibanze bidafashe nta kindi byari kugeraho, uretse kongera
ABAKI z’umuturage.
imvune : Alliance desyarahindutse
Yari Bakiga nk’imashini yo gukora
ABESC : Association des Bahutu
byose, mu gihe umukuru w’urugo yajyaga Evoluant pour labene
ahandi ahunze
Suppression
iyo mirimo, umugore des Castes
we n’abana be bagombaga kumusimbura
ACR iyo mirimo
muri : Association des Cultivateurs
rusange n’ibindi du Rwanda
byose byasabwaga abaturage.
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ADR Ǧ Kurwanya isuri pour la Démocratie et la
: Alliance
Réconciliation Nationale
Imirimo yo kurwanya isuri yatangiye mu wa 1946. Yituye ku
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
baturage vuba cyane batazi akamaro kayo. Guca imiringoti
AFDL : Alliance des
isanzwe byakurikiraga uko Forces
umurimaDémocratiques pour isuri
uteye. Kurwanya la
Libération du
ntibyabonye umwanya wo Congo-Zaïre
gukorerwa igeragezwa hose.
AGOA yakoreshwaga
Imirimo : African Growth and Opportunity
na goronomu w’Umubirigi,Act
agafashwa
$,'6
n’abashinzwe $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ubuhinzi b’Abanyarwanda. Umurimo munini
ugakorwa
AIMO n’abaturage.
: Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Ibyasabwaga n’abakoroni n’ubukoroni byongereye imirimo
Rwandaise
y’umuturage aho kugira ngo yisanzure nk’uko byandikwaga
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
n’abakoroni n’abamisiyoneri. Ahubwo iyo mirimo yatumye
AM/AP
umuturage : Arrêté ministériel/
arushaho kuremererwa Arrêté présidentiel
n’inzara aho kubona
AMR
ibimutunga : Association des Moniteurs du Rwanda
akeneye.
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
J.
ANTImirimo yakorerwaga
: Assembléeabayobozi
Nationalegakondo
de Transition
(Transitional National Assembly)
Mu
APADEC Rwanda rwa mbereduy’ubukoroni
: Association habagaho
Parti Démocrate amoko
Chrétien
y’amahooro anyuranye n’indi mirimo gakondo yakorwaga,
APR : Armée Patriotique Rwandaise
QGHWVH LPZH \DGXWVH YXED \DUL LÀWH DNDPDUR PX PLEDQLUH
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
y’abantu n’ubutegetsi. U Bubirigi bwari bwarihaye inshingano
yo kuzamuraRwandais imibereho myiza y’abaturage bukuraho
APROCOMIN: Association
ibyo bwabonaga ko bibangamiye des Commerçants
abaturage muIndigènes
muco wa
APROSOMA : Association
Kinyarwanda. pour laikibazo
Nk’uko byavuzwe Promotion Sociale bwahuye
u Bubirigi de la
QD F\R QXNRMasse
EZDVKDNDJD NXULQGD UXEDQGD UXJXÀ NDQGL
rushyigikiye
ARD ubutegetsi bw’abayobozi
: Alliance pour gakondo. de la
le Renforcement
Démocratie
¾Uburetwa
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Uburetwa ni Droits
imirimodey’agahato
l’Homme ikorwa na buri muturage
AREDETWA
iminsi : Association
ibiri mu cyumweru cya pour le Relèvement
gihanga cyagiraga iminsi itanu,
Démocratique des Batwa
289
v
igakorerwa umuyobozi
ACRONYMS kandi ANDntigire inyishyu iyo ari yo yose.
ABBREVIATIONS
Muri za 1950,___________________________________
uburetwa kimwe n’ubuhake byageragejwe nka
bumwe mu buryo Abatutsi bakandamizaga Abahutu mbere
y’umwaduko
A.A. :w’abazungu
205
: ariko iyo mvugo yirengagizaga uko
Archives Africaines
ikibazo nyacyo cyari giteye.
A.G. : Assemblée Générale
ABAKI
Mu wa 1902, :padiri
Alliance
A. Brarddes Bakiga
washinze kiriziya ya mbere y’i Save
ABESC ko :Abahutu
yavugaga Association barimo desibyiciro
Bahutu Evoluant
bibiri: ingabo pour la
n’ibiretwa
bikoreshwa imirimo Suppression des Castes
yose 206
. Hari izindi nyandiko zagiye zikomoza
ku
ACR buretwa ku buryo bunyuranye.
: Association Urugero ni Czekanowski,
des Cultivateurs du Rwanda mu
wa
ADP 1907, yandika ku mibanire y’abantu
: Alliance Démocratique des Peuples mu Rwanda, yavuze
ko mu byiciro bine by’Abanyarwanda, hari ikiciro k’ibiretwa
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
QL XNXYXJD DEDWXUDJH ELJHQJD DULNR EDGDÀWH XPXWXQJR
Réconciliation Nationale
w’ubutaka, bagahinga ku butaka bw’igihugu kandi bagatanga
AEC
imibyizi ibiri :cyangwa
Agglomeration itatu mu Extra-Coutumières
cyumweru bayiha umutware
AFDL : Alliance
w’umuryango. Ku ruhande rwe Bwana des Forces Démocratiques
Defawe wari pour umukuru la
wa Leta mbirigi, Libération
yanditse du mu Congo-Zaïre
wa 1920 ko mu Bahutu harimo
AGOA
ibice : African (bahakwa
bibiri: abagaragu Growth and kuriOpportunity Act
ba shebuja) n’ibiretwa 207
.
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Mu ntangiriro z’ubukoroni bw’Ababirigi, imirimo y’agahato
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
yakorerwaga abayobozi b’Abanyarwanda yari itandukanye, yarimo
AJER inka,:guheka,
kuragira Association
guhinga, de la Jeunesse
gukuka, kubakaEstudiantine
inkike no guheka.
Rwandaise
Bamaze
ALIR guhitamo
: Armée gukorana
de Libération n’abatware
du Rwandab’Abatutsi, Abadage
n’Ababirigi
AM/AP bahaye ingufu nyinshi intumwa
: Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel z’ibwami na zo
zishyiraho
AMR abazifasha
: Associationgukora desimirimo yose yasabwaga.
Moniteurs du RwandaUturere
WZDUL GXÀWH XEZLJHQJH EXFDJDVH WZDUDEXWDNDMH GXVLJDUD
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
tuyoborwa n’abatware b’Abatutsi bashyizweho n’abakoroni.
ANT : Assemblée Nationale de Transition
Mbere y’ihinduka (Transitional
mu butegetsi National
ryakozwe Assembly)
n’abakoroni, buri rugo
rwatangaga
APADEC imibyizi ibiri mu cyumweru
: Association du Parti Démocrate cya gihanga ni ukuvuga
Chrétien
iminsi
APR 146 mu:mwaka. ArméeMu wa 1924, uburetwa
Patriotique Rwandaise bwashyizwe ku minsi
24 mu mwaka, hanyuma bushyirwa ku minsi ibiri mu cyumweru
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
k’iminsi y’abazungu208. Hashyizweho ibitabo byandikwamo iminsi
yakozwe. Ariko Rwandais
iminsi yarengagaho ntiyavugwaga.
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA
Mu wa 1927,: Association
rezidansi yashyize pour lauburetwa
Promotionbwa Sociale
buri de la
mugabo
ku munsi umwe mu
Masse cyumweru k’iminsi irindwi cyangwa iminsi
ntarengwa
ARD 13 mu mwaka.
: Alliance pour Kulebw’Ababirigi
Renforcement ibyode byagaragaraga
la
205
Bourgeois R., 1954, op.citWSS0XUHJR'La
Démocratie révolution rwandaise,
1959-1962, Louvain, 1975, p.249
ARDHO
206 : Association Rwandaise pour la Défense des
%UDUG$/HWWUHGX3qUHDX6XSpULHXUJpQpUDOGHV3qUHVEODQFVIpYULHU
207 Droits
'HIDZH (OpPHQWV de GH
HVVHQWLHOV l’Homme
O¶RUJDQLVDWLRQ SROLWLTXH HW VRFLDOH GX 5ZDQGD,
%UX[HOOHVQRYHPEUH$UFKLYHVDIULFDLQHV$,ELVS
AREDETWA : Association pour le Relèvement
208
0LQLVWqUHGHVFRORQLHV5DSSRUWDQQXHOop.cit., 1924, p.7
Démocratique des Batwa
290
v
nk’iterambere. Mu by’ukuri,
ACRONYMS iyo ABBREVIATIONS
AND poritiki nshya, yarushagaho
kongera imirimo yasabwaga abaturage.
___________________________________
Mu
A.A. wa 1900, uburetwa
: Archives bwasabwaga umuryango cyangwa
Africaines
inzu, uyikuriye yashoboraga gukora uwo murimo mu izina
A.G. : Assemblée Générale
ry’umuryango wose. Ibyo byagiye bihinduka uko umuryango
ABAKI uteshwa
wagiye : Alliance
agacirodes
no Bakiga
gufashanya byawurangaga mbere
ABESC : Association des Bahutu
y’ubukoroni. Mu myumvire y’Ababirigi Evoluant
uburetwa pour lakuba
bwaretse
ubw’umuryango Suppression des Castes
buba ubw’umuntu ku giti ke kuri buri mugabo
ACR
XGDÀWH : Association
XEXPXJD des Cultivateurs
%LUDVREDQXUD du Rwanda
NR XEXUHWZD EZDUXVKLMHKR
kugera
ADP kuri :benshi
Alliancekurusha mbere. Ikindi
Démocratique kandi uburetwa
des Peuples
bwagejejwe
ADR no: Alliance pour la Démocratie etmajyaruguru).
mu turere butabagamo (nko mu la
Mu wa 1933, iteka ry’umwami ryagabanije
Réconciliation Nationale iminsi y’uburetwa:
iba 13 mu mwaka kuri shefu na 10 kuri sushefu. Ndetse
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
n’abagaragu mu rwego rw’ubuhake, bagenewe iminsi bagomba
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
gukora mu mwaka.
Libération du Congo-Zaïre
AGOAmu wa : 1936,
Kuva African Growthkoand
hemejwe Opportunity
imirimo y’uburetwa Act ishobora
$,'6
gutangirwa $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ingurane ku baturage bakoraga mu bigo
by’abazungu
AIMO 209
. KugezaIndigènes
: Affaires icyo gihe ubutegetsi bw’abakoroni
et Main-d’oeuvre
bwafataga
AJER uburetwa nk’ikimenyetso
: Association de la Jeunessecy’ubuyoboke
Estudiantine no kumvira
kw’abaturage ku batware babo b’abashefu n’abasushefu210.
Rwandaise
Mbere gato y’Intambara ya Kabiri y’Isi yose, gutanga ingurane
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
z’uburetwa byaraguwe binemererwa izindi nzego: abakozi
AM/AP
E·DEDVXNRQWDUR : Arrêté ministériel/
DEDNR]L ED /HWD Arrêté
DERUR]Lprésidentiel
EDÀWH QLEXUD LQND
AMR
icumi, abakozi : Association
ba nyakabyizi desbakoraga
Moniteurs du y’iwabo
kure Rwandabyibura
AMUR
amezi ikenda mu : Association des Musulmans
mwaka n’abarimu ba gatigisimu au211Rwanda
. Bari abakozi
ANT
batari bagikora : Assemblée
mu rwego rw’ Nationale
imirimo yabode Transition
ya gakondo cyangwa
bari imbere mu birebana n’ubukungu.
(Transitional Mu wa 1944, gutanga
National Assembly)
ingurane
APADEC z’uburetwa byemerewe abaturage
: Association du Parti Démocrate bose babyifuza,
Chrétien
ingurane ishyirwa ku mafaranga 19.50 frs. Byaje kuba itegeko
APR : Armée Patriotique Rwandaise
guhera mu wa 1949.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Ubuyobozi bwabanje Rwandaiskugerageza gukwiza hose uwo muco wose
APROCOMIN: Association
wari icyaduka nubwo bwageragezaga des Commerçants
kubuza akarenganeIndigènes bwose.
APROSOMA
Bwanze ko uburetwa : Association pourbiza
buvaho la Promotion
kugeza aho Sociale de la
busimburiwe
n’amahooro, bigaragaza
Masse imikorere itanoze y’ubuyobozi.
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Démocratie
ARDHO
209 : Association Rwandaise pour la Défense des
0LQLVWqUHGHVFRORQLHV5DSSRUWDQQXHOGHO¶DGPLQLVWUDWLRQEHOJHS
210 Droits de l’Homme
0LQLVWqUHGHVFRORQLHV5DSSRUWDQQXHOGHO¶DGPLQLVWUDWLRQEHOJHSYRLU
DXVVLOHVFRPPHQWDLUHVGH0JU&ODVVHjFHVXMHWLQ35XWD\LVLUHop.cit.
AREDETWA : Association pour le Relèvement
211
0LQLVWqUHGHVFRORQLHV5DSSRUWDQQXHOGHO¶DGPLQLVWUDWLRQEHOJHS
Démocratique des Batwa
291
v
ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
¾Ubuhake
___________________________________
Abazungu bamaze kuzana ubundi buryo bwo kugera ku
bukungu,
A.A. ari: Archives
bwo bw’amafaranga
Africaines n’uburyo bwo kuyabona,
byahinduye cyane imyitwarire n’imyumvire y’abagaragu na
A.G. : Assemblée Générale
ba shebuja. Amafaranga amaze kuza kandi agatuma abantu
ABAKI
bashobora : Alliance
gukira des mu
batanyuze Bakiga
nzira zari zisanzwe zimenyerewe
byatumye imibanire y’ubutegetsi Bahutu
ABESC : Association des n’ubuhake,Evoluant poury’abato
haba hagati la
Suppression
n’abakuru cyangwa des Castesna ba shebuja.
hagati y’abagaragu
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
Mu
ADPgihe cy’ubukoroni
: Alliance bw’Abadage
Démocratique n’igihedes
Ababirigi
Peuples bari bamaze
kwigarurira
ADR u Rwanda (1916-1926)
: Alliance pour la Démocratie et lanta mpinduka igaragara
yabaye mu birebana n’ubuhake.
Réconciliation Ariko ba misiyoneri gatorika
Nationale
ba mbere bitwaye nka ba shebuja b’abaturage bari batuye mu
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
mbibi za misiyoni, byarabaye i Zaza, kandi bigafatwa gutyo.
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Ababirigi bamaze Libération
kuza ubuhakedu Congo-Zaïre
bwagiye bukurwaho, ibijyanye
AGOA
n’ubuyobozi : African Growth
n’ubutegetsi and Opportunity
bose busigara Act kera na
uko bwamye
$,'6bwerekana
kare, $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
imibanire hagati y’umutunzi w’inka nyinshi
Q·XÀWH
AIMO QNH F\DQJZD
: Affaires XWD]LÀWH
Indigènes QD PED ZD]DJD NXPXVDED LQND
et Main-d’oeuvre
imwe
AJERcyangwa: Association
nyinshi . de la Jeunesse Estudiantine
212
Rwandaise
Impinduka ya mbere igaragara mu kwivanga k’ubutegetsi
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
bw’abakoroni mu buhake yatangiye kuva mu wa 1926.
AM/AP
Umuzungu : Arrêté ministériel/
yafashaga umwami mu murimo Arrêté présidentiel
we wo guca imanza:
AMR
byatumye : Association
imikirize y’imanzades Moniteurs
hakurikijwe du Rwanda
amategeko y’abazungu
AMUR
bigaragara mu: Association
manza i Nyanza. des Musulmans au Rwanda
Mu Manza zikomeye umwami
ANT
yacaga : Assemblée Nationale
yagaragazagamo izirebana den’ubuhake.
Transition Abazungu
bamaze kuza muri izo manza,
(Transitional bashyigikiye
National ko haba igabana
Assembly)
hagati
APADEC y’umugaragu na shebuja: urugero
: Association du Parti Démocrate ni mu Chrétien
rubanza rwa
Rudahigwa na Kayondo.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Habaye n’ibyemezo by’ubuyobozi byafashwe mu rwego rwo
koroshya ubuhake, Rwandais
urugero ni nko gukuraho itangwa ry’inka
APROCOMIN: Association
zitwaga imponoke, umugaragu des Commerçants
yahaga Indigènes
shebuja nyuma y’icyorezo
APROSOMA
k’inka, n’inka:zitwaga
Association pour la Promotion
indabukirano Sociale de la
ari zo nka zahabwaga shefu
cyangwa sushefu bagabanye umusozi zigatangwa n’abakuru
Masse
b’imiryango
ARD
213
, abashefu
: Alliance pour n’abasushefu babujijwede
le Renforcement guhakwa
la kuri
ba shebuja barenze umwe
Démocratie
214
, koroshya imirimo isabwa guhera
tariki ya Mbere Mutarama 1932 abatware b’intara bategetswe
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
212 Droits de l’Homme
1NXULNL\LQND-1op.cit., pp.138-139
3DURUGUHGHVHUYLFHRUGRQDQFHGXGpFHPEUH
AREDETWA : Association pour le Relèvement
213
214
Bourgeois R., 1954, op.cit., p.24
Démocratique des Batwa
292
v
kutarenza iminsi 15 mu mwaka
ACRONYMS ANDibwami, abasushefu ntibarenze
ABBREVIATIONS
iminsi 10-12 mu mwaka kuri ba shebuja mu mwaka 215 n’ibindi.
___________________________________
Raporo
A.A. y’ubuyobozi
: Archives bwa Ruanda-Urundi yo mu wa 1936
Africaines
ivuga ko abagaragu batari bakibibona igihe cyo kuva iwabo
A.G. : Assemblée Générale
ngo bage gukora imirimo y’ubuhake kubera imirimo mishya
ABAKI
y’ubukoroni : Alliance
barimo 216 des Bakiga
. Hagati aho imanza z’abagaragu na ba
ABESC : Association des
shebuja zari zariyongereye ku buryo Bahutu Evoluant
buri pour la
gihe hatekerezwaga
Suppression des Castes
XNRXEXKDNHEZDYDQZDKR$EDJDUDJXQWLEDULEDJLÀWHXEZRED
ACR : Association
bw’uko bwavanwaho. KugiradesngoCultivateurs
imanza z’ubuhakedu Rwanda
zigabanuke
ariko no kugira
ADP ngo haboneke
: Alliance ingingodes
Démocratique zo Peuples
gushingirwaho mu
kugenzura
ADR no: Alliance pour la Démocratie et la bagerageje
guca imanza, ubuyobozi n’ubwami
kuva mu wa 1939 gushyira muNationale
Réconciliation nyandiko zavuye mu mibonano
kuri iyo ngingo izwi ku izina ry’“isezerano ry’abagaragu”
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
cyangwa “kontaro y’ubugaragu” yatangajwe tariki ya 1 Kanama
AFDL : Alliance
1941 igirwa itegeko na des Forces
Rezida Démocratiques
guhera muri Mutarama pour1942.
la
Libérationkumara
Iyo nyandiko yashakaga du Congo-Zaïre
impungenge abari baragabiye
AGOA
abantu kandi: benshi
AfricanmuriGrowth andabashefu
bo bari Opportunity Act
n’abasushefu. Iyo
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Q\DQGLNR LÀWH LQJLQJR HE\LUL PXUL ]R QL ]R ]LUHEDQD JXVD
n’abagabye
AIMO inka, ingingo
: Affaires umunani et
Indigènes zireba ibisabwa umugaragu,
Main-d’oeuvre
enye zikareba: imirimo
AJER Associationbashobora gufashanya,
de la Jeunesse imwe gusa ireba
Estudiantine
uburenganzira bw’umugaragu. Isezerano ry’ubugaragu ritinda
Rwandaise
cyane ku bisabwa umugaragu, ntibyita kubisabwa shebuja, rikita
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
kandi ku burenganzira bwa shebuja, ntiryite ku bw’umugaragu.
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR
Ingingo ya 2 :igira Association des Moniteurs
inama umugaragu du Rwanda
na shebuja kwandikisha
AMUR
amasezerano : yabo Association des Musulmans
kandi igategeka abazagirana au Rwanda
amasezerano
ANT
nk’ayo bose :kwiyandikisha
Assemblée Nationale de Transition
guhera tariki 1 Mutarama 1942.
Ingingo ya 23 ivuga ko igihe havutse
(Transitional National impaka hagati y’umugaragu
Assembly)
na
APADEC shebuja, bashobora kugabana
: Association du Parti Démocrateinka mo kabiri
Chrétien nk’uko
byagenze i Nyanza kuva mu wa 1925. Hari ababikoze bake ariko
APR : Armée Patriotique Rwandaise
umubare mwinshi w’abagaragu wagumye mu buhake, akenshi
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
batiyandikishije mu masezerano y’ubuhake kubera gutinya
ingaruka mbi Rwandais bakorerwaga na ba shebuja. Muri rusange,
APROCOMIN:
habaye amasezerano makedes
Association Commerçants
y’ubuhake yasinywe Indigènes
nyuma ya
APROSOMA
1942: ahubwo : Association
kuva icyo gihe pourgusesa
la Promotion
amasezeranoSocialey’ubuhake
de la
byagiye byiyongera Masseburi mwaka. Uko gusesa ubuhake byari
bihuje
ARD n’imyumvire
: Alliancey’abantu
pour leyagiye ikura, imihakire
Renforcement de la ya kera
yari yaragiye yangwa, ntipfe
Démocratie kwemerwa uretse amaburakindi 217
.
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
215
Ibidem Droits de l’Homme
0LQLVWqUHGHVFRORQLHV5DSSRUWDQQXHOGHO¶DGPLQLVWUDWLRQEHOJHSS
AREDETWA : Association pour le Relèvement
216
217
0LQLVWqUHGHVFRORQLHV5DSSRUWDQQXHOGHO¶DGPLQLVWUDWLRQEHOJHS
Démocratique des Batwa
293
v
Ubuhake bwageze
ACRONYMSaho bwangwa na rubada kandi bwari
AND ABBREVIATIONS
buvunanye cyanecyane bukurikije impinduka zaje mu wa
___________________________________
1926-1931 zavanyeho imitwe y’ingabo. Uburenganzira bwazo
bwari
A.A. bwarahindutse
: Archivesubw’amasezerano
Africaines y’ubuhake bw’inka218.
Abatware ba : mbere
A.G. n’aboGénérale
Assemblée bari bamaze gusimburwa. Bamwe
bifashishije igurana ryari ryemewe n’ubuyobozi maze biyitirira
ABAKI : Alliance des Bakiga
inka zimwe zari zemewe mu rwego rw’ubuhake, kandi ubundi bari
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
bazishinzwe nk’inka zijyanye n’umutwe w’itorero bayoboraga,
Suppression
akenshi aho abagaragu des Castes
batashatse kujyana na ba shebuja bari
ACR
bimuriwe ahandi bishyize mu Cultivateurs
: Association des du Rwanda
maboko y’umushefu ukomeye
ADP : Alliance Démocratique des
Umubare muto ni wo w’abakurikiye ba shebuja. Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Mu rwego rwo guhungaRéconciliation Nationale
imirimo myinshi yari ijyanye n’ubukoroni,
AEC
abantu bamwe : Agglomeration Extra-Coutumières
bashatse ubuhake ku bashefu n’abasushefu ngo
babone uko :bahunga
AFDL Alliance imirimo
des Forces mibiDémocratiques
y’agahato. Abandi pourborozi
la
bagabiraga inka abaturanyi babo
Libération du Congo-Zaïrengo babafashe guhinga imyaka
y’itegeko,
AGOA gutera imyaka
: African ngandurarugo
Growth n’inyongerabukungu,
and Opportunity Act
gutera amashyamba n’ibindi.
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
Umwami Rudahigwa yatanze ikifuzo ko ubuhake bwavanwaho
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
burundu kuva tariki ya Mbere Mutarama 1946, guverineri
Jungers ahitamo Rwandaise
kuba ategereje kuko yabonaga ko gukuraho
ALIR
ubuhake byagombagade
: Armée Libération
kujyana du Rwanda
n’amategeko mashya ajyanye
AM/AP
n’iby’inzuri. Mu : Arrêté
gihe ministériel/
yari agitegereje Arrêté présidentiel
yakoresheje anketi mu
AMR
bashefu ngo :yumve Association des Moniteurs
icyo batekereza du Rwanda
ku ivanwaho ry’ubuhake.
AMUR
Kubukuraho : Association des Musulmans au Rwanda
birashyigikirwa cyane. Igihe hakorwaga gahunda
y’iterambere y’imyaka
ANT : Assemblée icumi, igitekerezo
Nationale decyo kuvanaho ubuhake
Transition
kiremerwa. Ariko amabwiriza y’ubutegetsi
(Transitional National Assembly) bwa gikoroni yari ayo
kubijyana gahoro
APADEC ngo hatagira
: Association du ibigenda nabi mu bo
Parti Démocrate bireba kuko
Chrétien
ivanwaho ry’ubuhake ryabonekaga nk’impinduramatwara mu
APR : Armée Patriotique Rwandaise
bakozi ba Leta mbirigi: batinyaga ko iryo vanwaho ry’ubuhake
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
ryabyara intugunda mu baturage.
Rwandais
APROCOMIN:
Mu wa 1952, umwami Association des Commerçants
Rudahigwa yongeye kuvuga Indigènes
impungenge
APROSOMA
aterwa n’ubuhake,: Associationubwo pour la Promotion
yagiraga ati: “mu Sociale
bibazode labyose
biduhangayikishije Massentagushidikanya ko ari ikurwaho ry’ubuhake
kuko
ARD ririmo ibibazo
: Allianceby’insobe
pour le kandi binyuranye. de
Renforcement Ni la
yo mpamvu
nibwira ko igihe kigeze ngo tubwire Abanyarwanda ibyifuzo
Démocratie
by’abashinzwe
ARDHO kureba
: Association aho Rwandaise
igihugu cyacu pourkigana.
la DéfenseGukuraho
des
218 Droits de l’Homme
.DJDPH$op.citS.DJDPH$RSFLWSS5HLQWMHQV)
SQRWH%RXUJHRLV5DYXJDNRXEXKDNHEXWDULEX¿WHDJDFLURNDQLQLDULNR
AREDETWA : Association pour le Relèvement
aribeshya (R. Bourgeiois, 1954, op.cit. mt. 2, p. 272)
Démocratique des Batwa
294
v
ubuhake byaratekerejwe
ACRONYMShakorwa gahunda y’imyaka icumi
AND ABBREVIATIONS
y’amajyambere. Abayobozi b’abazungu n’abirabura bumvikana
___________________________________
ko bugomba kuvaho kandi ko ariyo gisubizo k’ikibazo k’inka
z’ikirenga”
A.A.
219
. : Archives Africaines
A.G. : Assemblée Générale
Ibyari bigamijwe muri iryo kurwaho ry’ubuhake byari ibi:
ABAKI
x Gutuma : Alliance des agira
buri muntu Bakiga
umutungo w’inka bwite
ABESC
x Gutuma, bishyizwe mu igabana,Evoluant
: Association des Bahutu buri wese pour la
ashobora
Suppression
kwishyira des Castes
akizana, bizatuma Abanyarwanda bashobora
ACR gukora: akazi
Association
bashakades Cultivateurs du
batabangamiwe Rwanda
n’imirimo iva ku
ADP masezerano y’ubuhake
: Alliance yakozwe na
Démocratique basekuru.
des Peuples
ADRx Gushyiraho
: Alliance pour la Démocratie et la nyiri inka,
uburenganzira mu mihahirane:
wahoze ari umugaragu, agashobora
Réconciliation Nationalekugurisha amatungo ye
uko abishaka atagombye kubisabira uruhushya shebuja
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
x Gutuma buri wese atangira ibikorwa yishakiye ku giti ke220
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Iteka ry’umwami Libération
no1/54 ryodu kuCongo-Zaïre
itariki ya mbere 1954 ryashyizeho
AGOA : Africanry’inka
amabwiriza y’igabana Growth and y’abagaragu
hagati Opportunity naAct
ba shebuja.
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Igabana ryatangiriye muri teritwari ya Nyanza kuva kuri 15
Mata
AIMO 1954, ariko binakorwa
: Affaires Indigènes n’ubyishakiye mu gihe cy’amezi
et Main-d’oeuvre
menshi muri :za
AJER teritwari zindi
Association de laz’u Rwanda.
Jeunesse Igabana ryakwijwe
Estudiantine
hose n’iteka ryo ku itariki ya 3 Kamena 1954 n’iryo ku wa 24
Rwandaise
Mutarama 1956. Inkiko zahise zishishikarizwa imirimo y’igabana
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
ry’inka ryabanzirizwaga rimwe na rimwe n’imanza. Kuva icyo
AM/AP
gihe, umubare : Arrêté ministériel/
w’igabana n’uw’inkaArrêté présidentiel
zagabanywe ntiwaretse
AMR
kwiyongera buri : Association
gihe des Moniteurs du Rwanda
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT
Ivanwaho ry’ubuhake: Assemblée Nationale
ryasize ikibazo de Transition
k’inzuri ari cyose. Mu wa
X 5ZDQGD UZDUL UXÀWH
(Transitional DEDWXUDJH
National LQND ]DUL
Assembly)
624.102
APADEC na hegitari 1.263.400 z’ubutaka budahingwa
: Association du Parti Démocrate Chrétien bushobora
NXED LQ]XUL EXUL QND \DUL LÀWH XJHUHUDQLMH QND KHJLWDUL HE\LUL
APR : Armée Patriotique Rwandaise
0XZDX5ZDQGDUZDULUXÀWHDEDWXUDJHLQND
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
]R]DUL]DUL]LÀWHKHJLWDUL]·LQ]XULELYXJD
ha kuri buri nka. RwandaisGahunda y’amajyambere y’imyaka icumi,
APROCOMIN:
yateganyaga ko ubwiyongere des
Association Commerçants
bw’abantu n’amatungo Indigènes
byatumaga
APROSOMA
abantu bagenda : Association
basigaranapourubutaka
la Promotion Sociale
bugenda de labuto
buba
buto . Iyo gahunda
221
Masseyateganyaga ko ivanwaho ry’ubuhake ryari
gutuma
ARD hagurishwa
: Alliance kupour
isokoleumubare muninidecyane
Renforcement la w’inka.
Ariko ibyari bitegerejwe
Démocratie si ko byagenze. Inka z’abari abagaragu
ARDHO
219 : Association Rwandaise pour la Défense des
0XWDUD5XGDKLJZD³3URMHWGHVXSSUHVVLRQGXUpJLPHIpRGDO8EXKDNH´LQL’Ami,
Droits de l’Homme
QRMXLQSS
/¶$PLQRMXLQS
AREDETWA : Association pour le Relèvement
220
221
0LQLVWqUHGHVFRORQLHVLe Plan décennal, p332
Démocratique des Batwa
295
v
ntizari zigishoboye kurisha mu
ACRONYMS bikingi
AND by’abahoze ari ba shebuja.
ABBREVIATIONS
Kuva icyo gihe___________________________________
byari bibaye ngombwa ko bazajya bishyura buri
mwaka amafaranga yo kugira ngo bage babasha kujya kuragira
nk’uko
A.A. byari bimeze mbere.
: Archives Bamwe muri bene inzuri ntibasabye
Africaines
bene ayo mafaranga y’ubuhake, ariko abandi barabikoze.
A.G. : Assemblée Générale
%\DUDNDMHDEDKLQ]LEHQVKLEDWDULEDÀWHLQ]XULEZLWHEDVDEZDJD
ABAKI
na bene inzuri: Alliance
kwishyuriradesburi
Bakiga
nka amafaranga ijana buri gihe
ABESC : Association des Bahutu
k’Impeshyi: mu wa 1957, Kinyamateka yakoze Evoluant pournyinshi
inyandiko la
Suppression
ku kibazo k’inzuri 222
. Abarides Castes
babishoboye bose bageragezaga
ACR
NZHUHNDQD NR : Association des Cultivateurs
KDUL XEXUHQJDQ]LUD du Rwanda
EDÀWH NX EXWDND EXGDKLQ]H
EXUL KDÀ \·LVDPEX
ADP \DER
: Alliance $EDQGL EDWHNHUH]DJD
Démocratique NR JXVK\LUDKR
des Peuples
inzuri
ADR rusange: Alliance pour la Démocratie et la ahabereye
byari kujyana no gutuza abaturage
ubuhinzi. Birumvikana kutishima
Réconciliation byari bitewe n’inzuri n’ibikingi.
Nationale
AEC
Hari abanditse : Agglomeration
bavuga ko ubuhake Extra-Coutumières
ari kimwe mu bintu
AFDL : Alliance des
byashenye urubumbambaga nyarwanda, Forces Démocratiques
iryo senyuka pour la
rikaba
ryarihuse kuvaLibération
mu myaka du ya zaCongo-Zaïre
1950.
AGOA : African Growth and Opportunity Act
Kuva iteka ryo ku itariki ya 14 Nyakanga 1952 rishyiraho
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
imitegekere n’imiyoborere mishya ya poritiki n’ubutegetsi muri
AIMO
Ruanda-Urundi, : Affaires
ubuhake Indigènes
bwavuzwe et Main-d’oeuvre
mu nzego zitakiri ku gihe
AJER
cyarwo zagombye : Association
guhinduka, de la Jeunesse
cyangwa Estudiantine
zikananvaho rwose. Ku
Rwandaise
mwami Rudahigwa iryo teka uretse gusaba ubuyobozi gakondo
ALIR
gufata intambwe : Armée de Libération
y’amajyambere du Rwanda
arambye, ryanazanaga mu
gihugu amahame
AM/AP : Arrêtéya ministériel/
demokarasi Arrêté yavugwaga by’umwihariko
présidentiel
n’ibijyanye
AMR n’ireme ry’amatora. Byongeye
: Association des Moniteurs du Rwanda kandi ryashyiragaho
inkingi
AMUR z’ibanze zo guhindura u Rwanda,
: Association des Musulmans au Rwanda rukaba Leta ya
kijyambere: bityo u Rwanda rugashobora gutera imbere aho
ANT : Assemblée Nationale de Transition
guheranwa n’imiterere ishingiye ku buhake, yari ishaje kandi
itakigezweho223.(Transitional
Mu 1958, hari National
abizeAssembly)
b’Abatutsi n’Abahutu
APADEC : Association du Parti
bakomeje gushinja ubuhake kandi bwari bwaravuyehoDémocrate Chrétien
bavuga ko
APR
bwagize uruhare : Armée Patriotique
rukomeye Rwandaise
mu mibanire y’Abahutu n’Abatutsi.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Ubuhake bwaranzwe kandi burwanywa na Yozefu Habyarimana
Rwandais
(bitaga Gitera). Naho Gerigori Kayibanda, hamaze kujyaho
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
igihembwe cya mbere k’inama nkuru y’igihugu mu wa 1954,
APROSOMA
yatangaje ibi: bikurikira
Associationku pour la Promotion
buhake: “ birasaSociale
nkahodeikibazo
la
kiruhije kubonerwa Masseumuti: guca ubuhake, ariko cyanecyane
ARD
umuco w’ubuhake. : AllianceKutavuga
pour le Renforcement
ukuri, kubiba de laamazimwe,
guhakirizwa kugira Démocratie
ngo ube wakundwa n’uyu cyangwa uriya no
ARDHO
222 : Association Rwandaise pour la Défense des
Urugero ni .LQ\DPDWHND]RNXLWDULNL\DPEHUH0DWDWDULNL\DPEHUH8NZD-
kira na 5 UgushyingoDroits
1957 de l’Homme
'LVLNXUX\¶XPZDPLZ¶X5ZDQGD0XWDUD5XGDKLJZDPXQDPD\RJXWDQJL]DLNLFLUR
AREDETWA : Association pour le Relèvement
223
géographique%UX[HOOHV,QVWLWXW5R\DO&RORQLDO%HOJHS
Démocratique des Batwa
299
v
byabahaga uburyo bwo kubaho
ACRONYMS AND bushimishije.
ABBREVIATIONSIbi byabonekaga
cyanecyane i ___________________________________
Bugande: uretse ko hari hanoroshye kuhakorera
amafaranga, ariko n’imikorere y’akazi ntiyari ivunanye ngo
ibemo
A.A. n’akarengane nko
: Archives mu Rwanda. Abanyarwanda bajya
Africaines
gushaka amafaranga aho bahembwa neza. Ariko kwimukira muri
A.G. : Assemblée Générale
Kongo mbirigi byo byashyirwagamo ingufu kandi bikayoborwa
ABAKI
n’ubutegetsi : Alliance
bwa des Bakiga
gikoroni.
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Isuhuka ry’abantu Suppression
mu gihugu des Castes
imbere ryabaye rito kandi
ACR
ryakorwaga : Association
cyanecyane des Cultivateurs
n’abaturage bimuka bava du Rwanda
iwabo bajya
gushaka
ADP ibibatunga
: Alliancemu turere tutabayemo
Démocratique des Peuples amapfa. Uko
kwimuka
ADR byabaga iby’igihe gito bigakorwa
: Alliance pour la Démocratie et la n’abaturage ubwabo
kandi ntibigire Réconciliation
aho byandikwa.Nationale
Ubundi buryo bwo kwimuka ni
ubw’abaturage bavaga muri za sheferi bakimukira mu nsisiro
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
(guhunga icyaro). Ubwo buryo bwo kwimuka bwakorwaga
n’abantu bake Alliance
AFDL : des Forces
bitewe n’uko mu gihe Démocratiques
cy’ubukoroni gutura pour lamu
migi byari bikiri Libération
bike muri du Congo-Zaïre
Ruanda-Urundi.
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6
Inyandiko $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
z’abamisiyoneri n’abakoroni zakwirakwije ishusho
ry’Abanyarwanda
AIMO nk’abantu
: Affaires Indigènesbatavaetiwabo kandi b’abanebwe230.
Main-d’oeuvre
Nyamara ibintu
AJER byerekanadeko
: Association atari ko Estudiantine
la Jeunesse byari bimeze. Kuko
igihe cy’ubukoroni, kandi bitewe n’ubukungu bw’ibihugu byari
Rwandaise
bikikije u Rwanda, Abanyarwanda bagiye ari benshi gushaka
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
ubukire.
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR : Association
Nubwo hari amategeko des Moniteurs
teka arebana du Rwanda
n’ibyo kujya hanze y’igihugu
AMUR
Abanyarwanda : Association des Musulmans
ntibayubahirizaga. au Rwanda
Urugero nibiteganywa n’iteka
ANT
ryo ku wa 19 :Nyakanga
Assemblée 1926 Nationale
n’itegeko deteka
Transition
riryubahiriza no 54
ryo ku wa 31 Ukuboza 1941 National
(Transitional byabuzagaAssembly)
abaturage ba Ruanda-
8UXQGLNXYDPXJLKXJXEDGDÀWHXUZDQGLNRUZ·LQ]LUDUZRNXM\D
APADEC 231: Association du Parti Démocrate Chrétien
hanze yacyo . Abanyarwanda benshi n’Abarundi bajyaga muri
APR : Armée Patriotique Rwandaise
$IXULND\·L%XUDVLUD]XED\·$ERQJHUH]DEDGDÀWHLPSDSXURQL\R
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
mpamvu imibare ivuga urujya n’uruza rw’abajya hanze y’igihugu
igomba gufatanwa Rwandais
ubushishozi.
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA
o Gusuhukira : Association poury’u
muri Afurika la Promotion
Burasirazuba Sociale de la
y’Abongereza.
Masse
Ni
ARD abantu b’Abanyarwanda
: Alliance pour bajyaga gushaka akazi
le Renforcement demuri
la Uganda,
Tanganyika Territory n’igice
Démocratie gito muri Kenya. Bene abo bantu
babayeho kuva igihe cy’Abadage, ariko byaje kwiyongera aho
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
hantu bajyaga hamaze kugira iterambere mu bukungu. Abantu
Droits de l’Homme
0LQLVWqUHGHVFRORQLHV5DSSRUWDQQXHOGHO¶DGPLQLVWUDWLRQEHOJHS
AREDETWA : Association pour le Relèvement
230
231
Ibidem, 1948, p.113
Démocratique des Batwa
300
v
babanje kwerekera
ACRONYMSmuri teritwari ya Tanganyika yari ifatanye
AND ABBREVIATIONS
na Ruanda-Urundi mu kitwaga Afurika y’u Burasirazuba
___________________________________
y’indage (Deustche ostafrica). Kubera ko u Rwanda na Urundi
byari
A.A. bituwe :cyane, abategetsi
Archives b’Abadage bafashe ibyo bihugu
Africaines
nk’ikigega bavanamo abaturage bakwirakwiza muri koroni
A.G. : Assemblée Générale
yabo yose. Mu wa 1912 hagiyeho komisiyo yari ishinzwe kwiga
ABAKI abaturage
uburyo, : Alliance des
bamwe baBakiga
Ruanda-Urundi bakwimurirwa ku
nkengero z’inyanja y’u Buhinde.Bahutu
ABESC : Association des Evoluant
Abanyarwanda pour
bake la
bimuriwe
Suppression des Castes
PXPLULPD\·LPLJZHJZHLULKDÀ\·L\RQNHQJHUR
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
Abadage
ADP bamaze gusubira
: Alliance iwabo, iyo nzira
Démocratique yaretse kwerekeza
des Peuples
muri
ADR Tanganyika, : Alliance pour la Démocratie muri
yerekeza iy’amajyaruguru et la Uganda hari
ubukungu bwifashe neza. Abantu
Réconciliation batangiye kujyayo muri za
Nationale
1920, kuko abakozi ba Ruanda-Urundi bashakishwaga ngo
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
bakore mu bihingwa byaho (ipamba, kawa, urutoke) no mu
AFDL
gukora imihanda. : Alliance
Iryo des Forces Démocratiques
terambere ryari ritandukanye pourrwose
la
n’uko byari bimeze Libération
nabi mu du Congo-Zaïre
Rwanda. Hari imirimo y’agahato
AGOAmuri teritwari
naho : Africanz’Abongereza
Growth and hari Opportunity Act
imirimo y’iterambere.
$,'6
Abaturage $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
b’abanyacyaro bajyaga gukorera amafaranga mu bandi
baturage
AIMO b’abanyacyaro bashaka et
: Affaires Indigènes gukira. Niba Abanyarwanda
Main-d’oeuvre
batitangiraga
AJER :imirimo y’agahato
Association de la iwabo
Jeunesseariko ntibakoraga ubusa
Estudiantine
cyangwa ngo babe abanebwe: bajyaga aho bashobora kugira
Rwandaise
imikorere myiza.232
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP zo kujya
Ingendo : Arrêté ministériel/
gupagasa muri Arrêté
Ugandaprésidentiel
zabayemo ibyiciro
AMR byatangiye
bitatu, : Association
mu wa 1920, des Moniteurs
bifata interadu Rwanda
nini mu wa 1926-
AMUR
27 babifashijwemo : Association des Musulmans
n’ubutegetsi bw’Abongereza auhaniyongeraho
Rwanda
ANT ikomeye
inzara : Assemblée
yo mu 1928-29. Nationale
Ikiciro de
cyaTransition
kabiri cyabaye mu wa
1933-47 kigizwe cyanecyane n’abakiri
(Transitional National bato bagiye gupagasa ku
Assembly)
bwinshi.
APADEC Iryo genda rikomeye ryatewe cyanecyane
: Association du Parti Démocrate Chrétien n’ubukungu
bwari bwifashe nabi n’Intambara ya Kabiri y’Isi yose. Igice cya
APR : Armée Patriotique Rwandaise
gatatu cyo kujya mu mahanga cyabaye hagati ya 1948 na 1960,
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
cyakwitwa icyo koroshya umurego cyahujwe n’uko intambara
irangiye hanatangiye Rwandais irangira ry’ubukoroni: gusuhukira Uganda
APROCOMIN: Association
byabaye akenshi hagati y’abanyacyaro des Commerçants ubwabo, Indigènes
nta gahato,
APROSOMA
bikaba : Association
ibihe bimwe na bimwe pourndetse
la Promotion
rimwe na Sociale
rimwede la
bigafata
intera ya rusange. Masse Habarwa nk’Abanyarwanda 50.000 ni
ukuvuga
ARD umugabo umwe
: Alliance pourkurile6,Renforcement
basuhukaga buri de lamwaka mu
PSHUD]·LP\DND\DNXJH]DPXZD+DÀ$EDQ\DUZDQGD
Démocratie
350.000 bari baragiye Uganda na 35.000 muri Tanzaniya.
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
232 Droits de l’Homme
&KUpWLHQ-3©'HVVpGHQWDLUHVGHYHQXVPLJUDQWV/HVPRWLIVGHVGpSDUWVGHV%X-
AREDETWA : Association pour le Relèvement et développement,
UXQGDLVHWGHV5ZDQGDLVYHUVO¶8JDQGDªLQCulture
X, 1, 1978
Démocratique des Batwa
301
v
o Gusuhukira muri Kongo
ACRONYMS AND mbirigi
ABBREVIATIONS
___________________________________
Habaye ibintu bibiri bitandukanye byo kujya muri Kongo
mbirigi: kwimurira abaturage b’abanyacyaro mu mirima
A.A. : Archives Africaines
y’ubuhinzi ya Kongo mbirigi no kujyana abakozi mu birombe
A.G. : Assemblée Générale
by’amabuye y’agaciro. Ubwo buryo bwombi bwo gutwara abantu
ABAKIbuyobowe
bwari : Alliance des Bakiga gahunda n’ubutegetsi bwa
kandi bwarakorewe
ABESC mu rwego
gikoroni, : Association des rumwe
ku ruhande Bahuturwo
Evoluant
gushakapour la
gukoresha
abakozi benshiSuppression
babonekaga des
mu Castes
Ruanda-Urundi mu kubyaza
umusaruro
ACR ubukungu bukabije
: Association bwa Kongo mbirigi
des Cultivateurs no ku rundi
du Rwanda
ruhande
ADP kugabanya ubucucike bw’abaturage b’Abanyarwanda
: Alliance Démocratique des Peuples
babohereza gutura mu gihugu cya Kongo kibegereye.
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Ibyo kwimuraRéconciliation
Abanyarwanda Nationale
ku mpamvu z’ubukungu
AEC
n’ubwinshi : Agglomeration
byakorewe mu ntaraExtra-Coutumières
za Kivu. Abakoroni b’abazungu
AFDLbakeneye
bari : Alliance
abakozi des ba Forces
ngombwa Démocratiques
bo gukora mu pour la
mirima
yabo yo muri Kivu. Komisiyo
Libération yashyizweho mu wa 1927 ariko
du Congo-Zaïre
gahunda
AGOA yo kwimura abantu yatangiye
: African Growth and Opportunity mu wa 1937. Act Yibanze
cyanecyane muri Gishari kandi yari yitaye ku borozi. Hagati ya
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
QD*LVKDUL\DULLPD]HJXVDQ·L\X]XUDLÀWHLPLU\DQJR
AIMO
y’Abanyarwanda : Affaires
irenga Indigènes
23.000233. et Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Gahunda ya kabiri Rwandaiseyo kwimura Abanyarwanda ku bwinshi
ALIR
yayobowe na :Misiyo
Armée yode Libération
Kwimura du Rwanda(MIB) yibanze i
Abanyarwanda
Bwito
AM/AP n’akarere ka Mokoto mu ntara
: Arrêté ministériel/ Arrêté ya Masisi na Rucuru. Muri
présidentiel
rusange,
AMR Abanyarwanda
: Association batujwe kuri hegitari
des Moniteurs du zirenga
Rwanda150.000
za Kivu. Kugira ngo hitabirwe n’abaturage, MIB yarabafashaga
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
cyane ikanaborohereza cyane, nko kubatwarira ubuntu,
ANT
kubaha ibibatunga,: Assemblée Nationale
kubavanaho imirimode Transition
y’agahato, kububakira
(Transitional National Assembly)
amashuri, ibitaro, amavuriro y’amatungo n’ibindi. Ikiciro cya
APADEC
mbere cyabaye : Association
hagati ya 1937 du Parti
na 1945 Démocrate Chrétien mu
cyahuje n’ishyirwa
bikorwa
APR by’ubuhinzi bugari muri Kivu.
: Armée Patriotique Rwandaise Ikiciro cya kabiri kiva mu
wa 1949 kigera
APROBAMI mu wa 1956:
: Association desgihwanye n’ivuduka ridasanzwe
Partis Monarchistes
ry’ubuhinzi aho hantu. Abasuhukaga benshi baturukaga
Rwandais
cyanecyane mu majyaruguru y’u Burengerazuba (Ruhengeri
APROCOMIN:
na Byumba) kuko Association des Commerçants
bari begereye aho bagombaga Indigènes kujya,
APROSOMA : Association
byoroherezaga pour la Promotion
abayobozi ntibavunike kuko byasaga Sociale
node la
kurenza
abantu umupaka Masse
gusa. Uko kwimura abaturage byarangiranye
ARD
n’imirimo ya : Alliance pour le Renforcement de la
MIB.
Démocratie
Ubutegetsi
ARDHO bwa gikoroni bwasobanuye
: Association Rwandaise iryo pouryimurwa ry’abantu
la Défense des
nk’igikorwa cy’ubugizi bwa neza cyo gufasha Abanyarwanda
Droits de l’Homme
*XLFKDRXD$/HSUREOqPHGHVUpIXJLpVUZDQGDLVHWOHVSRSXODWLRQV%DQ\DUZDQGD
AREDETWA : Association pour le Relèvement
233
yari
A.A.akwiye gushimirwa
: Archives iyo mitekerereze ye: yashakaga kurinda
Africaines
u Bwanamukari amarorerwa yagwiririye u Bugoyi. Ariko yibye
A.G. : Assemblée Générale
umugono abakuru be, imirimo yari yashinzwe ayihindura
ABAKI
iy’ubuporisi : Alliance bw’igisirikare.
n’ubukuru des Bakiga
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Umurimo we Suppressionw’ingenzi warides Castes
uwo kumenyera ibyangombwa
ACR zari ku: Association
ingabo des Cultivateurs
rugamba, akishingira no gushaka duababizigezaho.
Rwanda
Yifashishije
ADP abakirisitu bihaye gusimbura
: Alliance Démocratique abasushefu mu
des Peuples
kubahiriza
ADR amabwiriza yatanze: uwitwa
: Alliance pour la Démocratie et la G. Mbonyubwabo
yasimbuye umukuru we wari
Réconciliation wakijijwe n’uwo mwanya.
Nationale
Yanafungishije, avana mu byabo kandi akubita ikiboko
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
DEDVXVKHIX EDWDPZXPYLUDJD 3DGLUL *RUMX DJDUDJD]D DEDQWX
AFDL
36 ibyo byabayeho).: Alliance des Forces
Abagererwa Démocratiques
bamwe baciye muri icyo pourcyuho
la
bipakurura abashefu Libérationbabodu Congo-Zaïre
cyangwa ba shebuja.
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6mupadiri
Uriya $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
yagize umwanya ukomeye mu buyobozi mu gihe
k’intambara
AIMO no mu giheIndigènes
: Affaires igisirikareetariMain-d’oeuvre
cyo cyategekaga. Urujya
n’uruza
AJER rwe i: Nyanza Associationbirerekana uwo mwanya
de la Jeunesse wa poritiki yari
Estudiantine
DÀWH +DMH NZDGXND SRULWLNL QVK\D LVK\LUD 0XVLQJD NX LEHUH
Rwandaise
biturutse kuri Majoro Declerck, hemezwa ko uriya mupadiri
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
atagikenewe, bashinga ikicaro gishya mu Irango (Kamena 1917)
AM/AP no kwirinda
babitewe : Arrêté kuvanga
ministériel/ Arrêté
imirimo présidentiel
yagombaga kuhakorerwa
AMR
n’iyakorerwaga : Association
i Save. des Moniteurs du Rwanda
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT
Ibwami (i :Nyanza)
Assemblée Nationale de Transition
ntibihanganiraga ukwivanga k’uriya
mupadiri mu buyobozi (Transitional bw’igihugu.
NationalNiAssembly)
bwo Musinga yasabye
gufata
APADEC abakirisitu bose bari bagize uruhare
: Association du Parti Démocrate urwo Chrétien
ari rwo rwose
rw’ubutegetsi mu gihe k’intambara. Uwari umukuru wa misiyoni
APR : Armée Patriotique Rwandaise
ya Save yavuye mu Rwanda ku wa 25 Mata 1918238 . Ubwo bwabaye
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
ubwa nyuma umumisiyoneri agerageza kwitwaza umwanya we
kugira ngo agenzure Rwandais akarere yitwaje kwamamaza Ivanjiri. Mu
APROCOMIN: Association
zindi misiyoni (Nyundo, Rwaza desnaCommerçants
Zaza), abamisiyoneriIndigènesbahereye
APROSOMA
ku : Association
mihindagurikire yatewepour la Promotion
n’intambara, Sociale abashefu
bavanyeho de la
batwaraga muMasse nkengero za misiyoni zabo, bashyiraho bamwe
mu
ARD bakirisitu babo,
: Allianceariko ntibageza
pour aho abamisiyoneri
le Renforcement de la b’i Save
bagejeje kuko barengereye
Démocratie cyane. Uretse ko ntawakwirengagiza
NR SDGLUL +XQWVLQJHU Q·DEDQGL EDUL EDÀWH DPDWZDUD QN·D\H
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
barengereye, bahawe urwaho n’icyuho Abadage bari basize mu
Droits de l’Homme
9LVLWHFDQRQLTXHGX3qUH*RUMXFRUUHVSRQGDQFHGRFELV$3%
AREDETWA : Association pour le Relèvement
237
238
5HEDLQ\DQGLNR\DQGLWVZHQDSDGLUL*RUMX
Démocratique des Batwa
305
v
UZHJRUZDSRULWLNL.XEDEDUDKLVHPR3DGLUL&ODVVHQN·XKDJDUDUL\H
ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
3DSDPXPZDNDZDDJDVLPEXUD0XVHQ\HUL+LUWKZDUL
___________________________________
ushyigikiye ko abayobozi bafatanya n’abaturage, kandi akaba
yari
A.A. ashyigikiwe n’Ababirigi,
: Archives ibyo byatangaga ikizere cy’uko
Africaines
imikoranire ya za misiyoni gatorika n’ubutegetsi izarushaho
A.G. : Assemblée Générale
gutera imbere.
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC
Izo : Association
ngorane zabaye desingabo
ntizabujije Bahutu Evoluant
z’Ababirigi, pour
kuva la
zikinjira
mu Rwanda, gufataSuppression des Castes
neza cyane abamisiyoneri b’abagatorika.
ACR
Hashingiwe : Association
ku ngingo ya des Cultivateurs
munani (article du
8) Rwanda
yaragizaga u
Bubirigi
ADP u Rwanda (accord
: Alliance de Mandat), u
Démocratique Bubirigi
des Peuplesbwagombaga
kubahiriza
ADR ubwigenge mu mitekerereze no
: Alliance pour la Démocratie et la mu iyobokamana. U
Bubirigi bwagombaga korohereza
Réconciliation abamisiyoneri bose bakomoka
Nationale
mu bihugu bigize icyari kuzaba Umuryango w’Abibumbye
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
(SDN), bukabaha uburyo bwo kuba mu Rwanda no kuhagira
AFDL : Alliancen’igikorwa
amasambu akwiranye des Forces Démocratiques
cyabo pour la
cyo kwigisha Ivanjiri.
Libération du Congo-Zaïre
AGOA
Mu : African
mikoranire yabwo Growth anduOpportunity
n’amadini, Act
Bubirigi bwaratoranyije.
$,'6 amwe
Amadini $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
yaraciwe; ni gutyo byagendekeye idini ya Isiramu
n’idini
AIMO gakondo y’Abanyarwanda;
: Affaires Indigènes andi madini barayihanganiye
et Main-d’oeuvre
baranayashyigikira.
AJER Twavuga
: Association de laabagatorika n’abaporotesitanti
Jeunesse Estudiantine
6%038 %XELULJLEZLVREDQX\H EXYXJD NR DUL XEXUHQJDQ]LUD
Rwandaise
bwabwo nk’igihugu cyaragijwe u Rwanda, bityo bukaba
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
bwemerewe gukundwakaza amadini amwe, nko kuyaha
AM/AP
imfashanyo, : Arrêté ministériel/
amasambu, kuyahemberaArrêté présidentiel
imirimo imwe n’imwe,
AMR
kuyavaniraho : imisoro,
Association des Moniteurs
n’ibindi…. du u
Uretse n’ibyo, Rwanda
Bubirigi bwari
AMUR
kwifashisha : Association
inzego des Musulmans
zabwo n’imikorere yabwo mu augihe
Rwanda
bitari kuba
ANT
binyuranije : Assembléebwahawe
n’amabwiriza Nationale de Transition
buragizwa u Rwanda. Bityo
bwari gushyira (Transitional
mu bikorwa amasezerano yo mu mwaka wa 1906
National Assembly)
bwagiranye
APADEC na Vatikani, ayo masezerano
: Association du Parti Démocrate akaba yaravugaga
Chrétien ko
misiyoni gatorika zo muri Kongo mbirigi zagombaga gufatwa ku
APR : Armée Patriotique Rwandaise
buryo bwihariye. Ni byo u Bubirigi bwakoze.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Rwandais
U Bubirigi, kubera gutinya amakimbirane hagati y’amadini,
APROCOMIN: Association
ntibwashakaga amadini menshi desy’abaporotesitanti
Commerçants Indigènes
ashamikiye ku
APROSOMA
yari : Association
ahasanzwe. pourbabihuriragaho
Ibyo Ababirigi la Promotion Sociale de la
n’abamisiyoneri
b’abagatorika. Masse
Ikerekana ko ubutegetsi bwa gikoroni bw’u
Bubirigi
ARD bwabyumvikanagaho n’abamisiyonerideb’abagatorika
: Alliance pour le Renforcement la
byagaragaye mu bijyanye
Démocratie n’ubuzima n’uburezi. Amasezerano
y’ubwo bufatanye yashimishije abamisiyoneri b’abagatorika
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
kuko yabaheshaga imfashanyo mu butumwa bwabo.
Droits de l’Homme
AREDETWA : Association pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
306
v
Abategetsi b’Ababirigi,
ACRONYMS muAND kwita ku bagatorika ku buryo
ABBREVIATIONS
bw’umwihariko, bashakaga gushimira Abapadiri Bera kubera
___________________________________
ko babafashije mu ntambara. Abamisiyoneri b’abagatorika
EDUXVKDJD
A.A. LQJXIX DEDQ\DPDGLQL
: Archives Africaines EDUL EDÀWH LQNRPRNR PX
Bwongereza no muri Amerika (Anglo-saxons). Mu mwaka wa
A.G. : Assemblée Générale
1921, ubutegetsi bwari mu Rwanda bwahaye vikariyati ya Kivu
ABAKI
amafaranga : Alliance des
y’amabirigi Bakiga
ibihumbi mirongo itanu na bitandatu
QD PDJDQD DWDQGDWX PLURQJR LULQGZLEvoluant
ABESC : Association des Bahutu Q·DWDQX pour la )
Suppression
(Vikariyati ya Kivu yari igizwedes
na Castes
misiyoni gatorika z’u Rwanda
ACRBurundi).: Association
n’u Mu mwaka wa des1924
Cultivateurs du Rwanda
izo mfashanyo zageze ku
ELKXPEL
ADP PLURQJR LULQGZL
: Alliance ) PX
Démocratique des ZD ]DJH]H NX
Peuples
ELKXPELLMDQDQDPLURQJRLWDQX)PXZD]LJHUD
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
NXELKXPELPDJDQDDELUL)QDKRPXZD]LJHUD
Réconciliation Nationale
ku bihumbi magana abiri na cumi na magana ane makumyabiri
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Q·LNHQGDQ·DPDVHQWLPXPLURQJRLWDWXQ·DWDQX)
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Libération du Congo-Zaïre
.LUL]L\DJDWRULND\DULLÀWHLQVKLQJDQRLJRPEDNXEDKLUL]D\LWXUD
AGOAizo mfashanyo.
Leta : AfricanAriko
Growth and Opportunity
ntawashidikanya ko Act
igice kimwe
$,'6
k’ibikorwa $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
byabo abamisiyoneri babikesha “ubugiraneza” bwa
Leta
AIMO y’Ababirigi.
: Affairesy’u
Leta Bubirigi kandi
Indigènes yatangaga imfashanyo
et Main-d’oeuvre
zo kubaka za :kiriziya
AJER (urugero
Association ni Jeunesse
de la nka kiriziya za Kigali, Asitirida,
Estudiantine
Zaza na Mibirizi). Babisobanura bavuga ko kwari ukurwanya
Rwandaise
ukuraguza n’ubupfumu. Mu by’ukuri, ubutegetsi bwashakaga
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
NZLIDVKLVKDLJLNXQGLURDEDPLVL\RQHULEDULEDÀWHPXQWDQJLULUR
AM/AP
z’ubukirisitu, :noneho
Arrêté ministériel/
bukabigenderaho Arrêté présidentiel
kuko butari bwashinga
AMR ihamye.: Uretse
imizi Association
n’ibyo des Moniteurs
kandi, du Rwanda
Kiriziya yigishaga abaturage
AMUR
ko : Association
bagomba kumvira des gutanga
Leta, nko Musulmans au Rwanda
umusoro no kurangiza
ANT nshingano.
izindi : Assemblée
UbuhamyaNationale
bwosedebw’icyo
Transition
gihe bugaruka
kenshi kuri ubwo bufatanye bwa
(Transitional za misiyoni
National n’abakoroni.
Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
Kuri ubwo bugiraneza bushingiye ku mfashanyo z’amafaranga
APR : Armée Patriotique Rwandaise
hiyongeragaho ko abamisiyoneri boroherezwaga mu kubona
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
amasambu, kwinjiza ibintu nta misoro, kwishyurirwa amashuri
arebana no kwiga Rwandais
indimi n’imibereho y’abantu. Izo mfashanyo
APROCOMIN: Association
zongereye abamisiyoneri umurava des Commerçants Indigènes
mu gufasha abakoroni.
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Abapadiri Bera,Masse
cyanecyane Musenyeri Classe, bakomeje kugira
ubwoba
ARD bw’abaporotesitanti
: Alliance pour kuko bari ibyitso de
le Renforcement by’Abongereza.
la
Misiyoni y’Abangirikani
Démocratie ya Gahini yagumyeho kubera ko
Abongereza bari bemeye kureka u Burasirazuba bw’u Rwanda
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
bari baraheshejwe n’amasezerano ya Orts-Milner (1919-1922),
ariko misiyoni Droits de ntiyari
ya Gahini l’Homme yemerewe gushinga za misiyoni
AREDETWA : Association pour
QVK\DVK\D 3RULWLNL \D 0XVHQ\HUL le Relèvement
&ODVVH \DUL L\R JXVDED
Démocratique des Batwa
307
v
kurwanya abaporotesitanti
ACRONYMS AND bitaga icyorezo, haba mu rwego
ABBREVIATIONS
rw’amashuri no mu rw’iyobokamana, naho ubutegetsi bw’ u
___________________________________
Bubirigi bukabarwanya mu rwego rwa poritiki.
A.A. : Archives Africaines
Ku birebana n’ingingo z’ibanze z’ubukoroni, nta kuvuguruzanya
A.G. : Assemblée Générale
kwari guhari hagati y’abamisiyoneri n’abakoroni, ariko habayeho
ABAKI
amakimbirane : Alliance
adakomeyedescyane
Bakigahagati y’abantu ku giti cyabo
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour
(twatanga nk’urugero hagati y’uwabaga ahagarariye la
u Bubirigi
Suppression desn’umukuru
mu karere (adiminisitarateri) Castes wa misiyoni). Ayo
ACR
makimbirane : yakemurwaga
Association des Cultivateurs
binyuze mu nziradu Rwanda
z’ubwumvikane
nko
ADPkwimura:umwe muri
Alliance bombi. Byabaga
Démocratique desari ngombwa byanze
Peuples
bikunze
ADR kwerekana
: Alliance pour la Démocratie et lahagati y’inzego
ishusho nziza y’ubwumvikane
zombi z’ubutegetsi. Ikintu kimwe
Réconciliation kitashimishaga Minisiteri
Nationale
y’Ubukoroni wari umubare muto w’abamisiyoneri b’Ababirigi
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
(abamisiyoneri bari biganjemo Abafaransa). Intambara ya Kabiri
y’Isi irangiye niAlliance
AFDL : des Forcesb’Ababirigi
ho abamisiyoneri Démocratiques pour lamu
baje igihiriri
Rwanda no muLibération
Burundi. du Congo-Zaïre
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6 gatorika
Kiriziya $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
yabyungukiyemo, urugero ni mu birebana
n’imfashanyo
AIMO z’ubwubatsi. Leta y’uetBubirigi
: Affaires Indigènes yishingiye gutanga
Main-d’oeuvre
ibikenewe
AJER kugira ngo ubutumwa
: Association bukorwe Estudiantine
de la Jeunesse neza, abamisiyoneri
na bo batanga umusanzu wabo mu gufasha abakoroni mu
Rwandaise
gikorwa cyabo mu birebana n’amahoro n’imibereho myiza
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
y’abaturage. Muri iyo mikoranire, ikitahesheje ishema Kiriziya
AM/AP ni ukuba
gatorika : Arrêtéyarishoye
ministériel/ Arrêté présidentiel
mu bijyanye n’ubukoroni. Leta
AMR
y’u : Association
Bubirigi yivanze mu byades Moniteurs
Kiriziya. du twatanga
Urugero Rwanda ni nko
AMUR
gushyirishaho : Association
abahagarariyedesVatikani.
Musulmans au Rwanda
Ni muri urwo rwego
ANT
Musenyeri : Assemblée
Hirth yasimbuwe. Nationale
Kugira ngode Transition
padiri Classe ahagararire
Vatikani, abategetsi b’u Bubirigi
(Transitional (Ryckmans
National Assembly)wari agateganyo
mu mwaka
APADEC wa 1921) bagize Abapadiri Bera ibikoresho
: Association du Parti Démocrate Chrétien byabo
aho kwivuganira na Vatikani nta wundi banyuzeho. Kugira ngo
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Vatikani imenyeshwe ko u Bubirigi bwashyigikiye iyamamazwa
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
U\D3DGLUL&ODVVHE\DFL\HPXQ]LUD]·LPLVK\LNLUDQR1·LVLPEXUZD
rya Musenyeri Rwandais
Gorju mu mwaka wa 1936 ni uko ryagenze.
APROCOMIN: Association des Commerçants
Leta y’u Bubirigi yamenyekanishije ko yifuzaga koIndigènes
uhagararira
APROSOMA
Vatikani aba :umuntu
Association pour mu
ukomoka la Promotion
Bubirigi: niSociale de la
uko Musenyeri
Grauls yashyizweho.
Masse Uko kwivanga mu bibazo bya poritiki
kwabyaye
ARD ingaruka
: Alliancezikomeye
pour le mu buyobozi bwa
Renforcement Kiriziya z’u
de la
Rwanda n’u Burundi.
Démocratie
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Abamisiyoneri bafataga Ababirigi nk’“abafatanyabikorwa
basanzwe” kuko Droits de l’Homme
bakomokaga mu gihugu kitwaga ko ari
AREDETWA : Association pour
“gatorika”. Ubwo bufatanye bwahindutse le Relèvement akagambane mu
Démocratique des Batwa
308
v
mikorere. Inzego zimwe z’ubuzima
ACRONYMS bw’igihugu, nk’izirebana
AND ABBREVIATIONS
n’uburezi n’ubuzima, zahawe abamisiyoneri, bazihabwa zose
___________________________________
cyangwa igice cyazo, ari bo babisabye cyangwa bitewe n’uko
XEX\RER]LEZ·DEDNRURQLQWDQJXIXEZDULEXÀWH
A.A. : Archives Africaines
A.G.gutyo idini
Ni : Assemblée
gatorika Généraleyahindutse idini ya Leta, nuko
ABAKI : Alliance
Abanyarwanda barayiyoboka, des Bakiga
atari uko babyemeye, ahubwo
ABESC amabwiriza
bumvira : Association
aturutsedes Bahutu
hejuru Evoluant
(umukoroni, pour la
umwenegihugu
XPXIDVKD XZR EDÀWDQ\H LVDQR
Suppression des Castes F\DQJZD XPXPLVL\RQHUL 1L
gutyo
ACR idini gatorika yahindutse idini ya ba
: Association des Cultivateurs du Rwanda nyamwinshi cyangwa
ya rubanda. Ibyagaragariraga abantu inyuma n’ibyitwaga ko
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
bigamije gusingiza Imana byagenewe umwanya munini kurusha
ADR
imyumvire : Alliance pour
n’imyemerere la Démocratie
y’abakirisitu ubwabo. et la
Réconciliation Nationale
AEC gatorika
Idini : Agglomeration
yamamajwe Extra-Coutumières
igihe kirekire nk’ikimenyetso
cy’amajyambere
AFDL n’intangarugero
: Alliance des Forcesy’ubukirisitu:
Démocratiques ibinyamakuru
pour la
by’abamisiyoneri byahaye u Rwanda
Libération du Congo-Zaïre amazina menshi: “ igihugu
gikirisitu”, “ingoma nkirisitu”, noneho muri za mirongo itandatu
AGOA : African Growth and Opportunity Act
u Rwanda barwita “ Repuburika nkirisitu”. Amarorerwa yagwiririye
$,'6
u Rwanda mu $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
gihe cyakurikiyeho yashyize ahagaragara biriya
AIMO
bitekerezo : Affaires
n’ububi bwabyo, Indigènes
yerekanaetn’uko Main-d’oeuvre
nta ho byari kugeza u
AJER
Rwanda. : Association de la Jeunesse Estudiantine
Rwandaise
Hasigaye
ALIR igihe gito
: Arméengo de u Rwanda
Libération rubonedu ubwigenge,
Rwanda ibigo bya za
misiyoni, cyanecyane misiyoni gatorika, byari bimaze kwiganza
AM/AP
mu gihugu hose,: Arrêté
ku buryoministériel/
butandukanye, Arrêtébitewe
présidentiel
n’icyo amadini
AMR : Association des Moniteurs
agamije: hirya no hino hari za misiyoni, za santarari zikomeye du Rwanda
AMUR
n’izoroheje, : Association
ibigo by’amashuri, des Musulmans
ibitaro n’ibigo au Rwanda
nderabuzima.
Ahantu
ANT hake ni ho hasigiweNationale
: Assemblée abaporotesitanti n’abayisiramu. Kuri
de Transition
ibyo bigo twakongeraho
(Transitional iby’ubutegetsi, ari na byo amajyambere
National Assembly)
azaheraho, hagaturuka imitekerereze mishya, uburyo bushya
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
bw’imibereho y’abaturage n’imyifatire yabo n’ibindi, ibyo byose
APR
biturutse ku :bakoroni
Armée Patriotique
no ku bamisiyoneri.Rwandaise Imyivumbagatanyo
APROBAMI
yo mu rwego rwa : Association
poritiki yabaye des muri
PartiszaMonarchistes
mirongo itanu yahereye
muri ibyo bigo Rwandais
no mu nkengero zabyo.
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
Kuba idini gatorika yarashinze imizi mu Rwanda nk’idini ya Leta,
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Abatutsi bake b’imena babigizemo uruhare rudasubirwaho.
Habanje “intore” Massez’ibwami kwa Musinga. Hasigaye igihe gito
ARDintambara
ngo : Alliance
ya mberepour y’isi le Renforcement
itangire, izo ntorede la
zakurikiye mu
bwiherero inyigisho Démocratie
z’iyobokamana zatangwaga n’abamisiyoneri
b’abagatorika
ARDHO :n’abafasha
Association babo batoranyijwe
Rwandaise pour mu labaturage
Défense des
239
. Mu
239 Droits
7XEDPHQ\HVKH NR DEDQWX de l’Homme
ED PEHUH L 6DYH EDEDWLMZH EDULPR DEDQD E¶$EDWXWVL
AREDETWA : Association pour leEHQVKL
Q¶DEDQD E¶$EDKXWX 0X *LVDND $EDWXWVL EDVKDNDJD JXKXQJD XEXWHJHWVL
Relèvement
EZ¶DEDWZDUHE¶$EDWXWVLERPX1GXJDELJDJDJDWLJLVLPX
Démocratique des Batwa
309
v
mwaka wa 1916, bamwe mu bayobozi,
ACRONYMS nubwo bari bake, batangiye
AND ABBREVIATIONS
kwiga mu kibeho. Kuva mu mwaka wa 1920, amakimbirane
___________________________________
yabaye hagati ya Musinga n’igice kimwe cy’abashefu yatumye
havuka
A.A. umutwe w’igice cy’abashefu
: Archives Africaines b’Abatutsi bakomeye bagiye
ku ruhande rw’idini gatorika ukomeza kugaba amashami, ariko
A.G. : Assemblée Générale
babikora mu ibanga. Ariko bariya bashefu bakomeye, ibyo
ABAKI ntibabiterwaga
bakoraga : Alliance des Bakiga zo kwitagatifuza, ahubwo
n’impamvu
ABESC
babiterwaga : Association
n’impamvu za des Bahutu
poritiki. Evoluant
Cyanecyane kopour la
ubuyobozi
Suppression
bw’i Burayi bwabonaga des Castes
uko kuyoboka idini gatorika nk’uburyo
ACR kwemera: Association
bwo des Cultivateurs
ubutegetsi bw’abakoroni. du Rwanda
Icyahaye ingufu uko
kwigishwa
ADP kw’abashefu b’ibikomerezwades
: Alliance Démocratique ni Peuples
ishuri ryashinzwe
iADR
Nyanza rigamije
: Alliance pour la Démocratie et labiturutse ku
kwigisha abana b’abashefu
muyobozi w’Umubirigi Leenaerts,
Réconciliation kuri Musenyeri Classe no ku
Nationale
barimu baryigishagamo. Abasore bagiye muri iryo shuri binjiye
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
mu idini gatorika ku mugaragaro, nuko Musinga ntiyashobora
AFDL : Alliance
kugira icyo akora des
kuri iyo Forces Démocratiques pour la
nkubiri.
Libération du Congo-Zaïre
AGOA yo kujya
Inkubiri : Africanmu Growth and Opportunity
idini gatorika yafashe interaAct ikomeye
$,'6
mu mwaka wa $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
1925, ubwo ubutegetsi bwa Musinga bwari
bugeze
AIMO aharindimuka.
: Affaires Icyo kintu et
Indigènes cyatumye ibwami na bariya
Main-d’oeuvre
batware
AJER b’ikirenga barebana
: Association de laay’ingwe.
Jeunesse Nuko abatware benshi
Estudiantine
begera abazungu, batera abana babo n’ingabo zabo umwete wo
Rwandaise
kwegera abamisiyoneri. Icyavuyemo nuko ahagana mu wa 1930
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
igihiriri cy’abantu benshi kinjiye mu idini, ari byo bise “ inkubi
AM/AP ”; iryo
y’umuyaga : Arrêté
jambo ministériel/
ryakoreshejwe Arrêté présidentielkitwaga “
n’ikinyamakuru
AMR Lacs” :mu
Grands Association
nomero yacyo des idasanzwe
Moniteurscyanditse
du Rwanda iterambere
AMUR mu :Rwanda.
ry’Ivanjiri Association Umutwe des w’iyo
Musulmans
nyandikoau Rwanda ngo:
waravugaga
ANT Roho Mutagatifu
“Aho : Assemblée Nationale
ahuhera de Transition
nk’inkubi y’umuyaga: igikorwa
cy’agatangaza. (Transitional
Uko kwegukira Ivanjiri Assembly)
National Abanyarwanda bakwise
“Irivuze
APADEC umwami”, bakurikije inkuru yari
: Association du Parti Démocrate imaze gukwira yavugaga
Chrétien
ko umwami Rudahigwa yaba yarategetse ingabo ze zose kubatizwa
APR : Armée Patriotique Rwandaise
mu gatorika. Itegeko nk’iryo ntaryabayeho, cyakora ikigaragara
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
nuko umwami yabogamiye cyane kuri iyo dini.
Rwandais
APROCOMIN:
Iyo nkubi Association des
y’umuyaga, hoseCommerçants
yagaragayeIndigènes
nk’igikorwa
APROSOMA : Association
k’indashyikirwa cya Kiriziya pour la Promotion
gatorika ku mugabaneSocialew’Afurika.
de la
Bitewe n’umubare Massew’abakirisitu wiyongeraga buri mwaka,
cyanecyane
ARD mu myaka yapour
: Alliance 1933le naRenforcement
1934, “u Rwanda derwabaye
la urwa
mbere ku isi hose mu
Démocratie kwakira Ivanjiri»240
. Icyo gikorwa kizihijwe
nk’“igitangaza Imana yakoreye muri Afurika rwagati, nyamara
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
mu myaka mirongo itandatu ishize amakarita y’ubumenyi bw’isi
yerekanaga icyo Droits
gice de l’Hommenk’ahantu hatazwi, ahantu
cy’Afurika
AREDETWA : Association pour le Relèvement
240
Lacger (de), 1959, op.cit., p.698.
Démocratique des Batwa
310
v
umuzungu atarakandagira»
ACRONYMS AND
241
. ABBREVIATIONS
Hari abamisiyoneri batari
bishimiye iyo ___________________________________
nkubiri yo kwinjira mu idini gatorika, bakifuza
kuyihagarika ndetse no kureka ibirindiro bari bamaze gufata
kugira
A.A. ngo bacengeze
: Archivesukwemera
Africainesn’ubukirisitu bishinze imizi
kandi abakirisitu bumva neza icyo bakora. Umumisiyoneri
A.G. : Assemblée Générale
wabonaga ingaruka mbi z’uko guhinduka abantu batigishijwe
ABAKI yaravuze
bihagije : Alliance des Bakiga
ati: “Iyaba byari ibishoboka, bitatu bya kane
ABESC : Association des
by’ababatijwe byakwambuwe Batisimu» Bahutu242Evoluant pour la
.
Suppression des Castes
ACR
Inkubiri : Association
y’ababatizwa yagezedes
ku Cultivateurs
ndunduro mudu Rwanda
mwaka wa 1943
ubwo
ADP umwami n’umwamikazi
: Alliance babatizwaga,
Démocratique ari na bwo nyuma
des Peuples
yaho
ADR umwami yeguriraga u Rwanda Kirisitu Umwami.
: Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
Abaporotesitanti ntabwo bashoboye kwiyegereza abatware
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
bakomeye, uretse abasushefu b’imirenge bake n’abakarani
AFDL : Alliance ingufu.
baciriritse bongerereye des Forces
IdiniDémocratiques pour la
rya gakondo ryaratotejwe
Libération
karahava. Ryarebwaga du Congo-Zaïre
nk’inzitizi y’amajyambere. Abamisiyoneri
AGOA
ni bo bari ku: isonga
Africany’iryo
Growth and Opportunity
totezwa, bakunganirwaAct
n’abashefu
$,'6
n’abafasha $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
b’abamisiyoneri (abakateshisiti n’abakuru b’inama),
n’abakirisitu
AIMO bashakaga kwibonekeza
: Affaires Indigènes ku bamisiyoneri.
et Main-d’oeuvre
Abayoboke
AJER ba: Association
Nyabingi bahizwe bukware Estudiantine
de la Jeunesse n’ubuyobozi 243. Mu
ijambo rimwe, cyari igihe cyo kutihanganira idini ya gakondo
Rwandaise
kandi bikagaragarira mu bikorwa by’urugomo byo gutoteza
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
DED\RERNH ED\R EDUL EDVLJD\H QWD EXKXQJLUR EDÀWH XUHWVH
AM/APimihango
gukora : Arrêté
yayoministériel/
rwihishwa. Arrêté présidentiel
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR ¾Ukwisuganya: Association
kwa des Musulmans
misiyoni au Rwanda
z’abaporotesitanti
ANT : Assemblée Nationale de Transition
Mu ntangiriro, (Transitional
abamisiyoneriNational
ba Bethel ntibagaragaye cyane,
Assembly)
babitewe
APADEC n’ubuke bw’abantu n’ibintu. Mu Ntambara
: Association du Parti Démocrate Chrétien ya mbere y’Isi
hari misiyoni zafunzwe (Zinga, Kirinda, Remera na Rubengera).
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Intambara irangiye, muri misiyoni zari zarashinzwe mbere nta
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
n’imwe yari ikiriho (Kigali, Zinga, Rukira, Nyanza yacumbikiraga
abamisiyoneri Rwandaisbabaga baje bushyitsi, Kirinda na Rubengera).
APROCOMIN: Association des bajyanye
Abamisiyoneri b’abaporotesitanti Commerçants n’ingabo Indigènes
z’Abadage.
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Kongera gutangira Massentabwo byoroheye abaporotesitanti kubera
ko abamisiyoneri b’abagatorika bumvaga ari bo bonyine
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
bariho. Cyakora imishinga yo kongera gutangiza za misiyoni
z’abaporotesitanti Démocratie
zari zararetswe yari yamuritswe na Sosiyete
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
241
Grands LacsQRVSpFLDOVXUOH5ZDQGDop.cit.
Droits de l’Homme
242
Righi P., reba mu
AREDETWA : Association nyandiko ya Rutayisire
pour le P., 2009, op.cit. , p.117.
Relèvement
243
8UXJHURL5ZDPDJDQDLQ'LDLUHGH5ZDPDJDQDPDUV
Démocratique des Batwa
311
v
mbirigi ya misiyoni z’abaporotesitanti
ACRONYMS (Société belge des missions
AND ABBREVIATIONS
protestantes) yakiriwe neza na Musinga n’udutsiko tw’Ababirigi
___________________________________
bifuzaga ko abagatorika bataba ari bo bonyine bagaragara. Uretse
n’ibyo
A.A. kandi, : amakimbirane Musinga yagiranye n’abagaturika
Archives Africaines
yatumye ashaka kwiyegereza abaporotesitanti.
A.G. : Assemblée Générale
ABAKI
U : Alliance
Bubirigi bwanze des by’abadivantisiti
ibyifuzo Bakiga kuko byavugwaga
ABESC : Association des Bahutu Evoluant
ko baharaniraga uburenganzira bw’abirabura. Rero ibyifuzo pour la bya
Sosiyete mbirigi Suppression
ya misiyoni des Castes
z’abaporotesitanti yaje igihe kiza.
ACR
Byongereye : Association
Ababirigi ingufu,desariko
Cultivateurs du Rwanda
abamisiyoneri bakaba ari
bo
ADP bonyine bagira uburenganzira
: Alliance Démocratique bwo guhitamo abamisiyoneri
des Peuples
b’abanyamahanga
ADR : Alliance pour la Démocratie et la bazakorana.
(bavuga indimi zo mu Bubirigi)
Leta mbirigi yahaje kwemera guha
Réconciliation imfashanyo Abaporotesitanti.
Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Mu myaka ya mbere kwongera gutangira ntibyoroshye.
AFDL :
Umusaruro wabaye Alliance muke
des Forces Démocratiques
kubera pour la
ibibazo by’ubukene.
Abaporotesitanti Libération
bahabwaga du Congo-Zaïre
imfashanyo na Leta, izindi
AGOA
bakazihabwa : African
n’andi Growth
madini and Opportunity
bari bafatanyijeAct cyangwa
$,'6
bakazikura $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
mu bakirisitu babo. Ayo mafaranga yakoreshwaga
mu
AIMOmishahara yatangirwaga i Burayi,
: Affaires Indigènes mu ngendo no mu kugura
et Main-d’oeuvre
ibyangombwa.
AJER Ubwo bukene
: Association debwagize ingaruka
la Jeunesse kuri za misiyoni.
Estudiantine
Abakateshisite n’abandi bakozi ntibahembwaga, bigatuma
Rwandaise
bigira muri za misiyoni z’abagatorika kuko zo zari zikize.
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Uretse n’ibyo kandi, nta bumwe bwari hagati ya za misiyoni za
AM/AP Remera
Kirinda, : Arrêté ministériel/
na Rubengera zari Arrêté
zongeyeprésidentiel
gutangizwa. Hagati
AMR
y’abamisiyoneri: Association
hadutse impakades Moniteurs
zishingiyedukuRwanda
iyobokamana
AMUR
no : Association
ku bamisiyoneri ubwabo.des Musulmans au
Abaporotesitanti Rwanda
bajyaga guhosha
ANT bibazo, iyo
ibyo : Assemblée Nationale debakemera
bakora nk’abagatorika, Transition amasezerano
areba iby’amashuri yashyizweho
(Transitional umukono
National mu mwaka wa 1929
Assembly)
hagati
APADEC ya Leta na Kiriziya gatorika.
: Association du Parti DémocrateKugira ngoChrétien
bagere kuri
LE\R E\DM\DJD NXEDVDED NXED EDÀWH DEDULPX EDELVKRER\H
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Q·DPDVKXULDÀWHLE\DQJRPEZDEDNDUHNDNZLJLVKLUL]DNXJDVR]L
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Ibyo byangombwa rero ntibari babyujuje.
Rwandais
APROCOMIN:
Kubera Association
izo mpamvu zose,desabaporotesitanti
Commerçants Indigènes
ntibashoboye
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
NZLJLPEDPLVL\RQL]·DEDJDWRULND]DUL]LÀWHLE\DQJRPEZDNDQGL
zigafashwa zibikesha
Masse kwishyikira muri Minisiteri y’u Bubirigi
ishinzwe
ARD ibihugu bwakoronizaga.
: Alliance Abaporotesitanti
pour le Renforcement de la bageze
aharindimuka. Démocratie
Leta yashyigikiraga iyo mikorere kugira ngo
ikumire abanyamahanga. Ariko mu Bubirigi muri rubanda
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
barwanyaga imfashanyo Leta yahaga abaporotesitanti.
Abaporotesitanti Droits
baridebayobowe
l’Homme n’umupasiteri w’Umudage
AREDETWA
witwa Heyden, : Association
ibyo bikongera pour le Relèvement
amakimbirane.
Démocratique des Batwa
312
v
Leta y’u Bubirigi
ACRONYMS ntiyizeraga amadini y’abaporotesitanti
AND ABBREVIATIONS
akomoka mu___________________________________
Bwongereza no muri Amerika. Kuri Leta y’u
Bubirigi, kwemerera abaporotesitanti kuza byasaga no guha u
Bwongereza
A.A. urwaho, bityo
: Archives bugashinga ibirindiro mu Rwanda.
Africaines
CMS ntiyirukanywe, ariko bayangiye gushinga za misiyoni
A.G. : Assemblée Générale
nshya yitwaje ko abagatorika n’abaporotesitanti ari bo bihariye
ABAKI Ivanjiri
kwigisha : Alliance des Bakiga
mu Rwanda. Leta y’u Bubirigi ijya gukoma mu
ABESC : Association des
nkokora amadini y’abaporotesitantiBahutu Evoluant
yatumye pour
Kiriziya la
gatorika
Suppression
yigarurira abantu desipyinagaza
benshi, bityo Castes abaporotesitanti.
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
ADP ¾Poritiki y’uburezi
: Alliance Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Mu bireba uburezi, Abadage basa naho nta cyo bakoze. Abapadiri
Réconciliation Nationale
Bera ni bo mu by’ukuri amashuri akesha kuba yaratangiye.
AEC
Bafunguye : Agglomeration
ishuri ibwami rigamijeExtra-Coutumières
kwigisha abana b’abashefu,
AFDL : Alliance des
kandi muri porogaramu yaryo iyobokamanaForces Démocratiques
ikaba yari pour la
ibujijwe.
Iryo shuri ryabanje Libération du Congo-Zaïre
gushingwa abakateshisite b’Abaganda,
AGOA
Tobi Kabati na : African
Elias; muGrowth
mwakaandwa Opportunity
1906 baza Act gusimburwa
Q·DEDNLULVLWX
$,'6 E·$EDQ\DUZDQGD 3UHVWDQFL
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP QD :LOKHOP 0XVLQJD
na
AIMO we ubwe yatangiye
: Affaires kwiga igiswayire,
Indigènes nuko amenya gusoma
et Main-d’oeuvre
QRNZDQGLND.XEDPLVL\RQHULLU\RVKXULU\DULULÀWHDNDUXVKR
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
ko kuborohereza gucengera mu bayobozi no mu bikomangoma,
bityo bagacengeza Rwandaise
ubutumwa bidashakuje 244.
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Muri buri misiyoni
AM/AP : Arrêté yashingwaga
ministériel/ bateganyaga inyigisho z’ibanze
Arrêté présidentiel
zigenewe abahungu
AMR : Associationn’abakobwa, rikayoborwa
des Moniteurs n’umupadiri.
du Rwanda
Mu mwaka wa 1905 hari amashuri icumi, mu mwaka wa
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
KDUL DPDVKXUL DÀWH DEDQ\HVKXUL NLPZH
ANT : Assemblée Nationale de Transition
cya kane ari abakobwa. Mu byabaga bitegetswe kugira ngo
umuntu abatizwe, (Transitional
abigishwaNational Assembly)
b’ingaragu bagombaga kuba
APADEC
bujuje ibyangombwa by’ibanze bituma bamenyaChrétien
: Association du Parti Démocrate gusoma no
APR
kwandika245. :Abakateshisite
Armée Patriotique Rwandaise
bigishaga mu masantarari babaga
bashinzwe
APROBAMIcyanecyane : Association kwigisha iyobokamana,
des Partis Monarchistesariko bakigisha
n’abana babaga bageze igihe cyo gutangira ishuri n’abantu
Rwandais
bakuru babaga batarashyingirwa.
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA
Mu mwaka :wa Association pour la Promotion
1909, Ababikira Bera basesekayeSociale de la za
muri
misiyoni kandiMasse bagira uruhare rudasubirwaho mu mashuri. Mu
ARD
by’ukuri, : Alliance
ibikorwa bitezapour le Renforcement
imbere abari n’abategarugoride la byafashe
intera nyayo muri Démocratie
za misiyoni zarimo abihayimana b’igitsinagore
cyangwa
ARDHO abategarugori: Association b’abapasiteri
Rwandaise b’abaporotesitanti.
pour la Défense des
244 Droits de l’Homme
Erny E., 'HO¶pGXFDWLRQWUDGLWLRQQHOOHjO¶HQVHLJQHPHQWPRGHUQHDX5ZDQGD
7RPH,7KqVH8QLYHUVLWpGH6WUDVERXUJ,,
AREDETWA : Association pour le Relèvement
245
Mgr. Hirth, Instructions, 1912.
Démocratique des Batwa
313
v
Mu mwaka ACRONYMS
wa 1912, Musenyeri Hirth yakoze urwandiko
AND ABBREVIATIONS
rwatangaga amabwiriza agomba kugenga ibirebana n’uburezi.
___________________________________
Ayo mabwiriza yarimo ibice bitatu:
-A.A.
abana bari: Archives
hagati y’imyaka 7 na 12 bahuraga kane mu
Africaines
cyumweru, bakamara isaha imwe biga gusoma, bakabazwa
A.G. : Assemblée Générale
ku byo bize, bakigishwa iyobokamana n’indirimbo;
-ABAKI : Alliancekiteguraga
ikiciro gikurikiyeho des BakigaBatisimu, kiri hagati y’imyaka
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
QDF\DKXUDJDJDWDWXPXF\XPZHUXJLÀWHSRURJDUDPX
nk’iya bariyaSuppression des
bato. Inyigisho Castes
yabanzirizwaga na misa;
ACR : Association
- abakuru babaga des Cultivateurs
bari hagati y’imyaka 18dunaRwanda
20, ndetse
hakabamo : n’abayirengeje,
ADP babaga bari
Alliance Démocratique mu ishuri nyaryo
des Peuples
EDÀWHQDJDKXQGDLVREDQXWVHLPDUDLJLWRQGRF\RVH,Q\LJLVKR
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
zabaga zishingiye kuri gatigisimu.
Réconciliation Ababaga bifuza kujya mu
Nationale
iseminari bajyaga muri icyo kiciro bakakimaramo imyaka 2.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL
Abaseminari ba : Alliance
mberedes Forces Démocratiques
bigishirijwe i Rubya (Rubia) pour muri
la
Libération du Congo-Zaïre
7DQ]DQL\DNXYDPXPZDNDZDKDÀ\·LNL\DJDF\D9LFWRULD
mu mwaka wa: 1913
AGOA African bimukira
Growth i Kansi, mu mwaka wa
and Opportunity 1914 bajya
Act
i$,'6
Kabwayi, ari$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
na ho abapadiri ba mbere baherewe ubusaseredoti
mu mwaka wa 1917246.
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
AJER gikomeye
Ikintu : Association de la Jeunesse
cyane cyagaragaye Estudiantine
mu rwego rw’uburezi mu
Rwandaise
gihe cy’Abadage, ni ingufu inzego za gikirisitu, cyanecyane iza
ALIR
JDWRULND ]DUL: ]LÀWH
ArméeQDKR de Libération
LPLVKLQJDdu \DRwanda
/HWD LNDED PX UZHJR
ruciriritse.
AM/AP Abamisiyoneri bahaga agaciro gakomeye
: Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel ukwigishwa
kw’abakateshisite
AMR n’abafasha
: Association des babo b’abarayiki,
Moniteurs du Rwanda ukwigishwa
kw’abapadiri kavukire, no kwigisha gusoma no kwandika
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
bijyana no kwigishwa iyobokamana. Misiyoni zari zishishikajwe
ANT : Assemblée Nationale de Transition
n’iyogezabutumwa: kwigisha Ivanjiri uhereye ku rubyiruko,
kugira uruhare(Transitional
mu iterambere National
rijyanyeAssembly)
n’ubukirisitu, kuyobora
abana b’abakirisitu ahantu haberanye n’uburereChrétien
APADEC : Association du Parti Démocrate bubakwiriye,
APR abinjiye: mu
guha Armée idiniPatriotique Rwandaise
gatorika uburere bwa gikirisitu n’ubwa
NLPXQWX
APROBAMI EXÀWH LUHPH JXKD
: Association desDEDVLULPX Q·DED]DED DED\RER]L
Partis Monarchistes
XEXUHUH EXÀWHRwandais LNHUHNH]R F\D JLNLULVLWX NZLJLVKD NX EXU\R
bwihuse abapadiri
APROCOMIN: Association b’Abanyarwanda, guha inzego
des Commerçants za Kiriziya
Indigènes
ingufu n’ubushobozi bijyanye n’igihe kigezweho. Abamisiyoneri
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
ntibari bagamije kwigisha abantu bazaba mu rwego ruhanitse,
ahubwo bari bagamije Masse kurema abakirisitu bo mu rwego rwo
ARD bafasha
hejuru : Alliance
muri za pour le Renforcement
misiyoni no mu buyobozi. de la Kuri iyo
QJLQJR 3DGLUL Démocratie
/RXSLDV \DUDYX]H DWL ´1WLWX]DERQD DEDKDQJD
ARDHO
246 : Association Rwandaise pour la Défense des
'RQDWL5HEHUDKRXPXSDGLULZDPEHUHZ¶8PXQ\DUZDQGDXNRPRNDL6DYH\DVRED-
Droits de l’Homme
QXUDJDXPZXNDZDULPXULL]RVHPLQDUL]DPEHUHQ¶XEXU\RELJDJD©5HEHUDKR'RQDW
OH SUHPLHU GpFpGp
AREDETWA : AssociationGHV SUrWUHV GX 5ZDQGD
pourle
ª
Relèvement LQ Grands Lacs, no 154,
1952, pp.6-26.
Démocratique des Batwa
314
v
baminuje, ariko byadushimisha
ACRONYMS ANDturamutse twifashishije uburezi
ABBREVIATIONS
mu mashuri, ___________________________________
tukabona abakirisitu bo mu rwego rwo hejuru
bajijutse kandi bashoboye kogeza ukwemera mu bo baturanye.
Inyigisho
A.A. ikomeye si ugusoma
: Archives no kwandika, ahubwo ni nyigisho
Africaines
ishinze imizi mu bukirisitu ” .
247
A.G. : Assemblée Générale
ABAKI
Birumvikana : ko
Alliance
mu bureredes Bakiga
bw’urubyiruko bugamije umuco
ABESC
n’ubukirisitu, : Association
ubwenge bwo desmu Bahutu
bitaboEvoluant
bwonyinepour atarilabwo
bwajyaga kugira Suppression des Castes
umwanya ukomeye. Imyumvire y’inzego za
Kiriziya
ACR n’iz’abakoroni
: Association si ko
desyahuraga
Cultivateurs byanze bikunze: ku
du Rwanda
bamisiyoneri,
ADP : Alliance Démocratique des Peuplesb’abayobozi
gutegekwa kwigisha abazaba abafasha
byasaga naho bibangamiye icyo bari biyemeje.
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Nubwo habaga Réconciliation
hari imyumvire Nationale
imwe ku bigamijwe no mu buryo
AECkubigeraho,
bwo : Agglomeration
mu Rwanda kimwe Extra-Coutumières
n’ahandi hose muri Afurika,
AFDL
mu bijyanye : n’uburezi
Alliance des Forcesyasaga
amadini Démocratiquesn’apiganwa, pour la
ndetse
ashyamiranye, Libération
nubwo hagati y’abantu ku giti cyabo, kenshi
du Congo-Zaïre
umubano
AGOA wabaga
: African Growth Bashingaga
ari mwiza. and Opportunity amashuriAct menshi,
bamwe bagamije gutwara abandi abana, bakabajyana mu idini
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
yabo. Kuri iyo ngingo, raporo ya Vikariyati yo mu mwaka wa
AIMO \DJLUDJD
: Affaires Indigènes
LWL ´.XEHUD et Main-d’oeuvre
XJXWXUDQD NZD ]D PLVL\RQL ]LÀWH
AJER
imyigishirize : Association
idahuje, de labyanze
tugomba Jeunesse bikunzeEstudiantine
kugira amashuri
Rwandaise
menshi kandi meza… Igihe cyose ishuri ni intwaro ikomeye muri
ALIR rugamba
urwo : Armée de Libération
rw’amadini. Bariya bantu du Rwanda
bageze aho bumva ko
amashuri
AM/AP yaduhesheje umwanya w’imena
: Arrêté ministériel/ mu gihugu kandi
Arrêté présidentiel
akadufasha
AMR kwigarurira urubyiruko rw’abayobozi.
: Association des Moniteurs du Rwanda Biragaragara
ko
AMUR twabasize, ariko ntibivuze
: Association des Musulmans ko batadushyikira…Kuri
au Rwanda bo
ntarirarenga, kandi barashishikaye cyane ”. 248
ANT : Assemblée Nationale de Transition
Mu gihe ubuyobozi (Transitional
bwibandagaNational
ahantu Assembly)
hakomeye, misiyoni
APADEC
zo zibanze mu : Association
giturage, aho du zabaga
Parti Démocrate Chrétien
zikinze abazimeneramo.
Ni
APR ho abamisiyoneri bashinze amashuri
: Armée Patriotique Rwandaise mu giturage, aciriritse
ariko
APROBAMI menshi, bayashinga
: Association desabakateshisite.
Partis Monarchistes Gushyira ku
murongo uburezi bw’ibanze ni kimwe mu biranga ibikorwa
Rwandais
by’abamisiyoneri; ibyo byajyanaga no kwigisha isuku no gushinga
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
amashuri aciriritse y’imyuga inyuranye. Hari abanenze iyo
APROSOMAcyanecyane
myigishirize, : Association pour
abari la Promotion
bagamije Sociale y’imyuga
gusa amashuri de la
yo mu rwego rwo Masse hejuru. Muri raporo ubuyobozi bwatangaga,
ARD
na : Alliance
bwo bwinubiraga iyo pour le Renforcement
myigishirize yageraga gusa de ku
la bantu bo
hasi, naho abo Démocratie
mu rwego rwo hejuru bakayigendera kure, bityo
ntibagire
ARDHO aho: bahurira Association n’amajyambere.
Rwandaise pour Ariko la amashuri
Défenseyo mu
des
247 Droits
1NDEXZDNDELUL$ de l’Homme
/¶HQVHLJQHPHQW SULPDLUH DX 5ZDQGD DYDQW OD 'HX[LqPH
*XHUUHPRQGLDOH,
AREDETWA : Association pourlicence,
mémoire de Louvain, U.C.L., 1971, p.24
le Relèvement
248
Ibidem, p.44.
Démocratique des Batwa
315
v
cyaro yagize uruhare rukomeye
ACRONYMS ANDmu guhindura urubumbambaga
ABBREVIATIONS
nyarwanda biturutse kuri za misiyoni. Ni zo urubumbambaga
___________________________________
nyarwanda rushya rwari rushingiyeho.
A.A.
Ababirigi : Archives
bakigera Africaines
mu Rwanda mu mwaka wa 1916, Abapadiri
A.G. : Assemblée Générale
Bera bakajije umurego kuko ubutegetsi bushya bwari
ABAKI
bubashyigikiye : Alliance
kurushades Bakiga Nubwo abategetsi bashya
ubwabanje.
baretse
ABESC za misiyoni zikongera amashuri
: Association des Bahutu yazo, bashyize
Evoluant pour la mu
bikorwa umushinga Abadage
Suppression des bari batangiye wo gushinga
Castes
amashuri
ACR ya Leta ane i Cyangugu, Ruhengeri,
: Association des Cultivateurs Gatsibo na
du Rwanda
Rukira; ayo mashuri yarimo abanyeshuri 265 mu mwaka wa
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
1925, bagera kuri 677 mu mwaka wa 1929, ari na wo wa nyuma.
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Ibwami hashinzwe ishuri ribanza
Réconciliation ryo mu rwego rwo hejuru
Nationale
rigenewe
AEC abahungu b’abashefu,
: Agglomeration risimbura iryashinzwe
Extra-Coutumières
n’Abapadiri Bera mu mwaka wa 1900. Ryari rigamije kwigisha
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
no kurera abahungu b’abashefu ribategurira gukora imirimo
Libération du Congo-Zaïre
bazashingwa mu nzego z’ubuyobozi, rigategura abarimu
AGOA
bazigisha mu: mashuri
African Growth
ya Leta, and Opportunity
rikanigisha Actb’Abatutsi
n’abana
$,'6
basanzwe $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
kugira ngo bazabe abakarani249. Mu mwaka wa 1923
AIMO : Affaires Indigènes
iryo shuri ryayoborwaga et Main-d’oeuvre
n’umuzungu afatanyije n’abarimu
batatu,
AJER rikigisha mu giswahiri imyaka itatu, hagakurikiraho
: Association de la Jeunesse Estudiantine
umwaka umweRwandaise
wo kwimenyereza mu kigo cy’ubuyobozi. Mu
mwaka
ALIR wa kabiri bigaga
: Armée de igifaransa
Libérationgike, isomo ry’iyobokamana
du Rwanda
rigasimburwa n’iry’imbonezamuco.
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR
,P\LWR]R \D ]D : Association des Moniteurs
VLSRUR ]D JDNRQGR du Rwanda
Q·L]D NLM\DPEHUH ]DUL ]LÀWH
umwanya
AMUR munini muri gahunda z’amasomo.
: Association des Musulmans au Rwanda Mu myaka
yakurikiyeho,
ANT amasomo yaje kugera
: Assemblée Nationale de Transition ku myaka itandatu.
0X PZDND ZD LU\R VKXUL U\DUL ULÀWH DEDQ\HVKXUL
(Transitional National Assembly)
kandi ryari rimaze kwigisha abakarani 78 n’abahungu 59
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
b’abashefu bashoboraga gufasha ba se. Mu mwaka wa 1929
APR
isomo ry’igiswayire: Armée Patriotiquebitwaje
ryavanyweho, Rwandaiseko ryatumaga isiramu
APROBAMI
icengera mu :Rwanda. Association des Partisntibari
Abamisiyoneri Monarchistes
bizeye iryo shuri.
Rwandais
Raporo yabo yagiraga iti: “Ni uruvange ruvuguruza amahame
APROCOMIN:
agenga imyigishirize, Association
hakabamo des Commerçants
abagabo bamara Indigènes
amezi icumi
cyangwa cumi n’abiri baratandukanyijwe
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la n’abagore babo,
abasore n’abana b’imyaka cumi n’ibiri, kandi nyuma y’amasomo
Masse
urwo rusobe rw’abantu banyuranye ntirushobore kugenzurwa.
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Buri wese aracumbika aho ashoboye…urubyiruko rukaba
Démocratie
ahantu hatari umuco, ahantu habi hashobora kubaho, ari ho
ARDHO
kwa Musinga” . : Association
250 Rwandaise pour la Défense des
Droits de l’Homme
0LQLVWqUHGHVFRORQLHV5DSSRUWDQQXHOVXUO¶DGPLQLVWUDWLRQS
AREDETWA : Association pour le Relèvement
249
250
6RFLpWpGHV0LVVLRQQDLUHVGµ$IULTXH5DSSRUWDQQXHOS
Démocratique des Batwa
316
v
Ibindi bigo ACRONYMS
bya Leta AND “bigenewe abahungu b’abashefu
ABBREVIATIONS
Q·LELNRPDQJRPD E\·$EDWXWVLµ E\DUL ELÀWH LP\LJLVKLUL]H LUL PXQVL
___________________________________
y’iry’ishuri ry’i Nyanza: abanyeshuri bagendaga biguru ntege,
bakajya
A.A. kwiga aruko babihatiwe
: Archives Africainesn’ubuyobozi cyangwa baciwe
amafaranga ; ibikoresho byari mbarwa, kandi kenshi abarimu
A.G. : Assemblée Générale
ntibagire igitsure gihagije imbere y’abanyeshuri bakomoka mu
ABAKI ikomeye
miryango : Alliance
ndetsedes Bakiga
kenshi babarusha imyaka. Ubuyobozi
ABESC : Association des Bahutu
EZDMH NZHPHUD NR D\R PDVKXUL ´QWD NDPDUR Evoluant pour
NDQLQL \DULlaDÀWHµ
Kuva mu mwaka Suppression des mashuri
wa 1930, ayo Castes yaje kuvangwa n’aya
ACR
gatorika : Association
afashwa des mu
na Leta. Kuva Cultivateurs
mwaka wadu Rwanda
1932, ishuri ry’i
Nyanza
ADP ryimuriwe Asitirida
: Alliance mu Rwungedes
Démocratique rw’Amashuri
Peuples ruyobowe
n’Abafurere
ADR b’Urukundo bakomoka mu mugi
: Alliance pour la Démocratie et wa Gand
la mu Bubirigi.
Réconciliation Nationale
Mu gihe cyose cy’ubukoroni, usanga ubuyobozi bwa Kiriziya
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
gatorika bwarashakaga kwiharira byose, bushaka guheza
AFDL
abatagendera ku: Alliance des byabwo
bitekerezo Forces kandi
Démocratiques
bukagundirapour la
uburezi
Libération
bw’abateganyirijwe du Congo-Zaïre
kuzayobora igihugu baturuka mu nzego
AGOA
z’ibikomangoma.: African
NyumaGrowth and Opportunity
y’umwaka Act
wa 1925 umurongo wa
$,'6 z’abagatorika
misiyoni $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
wari umaze kujya ahagaragara: abakuru
ED]R
AIMO EHPH]DJD NR DUL ]R ]LÀWHet
: Affaires Indigènes XPZLKDULNR Z·XEXUH]L NR
Main-d’oeuvre
amashuri
AJER bashinze, kimwedenola kogeza
: Association JeunesseIvanjiri ari umwihariko
Estudiantine
wazo. Abamisiyoneri b’abagatorika bemezaga ko imfashanyo ya
Rwandaise
Leta ari uburenganzira bwabo, ko n’ibigo bashinze ari ibyabo
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
bwite, ko batabisimburamo Leta by’agateganyo”251. Birumvikana
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
NRQWDNL]HUHEDEDJDEDÀWL\HLNLJRLF\RDULF\RF\RVHNHJDPL\HNXUL
AMR : Association
Leta, nk’Urwunge rw’Amashurides Moniteurs
rw’Asitirida.du Rwanda
Nubwo ubuyobozi
AMUR
bw’icyo kigo : bwari
Association des Musulmans
bushinzwe abihayimana, auntibifuzaga
Rwanda ko
ANT : Assemblée
hagira imfashanyo ya Leta Nationale de Transition
ihabwa amashuri y’abaporotesitanti
F\DQJZDQJRKDYXNHLELJRELGDÀWHDKRELERJDPL\H
(Transitional National Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
3RULWLNL \·XEXUH]L PXUL .RQJR \DJL]H LQJDUXND NX EXUH]L
APR : Armée Patriotique Rwandaise
mu Rwanda. Dore ibiranga iyo poritiki: kwigisha Ivanjiri ni
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
byo byagombaga kuranga uburere ndangamuco, poritiki
y’ubufatanye na Rwandais
za misiyoni yagombaga gusumba iy’ubufatanye
APROCOMIN: Association
n’amashuri ya Leta, hanyuma des Commerçants Indigènes ya
kandi ibigo by’amashuri
APROSOMA
misiyoni byo :mu Association pour la bikagenerwa
rwego rw’igihugu Promotion Sociale de la ku
imfashanyo
buryo bw’umwihariko. Masse Ni gutyo mu mwaka wa 1924, muri Kongo
mbirigi
ARD hadutse amashuri
: Alliance yigenga
pour biturutse ku bufatanye
le Renforcement de la n’ibigo
byo mu rwego rw’igihugu.
Démocratie Muri iyo mikorere hagaragara amoko
atatu y’amashuri: amashuri ya Leta ku buryo bw’umwihariko,
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
DPDVKXUL\·DPDGLQLDIDVKZDQD/HWDQLXNXYXJDDÀWHLNLFDURPX
Droits de l’Homme
53(9DVVH9DGHPHFXP*XLGHGXGLUHFWHXUG¶pFROHDVXELUDPZRLELWHNHUH]R
AREDETWA : Association pour le Relèvement
251
IDWL]RELULPXQ\DQGLNR\D3DSD\RPX\HUHNH\HXEXUHUHQNLULVLWXEZ¶XUXE\LUXNR
Démocratique des Batwa
317
v
Bubirigi, akayoborwa
ACRONYMS n’Ababirigi
AND kandi akagira bibiri bya gatatu
ABBREVIATIONS
by’abamisiyoneri b’Ababirigi, n’amashuri yigenga, yirwanaho nta
___________________________________
mfashanyo ya Leta. Bityo uburezi bwari bushyizwe mu maboko
y’abantu
A.A. ba Kiriziya,
: Archivescyanecyane
Africainesb’Ababirigi kandi biganjemo
abagatorika.
A.G. : Assemblée Générale
ABAKI
Mu Rwanda, :umwaka
Alliancewa des1923
Bakigawahuye n’ivanwaho ry’uburezi
budashingiye ku madini, ari na bwo LetaEvoluant
ABESC : Association des Bahutu pour
yashyize mu la
maboko
yayo ibigo byo Suppression des Castes
mu rwego rw’igihugu ibinyujije mu masezerano
ACR
no : Association
mu mfashanyo. des Cultivateurs
Ku ya mbere Mutarama 1931,du Rwanda
mbere yuko
amasezerano
ADP : ashyirwaho umukono, hashyizweho
Alliance Démocratique des Peuples imikorere
y’agateganyo.
ADR Impamvu zateye iyo mpinduka
: Alliance pour la Démocratie et la ni nk’izo muri
Kongo mbirigi;Réconciliation
izo mpamvu zigaragazwa
Nationale na raporo yerekana
imiyoborere y’Ababirigi muri Ruanda-Urundi yo mu mwaka wa
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
´0LVL\RQL ]·DELKD\LPDQD ]LÀWH XEXVKRER]L Q·LELNRUHVKR
AFDL : Alliance
byo gukwiza inyigisho mudes Forces
gihugu Démocratiques
kurusha pour
ikindi kigo icyo arilacyo
Libération du Congo-Zaïre
F\RVH$EDPLVL\RQHULEDÀWHXEXPHQ\LEXGDVDQ]ZHPXPLUHUHUH
AGOAnta kindi
Kuba : African Growth and Opportunity
kibahangayikishije uretse ubutumwaAct bwabo,
$,'6iyo ntumbero
kuba $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
y’ubutumwa bwabo ituma bihatira kumenya
ururimi
AIMO n’imibereho
: Affaires y’abaturage
Indigènes kandi bakamara mu gihugu
et Main-d’oeuvre
igihe
AJERgisumba: icy’abakozi
Associationba deLeta, ntawushobora
la Jeunesse kubigimba mu
Estudiantine
burere bw’abaturage. Uretse n’byo kandi bamaze igihe kirekire
Rwandaise
bigisha ababafasha: abapadiri ba kavukire, abakateshisite
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
benshi, n’abantu bazi imyuga y’amoko yose… Yego, igitekerezo
AM/AP abamisiyoneri
k’ingenzi : Arrêté ministériel/
bimirije imbere Arrêté présidentiel
ni ukwigisha iyobokamana.
AMR gucengeza
Ariko : Association des Moniteurs
Ivanjiri ubwabyo bijyana du Rwandarusange
n’uburere
AMUR
busanzwe. : Association
Leta des Musulmans
rero ni yo igomba au Rwanda
guha abamisiyoneri imfashanyo
ANT
zihagije, : Assemblée
ikabafasha Nationale
kuvugurura de Transition
imikorere yabo mu mashuri no
guteza imbere porogaramu
(Transitionaly’amashuri yabo. Ni ibyo ubuyobozi
National Assembly)
bw’Ababirigi
APADEC bwagerageje gukora butanga
: Association du Parti Démocrate imfashanyo
Chrétienzabwo
bushingiye k’ukwihata abamisiyoneri berekanaga mu gukwiza
APR : Armée Patriotique Rwandaise
inyigisho mu bantu bose”.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Dukurikije ukoRwandais
amasezerano yavugaga, abamisiyoneri bemeraga
gutanga amazu,Association
APROCOMIN: ibikoresho desbyayo,Commerçants
no gushaka Indigènes
abakozi. Bari
APROSOMA
guhabwa : Association
imfashanyo pour la Promotion
hakurikijwe amashuri Sociale de la
n’ibigo bihagaze
neza, urwego rw’inyigisho,
Masse umubare w’abanyeshuri n’abarimu.
3DGLUL
ARD XVKLQ]ZH DPDVKXUL
: Alliance pour le \DJHQHUZDJD
Renforcement DJDKLPED]DPXV\L
de la
DEDULPX EDJRPEDJD
DémocratieNXED EDÀWH LPSDP\DEXPHQ\L \·LP\DND
itatu y’amashuri y’ubwarimu; ariko ku buryo bw’agateganyo,
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
DEDULPX EDEDJD EDGDÀWH LPSDP\DEXPHQ\L \·XEZDULPX
baremerwaga. Mu Droits de l’Homme
mwaka wa 1938, ku ruhande rw’abagatorika
hafashwaga amashuri yo kupour
AREDETWA : Association le Relèvement
rurembo 36 na 340 yo mu cyaro,
Démocratique des Batwa
318
v
yose akagira ACRONYMS
abarimu 540 AND
n’abarimukazi 64, ariko hakaba za
ABBREVIATIONS
santarari 694___________________________________
zitabonaga imfashanyo. Misiyoni zitacungirwaga
mu Bubirigi ntizari mu zagombaga gufashwa.
A.A. : Archives Africaines
Imiterere y’uburezi yari kimwe n’iyo muri Kongo 252. Ku ruhande
A.G. : Assemblée Générale
UXPZH EDWHJDQ\DJD DPDVKXUL DEDQ]D DÀWH LE\LFLUR ELELUL
ABAKI
n’amashuri : Alliance
yo mu cyarodes Bakigayo muri za santarari amara
cyangwa
ABESC ibiri; :ku
imyaka Association des Bahutu
rundi ruhande Evoluant
bagateganya pour la
amashuri yo ku
misiyoni amara Suppression desGuhera
imyaka itatu. Castes mu mwaka wa kane
ACR
amasomo : Association
yatangwaga mu des Cultivateurs
gifaransa, du Rwanda
kigasimbura igiswayire
cyabaga
ADP gihindutse ururimi
: Alliance rwa kabiri.
Démocratique des Bateganyaga
Peuples kandi
ku
ADR buryo burambye amashuri y’amoko
: Alliance pour la Démocratie et lamenshi akurikira
abanza, n’amashuri yisumbuye
Réconciliation atanga inyigisho zihariye
Nationale
agenewe gutegura abakarani, abarimu, abayobozi b’amashuri
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
y’imyuga, n’ibindi. Abahungu b’abashefu n’ab’ibikomerezwa
by’Abatutsi boAlliance
AFDL : des Forces
bagombaga Démocratiques
gukomeza guhabwa pour la
inyigisho
zihariye kandi Libération
zinonosoye,du Congo-Zaïre
bakaziherwa mu bigo byabigenewe.
AGOA
Seminari : African kugumana
zagombaga Growth and Opportunity
umwanya Act zitegura
w’imena
$,'6
abanyabwenge $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
baminuje. Zamaze igihe kirekire ari nka byo bigo
by’amashuri
AIMO yisumbuye n’amakuru
: Affaires Indigènes byemewe, kandi ibyiciro
et Main-d’oeuvre
bya
AJERmbere by’abayobozi n’abanyabwenge
: Association de la JeunesseniEstudiantine
ho byize.
Rwandaise
Amahame y’imyigishirize yagombaga kwita cyane ku miterere
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
y’icyaro no ku mirimo y’amaboko; amasomo y’indimi yagombaga
AM/AP
kuba : Arrêté
make, kimwe ministériel/
n’ay’imibare, Arrêté présidentiel
hakigishwa ururimi kavukire,
AMR
abanyeshuri : Association des
bagakundishwa Moniteurs
ubuhinzi kandidu Rwandaimyuga
bagatozwa
AMUR n’imwe: Association
imwe hakurikijwedes Musulmansbumenyerewe
ubukorikori au Rwanda mu
ANT
baturage. : Assemblée Nationale de Transition
(Transitional National Assembly)
Imipaka
APADEC y’amashuri yahuraga
: Association n’iyaDémocrate
du Parti za misiyoni; nta shiti,
Chrétien
Vikariyati y’u Rwanda yahindutse “Minisiteri y’Uburezi rusange”.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Yagenzurwaga n’ubuyobozi bwa Leta mbirigi n’ubwo mu gihugu
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
hagati, ariko ikagira ubwisanzure. Yavuye ku banyeshuri
Rwandais(20.000) no ku mfashanyo z’ibihumbi
ibihumbi makumyabiri
APROCOMIN:
mirongo Association
inani n’umunani des Commerçants
(80.000 fr) mu mwakaIndigènes
wa 1925; mu
APROSOMA
mwaka wa 1935: Association pour la Promotion
igera ku banyeshuri ibihumbiSociale de la
mirongo inani
n’umunani (88.000)
Masseharimo ibihumbi makumyabiri n’umunani
(28.000)
ARD bifashishwa
: Allianceamafaranga ibihumbi magana
pour le Renforcement de la arindwi
na mirongo itanu (750.000
Démocratie fr); mu mwaka wa 1945 yageze ku
banyeshuri ibihumbi ijana (100.000) harimo ibihumbi mirongo
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
itatu (30.000) bifashishwa miriyoni ebyiri n’ibihumbi magana
Droits de l’Homme
$PDKDPH \D PEHUH
AREDETWA
252
DJDUDJDUD PXpour
: Association JDWDERle
NLWZD ©2UJDQLVDWLRQ GH O¶HQVHLJQHPHQW
Relèvement
OLEUHDX&RQJREHOJHHWDX5XDQGD8UXQGLDYHFOHFRQFRXUVGHVPLVVLRQVQDWLRQDOHVª
Démocratique des Batwa
319
v
inani (2.800.000 fr). Musenyeri
ACRONYMS ANDClasse yari akomeye cyane ku
ABBREVIATIONS
ntego yuko ibikorwa by’uburezi biba mu maboko ya Vikariyati;
___________________________________
ntiyashimishwaga n’uko ibigo by’abihayimana bigirana
n’ubuyobozi
A.A. : imishyikirano itaziguye. Ntiyanashimishwaga
Archives Africaines
n’uko amashuri ya Leta ayoborwa n’abihayimana kuko, ku bwe,
A.G. : Assemblée Générale
\DERQDJDD\RPDVKXULDÀWHXEXVKRER]LEZRNXEDKRDWDJLUDDKR
ABAKI
abogamiye 253 : Alliance des Bakiga
.
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
4.2.3. U Rwanda Suppression des Castes
mu gihe k’indagizo (1946-1962)
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
Nyuma
ADP y’Intambara : Alliance ya Kabiri y’Isi, Sosiyeti
Démocratique des y’Ibihugu
Peuples byatsinze
intambara
ADR yasimbuwe
: Alliancen’Umuryango w’Abibumbye
pour la Démocratie et la tumenyereye
kwita Loni. U Rwanda rwaragijwe u Bubirigi kuva ku wa
Réconciliation Nationale
13 Ukuboza 1946, ari na ho Inteko rusange y’Umuryango
AEC
w’Abibumbye : yabyemeje.
Agglomeration Extra-Coutumières
Amasezerano yabyemeje yateganyaga
AFDL : Alliance des Forces
igihe igihugu cyabaye indagizo kizarangirira, Démocratiques
cya gihugupour la
kikabona
ubwigenge kandi Libération du Congo-Zaïre
ntikivogerwe. Mu myumvire mpuzamahanga,
AGOAiyo mikorere
bene : African iba Growth
igamije and Opportunity
ko abaturage babayeAct indagizo
bagenda
$,'6 bakura buhorobuhoro mu rwego
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP rwa poritiki bakagera
aho
AIMO biyobora ubwabo,
: Affairesmu yandi magambo
Indigènes bakabona ubwigenge.
et Main-d’oeuvre
Ubutumwa
AJER bwashingwaga igihugu gishinzwe
: Association de la Jeunesse Estudiantine kurebera Loni
bwagiraga buti: “Ubuyobozi buzateza imbere inzego z’abaturage
Rwandaise
ba kavukire zikwiranye n’u Rwanda n’u Burundi. Kubera iyo
ALIR
mpamvu, : Arméebazafasha
abayobozi de Libération du Rwanda
abaturage b’ibyo bihugu kugira
AM/AP : Arrêté ministériel/
uruhare mu buyobozi buhoro buhoro, haba Arrêté présidentiel
mu mirimo yo
AMR cyangwa
hejuru : Association des Moniteurs
iyo hasi, bafashe abaturagedu Rwanda
kugira uruhare
AMUR
mu : Association des
nzego zibahagarariye, biteweMusulmans
n’imiterereauya Rwanda
buri ntara.
Ubuyobozi
ANT buzakora
: Assemblée ibishoboka byosede
Nationale kugira ngo abaturage bo
Transition
mu Rwanda no(Transitional
mu Burundi bagendeNational Assembly) buhoro mu
bakura buhoro
rwego rwa poritiki” . 254
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Mu rwego rwa poritiki mpuzamahanga n’urw’imibanire y’ibihugu,
APROBAMI
haba mbere y’umwaka : Association descyangwa
wa 1946 Partis Monarchistes
nyuma yaho, ku bihugu
Rwandais
E\DNRURQLMH QWDF\DKLQGXWVH %\DJXPDQ\H LQJXIX E\DUL ELÀWH
APROCOMIN:
bikomeza gukora Association
uko byakoraga. des Commerçants
Ariko ku birebana Indigènes
n’imikorere,
APROSOMA : Association
buriya buryo bw’indagizo pour laimpinduka,
bwazanye Promotionbushyiraho
Sociale deInama
la
ishinzwe gukurikirana Masse imikorere mishyashya, ababishinzwe
bagasura
ARD ibyo bihugu
: Alliance pourubutitsa, bigatumadebakurikirana
le Renforcement la
amajyambere yagezweho mu karere bashinzwe kandi bagatuma
Démocratie
abaturage batanga ibitekerezo byabo.
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
253 Droits de l’Homme
5HEDUDSRUR\¶$EDIXUHUHE¶$EDVKDULWLERPX5ZXQJHUZ¶$PDVKXULQ¶$EDELNLUDEHUD
2UJDQLVDWLRQGHV1DWLRQV8QLHV&RQVHLOGHWXWHOOHGHO¶2185DSSRUWGHODPLV-
AREDETWA : Association pour le Relèvement
254
VLRQGHYLVLWHGHO¶218DX581HZ<RUNSS
Démocratique des Batwa
320
v
Urebye neza ACRONYMS
ibyakozwe, ubuyobozi bwo mu gihe k’indagizo
AND ABBREVIATIONS
ntibwakurikije___________________________________
amabwiriza yariho mbere. U Rwanda rwakomeje
gutegekwa n’abakoroni kimwe na Kongo mbirigi hatitawe
ku
A.A.masezerano ya Versailles
: Archives no ku mabwiriza yo kubaha
Africaines
uburenganzira bw’ibihugu byakoronijwe cyangwa byagizwe
A.G. : Assemblée Générale
indagizo.
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC a. Imitego : Association
yagaragaye des mbereBahutu Evoluant
y’irembera pour la
ry’ubukoroni
Suppression des Castes
ACR mu mwaka
Kuva : Association
wa 1946 habaye des Cultivateurs
ibintu byinshi dubyakurikiranye
Rwanda
ku
ADP buryo bwihuse kugeza
: Alliance ku marorerwades
Démocratique yo mu mwaka wa 1959
Peuples
yari
ADR ashingiye : Alliance pour la Démocratie et la haza ingoma
ku moko, bucya mu mwaka wa 1962
ya Repubulika. Ibyo bintu byahungabanyije Abanyarwanda, n’ubu
Réconciliation Nationale
ntibarabyibagirwa, haba muri rusange cyangwa buri muntu ku
AECke. Ni yo mpamvu
giti : Agglomeration
kubisobanuraExtra-Coutumières
bitumvikanwaho kimwe.
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Nyuma y’Intambara Libération
ya Kabiriduy’Isi,
Congo-Zaïre
habaye umuvuduko w’ibihugu
byakoronijwe
AGOA byashakaga kwipakurura
: African Growth and Opportunity ubukoroni,
Act nuko
karahava.
$,'6 Ni $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
bwo Loni yemeje ko ibihugu byose byakoronijwe
bigomba kwigenga. Ibihugu byari mu bukoroni n’ibyari byagizwe
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
indagizo byagombaga gutegurirwa iyo ntera byaharaniraga, ari
AJER
yo kwiyobora :no Association de la Jeunesse Estudiantine
kubona ubwigenge.
Rwandaise
ALIR
Cyakora Loni :yabonaga
Armée de Libération
ibirebana du Rwanda
na poritiki mu Rwanda bigenda
buhoro.
AM/AP Abantu bose bagiye mu butumwa
: Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel bwa Loni mu bihugu
byaragijwe
AMR u Bubirigi bahurira kuri icyo
: Association des Moniteurs du Rwanda gitekerezo. Abaje mu
butumwa mu mwaka wa 1948, nubwo batangariraga ukuntu
AMUR
mu : Association
rwego rw’ubukungu des Musulmans
u Bubirigi bwazamuye au ibihugu
Rwandabwari
ANT : Assemblée Nationale de
bwarashinzwe, bavugaga ko “iterambere mu rwego rwa poritiki Transition
ryagendaga buhoro (Transitional
cyane ”. National
Bashoje Assembly)
raporo yabo bavuga ko
urwo
APADEC rwego na rwo rwakwihutishwa.
: Association du Parti Ikiciro
Démocrate cya kabiri cyaje mu
Chrétien
butumwa
APR mu mwaka wa 1951 kerekanye
: Armée Patriotique Rwandaise ko “urwego rwa poritiki
rwakomeje kudindira”. Intumwa zaje mu kiciro cya gatatu mu
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
mwaka wa 1954 cyababajwe n’uko “amajyambere mu rwego
Rwandais
rwa poritiki bayashyize mu bintu bitihutirwa”255. Ni muri uwo
APROCOMIN:
mwuka gahunda Association
yo gutegurira desuCommerçants
Rwanda kwiyobora Indigènes
byakozwe
APROSOMA : Association pour la Promotion
mu gihe k’imyaka icumi (hagati ya 1951 na 1961) . Iyo gahunda Sociale
256 de la
yari igamije cyanecyaneMasse guteza imbere imibereho y’abaturage
ARD
255 : Alliance pour le Renforcement de la
2UJDQLVDWLRQGHV1DWLRQV8QLHV0LVVLRQGHYLVLWHGHV1DWLRQV8QLHVGDQVOHV
Démocratie
WHUULWRLUHV VRXV WXWHOOH GH O¶$IULTXH 2ULHQWDOH GRFXPHQWDWLRQ RI¿FLHOOH e
VHVVLRQ1HZ<RUNS
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
256
3ODQ GpFHQQDO SRXU OH GpYHORSSHPHQW pFRQRPLTXH HW VRFLDO GX 5XDQGD8UXQGL
Droits de l’Homme
(GLWLRQV9LVVKHU%UX[HOOHV.DJHUXND&Analyse et critique du plan décennal
AREDETWA : Association pour le Relèvement
SRXUOHGpYHORSSHPHQWVRFLRpFRQRPLTXHGX5XDQGD8UXQGL, Mémoire,
8QLYHUVLWpQDWLRQDOHGX5ZDQGD%XWDUH
Démocratique des Batwa
321
v
n’ubukungu ACRONYMS
mu Rwanda AND no mu Burundi, bityo hakazibwa
ABBREVIATIONS
icyuho cy’uko___________________________________
nta ntumbero yabyo yagaragaraga. Muri iyo
gahunda hakozwe ibintu byinshi binyuranye, cyanecyane mu
birebana n’ubuzima n’ubuhinzi. Ariko gushyira iyo gahunda mu
A.A. : Archives Africaines
bikorwa byagize ingaruka kuri rubanda rwakoreshwaga imirimo
A.G.
y’agahato : Assemblée
n’ibindi Générale
byategekwaga n’abakoroni. Ibyo ni na byo
ABAKI : Alliance des Bakiga
bisobanura impamvu abaturage benshi basuhukiye mu bihugu
ABESC n’u:Rwanda,
bituranye Association des Bahutu
cyanecyane Evoluant
mu bihugu pour la n’u
byakoronijwe
Bwongereza. Uko gusuhuka ni ko kwaranze
Suppression des Castes iriya myaka icumi
n’ingaruka
ACR zakomye mu nkokora imibereho myiza y’abaturage
: Association des Cultivateurs du Rwanda
mbere gato y’ubwigenge.
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
Kuva
ADR mu mwaka wa 1948
: Alliance pour Mutara III Rudahigwa
la Démocratie et layifuzaga cyane
ko ibintu bihinduka. Ariko kuba
Réconciliation Nationale yaraciye ubuhake ku wa 1
Mata 1954 nta cyo byahinduye kigaragara. Yego, abari bahujwe
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
n’ubuhake bushingiye ku kugabirwa no kuragizwa bagabanye
AFDL
inka bari barahanye, : Allianceariko des Forces
ibibazo Démocratiques pour la
by’ibikingi ntibyakemuwe.
Abantu bagabanye Libération
inka, arikodu ntibagabana
Congo-Zaïreibikingi257. Dukurikije
AGOA
imibare irebana : African Growthinka
no kugabana andyakozwe
Opportunityku wa Act31 Ukuboza
$,'6 DEDUL EDÀWH DER EDJDEL\H EDVDE\H
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP DEDJDUDJX EDER LQND
]LUHQ]H L]R ER
AIMO EDVDEDJD
: Affaires DEDUL EDÀWH
Indigènes DER EDKDWVH EDEDVDE\H
et Main-d’oeuvre
inka 32.702 mu gihe abagaragu babo basabaga inka 31.858.
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Uko izo nka zasabwe ku mpande zombi harimo ubusumbane
budakabije: 12.938 Rwandaisekuri 79.641258. Hagati y’imyaka ya 1956 na
ALIR abagabanye
1958, : Armée n’inkade zagabanywe
Libération du Rwanda
byagiye byiyongera.
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
Muri urwo rwego, impinduka zo mu birebana na poritiki zatangiranye
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
n’iteka ry’umwami ryo ku wa 14 Nyakanga 1952 ntizageze ku
AMURbihambaye;
bintu : Association des Musulmans
iryo teka ryatumye au Rwanda mu
habaho uguhagararirwa
ANT : Assemblée Nationale de
nzego ngishwanama ku rwego ruri munsi y’intara, mu ntara, muri Transition
teritwari no mu(Transitional
rwego rw’Inama National Assembly)
Nkuru y’igihugu. Ariko izo nzego
zari
APADEC ziganjemo: ibikomerezwa
Association du by’Abatutsi bari basanzwe
Parti Démocrate batonnye
Chrétien
zatumye
APR abari basanzwe barahejwe
: Armée Patriotique Rwandaise bakomeza guhezwa, ari
Abahutu, ari n’igice kinini cy’Abatutsi. Ntibitangaje ko intangiriro ya
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
manda ya kabiri ya ziriya nteko (mu mwaka wa 1956) yahuriranye
n’imyivumbagatanyo Rwandaismu rwego rwa poritiki.
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA
Kuva mu mwaka : Association
wa 1955,pour umwamila Promotion
n’abagizeSociale
Inama deNkuru
la
y’Igihugu basabaga Masse ko inyandiko ngenderwaho yo mu mwaka wa
1952
ARD ihinduka. Ubwo abami
: Alliance pourb’u Rwanda n’u Burundi
le Renforcement de la basuraga
u Bubirigi (ku matariki 29 na 30 Nzeri 1955) batanze ibibazo
Démocratie
byinshi berekana n’ibyagombaga guhinduka ku iteka ryo ku wa
ARDHO : Association
14 Nyakanga 1952. Umwami Rwandaise
w’u Rwanda pouryerekanye
la Défenseingingodes
Droits de l’Homme
,NLJDQLURF\RNXZD8JXVK\LQJR
AREDETWA : Association pour le Relèvement
257
258
Bourgeois R., /¶pYROXWLRQGXFRQWUDWGHEDLOjFKHSWHODX5XDQGD8UXQGL, 1958, pp.36-39
Démocratique des Batwa
322
v
zigera kuri mirongo
ACRONYMSitatu zari
AND zimaze iminsi zigibwaho impaka
ABBREVIATIONS
mu Nama Nkuru y’Igihugu yifuza ko zihinduka
___________________________________
259
.
Ingingo
A.A. enye :ni zo yibanzeho
Archives cyane cyane. Ingingo ya mbere
Africaines
yari imibanire y’umwami na Rezida. Rudahigwa yabanje
A.G. : Assemblée Générale
gutanga icyo kibazo agiciye ku ruhande, asaba ko amategeko
ABAKI
adasobanutse : neza
Alliance desumujyanama
agenga Bakiga we yahinduka. Yagize
ABESC : Association des Bahutu
ati: “Ndifuza mbere na mbere ko umujyanama wangeEvoluant pour la
ategekwa
na Guverineri Suppression
wa Ruanda-Urundi des Castes
wenyine, aho gutegekwa na
ACR w’u Rwanda.
Rezida : Association des Cultivateurs
Mu by’ukuri, du Rwanda
kenshi umujyanama wange
hari
ADP ibitekerezo atanga Démocratique
: Alliance bidahuje n’ibyemewe na Rezida, kandi
des Peuples
agomba
ADR kugira
: Alliance pour la Démocratie etzidahuje
ubwigenge bwo kungira inama la byanze
bikunze n’ibyo Réconciliation
Rezida antegeka. Ntashobora rero kurangiza izo
Nationale
QVKLQJDQRDÀWHXEZLJHQJHEZLVDQ]X\HNDQGLDNXULZHQD5H]LGD
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
ari na we umutegurira ibyo akora. Ikindi kandi, umujyanama
wange agombaAlliance
AFDL : des Forces
gushyikirana Démocratiques
na Rezida nk’abantu pour la
bareshya.
Ni yo mpamvuLibération
rero agombadu Congo-Zaïre
kugira urwego rungana n’urwa
AGOA w’Akarere
komiseri : African Growth
(district). and Opportunity
Umukozi Act
nk’uwo yagombye kuba
$,'6 na Guverineri
akuriwe $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
wa Ruanda-Urundi, kimwe n’umukuru
w’umurimo
AIMO mu rwego rwa porovensi”
: Affaires Indigènes et 260 .
Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Umwami w’u Rwanda ntiyihanganiraga gutegekwa na Rezida.
Rwandaise
Ikibazo cy’ukuri nuko Rezida yamugiragaho ubutegetsi
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
akoresheje inama amugira cyangwa atambamira ibyifuzo bye.
AM/AP
Ni yo mpamvu : Arrêté
umwami ministériel/
w’u Rwanda Arrêté présidentiel
yasabaga ko ubufatanye
AMR n’ubuyobozi
bwe : Association
bwaba ku desrwego
Moniteurs du Rwanda
rwa Guverineri Jenerari:
AMUR
birumvikana :koAssociation des Musulmans
umwami yasumbaga Rezidaau Rwanda
n’abandi bo mu
ANT
buyobozi bari: Assemblée
mu nzego ziriNationale
munsi de ye. Transition
Gushyiraho umwami
cyangwa kumukuraho byagombaga
(Transitional National kureba Visi Guverineri
Assembly)
Jenerari,
APADEC cyangwa se minisitiri, inteko ishinga amategeko,
: Association du Parti Démocrate Chrétien ndetse
n’umwami w’u Bubirigi. Icyo kifuzo cy’umwami w’u Rwanda
APR : Armée Patriotique Rwandaise
cyatewe utwatsi. Yashubijwe atya: “ikifuzo ke ntikemewe kuko
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
ubutegetsi bw’u Burayi bugikeneye kugira ingufu zitavuguruzwa.
Kwishitura kuRwandais
butegetsi bw’u Bubirigi no guha ubutegetsi
APROCOMIN: Association
abanyafurika biracyari kure” des(…);
Commerçants
icyo kifuzoIndigènes
ntigishobora
APROSOMAkiracyari
kwemerwa, : Association
kure pour
kukolabwaba
Promotion Sociale buziguye
ari uburyo de la
bwo kwigenga Masse
kandi bugatesha agaciro ubutegetsi buriho. Ibyo
byateza
ARD ibibazo by’imikoresherezwe
: Alliance y’abakozi b’abanyaburayi
pour le Renforcement de la
n’inzego za tekiniki za guverinoma”
Démocratie
261
.
Umwami w’u Rwanda yasabye kandi ko perezida w’Inama Nkuru
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
259 Droits de l’Homme
'LUHFWLRQGHODe'LUHFWLRQJpQpUDOH1RWHSRXU0RQVLHXUOH0LQLVWUH2FWREUH
$9DQ+RHFNDXYLFH*RXYHUQHXUJpQpUDODRW
AREDETWA : Association pour le Relèvement
260
261
+DOOHX['1RWHFRPSOpPHQWDLUHj0UOH0LQLVWUHMXLQ
Démocratique des Batwa
323
v
y’Igihugu yatorwa na bagenzi
ACRONYMS ANDbe bagize iyo nama. Umwami yari
ABBREVIATIONS
akomeye ku ngingo ivuga ko umwami ari umubyeyi wa bose,
___________________________________
atagomba gucengera mu by’ubutegetsi, ko kandi ibyo bintu
bigomba gutandukanywa. Icyo kifuzo cy’umwami na cyo cyaje
A.A. : Archives Africaines
kutemerwa ngo bitewe n’uko “abaturage ndetse n’abagize Inama
A.G. y’Igihugu
Nkuru : Assemblée
bataragera Générale
ku rwego ruhagije rwo kumva
ABAKI
ibirebana na : poritiki”.
Alliance Inzego
des Bakiga
zishinzwe tekiniki mu biro bya
minisitiri
ABESC zashoje zigira ziti: “ Ntagushidikanya
: Association des Bahutu Evoluant ko muri Ruanda-
pour la
Urundi hari inkubiri y’ibitekerezo
Suppression des Castes biganisha kuri demokarasi, ko
n’abami b’ibyo bihugu na bo bacengewe n’izo mpinduka zikataje
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
mu rwego rwa poritiki igezweho. Kubera izo mpamvu, uwashaka
ADP
yareka ibyo :bitekerezo
Alliance Démocratique
bikanonosorwa” des
262 Peuples
. Icyumvikanyweho
ADR nta cyagombaga
nuko : Allianceguhinduka.
pour la Démocratie
“Leta igomba et guhora
la yiteguye
guhangana n’ikintu icyo ari cyo
Réconciliation Nationalecyose kirebana n’imiterere ya
poritiki
AEC y’igihugu
263
“. Visi Guverineri
: Agglomeration Jenerari yemeye umwanya
Extra-Coutumières
wo kuba visi perezida w’Inama Nkuru y’Igihugu.
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Amatora y’abagize Libération inamadu zaCongo-Zaïre
susheferi yatekerejwe n’Inama
AGOA
Nkuru y’Igihugu: : African Growth
“Inama Nkuru and y’Igihugu
Opportunity Act ko aho
irifuza
gushyiraho
$,'6 ayo matora, abaturage
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP ari bo bahabwa ijambo.
Abakozi ba Minisiteri
AIMO : Affaires ishinzwe
Indigènes Ubukoroni bagaragarije abo bari
et Main-d’oeuvre
kumwe mu nama ko ibintu bizahinduka kubera ko Abahutu
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
ari bo benshi. Iyo ngingo nta cyo yahinduye ku myumvire
y’abari muri iyoRwandaise nama”264. Umwami w’u Rwanda yumvikanishije
ALIR
rwose ko iyo :mihindukire Armée de Libération itamuteye du Rwanda
ubwoba, ko kandi “yifuza
kwita
AM/AP ku byifuzo by’abaturage” 265
. Inzobere
: Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel za minisiteri bari
bazi
AMRneza ko :guhindura Association ririya
destegeko
Moniteurs ryo mu dumwaka
Rwanda wa 1952
bitihutirwaga, cyanecyane ko ryageze ku byo bifuzaga. “Abatutsi
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
baracyakomeje kugira ijambo ku Bahutu cyane”. Abahutu
ANT
bashoboye kugira : Assemblée Nationale kugeza
ababahagararira de Transition
mu Nama Nkuru
y’Igihugu. Inyandiko (Transitional mvugo National
y’impakaAssembly)
zagiwe ivuga ko muri
UXVDQJH
APADECLE\LIX]R E\·$EDKXWX
: Association duE\DVK\LJLNLZH
Parti Démocrate NDQGL NRNR ELÀWH
Chrétien
ishingiro
APR
266
. Umwami
: Armée w’u Rwanda Rwandaise
Patriotique yasabaga ko abagize inama
bose batorwa n’abaturage nta zindi mpaka. “Hemejwe ko icyo
APROBAMI
kifuzo kitemerwa, : Association
bitewe n’uko des Partis
abaturage Monarchistes
batarasobanukirwa
Rwandais
neza ibirebana na poritiki” . Minisitiri yegamye ku ruhande
267
APROCOMIN:
rwa Visi Guverineri Associationwemezaga desko Commerçants
nta mpamvu Indigènes
yo kwihutisha
ibintu
APROSOMA 268
. : Association pour la Promotion Sociale de la
Ikifuzo cya nyuma Masse cyabaye icy’uko umwami ahabwa itsinda
ARD : Alliance
1 'LUHFWLRQGHOD
262 RE e
direction pour
générale,lenote
Renforcement de la 28 avril 1956
pour monsieur le Ministre,
1 'LUHFWLRQGHOD
263 RE e
direction
Démocratie générale, note pour monsieur le Ministre, 25 octobre 1956
264
3DXOXV-3QRWHSRXUOHPLQLVWUHVHSWHPEUH
ARDHO
265
1re direction de la: 2Association
e Rwandaise
direction générale, pour
note pour monsieur la Défense
le ministre, 28 avril des
1956
1 direction de la Droits
266 re
2e direction degénérale,
l’Homme note pour monsieur le ministre, 28 avril 1956
267
ELYXJZDQD'+DOOHX[
AREDETWA : Association pour le Relèvement
268
%XLVVHOOHW$OHWWUHDXYLFHJRXYHUQHXUJpQpUDODYULO
Démocratique des Batwa
324
v
rya “za minisiteri zibihugukiwemo
ACRONYMS zikora akazi nk’ak’abakuru
AND ABBREVIATIONS
b’imirimo. Abashinzwe u Rwanda na bo ni uko babyemeje.
___________________________________
Umwami yagombaga kugira “abajyanama” ariko ntibitwe
ba
A.A.“minisitiri” kuko “igihe
: Archives kitaragera”269. Ikindi kandi hari
Africaines
impungenge z’uko ibyo bibazo babihindura ibya poritiki270.
A.G. : Assemblée Générale
ABAKIbyifuzo: Alliance
Ibyo n’ibyo des Bakiga
bibazo byabonwaga nk’ikimenyetso
ABESC : Association
cy’ubunambiragihugu byari bitangiye ariko des Bahutu Evoluant pour la
biteruye, kandi
bikanerekana Suppressionubukana bw’abagize des Castes Inama Nkuru y’Igihugu”
y’u
ACRRwanda, :bikaba Association n’intangamugabo
des Cultivateurs yuko abaturage
du Rwanda bifuza
impinduka
ADP zimbitse 271
,E\R QWLE\DEXMLMH
: Alliance Démocratique des Peuples -HDQ 3DXO +DUUR\
gufata umwanzuro avuga ko nta myivumbagatanyo ihari kandi
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
bitamubujije kuvuga ko ari “amayeri y’Abatutsi yo guhigika
ubutegetsi bw’u Réconciliation Nationale bitwaje “ kugabanya
Bubirigi buhorobuhoro”,
AEC za Rezida
ingufu : Agglomeration
no kumvikanisha Extra-Coutumières
ko Umwami ategekwa na Visi
AFDL : Alliance des
Guverineri Jenerari, na Guverineri Jenerari,Forces Démocratiques
na Minisitiripour la
ushinzwe
ibihugu byakoronijwe” Libération 272
. Ubutegetsi
du Congo-Zaïre bw’ubukoroni bwemeraga
neza
AGOA ko impinduka ari ngombwa, ko
: African Growth and Opportunity ariko zitagombaga Act gukorwa
ku buryo bwihuse kandi butateguwe kugira ngo abantu batitera
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ibibazo bitari ngombwa mu birebana na poritiki y’abaturage:
AIMO
“Abatutsi : Affaires
bashobora Indigènes
kwitwaza urwoetrwaho
Main-d’oeuvre
bahawe, bakagereka
AJER byose: Association
ibibazo ku Bahutu” de la. Jeunesse
273
MinisitiriEstudiantine
ushinzwe ibihugu
Rwandaise ko Abanyarwanda bataraca akenge
byakoronijwe yumvishijwe
mu
ALIRbirebana : na Armée poritiki, mu buyobozi
de Libération no muri demukarasi
du Rwanda
NXJLUDQJREDEHEDVKLQJZDXEX\RER]LQD/HWD\HPHZHNDQGLLÀWH
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
akamaro mu rwego rwa poritiki, urwa tekiniki n’urw’ubukungu.
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
Ni yo mpamvu guha Abanyafurika ubutegetsi byagombaga
AMUR EXKRUR
JXNRUZD : Association des Musulmans
EXKRUR $EDNRURQL EDUL EDÀWHauLQJLQJR
Rwanda .XJLUD
ANT : Assemblée Nationale de
ngo intumbero y’impinduka yasabwaga igerweho, byari ngombwa Transition
ko byose bisubirwamo, (Transitional National
atari utuntu dutoAssembly)
gusa274. Nyamara abari
bararagijwe
APADEC u:Rwanda Association bumvaga bagikenewe.
du Parti Démocrate Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Izi ngero nkeya
APROBAMI : Association zishyizwe ahagaragara
des Partiszirerekana
Monarchistes ukwivuguruza
kwagiye kuranga imiyoborere y’Abakoroni b’Ababirigi. Mu
Rwandais
bireba u Rwanda, umuntu yavuga ko nta bushake bwari buhari,
APROCOMIN:
kuko impinduka Association des Commerçants
nyinshi zategetswe na Loni, ariko Indigènes
kuzishyira
APROSOMA
mu : Association
bikorwa bikagenda bigurupour la Promotion Sociale de la
ntege.
Mu gihe abanyabwenge Masse b’u Rwanda botsaga igitutu abakoroni,
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
269
%XLVVHOOHW$OHWWUHDXYLFHJRXYHUQHXUJpQpUDOQRYHPEUH
Démocratie
270
+DOOHX['QRWHFRPSOpPHQWDLUHj0UOHPLQLVWUHMXLQ
ARDHO
271 : Association Rwandaise pour la Défense des
9DQ+RHFN$/HWWUHDXYLFHJRXYHUQHXUJpQpUDODRW
272 Droits de l’Homme
+DUUR\-3/HWWUHDXPLQLVWUHGHVFRORQLHVGpFHPEUH
Idem
AREDETWA : Association pour le Relèvement
273
1 'LUHFWLRQGHODeGLUHFWLRQJpQpUDOHQRWHSRXU0RQVLHXUOH0LQLVWUH-DQYLHU
274 re
Démocratique des Batwa
325
v
bifuza ko hahinduka
ACRONYMS byinshi
ANDmuABBREVIATIONS
mibereho y’abaturage, muri
SRULWLNL QR PX EXNXQJX DEDNRURQL ER ELEZLUDJD NR EDJLÀWH
___________________________________
igihe gihagije cyo gutegurira u Rwanda kwiyobora no kubona
ubwigenge.
A.A. Van Bilsen we
: Archives yumvaga yagenera imyaka mirongo
Africaines
itatu ibihugu byakoronijwe n’u Bubirigi kugira ngo bibone
A.G. : Assemblée Générale
ubwigenge275. Ni yo mpamvu impinduka zakurikiyeho kuva mu
ABAKI wa 1956
mwaka : Alliance des abari
zatunguye Bakiga
bararagijwe u Rwanda.
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Ubuyobozi bwa Suppression des Castes
Kiriziya gatorika n’u Bubirigi byari magara
ACR
ntunsige. Kuri: Association
bamwe mu bayobozides Cultivateurs
ba Kiriziya du Rwanda
gatorika, kubona
abaturage
ADP bakoronijwe
: Alliance barasabaga
Démocratique guteradesimbere
Peuples mu birebana
na
ADR poritiki, byari
: Alliance pour la Démocratie et la Abepisikopi
uburenganzira budasubirwaho.
ba Kongo na Ruanda-Urundi, nyuma y’inama yabo isanzwe
Réconciliation Nationale
yabereye i Léopoldville kuva ku wa 21 Kamena kugera ku wa
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
1 Nyakanga 1956, batsindagiye ubwo burenganzira bw’uko
AFDL
ibihugu byakoronijwe: Alliancebigira
des Forces
uruhareDémocratiques
mu miyoborere pour la
y’ibintu
byabo, ko kandi Libération du Congo-Zaïre
inyungu z’abaturage babyo zikwiye gushyirwa
AGOA Nyuma
imbere. : African
y’imyaka Growth
itatu, and Opportunity
abepisikopi Act
ba Ruanda-Urundi
$,'6
bashimangiye $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
iyo ngingo bavuga ko Kiriziya ishyigikira “ibyifuzo
bya
AIMO rubanda bihuje
: Affaires n’uburenganzira bwabo, igihe rusaba ko
Indigènes et Main-d’oeuvre
ubwo
AJER burenganzira bwubahirizwa,
: Association rukagira
de la Jeunesse agaciro karwo
Estudiantine
nk’abantu na bene igihugu, kandi batagishaka urubumbambaga
Rwandaise
rushingiye ku butoneshwe”276.
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP
Ariko kugira ngo : Arrêté ministériel/
ibyo bigerweho, Arrêté
bariya présidentiel
bayobozi ba Kiriziya hari
AMR zimwe bemeraga
inzira : Association desbahakanaga.
n’izindi Moniteurs du Rwanda
Bityo bakemeza ko
AMUR
impinduka : Association
zagombaga des Musulmans
gukorwa buhorobuhoro. au Rwanda
Uretse n’ibyo
ANT ngo abaturage
kandi, : AssembléebateyeNationale
iyo ntambwe debagombaga
Transitionkubishimira
u Burayi. Abepisikopi (Transitionalba Ruanda-Urundi
National Assembly) basubiyemo ibyo
bitekerezo
APADEC mu ibaruwa yabo rusange
: Association du Parti Démocrate yo mu mwaka wa 1957
Chrétien
bagira bati: “Bene igihugu baragenda barushaho gusaba ko mu
APR : Armée Patriotique Rwandaise
gucunga ibintu byabo bagira uruhare rwisumbuye. Ntidushobora
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
kurota tubanengera ko bashaka kugira imyanya yisumbuye mu
buyobozi bw’igihugu. RwandaisCyakora ibyo ntibishatse kuvuga ko Kiriziya
yifuza ibisubizo bihutiweho des
APROCOMIN: Association kimweCommerçants
n’amashyakaIndigènesamwe yifuza
APROSOMAimyivumbagatanyo
kwifashisha : Association pour yaturuka
la PromotionmuriSociale de la
ibyo bitekerezo,
ikabona urwaho Masserwo gukandamiza abaturage, ikabasubiza mu
gisa
ARD n’ubuja” 277
.
: Alliance pour le Renforcement de la
Démocratie
ARDHO
275 : Association Rwandaise pour la Défense des
9DQ%LOVHQYHUVO¶LQGpSHQGDQFHGX&RQJR%HOJHHWGX5XDQGD8UXQGL%UX[HOOHV
1958, p.164 Droits de l’Homme
/HWWUHSDVWRUDOHGHVRUGLQDLUHVGX5XDQGD8UXQGLDRW
AREDETWA : Association pour le Relèvement
276
277
Lettre pastorale des ordinaires du Ruanda-Urundi, avril 1957.
Démocratique des Batwa
326
v
Abepisikopi ba Ruanda-Urundi
ACRONYMS basabye uburenganzira bwo
AND ABBREVIATIONS
“kugira ijambo mu gihe imiyoborere cyangwa imyifatire imwe
___________________________________
n’imwe yaba inyuranye n’iyobokamana cyangwa umuco wa
gikirisitu”.
A.A. Abepisikopi ntibahishaga impungenge zabo zo
: Archives Africaines
kubona igikorwa cya Kiriziya gatorika gihigikwa n’inzego cyangwa
A.G. : Assemblée Générale
amategeko anyuranije n’ubukirisitu278”. Mu mwanya turerekana
ABAKI bashyize
ukuntu : Alliance des Bakiga
mu bikorwa ubwo burenganzira.
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
b. Inzego Suppression
nshya z’imibereho des Castes
myiza y’abaturage
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
ADP ¾Uburezi kuva Démocratique
: Alliance Intambara ya des Kabiri y’Isi irangiye
Peuples
ADR kugera ku bwigenge
: Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
Nyuma y’intambara habaye iyunguranabitekerezo ku byerekeye
AEC
umurongo : Agglomeration
uburezi bwagombaga Extra-Coutumières
guhabwa, n’ibitekerezo bishya
byagombaga kubuminjiramo. IbibazoDémocratiques
AFDL : Alliance des Forces pour la
by’amashuri byagirwagaho
impaka mu ruhame Libération
279 du Congo-Zaïre
. Amategeko yo mu mwaka wa 1948
AGOA
yavugaga ko :uburezi
Africanbugomba
Growth and Opportunity
gutegurira Act
umwenegihugu wo
PXULUXEDQGDUXJXÀNXUZDQDNXQ\XQJX]HQ·L]·DEREDWXUDQ\H
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
akigisha
AIMO kandi agateza
: Affaires imbere et
Indigènes abantu bashobora gufasha
Main-d’oeuvre
DEDWXUDJH
AJER 8EZR EXUH]L EXÀWH DNDPDUR NDQGL
: Association de la Jeunesse Estudiantine EXVKLQ]H LPL]L
aho abantu batuye, bugatsindagira ubushobozi buri karere
Rwandaise
JDÀWHEZRNX]DPXUDXEXNXQJXEZ·DEDKLQ]L8EXUH]LEZRPX
ALIR rwo hejuru
rwego : Armée de Libération
bwagombaga guhabwadu Rwanda
abasore, ariko batari
AM/AP : Arrêté ministériel/
benshi kuko bagombaga kujonjorwa hakoreshejwe Arrêté présidentiel ibizamini
AMR
bitoroshye, : Association
bakaba des Moniteurskwigisha
barateganyirizwaga du Rwanda abaturage,
AMUR
tutibagiwe : Association
n’igitsina des Musulmans
gore cyagombaga au Rwanda
gutegurirwa kubahiriza
inshingano
ANT z’abari n’abategarugori.
: Assemblée Nationale de Transition
(Transitional National Assembly)
Imfashanyo zagenerwaga za vikariyati n’imiryango y’abihayimana
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
]DJHQGDQDJDQ·LPLULPRL]RQ]HJR]LÀWH,ELJHQGHUZDKRNXJLUDQJR
APR : Armée Patriotique Rwandaise
izo mfashanyo zitangwe byaranonosowe: kugira ibikoresho bya
APROBAMIabakozi
ngombwa, : Association des Partis Monarchistes
bujuje ibyangombwa, ubwitange, umubare
Rwandais
w’abanyeshuri utari munsi y’utegetswe, ururimi rwa kavukire
APROCOMIN:
n’ururimi rw’u Association des Commerçants
Bubirigi, gushyiraho Indigènes wa
umurimo w’amaboko
APROSOMA
buri : Association
munsi, kugira porogaramu pour zemewe,
la Promotion Sociale
amanota de la
abanyeshuri
babonye, kwemera Masse abagenzuzi ba Leta (ab’amashuri, abayobozi
n’abaganga).
ARD : Ku bugenzuzi
Alliance pour le hiyongereyeho
Renforcement de umumisiyoneri
la
ushinzwe iby’amashuri (ugomba kuba ari umubirigi) n’abagenzuzi
Démocratie
ba Leta. Minisitiri Godding wo mu Ishyaka Riharanira Ukwishyira
ARDHO : Association
Ukizana yaharaniye ko na misiyoni Rwandaise pour la Défense
z’abaporotesitanti des
zitemewe
Droits de l’Homme
/HWWUHFROOHFWLYHGHVYLFDLUHVDSRVWROLTXHVGX5XDQGD8UXQGLDRXW
AREDETWA : Association pour le Relèvement
278
279
reba mu binyamakuru nka .LQ\DPDWHND, l’Ami, .XUHUHU¶,PDQD+REH6HUYLU.
Démocratique des Batwa
327
v
mu rwego rw’igihugu
ACRONYMS zahabwa
AND imfashanyo
ABBREVIATIONS ariko hakurikijwe
ibintu bimwe___________________________________
na bimwe : abakuru b’amashuri bagombaga
kumara umwaka mu Bubirigi bakurikira amasomo arebana no
kwigisha,
A.A. ay’ibirebana n’ubukoroni
: Archives Africaines n’ay’Igifaransa) .
280
UDEDUH]LLE\¶XEXNRURQLQ¶LJLIDUDQVD
Démocratique des Batwa
328
v
abagiciyemo ACRONYMS
bakagira amahirwe yo gutoranywamo abaziga
AND ABBREVIATIONS
amashuri yo mu rwego rwa Kaminuza. Muri ibyo byiciro harimo
___________________________________
amashuri makuru yihariye (igice cya mbere k’imyaka itatu
yigisha
A.A. ibijyanye n’ubumenyi
: Archives n’igice cya kabiri k’imyaka itatu
Africaines
gitegurira abagiciyemo imirimo isaba ubumenyi bujyanye n’ibyo
A.G. : Assemblée Générale
bakora), hakaba n’amashuri yisumbuye atanga ubumenyi
ABAKI nk’ikiratini
rusange, : Alliance des masomo
n’andi Bakiga atuma abayize bajya muri
ABESC
Kaminuza. : Association des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
$PDVKXUL\DWHNLQLNLQ·DÀWHLPLULPRDWHJXULUDDED\L]H\DUHEZDJD
QN·DÀWH
ADP XPZDQ\D Z·LEDQ]H
: Alliance 0X E\·XNXUL
Démocratique desD]D Q\XPD \·D\DQGL
Peuples
kubera
ADR impamvu zikurikira: abashinzwe amashuri
: Alliance pour la Démocratie et la usanga
kenshi batumvaRéconciliation
ibirebana na tekiniki, abanyeshuri usanga bene
Nationale
iyo mirimo itabashimishije bakihitiramo inyigisho zisanzwe,
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
ugakubitiraho ko na kenshi umutekinisiye ahembwa amafaranga
make kurushaAlliance
AFDL : umukozideswo Forces
mu biro.Démocratiques pouricumi
Gahunda y’imyaka la
Libérationabiri
yateganyaga amashuri du Congo-Zaïre
ategurira abanyeshuri imirimo
AGOA
bazakora. : African Growth and Opportunity Act
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Ayo
AIMO mashuri : yagombaga kuba i Bujumbura
Affaires Indigènes n’i Kigali. Ishuri
et Main-d’oeuvre
ryitiriwe
AJER Léon:Classe ry’i Kigali
Association de lary’imyaka
Jeunesseine ryigishaga ubudozi
Estudiantine
n’ububaji, n’ishuri ry’imyuga ry’i Nyanza ni byo bigo bya mbere
Rwandaise
byigishije imyuga ku buryo bugaragara. Inyubako y’ishuri
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
ry’imyuga rigezweho ry’i Kigali yatangiriye ku Kicukiro.
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR
Gahunda : Association
yo mu mwaka wades 1948Moniteurs du ko
yateganyaga Rwanda
kuva mwaka
AMUR
wa : Association
kabiri w’amashuri desabahungu
abanza, Musulmans au Rwanda
n’abakobwa bazagira
ANT
imyigire : Assemblée
itandukanye. Nationale
Abakobwa de Transition
barangije amashuri abanza
bateganyirizwaga amasomo National
(Transitional azabafasha gutunganya neza
Assembly)
imirimo
APADEC yo mu: Association du Parti Démocrate hateganywaga
rugo. Mu rwego rwo hejuru na none Chrétien
amashuri y’imyuga, akabanzirizwa n’umwaka umwe wo gutegura
APR : Armée Patriotique Rwandaise
abazayigamo, kandi hagakorwa ikizamini nyuma y’amashuri
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
abanza. Abarangije uwa gatandatu n’uwa karindwi bashoboraga
kujya mu mashuriRwandais
y’ubwarimukazi. Iruhande rw’amashuri
APROCOMIN: Association des Commerçants
abanza, abana b’abakobwa bakuze, Indigènes
nyuma y’umwaka wa kane
APROSOMA
n’uwa : Association
gatanu, pour laamasomo
bateganyirizwaga Promotionajyanye
Socialen’imirimo
de la
yo mu rugo, Masse
hagateganywa n’andi masomo nk’ayo agenewe
abagore
ARD basheshe akanguhe
: Alliance bifuza
pour le kuzuza amasomo
Renforcement de la y’ibanze
batarangije. Amasomo yose
Démocratie y’abakobwa yaganishaga ku bintu
bifatika.
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Droits de l’Homme
AREDETWA : Association pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
329
v
Impinduramatwara
ACRONYMSyo mu mwaka wa 1948 ntiyateganyirizaga
AND ABBREVIATIONS
abakobwa amasomo yuzuye nk’ay’abahungu.
___________________________________ Dore impamvu
EDWDQJDJD´.XEDDEDNREZDE·DELUDEXUDEDÀWHXEXNHUHUZHPX
myumvire
A.A. bibabuza
: Archivesguteganyirizwa
Africaines porogaramu y’amashuri
nk’imaze gukorerwa abahungu. Rero igishishikaje ubungubu
A.G. : Assemblée Générale
(…) nuko amashuri y’abakobwa agira gahunda y’amasomo
ABAKI kwitegura
ibafasha : Alliance des Bakiga
imirimo yabo y’abagore n’ababyeyi; ibyo
kandi bakabifatanya no kwigishaBahutu
ABESC : Association des Evoluant pour
umuco abakobwa, la
cyanecyane
Suppression
barwanya ibitekerezo des Castes
n’imyumvire bibangamiye amajyambere
ACR bikiganje
kandi : Association des Cultivateurs
mu baturage; du Rwanda
bityo bagashinga ingo zakira
inyigisho
ADP zacu zibacengezamo
: Alliance amatwara
Démocratique ya kijyambere”281.
des Peuples
Gahunda y’imyaka
ADR icumipour
: Alliance yerekanye ukuntu uburere
la Démocratie et la bw’igitsina
gore bwadindiye, bikaba ari n’inzitizi
Réconciliation ikomeye.
Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Impinduramatwara yo mu mwaka wa 1948 yahuriranye n’uburere
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
EZ·DEDQDE·DED]XQJXPXELJRELÀWHSRURJDUDPXPELULJLLELJR
birimo abana Libération
badahuje uruhu). du Congo-Zaïre
Ibigo byabanje, byaba ibya
AGOA
Leta cyangwa: iby’abantu
African Growth ku gitiand Opportunity
cyabo, Act mu migi,
byashingwaga
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
bikayoborwa n’Ababirigi kandi bigakurikira porogaramu mbirigi.
Byari
AIMO bigenewe mbere na
: Affaires Indigènes mbere abanyeshuri b’abanyaburayi,
et Main-d’oeuvre
ariko babyemereragamo
AJER : Association n’abana b’Abanyarwanda
de la Jeunesse Estudiantinecyangwa
b’abanyaziya babaga bemejwe ko babikwiye bahereye ku
Rwandaise
mabwiriza yagengaga ubuganga n’uburezi, kandi bakaba bujuje
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
ibya ngombwa bisabwa abanyaburayi. Ibirebana n’ubukungu
AM/AP
ni byo byakemuraga: Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
byose. Kudahuza uruhu n’inkomoko
AMR
ntibyahabwaga : Association
agaciro cyane. des Moniteurs du Rwanda
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT
$PDVKXUL \DUL : Assemblée NationalePELULJL
DÀWH SRURJDUDPX de Transition
QL \R DEDWXUDJH
bafataga nk’intangarugero.
(TransitionalAbaturage bose bifuzaga ko abana
National Assembly)
babo
APADEC barerwa nk’ab’abazungu. Ibyo
: Association du Parti Démocrate byatumye Chrétien
muri Kongo
mbirigi na Ruanda-Urundi haduka imyumvire ituma bafata
APR : Armée Patriotique Rwandaise
porogaramu y’u Bubirigi. Abasirimu barwanyaga abashakaga
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
gushyiraho porogoramu y’uburezi nyafurika kandi buhuje
Rwandais
n’imibereho nyafurika kuko bakekaga ko abakoroni bashakaga
APROCOMIN:
kubagumisha mu ntera iri des
Association Commerçants
munsi Indigènes za
y’iyabo, bagashyiraho
APROSOMA
diporomu ziri: Association
munsi y’iz’ipour la Promotion
Burayi, Sociale de
bityo bagatuma la
batagera
vuba ku majyambere Masse agezweho. Ni gutyo abanyafurika bifuje
kohereza
ARD abana babo kwiga
: Alliance pour lei Burayi no muride
Renforcement Amerika.
la Ibyo
byagendanaga Démocratie
no kurwanya abazungu bashakaga guhindura
umuco w’abanyafurika.
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Droits de l’Homme
AREDETWA : Association pour le Relèvement
281
9DQ+RYH-op. cit., p.159
Démocratique des Batwa
330
v
Abakoroni b’Ababirigi
ACRONYMS bitaye
ANDcyane ku kwigisha rubanda.
ABBREVIATIONS
Ariko ibirebana no guha bene igihugu abantu bazi ubwenge
___________________________________
babigenzemo buhoro. Kwemera guha u Rwanda amashuri
makuru
A.A. yo mu rwego rwa
: Archives Kaminuza byafashe igihe kirekire.
Africaines
Igihe cyo kubyemera kigeze, Abongereza bo bari bamaze imyaka
A.G. : Assemblée Générale
30 y’ubunararibonye mu gushinga no gucunga za Kaminuza
ABAKI zigezweho.
nyafurika : Alliance des Bakiga
Abakoroni b’Ababirigi bagize ugushidikanya
hagati yo kohereza abanyeshuriBahutu
ABESC : Association des Evoluant
mu Bubirigi, pour la
gushinga ishuri
Suppression des Castes
ULPZHNDQGLULGDÀWHDKRULERJDPL\HQRJXVKLQJDD\RPDVKXUL
ACR
amadini. : Association
Inzitizi zaturutse kudesmashyari
Cultivateurs du Rwanda
ashingiye kuri poritiki
\R
ADP PX JLKXJX KDJDWL \·DEDSDGLUL
: Alliance DémocratiqueQ·DEDGDÀWH DKR EDERJDPL\H
des Peuples
hagati
ADR y’Abafurama
: Alliance pour la Démocratie etzalaKaminuza zo
n’Abawaro, no hagati ya
mu Bubirigi. Kaminuza ya Lovanium
Réconciliation Nationaley’i Kinshasa yatangiye
mu mwaka wa 1954 yari iteganyirijwe gushingwa i Kisantu.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Kugira ngo bacubye ubwiganze bw’abagatorika, hemejwe ko
AFDL :
KDVKLQJZD LQGL Alliance des Forces
.DPLQX]D LGDÀWH Démocratiques pour la
DKR LERJDPL\H EDNXULNLMH
Libération
imiterere ya Kaminuza du Congo-Zaïre
yigenga y’i Buruseri). Iyo ni “Kaminuza
AGOA
ya : African
Leta ya Kongo Growth and Opportunity
na Ruanda-Urundi” Act
yashinzwe Elisabethville
$,'6
(Lubumbashi). $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Iyo Kaminuza yagombaga kwegurirwa Ruanda-
Urundi,
AIMO ariko u Bubirigi
: Affaires ntibwemera
Indigènes kuyishingira mu ngengo
et Main-d’oeuvre
y’imari
AJER yayo. :Iyo Kaminuzade
Association yabayeho icumbagira
la Jeunesse igihe kirekire
Estudiantine
bitewe no kubura abanyeshuri, hagakubitiraho n’amacakubiri
Rwandaise
ashingiye ku ngengabitekerezo zituruka mu Bubirigi.
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP
Mu Rwanda, : mu Arrêté ministériel/
ntera ya mbere Arrêté
umwami présidentiel
yari yishimiye ko
AMR
abanyeshuri :ba
Association
Kaminuza des Moniteurs
bishyurirwa. Mu dumwaka
Rwanda wa 1957
AMUR
hari : Association
abanyeshuri des mahanga.
117 bari mu Musulmans au Rwanda
Kiriziya gatorika yari
ANT igihe yarafashe
imaze : Assemblée Nationaleko
akamenyero de kohereza
Transition mu mashuri
hanze abapadiri(Transitional
n’abandi bihayimana.
NationalIbyo byatumye abakoroni
Assembly)
batera
APADEC icyuho mu burere bw’abasiviri bari
: Association du Parti Démocrate gufasha igihugu mu
Chrétien
rwego rwo hejuru igihe byari bikenewe cyane.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Ku rwego rw’amashuri abanza n’ayisumbuye, mu gihe u
Rwandais
Rwanda rwari indagizo ibyo byiciro byariyongereye cyane: hagati
APROCOMIN: Association
ya 1949 na 1960, umubare des Commerçants
w’abanyeshuri boIndigènes
mu mashuri
APROSOMA
abanza wavuye : Association
ku bihumbi pour
ijanala na
Promotion
cumi naSociale de la ku
bibiri ugera
bihumbi magana abiri na mirongo itandatu na bitanu, muri bo
Masse
mirongo
ARD itatu: Alliance ku
n’umwe pourijana bakaba abakobwa.
le Renforcement de la Ku rwego
rw’amashuri yisumbuye
Démocratie ni ho umubare wiyongereye cyane.
Hakurikijwe gahunda y’imyaka icumi, hongerewe amashuri
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
y’ubwarimu282 0X UZHJR UZ·DPDVKXUL DÀWH LPLULPR DWHJXULUD
Droits de l’Homme
Cyanecyane abahungu
AREDETWA : Association
282
mu Byimana, i Save,
pour lei Relèvement
Butare, mu Ruhengeri, ku Gisenyi, i
1\DPDVKHNHL6K\RJZHQRNXEDNREZDL0XUDPEDPX%\LPDQDL.LJDOL
Démocratique des Batwa
331
v
abayiga n’ay’imyuga,
ACRONYMS hashinzwe
AND ibigo bigera ku icumi kuva mu
ABBREVIATIONS
mwaka wa 1948. Amashuri yisumbuye yateye imbere cyane
___________________________________
ubwo hafungurwaga ibigo bya Koreji bikomeye (Bujumbura,
Gisenyi,
A.A. Nyanza, Kigali). Africaines
: Archives Mu rwego rwisumbuyeho, mu mwaka
wa 1955 hafunguwe ikiciro kibanziriza Kaminuza, abakirangije
A.G. : Assemblée Générale
bakajya muri za Kaminuza zo muri Kongo. Kuva mu mwaka wa
ABAKIkugera :mu
1957 Alliance desi Bakiga
wa 1959 Butare hari ikiciro cya Kaminuza
ABESC : Association des Bahutu Evoluant
kigisha ubuhinzi n’ibirebana n’ibinyabuzima. pour la
Havuzwe cyane
ko kuva mu mwakaSuppression
wa 1950des Castes
hari gushingwa Kaminuza, ariko
ACR mushinga
uwo : Association
wakomwe mu desnkokora
Cultivateurs du Rwanda
n’abakoroni, ntiwigeze
utangira.
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Mu Kuboza kwa 1954 minisiteri ishinzwe ibihugu byakoronijwe
Réconciliation
yashyize ahagaragara raporoNationale
ishyushye yise “Impinduka
AEC
y’uburezi : Agglomeration
muri Kongo mbirigi”.Extra-Coutumières
Abanditse iyo raporo (Coulon,
AFDL na Renson)
Deheyn : Alliance
barides Forcesna
boherejwe Démocratiques pour
Minisitiri wo mu la
Ishyaka
Libération
ry’Ukwishyira Ukizana kwaduRubanda,
Congo-Zaïre
A. Buisseret, bashinzwe
kumwereka
AGOA uko uburezi
: African bwatangijwe
Growth n’abakoroni
and Opportunity Actbwifashe.
Guverinoma
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURPn’irindi
mbirigi nshya igizwe na ririya shyaka
ry’abasosiyarisiti ntiyashimishijwe n’amategeko agenga uburezi
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
yari yarashyizweho n’abapadiri.
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Raporo Coulon Rwandaise
ntirwanya gusa ibyagezweho, ahubwo irananenga
ALIR ayo mashuri
uko : Arméeahagaze.
de Libération du Rwanda
Iyo raporo ivuga ko uburezi
butangwa
AM/AP na :za misiyoni
Arrêté buhendutse,
ministériel/ ko ariko
Arrêté ari uburezi bwa
présidentiel
Q\LUDUXUHVKZD
AMR NDQGL EXWDQJZD Q·DEDWDELÀWL\H
: Association des Moniteurs du Rwanda XEXVKRER]L
Misiyoni
AMUR zadindije
: Association des Musulmans au Rwanda mu
inyigisho y’igifaransa no kugikoresha
mashuri abanza kandi abaturage baragishakaga, uko kudindira
ANT : Assemblée Nationale de Transition
kugaterwa n’abamisiyoneri b’abafurama batinyaga ko ururimi
rw’Igifaransa rwatuma(Transitional
ibintuNational Assembly)
bihinduka, bityo abakoronijwe
APADEC : Association du Parti Démocrate
bakihungura ivu, bakabona uko bashyikirana n’abari Chrétienhanze
APRRwanda. :Abari
y’u Armée Patriotique
bashinzwe Rwandaise
kugenzura iby’imyigishirize yari
APROBAMI
yahawe : Association
inshingano des Partisvuba
yo gushyiraho Monarchistes
na bwangu kandi
DKDQWXKRVHDPDVKXULDGDÀWHDKRDERJDPL\HQDKRDEDWHJHWVL
Rwandais
bo hejuru n’abamisiyoneri
APROCOMIN: Association baba
desbatabishaka.
Commerçants Indigènes
APROSOMA
Minisitiri : Association
yumvaga yagira pour
vuba,laagashinga
Promotionamashuri
Sociale demanini
la
Masse
\D/HWDQ·DGDÀWHDKRDERJDPL\H,UL\DNRPLVL\R\DUL\HJHUDQLMH
ARD
amabaruwa : Alliance pour
y’abashefu le Renforcement
n’abasirimu de la basabaga
b’abanyafurika
NR KDWDQJL]ZDDémocratie
DPDVKXUL DGDÀWH DKR DERJDPL\H DPDEDUXZD
amwe
ARDHO yari agamije kwipakurura
: Association ubuhake
Rwandaise bwala
pour zaDéfense
misiyoni.des
Droits de l’Homme
Abamisiyoneri babyakiranye ubukana, barakaye cyane283.
AREDETWA : Association pour le Relèvement
283
R.P. Brys, 1956, p.129
Démocratique des Batwa
332
v
Umupadiri umwe yemeje koAND
ACRONYMS ku mwirabura wabatijwe kutagira
ABBREVIATIONS
aho abogamiye bidashobora kumvikana. Mu
___________________________________ nyandiko zari
zigenewe abasirimu, icyo kibazo cyagiweho impaka zikaze zigira
ziti:
A.A. “Icyo dukwiye gutinya
: Archives kurusha ibindi, si ukwinjira mu
Africaines
EX]LPDXGDÀWHXEZHQJHEXKDJLMHDKXEZRLE\DJRELNRPH\HQL
A.G. : Assemblée Générale
ukutagira umuco”284. Ibaruwa yanditswe na Musenyeri Deprimoz
ABAKI na Musenyeri
afatanije : AllianceBigirumwami
des Bakiga mu Kuboza 1954 iraburira
ABESC
Abanyarwanda : Association
ibamenyeshades Bahutu
“ ibyago Evoluant
byototera pour
uburezi la mu
bwo
Suppression
Rwanda”. Baragira des Castes
bati: “Icyaruta ni ukugira amashuri make,
ACR atari meza,
wenda : Association des ngo
aho kugira Cultivateurs
abaturagedu Rwanda
bacu bahitanwe
n’icyorezo
ADP cyo: kutita
Allianceku Démocratique
iyobokamana no kwicamo
des Peuplesibice”. Ariko
hariho
ADR n’abasirimu
: Alliance pour la Démocratie et la gushyiraho
bari bashyigikiye igitekerezo cyo
DPDVKXUL DGDÀWH DKR DERJDPL\H
Réconciliation NationaleEDELWHZH QR JXVKDND
kwipakurura ubuhake bw’abamisiyoneri.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Muri NyakangaAlliance
AFDL : des Forces
1954, komite ihoraho Démocratiques
y’abasenyeri pour la
ba Kongo
Libération du
mbirigi na Ruanda-Urundi Congo-Zaïre
bashyize ku mugaragaro inyandiko
AGOA
isobanura : African
ikifuzo cya Growth
Kiriziya and Opportunity
gatorika: “UmunyafurikaAct muri
$,'6 ye akeneye
kamere $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
iyobokamana. Kuvanaho imyemerere ye
idahwitse
AIMO utayisimbuje imyemerere
: Affaires Indigènes y’ukuri, ni ugushyira
et Main-d’oeuvre
abanyafurika
AJER mu kajagari,
: Association umunsi Estudiantine
de la Jeunesse umwe bagasanga
bagabijwe abakomunisiti. Uburere bavuga ko nta ho
Rwandaise
bubogamiye ntibwubahiriza imiterere y’umunyafurika, ahubwo
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
buranayirwanya”. Abepisikopi bisobanuye bongeraho ko “nibiba
AM/AP batazazuyaza
ngombwa : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
mu gukora ibishoboka byose kugira ngo
AMR
barwane : Association
ku burere des Moniteurs
bwa gikirisitu bw’abaturage dub’Afurika
Rwanda mbirigi
AMUR
no ku nyungu: Association
zabo z’ikirenga” des Musulmans
285
. Berekanagaau Rwanda
ingaruka zitagira
ANT zingana : iyo
uko Assemblée
ntambara Nationale
y’amashuri de Transition
ibangamiye amahoro
rusange yakurura. (Transitional National Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
Mu kurwanya amashuri ya Leta, inyandiko z’abamisiyoneri
APR : Armée Patriotique Rwandaise
zerekanaga ubukene buri mu mashuri; bashakaga kumvisha
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
abazisoma ko mu gihe amashuri yugarijwe n’ubukene kandi
DEDWXUDJH QWDRwandais
EXVKRER]L EDÀWH EZR NXEXUZDQ\D ELGDNZL\H
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
JXVKLQJDLE\RELJRELGDÀWHDKRELERJDPL\HNDQGLELKHQ]HF\DQH
APROSOMA
kurusha : Association pour la Promotion Sociale de la
iby’abamisiyoneri.
Masse
Ikibazo
ARD cy’amashuri
: Alliance ya pour
Leta cyajyanywe
le Renforcement mu Nama de laNkuru z’u
Rwanda n’u Burundi. DémocratieInama Nkuru z’ibihugu byombi byarwanyije
ikemezo cyo gushinga amashuri ya Leta kubera ko ingaruka
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
284
Grands Lacs, no Droits
175, 1954de l’Homme
5HED ©/D TXHVWLRQ
AREDETWA : Association
285
GH O¶HQVHLJQHPHQW
pourHQ le$IULTXH EHOJHª LQ 5HYXH GX &OHUJp
Relèvement
africain, novembre 1954, pp.632-638.
Démocratique des Batwa
333
v
iyo ntambaraACRONYMS
y’amashuri yagira ku mahoro rusange zitagira
AND ABBREVIATIONS
umubare. Mu ___________________________________
Rwanda, abagize Inama Nkuru y’Igihugu 19 batoye
ko amashuri atagira aho abogamiye atajyaho, 3 barayemeza,
naho
A.A. 5 barifata. NubwoAfricaines
: Archives umubare munini wayahakanye, ayo
PDVKXUL DGDÀWH DKR DERJDPL\H \DMH JXVKLQJZD L %XMXPEXUD
A.G. : Assemblée Générale
ku ruhande rw’ubutegetsi, Inama Nkuru y’Igihugu yashoboraga
ABAKI
NXJLVKZD : Alliance
LQDPD DULNRdes BakigaQWD WHJHNR EZDUL EXÀWH U\R
X %XELULJL
ABESC
kwita : Association
ku byifuzo byayo. Icyodes Bahutu
kemezo Evoluant
cyatumye abaripour la
aho bagwa
mu kantu. Suppression des Castes
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
Mu
ADPmwaka wa 1958 hasohotse
: Alliance Démocratiqueindi des
raporo yiswe “Ikibazo
Peuples
cy’uburezi
ADR muri
: Alliance pour la Démocratie et la yanditswe
Ruanda-Urundi”. Iyo raporo
n’abaporofeseriRéconciliation
batatu bo muri Kaminuza ya Liège (Madamu
Nationale
'XEXLVVRQ%URXKD%ZDQD(1DWDOLVQD-3DXOXVEDELVDEZH
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
QD9LVL*XYHULQHUL-HQHUDUL-3+DUUR\ZDVKDNDJDJXNHPXUD
AFDL :
ikibazo cy’umubareAlliance des Forces
munini Démocratiques
w’abasore barangizaga pour la
amashuri
ntibabone akaziLibération
bifuza kandidukabahemba
Congo-Zaïre neza. Ku bwe amashuri
AGOA yarageze
ntiyari : African Growth
ku ntego andyarabuze
yayo, yari Opportunity
byose:Act
ntiyareraga
$,'6 bazaba
abantu $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
mu cyaro cyangwa ngo arere abanyabwenge
bakwiye
AIMO koko iryo zina. Indigènes et Main-d’oeuvre
: Affaires
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Raporo yashimye ukwihata kwabaye, ariko inanenga kuba
Rwandaise
barahisemo kuzana mu nyigisho porogaramu z’u Bubirigi. Nyuma
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
yatinze ku buryo habaho imyigishirize ikwiranye n’Afurika,
AM/AP
itarenganyije :rubanda
Arrêté ministériel/
cyangwa ngo Arrêté
ihutazeprésidentiel
abanyabwenge. Mu
AMR
by’ukuri : Association
yari igamije desikerekezo
gukosora Moniteurs du Rwanda
cyafashwe cyo guterura
AMUR
porogaramu : Association
y’u des Musulmans
Bubirigi bakayitereka au Rwanda
muri Afurika. Mu kiciro cya
ANT cy’amashuri
mbere : Assemblée
abanza,Nationale de Transition
uburezi bwagombaga kwibanda ku
bidukikije kugira ngo babihuze
(Transitional n’ubuzima
National bwa buri munsi (guha
Assembly)
agaciro
APADEC imirimo y’amaboko). Mu kiciro cya
: Association du Parti Démocrate kabiriChrétien
cy’amashuri
abanza, iriya raporo yasabye ko bareka gutandukanya ikiciro
APR : Armée Patriotique Rwandaise
gisanzwe n’ikiciro kijonjorwamo abazakomeza.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Mu mwaka wa Rwandais
gatandatu ubanziriza amashuri yisumbuye, hari
APROCOMIN:
hakwiye kwemerwa Association
umubare des
mutoCommerçants
w’abanyeshuriIndigènes
hashingiwe ku
APROSOMA
bushobozi : Association
bwabo. pour bajya
Abanyeshuri la Promotion Sociale
mu mashuri de la
y’ubwarimu
bagombye kujonjorwa
Masse ku buryo bwitaweho cyane. Iriya raporo
yashimye
ARD uburere butangwa
: Alliance pour lemu bigo bitegura
Renforcement de abanyeshuri
la
bateganyirizwa Démocratie
imirimo bazakora. Yasabye gushyiraho ibitabo
n’ibikoresho bijyanye n’ubuzima bwa kinyafurika, kandi
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
abarimu b’abanyaburayi bakigishwa imibereho n’imiterere
y’abo bagombaDroits de l’Homme
kwigisha. Abaje muri buriya butumwa banenze
AREDETWA : Association
ishingwa rya za Kaminuza kuko pourbabonaga
le Relèvement
hakiri kare, ahubwo
Démocratique des Batwa
334
v
bagahitamo ko abanyafurikaAND
ACRONYMS barihirirwa za Kaminuza zo hanze.
ABBREVIATIONS
Batsindagiye ___________________________________
uburere bw’igitsina gore gisa naho kitarebwa
n’uburezi kandi kikishyiramo ko nta cyo gishoboye. Iyo raporo
yaranzwe
A.A. n’umutima wa gikoroni,
: Archives Africainesnta cyo yagezeho gifatika kandi
nta n’icyo yahinduye kuri poritiki y’uburezi. Kuva mu mwaka wa
A.G. : Assemblée Générale
1958, muri rubanda hari higanje impaka za poritiki y’uburezi.
ABAKI
Igihe : Alliance
iriya komisiyo des Bakiga
yasabaga ko uburezi bwaba ubunyafurika,
ABESC : Association des Bahutuko
yavuguruzanyaga n’abaturage basabaga Evoluant pour la
uburezi bwagendera
kuri porogaramu Suppression
y’u Bubirigi.des Castes
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
Mu
ADPmyaka yabanjirije
: Allianceubwigenge,
Démocratique uburezides bwakuruye
Peuples impaka
nyinshi
ADR kandi zishyushye. Mu gihe biteguraga
: Alliance pour la Démocratie et la intumwa zihoraho
za Loni, abagize Inama NkuruNationale
Réconciliation y’Igihugu bashyize ahagaragara
inyandiko bise iyo “gushyira ibintu ku murongo”. Bifuzaga ko uburezi
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
bwa Leta mu mashuri makuru no muri Kaminuza bwakwihutishwa.
AFDL
Manifeste y’Abahutu: Alliance yo des
ku Forces
wa 24 Démocratiques pour la
Werurwe 1957 yamaganye
ukuntu Abahutu Libération
bahawe du Congo-Zaïre
akato, yemeza ko ibigo by’amashuri
AGOA bihagije,
makuru : African
ndetseGrowth
ko mu Rwanda and Opportunity
kaminuza atari Actngombwa.
$,'6
Iyo manifeste$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
yemezaga ko hakwiye gutezwa imbere amashuri
y’imyuga,
AIMO ategurira
: Affaires abanyeshuri
Indigènes imirimo bazakora ay’ubumenyi
et Main-d’oeuvre
ngiro,
AJERna za fuwaye zigenewede
: Association abakobwa
la Jeunesse n’abategarugori
Estudiantine. Runari
286
3D\VWHQXHj1\DQ]DGXDXMDQYLHUS
Démocratique des Batwa
341
v
Ku birebanaACRONYMS
n’imibanire AND
y’aboABBREVIATIONS
ba “evoluwe” n’abayobozi
b’Abanyarwanda batize (batageze mu mashuri yisumbuye)
___________________________________
hagaragaragamo ibintu bibiri: hari igice cy’aba “evoluwe” na
benshi
A.A. mu bize muri za
: Archives seminari na bamwe mu ba shariti
Africaines
babasuzuguraga, bakabafata nk’abasigaye inyuma. Bamwe
A.G. : Assemblée Générale
ndetse nka Bwanakweri, bangaga gukomera amashyi umwami
ABAKI
aho : Alliance
bahuriraga des Bakiga
hose. Ntibahaga agaciro kanini ubutegetsi bwe
ABESC : Association des Bahutu
kuko bemeraga gusa ubutegetsi bw’abazungu. Evoluant
Haripour la gice
ikindi
Suppression
cy’abo ba “evoluwe”, abenshi mu desbashefu
Castesn’abasushefu bize muri
ACR y’Asitirida
Shariti : Association
n’abandi des
bakeCultivateurs du Rwanda
bize mu iseminari bubahaga
umwami
ADP w’u: Alliance
RwandaDémocratique
cyane. Bamufataga nk’umuyobozi
des Peuples
w’ikirenga
ADR ugomba
: Alliance pour la Démocratie et la cyahimbye,
kubahwa. Ni igice cy’abo bantu
mu wa 1959, ishyaka rya UnarNationale
Réconciliation
297
.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Abo ba “evoluwe” b’Abanyarwanda basuzugurwaga n’umukoroni,
AFDL
bahuriraga akenshi: Alliance
murides Forces (cercles)
za serikere Démocratiques pour la
n’amashyirahamwe
atagamije inyungu. Libération
Nubwodu Congo-Zaïre
hari habujijwe rwose ibiganiro bya
AGOA
poritiki, uko :guhura
Africankwa Growthburi and
gihe Opportunity
kwabahaga umwanya Act wo
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
kuganira ku birebana n’igihugu cyabo. Ishyaka ryo guharanira
u
AIMO Rwanda ryavukaga, ryavukiye
: Affaires Indigènes muri bene izo serikeri
et Main-d’oeuvre
n’amashyirahamwe
AJER ya ba de
: Association “evoluwe”,
la Jeunesseryigaragaje
Estudiantineku manywa
y’ihangu igihe cy’amashyaka ya poritiki.
Rwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
x Serikeri n’amashyirahamwe ya ba “evoluwe” kuva muri za 1950
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMRby’ukuri : serikeri
Mu Association z’abades Moniteurs
“evoluwe” zariduahantu
Rwanda bakorera
AMUR yo kwidagadura
imirimo : Associationno desgufashanya,
Musulmansahantu au Rwandaabasirimu
ANT
bakurikiranirwaga : Assemblée Nationale
ngo bakomeze de Transition
gukorana n’ubutegetsi bwa
gikoroni298. Mu (Transitional
wa 1950, ba”evoluwe”Nationalbari bamaze kuba benshi,
Assembly)
bihagije
APADEC mu Banyarwanda ku buryo
: Association du Parti Démocrate igihe cyari kigeze ngo
Chrétien
EDNXULNLUDQLUZH KDÀ Q·XEX\RER]L EZ·$EDELULJL 1L LF\R JLKH
APR : Armée Patriotique Rwandaise
ubutegetsi bw’Ababirigi bubifashijwemo na Kiriziya gatorika,
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
bwiyemeje gushyiraho mbere na mbere za serikeri, hanyuma
Rwandais ya ba “evoluwe”. Izo serikeri za ba
hajyaho amashyirahamwe
APROCOMIN:
“evoluwe” Association
zarigengaga, buri yosedesmu Commerçants Indigènes
biyibireba, abanyamuryango
APROSOMA
bahuriraga : Association
mu misiyoni cyangwapour lamuriPromotion
santeriSociale de la
zahurirwagamo
na ba “evoluwe” Massebenshi. Aho inama za serikeri zaberaga ni
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
LF\XPEDN·LQDPDJLÀWHDKREDELNDLELWDERDKREDNRUHUDLPLNLQR
n’inama, aho Démocratie
berekarina sinema bakahakorera n’ibiganiro
ARDHO
297 : Association Rwandaise pour la Défense des
.D\LKXUD0,NLJDQLURF\RNXLWDULNL\DQD3-0XQJDUXULUH,NLJDQLUR
Droits de l’Homme
F\RNXLWDULNL\DLQ,1GLNXPDQDop.cit., p.28
.DUHNH]L7/HV3DUWLVSROLWLTXHVDX[5ZDQGDRXO¶DFFpOpUDWLRQGXSURFHVVXVGH
AREDETWA : Association pour le Relèvement
298
307
%ZDQDNZHUL3³$66$'$´LQ7HPSV1RXYHDX[G¶$IULTXH décembre 1954, p.3
Démocratique des Batwa
347
v
ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
Bene iyo myumvire yanabaye mu ishyirahamwe ry’abize mu
___________________________________
iseminari, uretse ko byari bitandukanijwe n’uko ababareze bo
bari
A.A. bazi neza: Archives
aho igihugu kigana, biyemeje gushyiraho agace
Africaines
k’impirimbanyi zigamije kurwanya n’ingufu nyinshi inzego
A.G. : Assemblée Générale
z’ubutegetsi gakondo zari zisanzweho. Ni yo mpamvu ubutegetsi
ABAKI bwasaga
gakondo : Alliance des Bakiga
n’ubugenda inyuma y’izo mpirimbanyi nubwo
ABESC : Association des Bahutu
imivugururire y’ubutegetsi zavugaga Evoluant
yari pour lakuva
yarateganijwe
kera. Suppression des Castes
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
ADP x Ishyirahamwe
: Alliance ry’abize mu iseminari
Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Iryo shyirahamwe ryagiyehoNationale
Réconciliation kuri 31 Mutarama 1954
ribishyigikiwemo n’umukuru wa seminari nto y’i Kabgayi. Icyo
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
ryari rigamije kwari ugukomereza abayoboke baryo uburere
baboneye mu Alliance
AFDL : iseminari desbakabukomereza
Forces Démocratiques mu buzima pour labwa
gikirisitu, no mu Libération du Congo-Zaïre
mirimo bakorana umutima nama wose308. Iryo
AGOA
shyirahamwe : ryarakoze
African Growthcyane. and Opportunity
Uretse Act
ko n’abanyamuryango
$,'6
bahanganaga $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
n’ibibazo byabo, ariko n’ibibazo bya poritiki
n’imibereho
AIMO byahabwaga
: Affaires Indigènesumwanya munini wo kugibwaho
et Main-d’oeuvre
impaka.
AJER Ariko: hari ikibazo cy’umwihariko
Association de la Jeunesseubuyobozi
Estudiantine bwakomeje
kukigezwaho ubutitsa ngo bukibonere igisubizo, cyari ikibazo
Rwandaise
F\·XPXVKDKDUD NXNR EDWDUL EDÀWH XEXUHQJDQ]LUD EZR NXERQD
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
impamyabushobozi.
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR mu iseminari
Abize : Association
bumvaga desbarengana,
Moniteurskuko du Rwanda
hatitabwagaho
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
XUZHJRUZ·XEXKDQJDEDÀWH$EDQWXERVHEHPHUDJDNREDMLMXWVH
ANT NXED EDGDÀWH
DULNR : Assemblée Nationale
GLSRURPX de Transition
L]ZL QWLE\DEDUHQJHUDJD 1L \R
mpamvu bo ubwabo bitaga kuri
(Transitional icyo Assembly)
National kibazo batajuyaje kuko
cyabashyiraga
APADEC : Association du Parti Démocrate n’abandi
mu rwego rwo hasi ugereranije Chrétien bari
EDÀWH GLSRURPX DULNR EDÀWH XEZHQJH EXUL PX UZHJR UZR KDVL
APR : Armée Patriotique Rwandaise
y’urwabo. Muri uko guharanira ko icyo kibazo cyakemuka, abize
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
PXLVHPLQDULEDQJDJDLWHNDLELVXEL]RELGDÀWHLUHPH,QVLQ]L\DER
yatangiye kwigaragazaRwandais guhera mu wa 1957.
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA
Icyo : Association
gihe, ashingiye pour lay’abize
ku ibaruwa Promotion mu Sociale
iseminari de yo
la ku
wa 23 Werurwe 1958 yavugaga ko babona akazi mu buyobozi
Masse
Q·DPDVKXUL
ARD ELEDUXKLMH
: Alliance pour-3 le
+DUUR\ \DVKXELMH de
Renforcement NRlaJXYHULQRPD
yitaye ku kibazo cy’abize
Démocratie mu iseminari ibaha uburenganzira
bwo gukora ibizamini by’amashuri yisumbuye imbere y’inteko
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
bitaga “jury z’ibihugu”. Ikindi kandi nuko Leta yishingiraga
kuriha amafaranga Droits yose
de l’Homme
y’abakandida harimo n’ay’ingendo
AREDETWA : Association pour le Relèvement
308
0LVVLRQQDLUHVG¶$IULTXHFHQWUDOH3qUHV%ODQFV5DSSRUW$QQXHO, p.634
Démocratique des Batwa
348
v
z’indege i Léopoldville
ACRONYMS n’amafaranga abatunga muri uwo mugi ku
AND ABBREVIATIONS
babaga batsinze ibizamini by’ijonjora, ibyo bikaba ari inyungu
___________________________________
]LÀWH DNDPDUR NDQGL E\L\RQJHUH\HKR ELNDED ELVD Q·LELED PX
Bubirigi
A.A.
309
” : Archives Africaines
A.G. : Assemblée Générale
Icyo gisubizo Leta yatangaga cyafashaga bake gusa mu bize mu
ABAKI
iseminari : Alliance
kuko kugira des
ngo Bakiga
ugire uburenganzira bwo gukora
ikizamini cya “Jury y’igihugu” Bahutu
ABESC : Association des Evoluant
ngo ubone pour la
impamyabumenyi
Suppression
y’amashuri yisumbuye des ngombwa
byabaga Castes ko uba wararangije
ACR
amashuri : Association
yisumbuye yose. des Cultivateurs
Ntabwo du Rwanda
icyo gisubizo cyakemuraga
ibibazo
ADP by’ababaga
: Alliancebaracikirije
Démocratique amashuri mu iseminari
des Peuples
bagombaga
ADR kwemererwa mu yandi mashuri, batemererwagamo.
: Alliance pour la Démocratie et la
Abamisiyoneri ntibasibaga gusukuma ibyo bibazo no
Réconciliation Nationale
kubishyigikira iyo babonaga ko ari ngombwa. Ndetse no ku
AEC
birebana : Agglomeration
n’abapadiri, akarenganeExtra-Coutumières
abize mu iseminari bahuraga
AFDL : Alliance des Forces
na ko kari mu bindi byinshi nko gutuma Démocratiques pour la
inyigisho zidashingira
Libération
gusa ku iyobokamana 310
. du Congo-Zaïre
AGOA : African Growth and Opportunity Act
Ishyirahamwe
$,'6 ry’abize mu iseminari ni ryo shyirahamwe, nta
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
gushidikanya,: Affaires
AIMO ryashoboye kurengera
Indigènes inyungu z’abayoboke
et Main-d’oeuvre
baryo kandi ikabikorana ubuhanga. Ikiciro cya mbere cy’abagiye
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
kwiga i Kisantu kigizwe n’abize mu iseminari. Kandi ibizamini
Rwandaise
bya “jury” na byo ntibyaheje abize mu iseminari kuko mu bize
ALIR
muri Kaminuza : Armée
ba mberede Libération
harimo umubaredu Rwanda
wabo munini.
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR : Association
Hari ibindi bitekerezo byavuye des
muriMoniteurs du Rwanda
iryo shyirahamwe. Hari benshi
mu
AMUR bayoboke baryo bitaye ku bibazo bya
: Association des Musulmans au Rwanda poritiki n’imibereho
y’abaturage. :NiAssemblée
ANT muri uwoNationale
rwego hari deigice cy’abakoraga mu
Transition
ibanga, ariko bakomeye. Ibitekerezo bishyigikiye
(Transitional National Assembly) iterambere rya
rubanda byaravugwaga, cyanecyane mu binyamakuru (urugero
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
ni urwo muri Kinyamateka) mu gihe k’inama babaga baharanira
APR
ibibazo rusange : Armée Patriotique
by’abize Rwandaise
mu iseminari. Izo nyandiko zari
APROBAMI
nk’igerageza ariko : Association
nyuma byaje des Partis Monarchistes
kugaragara ko nta kuzuyaza
Rwandais
ko zagombaga kurwanya ubutegetsi bwariho311. Twibutse ko
APROCOMIN:ry’abize
ishyirahamwe Association des Commerçants
mu iseminari ryavutse mbere Indigènes
ho ukwezi
kumwe ngo Inama Nkuru y’Igihugu itangire
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la muri Gashyantare
1954. Iyo namaMasse yaje kwibasirwa na bamwe mu bize mu iseminari.
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Iryo shyirahamwe ryaje gushwana ryicamo ibice bibiri. Igice
cya mbere kigizwe Démocratie
n’intagondwa zaharaniraga amajyambere ya
ARDHO : Association
rubanda ariko zibanda ku Bahutu Rwandaise pour
n’igice cya la Défense
kabiri des
cyaharaniraga
309 Droits de l’Homme
&RU8QXP%XOOHWLQGHO¶$VVRFLDWLRQGHV0RQLWHXUVGX5ZDQGDQRSS
$OYRHW:³-¶HQDLPDUUH´LQ&RU8QXP.DEZD\LQRS
AREDETWA : Association pour le Relèvement
310
311
.DPDQ]L7K,NLJDQLURF\RNXZD
Démocratique des Batwa
349
v
LWHUDPEHUHU\DUXEDQGDUXJXÀPXULUXVDQJH,E\RELFHE\RPEL
ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
byaje gushyigikirwa na misiyoni gatorika. Abenshi mu bayobozi
___________________________________
baryo bari abakozi ba vikariyati n’inyandiko zabo zasohokaga mu
binyamakuru
A.A. :gatorika.
ArchivesIbyitwa L’Ami, Temps Nouveaux d’Afrique
Africaines
na Kinyamateka byarushanwaga kwamamaza ibyo bitekerezo
A.G. : Assemblée Générale
bishya cyanecyane Temps Nouveaux d’Afrique na Kinyamateka
ABAKIELÀWH :DEDQGLWVL
E\DUL Alliance des Bakiga
EDNXUX ERVH EDKR]H PX LVHPLQDUL
ABESC : Association des Bahutu
Twavuga Aloyizi Munyangaju wari umwanditsi Evoluant pour lamuri
mukuru
Temps Nouveaux Suppression
d’Afrique y’i des Castes na Gerigori Kayibanda
Bujumbura
ACR umuyobozi
wabaye : Association
mukurudes Cultivateursi du
wa Kinyamateka Rwanda
Kabgayi.
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
Inama
ADR y’abamisiyoneri,
: Alliance pourubufatanye bw’Abatutsi
la Démocratie et la bamwe
barwanyaga umwami, inkunga y’ubuyobizi bw’Ababirigi
Réconciliation Nationale
cyanecyane itangazamakuru gatorika ni byo byashyigikiye iyo
AEC
muvoma : Agglomeration
binayigeza ku nsinzi. Extra-Coutumières
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Libération
x Ishyirahamwe du Congo-Zaïre
ry’abarimu bo mu Rwanda (AMR)
AGOA : African Growth and Opportunity Act
Ishyirahamwe
$,'6 ry’abarimu bo mu Rwanda ryagiyeho muri Nzeri
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
1951,
AIMO rishinzwe n’abapadiri
: Affaires bera.
Indigènes et Ryari rigamije kurengera
Main-d’oeuvre
inyungu z’umwuga w’abarimu, iterambere n’ubufatanye
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
bw’abarigize no gushyiraho uburyo ababyeyi n’abarimu bazajya
Rwandaise
bakorana mu nyungu z’abana”312.
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP
Mu byukuri ryari : Arrêté ministériel/
ihuriro Arrêtéabigishaga
wasangagamo présidentiel
bose baba
AMR
DEDÀWH GLSRURPX: Association
F\DQJZDdes Moniteurs$NHQVKL
DEDWD\LÀWH du RwandaEDEDJD DUL
abigeze
AMUR kwiga mu ishuri ry’ubwarimu n’abize
: Association des Musulmans au Rwanda mu iseminari,
wongeyeho abari
ANT barize amashuri
: Assemblée abanza
Nationale (ni bo bari benshi icyo
de Transition
gihe) bakoraga(Transitional
umwuga wo National kwigisha. Assembly)
Muri rusange abarimu
bose bagombaga kuribera abanyamuryango.
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
APR
0X ZD : Armée Patriotique U\DUL
LU\R VK\LUDKDPZH Rwandaise
ULÀWH DEDQ\DPXU\DQJR
APROBAMI
3.102 bari mu : Association
gihugu cyose. desIryo
Partis Monarchistes
shyirahamwe mu mikorere
Rwandais
yaryo ryari ryarashyizeho uturere dutatu: Kabgayi (ari ho
ryashingiwe), Nyundo
APROCOMIN: na Kigali.
Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Hari abanditsi Masse
batekerezaga ko kujijura mu birebana na poritiki
byagize uruhare mu birebana na A.M.R313. Bikaba ari byo
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
bisobanura ukuntu abanyamuryango b’iryo shyirahamwe baje
nyuma (1958-1961) Démocratie
kugira uruhare mu ishingwa ry’amashyaka
ARDHO : Association
\DSRULWLNL+DÀ\DERVHEDJL\Hmu Rwandaise pour laSocial
Mouvement Défense des
Muhutu,
Droits de l’Homme
0XUHJR'op.cit.,
AREDETWA : Association
312
p. 682 pour le Relèvement
313
0XUHJR'op.cit., p.683
Démocratique des Batwa
350
v
NDQGLEDPDPD]DLELWHNHUH]RE\D3DUPHKXWX
ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
Mu nama z’iryo shyirahamwe, abarimu bajyaga impaka ku bibazo
___________________________________
birebana n’umwuga wabo, umushahara, ibibazo by’uburezi
muri
A.A. rusange:n’ibindi.
ArchivesIzoAfricaines
nama kandi zahaga abanyamuryango
XEXU\REZRJXKXUD%ZDED\HXEXU\REZ·DED©HYROXZHªEDJL]H
A.G. : Assemblée Générale
AMR bwo guhura bitari mu nama z’ishyirahamwe nyirizina,
ABAKI ubumwe
bakunga : Alliance des
hagati Bakiga
y’abo Gerigori Kayibanda yitaga aba
ABESC : Association
©HYROXZHERPXF\DURª des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
ACR itari urubuga
Nubwo : Association des Cultivateurs
rwo guhangana, du Rwanda
A.M.R yafunguye umutwe
wa
ADPbeneyo mu bitekerezo
: Alliance ituma abarimu
Démocratique bagira uruhare
des Peuples
rugaragara
ADR mu
: Alliance pour la Démocratie et la bya poritiki
iterambere, mu kumva ibibazo
y’igihugu. Ni bo babaye mu ba
Réconciliation mbere no kumva ibibazo bya
Nationale
poritiki byavugwaga mbere gato y’ubwigenge. Nyuma bagize
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
uruhare rukomeye rwo kubishishikariza abaturage.
AFDL
Muri rusangeAlliance
: des ba
abayoboke Forces Démocratiques
za serikeri pour la
n’amashyirahamwe
twavuze yagizeLibération du Congo-Zaïre
uruhare runini mu ihinduka rya poritiki yo mu
AGOA ya za 1950
myaka : African Growth and Opportunity Act
mu Rwanda.
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
C. Abanyarwanda
AIMO bizeIndigènes
: Affaires batangiraetkwivumbagatanya
Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Kimwe n’ahandi muri Afurika, abize bo mu Rwanda ari abari
Rwandaise
baratoneshejwe n’ubutegetsi bw’abakoroni n’abamisiyoneri
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
cyangwa abatari batoneshejwe batangiye kwinubira no kurwanya
AM/AP bwa
ubutegetsi : Arrêté
poritikiministériel/ Arrêté présidentiel
bwariho mu ntangiriro za 1950. Gushaka
AMR
kwiyegereza : Association
no kwikundishades Moniteurs
bene abo bantudu Rwanda
byari ibintu biriho
AMURintambara
kuva : Association
ya kabirides Musulmans
y’isi au Rwanda
yose yarangira cyanecyane
ANTbari bashinzwe
mu : Assemblée Nationale
Kiriziya gatorikadeyoTransition
mu Rwanda. Ni bo
DNHQVKLEDYXJDJDNRDULQJRPEZDNZL\HJHUH]DED©HYROXZHªQR
(Transitional National Assembly)
JXNXULNLUDQLUDKDÀLELWHNHUH]RE\DERDULQDNREDELJHQ]XUD
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien .
314
kwitabwaho
APROCOMIN: uburezi bw’umwana
Association w’umukobwaIndigènes
des Commerçants no kwigisha
LP\XJD
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la NR
DEDQ\HVKXUL EDÀWH LP\DND Q·LUHQJD ´WXUDVDED
abasore bakoherezwa mu mahanga kwiga ibijyanye n’imyuga
Masse
inyuranye.” Ni ko Rukeba yavugaga mu wa 1951323. Guverinoma
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
319
8UZDQGLNRUZ¶XPXWXUDJHZ¶X5ZDQGD1\DNDQJD
Démocratie
320
8UZDQGLNRUZ¶XPXWXUDJHZ¶X5ZDQGD1\DNDQJD*XVRPDQ¶XUZDQGLNR
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
UZD$OH[DQGHU%RDWHQJHUUZRNXZD0DWD
321 Droits de l’Homme
8UZDQGLNRUZD5XNHED).DQDPD
8UZDQGLNRUZD.DQJDER-XPZDULPXNX.DPRQ\L.DPHQD
AREDETWA : Association pour le Relèvement
322
323
8UZDQGLNRUZD5XNHED).DPHQD
Démocratique des Batwa
354
v
yagombye gushyiraho
ACRONYMS amashuri
ANDyaABBREVIATIONS
Leta, kugira ngo uburezi bwo
kwiharirwa na___________________________________
misiyoni gatorika. Leta kandi yagombye gutegeka
ababyeyi b’abayisiramu kohereza abana babo mu mashuri; no
kwita ku bana babyawe n’Abanyarwanda kazi ku bazungu, kuko
A.A. : Archives Africaines
bene abo bana batitabwagaho na Leta nk’abazungu cyangwa
A.G.
abirabura : Assemblée
kandi Générale
na Kiriziya gatorika ntibe yabemerera kuba
ABAKI : Alliance des Bakiga
abapadiri cyangwa ngo babe abihayimana324.
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
x Imivugururire y’ubucamanza
Suppression des Castes
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
Ni ngombwa ko ubucamanza buvugururwa kubera imiterere
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
yabwo, kimwe no mu bihugu byateye imbere mu bucamanza,
ADR
ntabwo : Alliance
umwami pour la Démocratie
yagombaga kwivanga et lamu birebana
n’ubucamanza.” Réconciliation Nationale
Tuzi ko mu bindi bihugu byaba ib’i Burayi
AEC
cyangwa : Agglomeration
ibyo muri Extra-Coutumières
Afurika, umwami adakora akazi k’ubucamanza
kuko
AFDL atari inshingano ze. Forces
: Alliance des Areba Démocratiques
ibikwiye n’ibidakwiye.
pour laMu
bindi bihugu hari abacamanza n’abazungu
Libération du Congo-Zaïre bashinzwe ibibazo
by’abaturage; kuki umwami ari umucamanza mu Rwanda?
AGOA : African Growth and Opportunity Act
Umwami si Imana, ntashobora gutahura ibinyoma byose kandi
$,'6
ashobora $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
kubeshywa n’abanyabinyoma. Umuturage azabigenza
AIMO
ate naramuka : Affaires Indigènes
arenganyijwe et Main-d’oeuvre
n’ikemezo cy’umwami? Ndabona
AJER
umwami : Association de la Jeunesse Estudiantine
atari akwiye gukora imirimo y’ubucamanza”325.
Ivugururwa ry’ubucamanza
Rwandaise kandi ryaterwaga n’akarengane
kenshi
ALIR no kutubahiriza amategeko
: Armée de Libération byabonekaga
du Rwanda ku mugaragaro
ariko ntibihanirwe. Urugero ni “ibikorwa by’urugomo byakorwaga
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
Q·DED]XQJXNXEDWXUDJHEDGDÀWHNLUHQJHUDµ 326
.
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR
Mu : Association
buroko abantu bicwaga desurubozo,
Musulmans au Rwanda
bagafungirwa ubusa,
kandi
ANT abana bagafungirwa hamwe n’abantu
: Assemblée Nationale bakuru327. Abakozi
de Transition
E·$EDELULJL ELUXNDQDJD
(TransitionalUXEDQGD UXJXÀ
National UXMH NXEDWDNDPELUD
Assembly)
kubera akarengane rukorerwa kandi muri rusange ubucamanza
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
burengera abazungu bukarenganya abirabura: abirabura
APR
bahanwaga : Armée
nabi kurushaPatriotique
abazungu,Rwandaise
kandi bagahabwa ibihano
APROBAMI
bikomeye : Association
badaciriwe imanza, des Partis
ingo Monarchistes
zabo zikavogerwa, amasambu
Rwandais
yabo agatwarwa n’abazungu nta ndishyi n’ibindi. Ibyo byose
ELWH]D XUXEZD Association
APROCOMIN: /HWD NX EXU\R desWZLED]D ´QLED GXÀWH
Commerçants /HWD \DFX
Indigènes
ukwacu
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de ituma
n’abazungu bakagira iyabo muri Ruanda-Urundi la
amategeko atandukanye328.
Masse
ARD
324
: Alliance pour le Renforcement de la
8UZDQGLNRUZD5XNHED)QD*LWDPEDUR.
325
8UZDQGLNRUZD5XNHED).DQDPD
Démocratie
326
8UZDQGLNRUZD+DE\DULPDQD*LWHUD-*LFXUDVL
ARDHO
327 : Association Rwandaise pour la Défense des
8UZDQGLNRUZD.DUHNH]LQDEDJHQ]LEHJXVRPDQ¶8UZDQGLNRUZD+DE\DUL-
Droits de l’Homme
PDQD*LWHUD-*LFXUDVL
8UZDQGLNRUZD5XNHED)QD*LWDPEDUR.QRJXVRPD8UZDQGLNRUZD)U
AREDETWA : Association pour le Relèvement
328
bagafatwa nk’abazahanwa
ADP nibiramuka des
: Alliance Démocratique bigaragaye.
Peuples Kuri ibyo
Gitera yavugaga ati: “akanama ka Loni gashinzwe ibihugu
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
byatanzwe nk’indagizo ntikayobewe ibibazo n’ingorane byugarije
Réconciliation
abatinyuka kwandikira Loni”336Nationale
. Nzamwita Jovite na we wari
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
mu bandikiraga Loni b’ikubitiro, yari yarabihaniwe. Amaze
AFDL : Alliance
koherereza intumwa za des
LoniForces
ibaruwa Démocratiques
mu wa 1948 pour la
yagombye
kwivana ku kazi Libération du Congo-Zaïre
kuko yatotezwaga n’ubuyobozi bw’Ababirigi.
Yafashwe nabi: n’abaporisi,
AGOA African Growth bamwimaand ikarita ye y’imikorere
Opportunity Act myiza
(carte
$,'6 de mérite) kandi yari yarayiboneye
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP ikemezo gishyigikiye
ko
AIMO akwiye kuyihabwa.
: Affaires Indigènes et Main-d’oeuvrewari shefu
Ndetse by’’akarusho, se
yategetswe kwegura ku kazi: Nzamwita yemeraga ko iryo yegura
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
U\DULULÀWDQ\HLVDQRQ·LJLNRUZDNHF\RNZDQGLNLUD/RQL337.
Rwandaise
ALIR x Akababaro: Armée de Libération
n’ibyasabwaga du Rwanda
bijyanye n’ubukungu
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMRbirebana: Association
Mu n’ubukungu,des Moniteursnuko
ikigaragara du Rwanda
amahoro yari
akabije
AMUR kuba hejuru cyane kandi amafaranga
: Association des Musulmans au Rwanda yatangwaga
ngo
ANT haboneke ipatanti y’ubucuruzi yari
: Assemblée Nationale de Transition yarashyiriweho guca
intege abacuruzi b’Abanyarwanda. “Ababirigi ntibashaka ko
(Transitional National Assembly)
dukira, ni yo mpamvu bashyiraho amahooro ari hejuru cyane
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
ngo abirabura bayatinye, bareke ubucuruzi kuko bashaka ko
APR
tuguma : Armée338Patriotique
mu bukene” . Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Rwandais igaragaramo ivangura mu kubona
Hari kandi n’imikorere
inguzanyo n’ubutaka
APROCOMIN: bwo guhingaho.
Association Abanyamahanga
des Commerçants (Abarabu
Indigènes
n’abazungu) baratoneshwaga, abirabura
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la bakarenganywa:
hari ndetse n’abatakaje ubutaka bwabo kubera iyo poritiki
Masse
yo gutonesha. “Kuki umuntu ushaka gucuruza no kubona
ARD
ubutaka
: Alliance pour le Renforcement
nk’ubw’umwarabu atabyemererwa?
de la Abarabu
Démocratie
334
7HUHJDUDPX\RKHUHUHMZH8PXQ\DPDEDQJD0XNXUXZD/RQL8NZDNLUD
ARDHO
335 : Association Rwandaise pour la Défense des
8UZDQGLNRUZD5XNHED).DQDPD
336 Droits de l’Homme
8UZDQGLNRUZD+DE\DULPDQD*LWHUD-$VWULGD*LFXUDVL5XNHED)
8UZDQGLNRUZD1]DPZLWD*-:HUXUZH
AREDETWA : Association pour le Relèvement
337
338
8UZDQGLNRUZD5XNHED)QD*LWDPEDUR.
Démocratique des Batwa
357
v
n’Abahinde bacuruza
ACRONYMS babona inguzanyo
AND za banki iyo babyifuza
ABBREVIATIONS
ngo bakomeze___________________________________
ubucuruzi bwabo. Ayo mafaranga bayaheshwa
n’amasanduku ya sheferi, inyungu zivuyemo zigarukira abo
banyamahanga
A.A. bonyine.Africaines
: Archives Niba amafaranga y’amasanduku ya
sheferi adakoreshwa ngo afashe abenegihugu mu bucuruzi bwabo
A.G. : Assemblée Générale
amaze iki? Kuki iyo umuntu avuye aho yacururizaga akajya
ABAKI kuki iyo
ahandi, : Alliance des
agarutse Bakiga
asanga aho barahahaye abandi? Kuki
abura ahantu he kandi atarahagurishije? Evoluant
ABESC : Association des Bahutu Batubwira pour la
ko ubutaka
Suppression des Castes
EZL]DEXEDPXJLVDPEXNLWDKLQ]ZHNDQGLQLE\R.XNLWXGDÀWH
ACR
XEXUHQJDQ]LUD: Association des Cultivateurs
EZR NXKDNRUHUD du Rwanda
L\R WXELÀWL\H XEXVKRER]L"
Kuki
ADP umuzungu ushakaDémocratique
: Alliance kugura ubutaka yemerewe
des Peuplesbene ubwo
butaka,
ADR bagategeka
: Alliance pour la Démocratieno
ababutuyeho kuhava kujya ahandi?
et la
AbanyarwandaRéconciliation
ntibemerewe kugura
Nationaleubutaka bwagurishijwe
abazungu iyo buriho zahabu, gasegereti, umucanga n’ibumba
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
ry’amatafari”339.
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Ikindi cyavugwaga Libération du Congo-Zaïre
nuko ivanwaho ry’ubuhake ryaciye intege
AGOA
aborozi bamwe : African
na bamwe Growth and Opportunity
bari batunzwe Act basigaye
n’inka zabo,
$,'6
DKR QWD NLQGL $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
EDÀWH +DUL NDQGL LPSXKD ]LGDVKLUD ]DYXJDJD
ko
AIMO inka zimwe zizavanwaho:
: Affaires Indigènesbavugaga ko zizashyirwaho
et Main-d’oeuvre
ikimenyetso, :hanyuma
AJER Association zikagurishwa
de la Jeunessebene Estudiantine
zo batabyemeye. Iyo
mikorere yari gutuma haba igihombo kinini ku mutungo340. Mu
Rwandaise
JXVKDNDJXWH]DLPEHUHLJLKXJX)5XNHED\DVDEDJDNRKDKDEZD
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
ingufu inganda zikora ibitumizwa mu mahanga, zigakorera mu
AM/AP ibyo:dukeneye
Rwanda, Arrêté ministériel/
mu gihugu,Arrêté présidentiel
bitumizwa mu mahanga ari
AMR 341. : Association des Moniteurs du Rwanda
byinshi
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT
Irondabwoko : Assemblée
ry’abakoroni, Nationale de Transition
gukandamizwa, agasuzuguro
n’imikorere mibi y’abakozi baNational
(Transitional Leta na byo byagarukaga kenshi
Assembly)
mu nyandiko
APADEC zoherezwaga muri Loni. Ku bigendanye
: Association du Parti Démocrate Chrétien n’imikorere
mibi n’ifatwa nabi ry’abaturage, hari uwohereje urwandiko agira
APR : Armée Patriotique Rwandaise
ati: “turabamenyesha ko dufashwe nabi nk’abacakara kandi
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
dukubitwa. […]. Baradukubita cyane”342. Abanyarwanda bize
bahembwa nabi Rwandais
ugereranije n’abazungu batarangije ikiciro cya
APROCOMIN: Association
mbere cy’amashuri rusange yisumbuye. des Commerçants Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
339 Masse
8UZDQGLNRUZD5XNHED).DQDPD
ARD
340
: Alliance pour le Renforcement de la
8UZDQGLNRUZD5XNHED)QD*LWDPEDUR.,]RPSXKD]DYDJDNXELQWXEL¿WH
LVKLQJLURXUXJHURPXLQND]LJH]HNXLMDQD]¶XPZRUR]LZ¶L5ZDPDJDQD]DSIX\H
Démocratie
]LPD]HJXNLQJLUZDQD%ZDQD%UL[\$QNHWH\DJDUDJDMHNRXUXNLQJRUZDULUX¿WHLNLED-
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
]RNDQGLNRYHWHULQHUL\DULDEL]L1WL\DKDQZHNDQGLQ¶XPXWXUDJHQWL\DVKXPEXVKLMZH
Droits de l’Homme
8UZDQGLNRUZD.LELELUR-5ZDPDJDQD0XWDUDPD
8UZDQGLNRUZD5XNHED).DQDPD
AREDETWA : Association pour le Relèvement
341
342
8UZDQGLNRUZD1GDEDEDUD$0XQ\LQ\D
Démocratique des Batwa
358
v
x ,E\DVDEZDJDELÀWHLVXUD\·DPRNR
ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
___________________________________
Tariki ya 22 Gashyantare 1957, bamwe mu bagize Inama Nkuru
y’Igihugu
A.A. batangaje inyandiko
: Archives yitwa: “ La mise au point”: yari
Africaines
igenewe ubutegetsi bw’abakoroni kandi yasabaga ko:
A.G. : Assemblée Générale
- Uburyo bwo kwigisha abana bwarushaho gushyirwamo
ABAKIingufu :( Alliance
hakajyahodes Bakiga
Kaminuza);
ABESC : Association
- Guha ububasha des Bahutu
bwisumbuye Evoluant
umwami pour Nkuru
n’Inama la
Suppression des Castes
y’Igihugu;
ACR : Association
- Gushyiraho des Cultivateurs
porogaramu igaragara yoduguteza
Rwandaimbere
ADP igihugu: Alliance
mu birebana n’ubukungudes
Démocratique n’imibereho
Peuples myiza;
ADR - Gukuraho irondabwoko (hagati y’abazungu
: Alliance pour la Démocratie et la n’abirabura)343.
Réconciliation Nationale
Iyo nyandiko yagaragaraga nk’ituje kandi icishije make kuko
AEC
itarwanyaga :ubutegetsi
Agglomeration
bwa Extra-Coutumières
gikoroni. Yasabaga gusa ko
AFDL : Alliance des Forces
ubutegetsi bwa gikoroni buhindura Démocratiques
imikorere pour la
kandi bukarushaho
Libération du
gukorana n’Abanyarwanda Congo-Zaïre
bamaze kubitegurirwa.
AGOA : African Growth and Opportunity Act
Disikuru yavuzwe n’umwami Mutara Rudahigwa yakira intumwa
$,'6
z’Ababirigi zari $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
zaje mu mirimo mu Nama Nkuru y’Igihugu,
AIMO
tariki ya 29 Mata : Affaires
1959,Indigènes et Main-d’oeuvre
na yo ni nk’ibyo yavugaga: yagiraga iti
AJER
“ndifuza kandi, : Association
ibi nizeye ko dearila Jeunesse Estudiantine bose,
ikifuzo cy’Abanyarwanda
ko impinduka Rwandaise
zizatugezwaho zizaba zishimishije buri wese, ko
LPLWHUHUH\D]RLE\L]DE\D]RQ·LPSLQGXUDPDWZDUD]L]DED]LÀWL\H
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
igihugu, hashyirwaho inzego nshya gikeneye, zizashimangira
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
amahoro kandi zikakerekeza mu majyambere arambye. Ndemeza,
AMR
bwana Rezida, : Association
ko u Rwandades Moniteurs
rwifuza du Rwanda
kugira uruhare rugaragara
AMUR
mu micungire: yarwo, Association des Musulmans
no kwiyoborera ubwarwo au Rwanda
ikerekezo cyarwo.
ANT : Assemblée Nationale de Transition
1GXPYDLF\RNLIX]RJLÀWHLVKLQJLURNDQGLQGLIX]DNRX%XELULJL
bwamaze kuduha byinshi, butwumva
(Transitional National neza kandi buzadufasha
Assembly)
kubaka
APADEC u Rwanda
: Association du Parti DémocrateTwavuga
rw’amahoro n’ubuvandimwe”. Chrétien ko iyo
nyandiko yiswe “La mise au point “iyo disikuru yabaye intandaro
APR : Armée Patriotique Rwandaise
z’inzangano z’u Bubirigi n’ibyaje gukurikiraho byafashe intera
APROBAMI
ikomeye mu wa : Association
1959. des Partis Monarchistes
Rwandais
,\RQ\DQGLNR\D©/DPLVHDXSRLQWªQWDJLVXEL]RF\D/HWDPELULJL
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
yahawe ku mugaragaro.
APROSOMA : Association Igisubizo
pour la gikomeye
Promotioncyatanzwe
Sociale den’agaco
la
k’aba “evoluwe” biyise abayobozi b’Abahutu. Batangaje tariki ya
Masse
:HUXUZH LQ\DQGLNR \LVZH ©0DQLIHVWH \·$EDKXWX F\DQJZD
ARD
inyandiko ireba : Alliance
imibanirepour le Renforcement
ku kibazo cy’amoko mude la
Rwanda” 344
. Iyo
Démocratie
343
&RQVHLO6XSpULHXUGX3D\V³8QHPLVHDXSRLQWªLQ'RFXPHQW2187
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
$QQH[H,,1HZ<RUN
344 Droits de l’Homme
/HPDQLIHVWHGHV%DKXWX1RWHVXUO¶DVSHFWVRFLDOGXSUREOqPHLQGLJqQHDX5ZDQGD
PDUV 'RFXPHQW
AREDETWA : Association 218 7
pour1HZ<RUN 5HED Q¶LE\DQGLWVZH QD
le Relèvement
CRISP, 5ZDQGD3ROLWLTXH, p. 24.
Démocratique des Batwa
359
v
nyandiko yahise ihindura isura
ACRONYMS ANDy’impaka za poritiki zariho, zarebaga
ABBREVIATIONS
gusa ikibazo cy’ubukoroni maze igihindura
___________________________________ikibazo cy’Abahutu
n’Abatutsi cyangwa ikibazo k’ikandamizwa Abahutu bakorerwa
n’Abatutsi. Kuva imyaka amagana n’amagana hirengagijwe
A.A. : Archives Africaines
ibibazo byinshi bya poritiki n’imibereho myiza Abanyarwanda bose
A.G.
basangiye, : Assemblée
hatanitawe Générale
ku ruhare u Bubirigi na Kiriziya gatorika
ABAKI : Alliance des Bakiga
ELÀte mu guteranya imibanire y’Abahutu n’Abatutsi.
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Iyo nyandiko irimo ibirego byumvikana
Suppression des Castes birebana no kwiharira
ubutegetsi bwa poritiki, imibereho myiza n’ubukungu byikubiwe
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
n’imiryango y’imfura z’Abatutsi kimwe n’ibirebana no kujya
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
mu mashuri kw’Abahutu (cyanecyane ayatumaga abayarangije
ADR mu buyobozi
bajya : Alliancenka
pourShariti),
la Démocratie
guteza etimbere
la imyuga
n’ubukorokori Réconciliation
no guteza imbere Nationale
imibereho myiza y’abaturage
AEC
n’ibindi. Aho :itagera
Agglomeration
kandi iberaExtra-Coutumières
mbi ni mu irondakoko yinjije
AFDL yateje mu
kandi : Alliance des poritiki
bibazo bya Forces kandi
Démocratiques
ikabishyiramopour la
ingufu
ku bushake. Byumvikane ariko
Libération du ko iyo mikorere y’irondabwoko
Congo-Zaïre
LWDUL
AGOA L\·DED ©HYROXZHª
: African Growth andJXVD
E·$EDKXWX $EDQ\DUZDQGD
Opportunity Act ERVH
bari barize icyo gihe ni byo babagamo, bagendera ku magambo
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ngirwabuhanga arebanan’iturwa mu Rwanda n’imibanire hagati
AIMO
y’Abanyarwanda : Affaires Indigènes
(imigani et Main-d’oeuvre
yitiriwe hamite n’iyitiriwe bantu). Niba
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
ED©HYROXZHªE·$EDKXWXEDPZHEDUD\DNRUHVKHMHQJREHUHNDQH
Rwandaise no kugira ngo nyuma basimbure
irondabwoko bakorerwaga
ALIR
Abatutsi, : Arméen’igice
habayeho de Libération
k’imfura du Rwanda
z’Abatutsi bakoze nk’ibyo
QJREDUHQJHUHLQ\XQJXEDULEDÀWH
AM/AP .
: Arrêté ministériel/ Arrêté
345
présidentiel
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
Batitaye ku bibazo yatezaga, Manifeste y’Abahutu yaramamajwe
AMUR : Association
cyane mu binyamakuru byades Musulmans
Kiriziya gatorikaau Rwanda
kandi iza kugira
ANT : Assemblée Nationale de Transition
LQJDUXND ]LNRPH\H NXUXVKD L\LVZH ©/D PLVH DX SRLQWª 0X
by’ukuri Manifeste (Transitional
y’Abahutu National Assembly) cya La mise
yari nk’igisubizo
au point
APADEC kuko yayivuguruzaga. La
: Association du Parti Démocrate Mise au point yanengaga
Chrétien
u Bubirigi, kandi yari yishyize mu murongo w’abaharanira
APR : Armée Patriotique Rwandaise
XEZLJHQJH ©0DQLIHVWHª \R \DVLQJL]DJD $EDELULJL NDQGL LELED]R
APROBAMI
ikabyerekeza :ku Association des Partisn’Abatutsi.
Bahutu bahanganye Monarchistes
Rwandais
Ayo mayeri yajeAssociation
APROCOMIN: gutsinda ashyira igorora abagendera
des Commerçants ku ironda
Indigènes
bwoko ryaje ari ryo Leta ishingiraho bigeza ku itsembabwoko
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
ryo mu wa 1994. Kuba kandi amatariki izo nyandiko zombi
]DWDQJDULMZHKRMasse \DUL \HJHUDQ\H *DVK\DQWDUH NXUL ©/D
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
PLVHDXSRLQWªQD:HUXUZHNXELUHED©/HPDQLIHVWHGHV
Démocratie
%DKXWXªQRNXEDE\DUDYXJDJDLELQWXELÀWHDKRELKXUL\HE\DWXP\H
E\XPYLNDQDNRL]RQ\DQGLNR]RPEL]LÀWHLVDQRKDJDWL\D]R
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
345 Droits de l’Homme
*XVRPDLQ\DQGLNRHE\LUL]DQGLNLZHL1\DQ]DLPZHNXULLQGLNXUL*LFXUDVL
L\DPEHUH\DUL\DVK\L]ZHKRXPXNRQRQ¶DEDQWXEL\LWDJD©$EDJDUDJXEDNXUX
AREDETWA : Association pour le Relèvement
E¶LEZDPL´LQGL\DUL\DQGLWVZHQ¶DEDQWXEL\LVH©$EDQ\DUZDQGDEDULL1\DQ]Dª
Démocratique des Batwa
360
v
Inkomoko yaACRONYMS
“Manifeste y’Abahutu” iracyagibwaho impaka.
AND ABBREVIATIONS
Hari abayitwerera
___________________________________ I. Linden,
nta gushidikanya abamisiyoneri.
wifashishije cyane mu bushakashatsi bwe inyandiko n’imyumvire
y’igice cy’abamisiyoneri yita ab’abademokarate n’imibereho myiza,
A.A. : Archives Africaines
yemeza ko padiri Shanwani Ernotte na padiri Dejemeppe bagize
A.G. : Assemblée Générale
uruhare rw’iyandikwa rya “Le Manifeste”346 . Rene Lemarchand
ABAKI ko iyo
avuga : Alliance
nyandiko des yaba
Bakigayarakozwe n’umumisiyoneri
ABESC : Association
w’umunyagatorika 347
. Abandides Bahutu
nka Evoluant
J. Karibwami, pour la
bemeza ko ari
iy’abayishyizeho Suppression
umukono ubwabo des Castes
bayanditse .348
358
Ibidem , p. 60
Démocratique des Batwa
365
v
cyabo n’inyungu zimwe, koAND
ACRONYMS ahubwo bamwe muri bo bikubira
ABBREVIATIONS
uwo murage” ___________________________________
(Gitera). Ubutegetsi bw’igihugu bwihariwe n’igice
kimwe cy’Abatutsi. Abahutu bake bari mu butegetsi na bo bavuga
ko batakiri Abahutu (Niyonzima). Nta muhutu nyawe uri mu
A.A. : Archives Africaines
butegetsi bw’Abanyarwanda, umuhutu nyawe yemera izina rye,
A.G.
bitandukanye :n’ikibazo
Assemblée Générale
k’Inama Nkuru y’Igihugu yo gukuraho ayo
ABAKI
mazina. : Alliance des Bakiga
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Ikibazo cy’ukoSuppression des Castes
Abatutsi bihariye ubutegetsi nticyahakanywe
mu
ACRNama Nkuru y’Igihugu.des
: Association Ahubwo hemejwedukoRwanda
Cultivateurs icyo kibazo
kitazanywe
ADP n’Abatutsi.
: Alliance Démocratique des Peuples ko abantu
Muri rusange nta tegeko ribuza
bose bagira amahirwe angana, rikaba ribuza abantu kubona
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
imyanya mu butegetsi, ariko biragaragara ko ari ko bimeze: nta
Réconciliation
Bahutu bagaragara mu butegetsiNationale
(Mungarurire). Uko kwiharira
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
ubutegetsi bose babyumvikana ho ko bitabagaho mu Rwanda
AFDL
rwa mbere ya :gikoroni.
AllianceAbazungu
des Forces Démocratiques
bamaze kwigarurira u pour la
Rwanda,
umwami yagombye Libération du Congo-Zaïre
gutoranya abatware mu bantu gusa bari
barize
AGOA mu ishuri ry’i Nyanza
: African Growth ryemeraga gusa Abatutsi
and Opportunity Act no muri
6KDULWL\D$VLWLULGD\DULLÀWHLJLFHNLJLVKDDEDNDQGLGDED]DYDPR
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
abashefu
AIMO kandi bari Abatutsi
: Affaires gusa bateganirijwe
Indigènes iyo mirimo.
et Main-d’oeuvre
AJER avuga :ko
Gitera Association
ibyo biterwade la Jeunesse
n’ibintu Estudiantine
bibiri: kuba nta Bahutu
Rwandaise
baba ibwami no kuba Abahutu bitinya. Shefu Mbanda we
ALIR ko impamvu
avuga : Armée de Libération
nkuru du Rwanda
itava ku mwami ushyiraho abatware,
AM/AP
kandi : Arrêté
itava ku muco, ministériel/
ahubwo iterwa Arrêté
n’ukoprésidentiel
umwami ategetswe
gutoranya
AMR abo agabira mu bantu babyigiye,
: Association des Moniteurs du izo Rwanda
nyigisho zikaba
zarahawe
AMUR Abatutsi gusa» .des
: Association
359
Gitera muri rusange
Musulmans yemeye ibyo
au Rwanda
bisobanuro.
ANT Ariko
: Assemblée Nationale de Transition yagombaga
agakomeza kuvuga ko umwami
kuba yaragoroye iyo mikorere itari mu kuri: “sinshobora guceceka
(Transitional National Assembly)
mbona banyicira umurimo»360. Bwanakweri yamushubije avuga
APADEC : Association
ko umwami atari du Parti
ashoboye kugira icyoDémocrate Chrétien
ahindura, kuko ububasha
APR : Armée Patriotique Rwandaise
bwo kugabira abantu abubonye vuba, bwatangiye mu 1943,
APROBAMI
mbere yapfaga: kwemera
Association des Partisna
abashyizweho Monarchistes
guverineri. Umuzungu
Rwandais
ntabwo yashoboraga guhita akuraho ibyo yasanze mu Rwanda
ni yo mpamvu yahisemo
APROCOMIN: gukoresha
Association Abatutsi: impinduka
des Commerçants Indigènesz’ako
kanya zari guhungabanya igihugu.
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Impamvu z’ukoMasse
nta Bahutu bari mu butegetsi zavuzweho na
ARD : Alliance
shefu Gashugi ngo nukopour le Renforcement
banga de la bamwe
gutwara: “abayobozi
Démocratie
b’Abahutu banze imyanya bari bagabiwe (yavuze urugero rwa
ARDHO
359 : Association Rwandaise pour la Défense des
&RPLWpG¶pWXGHGXSUREOqPHVRFLDO0XKXWX0XWXWVL5DSSRUW1\DQ]D0DUVDYULO
1958 ,p.6 Droits de l’Homme
&RPLWpG¶pWXGHGXSUREOqPHVRFLDO0XKXWX0XWXWVL5DSSRUW1\DQ]D0DUVDYULO
AREDETWA : Association pour le Relèvement
360
1958,p.6
Démocratique des Batwa
366
v
.D\LEDQGD 3HWHUR
ACRONYMS0X]XQJX QD ABBREVIATIONS
AND $QJHUR 8PXWL ZR kurangiza
ubwikubire bw’Abatutsi mu butegetsi bw’igihugu no kurangiza
___________________________________
akarengane waratanzwe. Gushyiraho komite itorwa ku
rwego rwa sushefu kandi bikaba no ku rwego rwa sheferi.
A.A. : Archives Africaines
Abakandida batowe bagashyikirizwa umwami ngo abemeze
A.G. : Assemblée Générale
(Murindahabi). Bwanakweri we yavugaga ko amatora kuri izo
ABAKIyatera :ihindagurwa
nzego Alliance desryaBakiga
buri kanya ry’abayobozi, bikaba
ABESC ingaruka
byagira : Association des Bahutu
mbi mu gushinga imiziEvoluant pourBikaba
k’ubuyobozi. la
Suppression des Castes
byagabanya ubutegetsi bw’umwami; igikwiye nuko abategetsi
bajya
ACR bakorerwa igenzura rikabuza
: Association ko ibibi bikorwa,
des Cultivateurs kandi ubwo
du Rwanda
bugenzuzi
ADP bugakorwa
: Alliance Démocratique des Peuples Gitera we
n’inama za sheferi na susheferi.
yatanze igisubizo rusange kemewe n’abarenze kimwe cya kabiri
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
cy’abagize komite (abantu 7): gushishikariza Abahutu kujya
mu bakandidaRéconciliation
baba basabwaNationale
kujya mu nzego z’ubuyobozi,
AEC
gukuraho : Agglomeration
akazi, Extra-Coutumières
kwiga neza ibisubizo bikwiye kurusha ibindi
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques
mu bijyanye na demokarasi mu butegetsi. pour la
Libération du Congo-Zaïre
Ku
AGOAbijyanye no kwikubira
: African Growth ubuyobozi bw’inkiko byagaragaraga
and Opportunity Act
ko impamvu ari zimwe n’izavugwaga mu butegetsi (Kayihura).
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Ariko Murindahabi avuga ko bidakwiye kurenganya amashuri
AIMO habaye: Affaires
kuko itoneshwa Indigènes
mu bazi et kwihakirwa.
Main-d’oeuvre Mungarurire
AJER
yamushubije :ko
Association de la Jeunesse
ibyo ari ibintu bikorwa Estudiantine
na bake, bidakwiye
Rwandaise
gufatwa muri rusange, we yongera guhamya ko nta tegeko ribuza
ALIR
Abahutu kuba : Armée de Libération
abacamanza. Bamwe mu du bari
Rwanda
aho bavuga ko iyo
ibizamini
AM/AP by’abakandida juji bigiye gukorwa, abashefu
: Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel b’Abatutsi
batabwira
AMR Abahutu itariki bizakorerwaho
: Association des Moniteurs cyangwa bakayibabwira
du Rwanda
igihe cyararenze. Indi mpamvu yatanzwe na shefu Gashugi:
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
“Abatutsi ndetse batize basa n’abajijukiwe guca imanza kurusha
DEDYDQGLPZH: EDER
ANT Assemblée Nationale
E·$EDKXWX de$EDKXWX
EDWL]H Transition
EDÀWH LPDQ]D
(Transitional National Assembly)
buri gihe bitabaza iteka Abatutsi. Abagize Inama nkuru y’igihugu
APADEC
bavuze : Association
ko guverineri yanzedu Parti Démocrate
gusezerera Chrétien
abajuji bageze mu za
bukuru.
APR Itegeko teka n 348/AIMO
: Armée Patriotique Rwandaise
o
rigenga inkiko z’abaturage
ryemeza ko igenzura
APROBAMI : Association ryabo rishinzwe
des Partisrezida w’u Rwanda. Ntabwo
Monarchistes
abari bazanye icyo kibazo bitaga kuri iyo ngingo.
Rwandais
APROCOMIN: Association
Hari uwatanze igitekerezo des Commerçants
cy’uko igisubizo cyo gucaIndigènes
umwihariko
APROSOMA
w’Abatutsi mu : Association
nkiko waba pourko lainama
Promotion Sociale
za sheferi de laziha
zajya
umwami urutonde Masserw’abakandida b’inkiko za sheferi. Shefu
ARD
Kayihura : Alliance
yatanze ibindipour le Renforcement
bitekerezo de la na benshi
byaje kwemerwa
mu bari bagize Démocratie
komite : gushyira imbere ubushobozi, gukoresha
ikizamini,
ARDHO kumenyekanisha
: Association binyuze
Rwandaise mu itangazo
pour laitariki ikizamini
Défense des
kizakorerwaho, gutandukanya ubutegetsi ngengamikorere
Droits de l’Homme
n’ubutegetsi bw’ubucamaza kugira ngo hashobore kujyaho
AREDETWA : Association pour
ubutegetsi bw’ubucamanza le Relèvement
bwigenga. Yongeyeho ko ikibazo
Démocratique des Batwa
367
v
gikomeye kubera ko inshingano
ACRONYMS zihurirwaho n’abayobozi
AND ABBREVIATIONS
b’Abanyarwanda n’abakoroni (Kayihura). Igitekerezo cyo
___________________________________
gutorwa kw’abacamanza binyuze mu nama cyaranzwe. Abantu
bane gusa ni bo bagitoye.
A.A. : Archives Africaines
A.G. x Icungwa ry’umutungo
: Assemblée rusange
Générale
ABAKI
Umutungo : Alliance
uvugwa ni des Bakiga
uwacungwaga n’umwami (isanduku
ABESC n’amasanduku
y’igihugu) : Association ya des sheferi
Bahutu(CAC).
Evoluant pour la
“Abapetisiyoneri
bavugaga ko batazi Suppression des Castes amara, uretse kugirira
icyo ayo masanduku
DNDPDUR
ACR $EDWXWVL EDUL ED\DÀWHKR
: Association XEXEDVKD
des Cultivateurs 1L\RQ]LPD
du Rwanda
Yashubijwe
ADP ko: Alliance Démocratique des Peuplesmasanduku
nta faranga rishobora kuva muri ayo
bitemewe na Rezida (ayinjira n’asohoka). Adiminisitarateri wa
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
teritwari atanga uruhushya ku birebana n’isanduku ya teritwari
(CAC), nta mushefu Réconciliation
n’umwe uretse Nationale
shefu Nshogoza, wacungaga
AEC
isanduku ya : sheferi.
Agglomeration Extra-Coutumières
Itegeko teka ryo mu wa 1952 ryahaga
AFDL
umwami : Alliancebabifashijwemo
n’abatware des Forces Démocratiques
n’Inama y’igihugu pour n’iza
la
sheferi ububasha bagacunga
Libération duayo masanduku, umwami agacunga
Congo-Zaïre
Isanduku
AGOA y’Igihugu, abashefu bagacunga
: African Growth and Opportunity iza sheferi. Act
Mu mikorere
ya buri munsi bakoraga imirimo yo guteganya ibikenewe. Kuki
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
abashefu batacungaga ayo masanduku? Byaterwaga n’uko
AIMO
abakoroni : Affaires
bakekaga ko Indigènes et Main-d’oeuvre
batabishoboye, ikindi nuko hose hatari
AJERngombwa
ibya : Association
bikenewe de la Jeunesse
nk’amazu Estudiantine
n’amasanduku y’ibyuma
yabikwamo ayoRwandaise mafaranga (Kayihura). Murindahabi yaneguye
imicungire
ALIR y’isanduku
: Arméeya desheferi: “bene du
Libération kuyakoresha
Rwanda babona ibintu
bibituye imbere, bagasinyira ibyateguwe na shefu bikanemezwa
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
na adiminisitarateri (urugero ingengo y’imari). Yanabonaga ko
AMR
imicungire : Association
y’isanduku desikabije
y’igihugu Moniteurs du Rwanda
kuba mibi, amafaranga yo
AMURyahabwaga
kwiga : Association des Musulmans au Rwanda
Abatutsi gusa.
ANT : Assemblée Nationale de Transition
Gitera we yabonaga ko abazungu ari bo bacunga ayo
(Transitional National Assembly)
masanduku ku buryo buziguye, Abatutsi bakayacunga ku
APADEC
buryo : Association
butaziguye: Abatutsidu Parti Démocrate
bahembwa imishahara, Chrétien
bagatuma
APR : Armée Patriotique Rwandaise
DULERERQ\LQHEDÀWHLQ\XQJXNXULD\RPDIDUDQJD<DNRPH]DJD
APROBAMI
avuga ko niba: abashefu
Association des Partis
bataragize Monarchistes
uruhare mu gusaba gucunga
ayo masanduku, baregwa kuba bashyira umukono ku bintu
Rwandais
bahatiwe;
APROCOMIN: kandi iyo mikorere
Association desyabo iba igambanira
Commerçants igihugu,
Indigènes
kuko badaharanira uburenganzira bwabo kugeza mu nzego
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
mpuzamahanga. Kurega umuzungu ni ukutagira ubutwari.
Masse umuzungu yabashyiriyeho itegeko, ariko
Ikosa ni iry’abashefu,
ARD
ntibashake : Alliance pour
kuryubahiriza le Renforcement
(Niyonzima) 361
. Shefu de Mungarurire
la
yashubije ko hari Démocratie
ibitekerezo muri urwo rwego byatanzwe mu
Nama
ARDHO Nkuru: Association
y’igihugu muRwandaise
wa 1955 pourn’abashefu
la Défensemu nama
des
y’abayobozi yabaye mu wa 1956
Droits de l’Homme ariko nta gisubizo byabonye.
&RPLWpG¶pWXGHGXSUREOqPHVRFLDO0XKXWX0XWXWVL5DSSRUW1\DQ]D0DUVDYULO
AREDETWA : Association pour le Relèvement
361
1958, p.14
Démocratique des Batwa
368
v
Byaje kurangira impaka kuri
ACRONYMS ANDicyo kibazo nta cyo zigezeho:
ABBREVIATIONS
“abapetisiyoneri” bakomeza gushyira uruhare kuri shefu
___________________________________
n’umwami, abagize Inama Nkuru y’Igihugu bakavuga ko
atari bo mu by’ukuri bacungamari b’ayo masanduku. Gitera
A.A. : Archives Africaines
abasubiza yuko mu by’ukuri Abatutsi ayo masanduku nta cyo
A.G.
ababwiye : Assemblée
kuko Générale
nta nyungu babona362. Ibitekerezo byatanzwe
ABAKI
ntibyashoboye: Alliance des Bakiga
kubona ubwiganze bw’abagize komite: byavugaga
ABESC : Association
ko hagomba gukurikizwa des
nta Bahutu
kunyura kuEvoluant pour la
ruhande ibiteganywa
n’itegeko no guhuza amasanduku yose
Suppression des Castes agahindurwamo imwe
gusa
ACR (Kayihura, Mungarurire) hakanashyirwaho
: Association des Cultivateurs du Rwanda komisiyo
igizwe n’Abahutu n’Abatutsi n’Abatwa ikurikirana imicungire
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
n’imitegekere y’amafaranga y’amasanduku ya sheferi. (Gitera)
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
x Ikibazo Réconciliation
cy’uburezi Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Ikibazo
AFDL cy’uburezi kizwe des
: Alliance mu nama
ForcesyaDémocratiques
komite yateranyepour ku itariki
la
ya 9 Mata 1958.Libération
Ikibazo cyatanzwe n’aba
du Congo-Zaïre “petisiyoneri” cyavugaga
muri rusange ko Abatutsi biganje cyane ugereranije n’Abahutu
AGOA : African Growth and Opportunity Act
mu burezi bw’amashuri abanza, ayisumbuye ndetse n’amakuru.
$,'6 na Niyonzima
Gitera $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
bavugaga ko icyo kibazo gitangirira
AIMO
mu mashuri :yisumbuye
Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
(“mu mwaka wa mbere amoko yose
AJER
uyasangamo”) : Association de la Jeunesse Estudiantine
363
. Abandi bagize ako kanama bashatse kumenya
imibare nyayo ijyanyeRwandaisen’icyo kibazo uhereye mu mashuri abanza
(Bwanakweri,
ALIR Kagiraneza), bagiye Asitirida
: Armée de Libération mu ishuri ry’indatwa
du Rwanda
rya Shariti gushaka iyo mibare; bagiye kandi n’i Save (mu ishuri
AM/AP
ry’abarimukazi : Arrêté ministériel/
ry’Abenebikira). Arrêté présidentiel
Umuyobozi w’iri shuri ntabwo
AMR : Association des Moniteurs du
\DEDKD\HL\RPLEDUHNXNRQN·XNR\DELYXJDJD´DPDÀVKL\DER Rwanda
AMUR ubwoko
atariho : Association des Musulmans
ni na cyo gisubizo bahawe muri auShariti
Rwanda (Rwunge
rw’Amashuri).
ANT : Ibaruwa
Assemblée yohererejwe
Nationaleamashuri yose yo mu gihugu
de Transition
isaba gutanga amakuru ku mibare
(Transitional ya buri
National “bwoko”.
Assembly)
APADEC
Ikibazo cyongeye: Association
kuvugwaho mu du nama
Parti yabaye
Démocrate Chrétien
ku itariki ya 4 kugeza
APR
ku ya 7 Kamena. : Armée
Bamaze Patriotique
gusuzuma Rwandaise
imibare yatanzwe n’abayobozi
APROBAMI byagaragaye
b’amashuri, : Associationkodes kuPartis
bigo Monarchistes
by’amashuri abanza 29
byashubije ku 114 (25%) 67,81 % by’abanyeshuri bari Abahutu,
Rwandais
31,7 Abatutsi naho
APROCOMIN: 0.01% bakaba
Association Abatwa. Shefu
des Commerçants Bwanakweri
Indigènes
yamenyesheje ko iyi mibare atari yo, ariko ntiyavuga aho ahera
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
yemeza ibyo. Yavuze ko no mu mashuri abanza Abatutsi ari bo
benshi. Abandi Masse bose bemeranya na we. Mu mashuri yisumbuye,
ARD
ku : Alliance
bigo 29 byasubije kuripour le Renforcement
47 byose hamwe, 39.20%de la
by’abanyeshuri
bari Abahutu, 6Démocratie
0.80% ari Abatutsi naho Abatwa ari nta bo364.
ARDHO
362
Ibidem, p. 19 : Association Rwandaise pour la Défense des
363
Ibidem, p.24 Droits de l’Homme
&RPLWp G¶pWXGH GX SUREOqPH PXKXWXPXWXWVL
AREDETWA : Association
364
5DSSRUW 1\DQ]D 0DUV$YULO
pour le Relèvement
1958,p.32
Démocratique des Batwa
369
v
Bamwe mu bayobozi
ACRONYMS b’ibigo batangaje ukuntu bigoranye kubona
AND ABBREVIATIONS
iyo mibare no___________________________________
gusubiza ibibazo byabajijwe n’ako kanama byo
gutanga umubare w’Abahutu, Abatutsi n’Abatwa mu mashuri.
Umuyobozi
A.A. :y’Urwunge rw’Amashuri (Shariti) yavuze ko
Archives Africaines
bitamushobokera kubona iyo mibare kuko: “abenshi bavuga ko
A.G. : Assemblée Générale
ari Abatutsi, kubera ishema baterwa no kwitwa gutyo. Ubuyobozi
ABAKIkigo bwamenyesheje
bw’iki : Alliance desko Bakiga
butahagarara ngo bwemeze ukuri
ABESC : Association des
kw’iyo mibare. “Kuri twe umunyeshuri Bahutu niEvoluant pour layaba
umunyeshuri
Umunyarwanda, Suppression
Umurundi,des Castes cyangwa Umututsi,
Umuhutu
ACRvangura :dukora
nta Associationyaba des Cultivateurs
ku binjyanye du Rwanda
n’amasomo cyangwa
imyitwarire.
ADP Ibizamini
: Alliancebyo kwinjira muri
Démocratique desiriPeuples
shuri ntibyita ku
miryango
ADR baturukamo
: Alliance pour la Démocratie et la Ubuyobozi
kandi ni Leta ibikurikirana.
b’Urwunge nta Réconciliation
ho buhurira na Nationale
byo. Bigaragara ko mu gashami
kiga iby’ubutegetsi nta Muhutu usangamo nubwo abanyeshuri
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
ERVHL\REDUDQJLMHLNLFLURUXVDQJHERVHEDEDEDÀWHXEXUHQJDQ]LUD
bwo guhitamoAlliance
AFDL : ishami des Forces
bashaka Démocratiques
gukomeza. pournuko
Ikigaragara la
Libération
kugeza ubu Abahutu du Congo-Zaïre
badashishikajwe no gukomeza mu Ishami
AGOA
ry’Ubutegetsi” :365
African Growth and
. Ibi bisobanuro Opportunity
ntibyemewe Act
n’aba “petisiyoneri”
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ariko nta mpamvu batanze zo kubihakana.
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
Ibisubizo
AJER byatanzwe
: Association na deVikariyati
la Jeunesse ya Estudiantine
Kabwayi na byo
byagaragazaga iki kibazo ku imibare yashakagwa. Umupadiri
Rwandaise
wayoboraga amashuri yavuze ati: “simbona ukuntu amakuru
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
mudusaba azafasha gukemura ikibazo muriho mwiga. Ku
AM/AP
rundi ruhande, : Arrêté ministériel/kubona
ntibyanshobokera Arrêté imibare
présidentiel
munsaba ku
AMR
byiciro bimwe: Association
na bimwe. Mu des Moniteurs
gihe cyo kwemereradu Rwanda
abanyeshuri
AMUR
muri seminari: no Association des Musulmans
muri novisiya, nta we tubazaau Rwanda
ubwoko. Kiriziya
ANT
ntishishikajwe : Assemblée
no kumenya Nationale de Transition
amoko y’abayigana, Imana ni yo
yihitiramo abayo haba muri National
(Transitional novisiya Assembly)
cyangwa mu iseminari.
Nta
APADEC muntu wigeze yirukanwa kubera ubwoko
: Association du Parti Démocrate bwe”. Ku bijyanye
Chrétien
n’abarayiki boherezwa na Vikariyati kwiga mu mahanga, ntabwo
APR : Armée Patriotique Rwandaise
iyo mibare tuyisaba. “Nzi neza amazina yabo ariko ntabwo nzi
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
ubwoko bwa muri muntu. Ntabwo mbere yo kubohereza kujya
kwiga mu mahanga, Rwandais Vikariyati ikenera kubanza kumenya
APROCOMIN: Association
ubwoko bwabo. Bose ni Abanyarwanda des Commerçants
366 Indigènes
. “Ibi bigaragara kandi
APROSOMA
no mu mashuri : Association pour la Promotion
abanza: “twemerera umunyeshuri Sociale
uwodearila we
wese wujuje imyaka Masse y’ishuri nk’uko Leta ibiteganya, kandi akaba
akurikira
ARD amasomo
: Allianceye pour
uko bikwiye”. Mu kujyademu
le Renforcement la mashuri
yisumbuye hakorwa Démocratieibizamini kandi bikosorwa n’abagenzuzi
b’amashuri hakanubahirizwa ibisabwa byose367.
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
365
Ibidem Droits de l’Homme
&RPLWpG¶pWXGHGXSUREOqPHPXKXWXPXWXWVL5DSSRUW1\DQ]D0DUV$YULOS
AREDETWA : Association pour le Relèvement
366
367
Ibidem
Démocratique des Batwa
370
v
Umuyobozi ACRONYMS
w’ikigo cya AND Mushishiro yoherereje akanama
ABBREVIATIONS
ubuhamya bwe ati: “mvugishije ukuri
___________________________________ntibyanshobokera
kubona ayo makuru kuko tutigeze twita ku kumenya ibyiciro
by’imibereho
A.A. abana bacu Africaines
: Archives barimo. Kuri twe bose ni Abanyarwanda
nta tandukaniro. Dushingiye ku mahame yacu, twirinda no kuba
A.G. : Assemblée Générale
twagira icyo tuvuga ku bijyanye n’amoko y’abana bacu kuko
ABAKI ko bose
dushaka : Alliance
bumvades Bakigaku ishuri kandi ko bakwiriye
bisanzuye
ABESC imbere
gushyira : Association desmyiza
imyitwarire Bahutu Evoluant bakura
n’ubumenyi pour la mu
ishuri mbere Suppression
yo kwimukira desmu Castes
kiciro gikurikira cyangwa no
ACR mu mashuri
kujya : Association des368Cultivateurs
yisumbuye” . du Rwanda
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
Mu
ADR biganiro: Alliance
mpaka pourbyakozwe ku birebana
la Démocratie et la n’impamvu
z’ubwiganze bw’Abatutsi mu mashuri,
Réconciliation aba “petisiyoneri” bibanze
Nationale
ku bwiganze n’ubundi busanzwe bw’Abatutsi muri poritiki, mu
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
bukungu no mu mibereho rusange: Umututsi kubera urwego
AFDL : Alliance
rw’imibereho arimo des Forces Démocratiques
biramworohera kubonera umwanapour lawe
Libération
ishuri; abana b’Abatutsi du Congo-Zaïre
buzuza ibisabwa byose, cyanecyane mu
AGOA yisumbuye,
mashuri : African Growth
kuko andbabo
ababyeyi Opportunity Act
bakize bityo bakabasha
$,'6
kwishyura $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
amafaranga asabwa (Ndahayo, Murindahabi).
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
3HUH]LGD
AJER Z·LQDPD XPZDPL
: Association de\DEDMLMH DEDJL]H
la Jeunesse DNDQDPD QLED DUL
Estudiantine
ikibazo cy’ubwoko cyangwa cy’ubukire gitera ubwo bwiganze. Ni
Rwandaise
padiri Kagiraneza, wagize uruhare mu mateka y’uburezi mu gihe
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
cya gikoroni, watanze igisubizo cyanyuze benshi mu bagize inama.
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR
Ubusumbane : Association
mu moko, nk’uko des Moniteurs
abivuga,dubuterwa
Rwandan’ibintu
AMUR . Guhera
byinshi 369 : Association
mu wa 1917, desimiyoborere
Musulmans au Rwanda
y’abaturage igendera
ANT
ku gika cya nyuma: Assemblée
k’ingingoNationale
ya 4 y’itegekode Transition
ryo ku wa 6 Mata 1917
aho bavuga bati: “abatware, National
(Transitional bahagarariwe na rezida, bakora
Assembly)
imirimo
APADEC yabo y’ubuyobozi n’ubucamanza, bakagendera
: Association du Parti Démocrate Chrétien ku muco
w’igihugu cyabo n’amabwiriza atangwa na komiseri w’umwami
APR : Armée Patriotique Rwandaise
w’Ababirigi”. Ibi kandi byashimangiwe n’itegeko no 347/AIMO
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
ryo ku wa 4 Ukwakira 1943 rigashyigikirwa n’itegeko ryo ku wa
14 Nyakanga 1952, Rwandais ryemera ubuyobozi Ababirigi basanze mu
APROCOMIN: Association
JLKXJX XEX EX\RER]L EXNDED des EZDUL
Commerçants Indigènes DKD
EXÀWZH Q·$EDWXWVL
APROSOMA
rero : Association
ni ho haturuka pour la Promotion
ubu busumbane bwakomejwe Sociale de la
n’abakoroni.
Amashuri yigishaga Masseabayobozi b’Abanyarwanda yari amashuri
ya
ARD Leta: iry’i Nyanza,
: Alliancemu pour
Ruhengeri, i Cyangugu na
le Renforcement deAsitirida.
la Aya
mashuri yemereraga abana
Démocratie b’abatware n’Abatutsi bashoboraga
kugira “ingishywa” n’“abanyagihe”370. Kubera iyo mpamvu
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
368
Ibidem, p. 32 Droits de l’Homme
&RPLWpG¶pWXGHGXSUREOqPHPXKXWXPXWXWVL5DSSRUW1\DQ]D0DUV$YULOS
AREDETWA : Association pour le Relèvement
369
370
Idem
Démocratique des Batwa
371
v
ubwitabire bw’abana
ACRONYMS b’Abatutsi bwariyongereye mu gihe
AND ABBREVIATIONS
abana b’Abahutu batashishikarijwe cyane kugana ishuri. Ku
___________________________________
bwa padiri, ubwiganze bw’Abatutsi bwatewe n’ibikurikira: icya
mbere
A.A. uburyo: Archives
bw’imiyoborere n’imitegekere ya kera, uburyo
Africaines
bwari bukenewe icyo gihe ariko butakomeje kujyana n’igihe,
A.G. : Assemblée Générale
hanyuma n’imihindukire y’imitekerereze mu mitwe y’abaturage:
ABAKI
ubwitabire ku: Batutsi
Alliancekubera
des Bakiga
inyungu bategereje mu kwiga371.
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Ivangura ryagaragaye Suppression des Castes
mu Rwunge rw’amashuri rwa Asitirida
ACR
(Shariti), aho mu : Association
gashami kiga desiby’imiyoborere
Cultivateurs batakiraga
du Rwanda abana
b’Abahutu, ryatinzweho
ADP n’abagize akanama
: Alliance Démocratique des kubera
Peuplesibyanditswe
n’aba
ADR “petisiyoneri”. Mu rugendo abagize
: Alliance pour la Démocratie et la akanama bakoreye
muri iryo shuriRéconciliation
ry’Urwunge, umuyobozi
Nationalew’ishuri yavuze ko bari
basigaye bakira amoko yose muri ako gashami. Abazi amateka
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
y’iryo shuri bavuze ko kwinjira muri ako gashami k’ubuyobozi
AFDL
bitashobokeraga : Alliance
Abahutu desgusa
Forces Démocratiques
ahubwo n’Abatutsi pour la
basanzwe
LibérationGusa
batari abana b’abatware. du Congo-Zaïre
abana b’abatware baba Abahutu
AGOA
cyangwa Abatutsi : African Growth
ni bo and Opportunity
bashoboraga kwiga muriActiryo shami.
$,'6
Mu gihe k’ibiganiro$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
mpaka ako gashami ntikari kakiriho,
kari
AIMO karasimbuwe n’akandi gashami
: Affaires Indigènes kiga iby’ubutegetsi ariko
et Main-d’oeuvre
kadateye kimwe
AJER nk’aka mbere.
: Association AgashamiEstudiantine
de la Jeunesse gashya kateguraga
abanyeshuri gukora imirimo itandukanye y’ubuyobozi
Rwandaise
bitandukanye n’aka mbere kateguraga gusa kuyobora sheferi
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
(Mungarurire). Aba “petisiyoneri” ntabwo bemeraga iby’iyi
AM/AP
mihindukire, : bavugaga
Arrêté ministériel/
ko amakuru Arrêté présidentiel
yatanzwe n’umuyobozi
AMR
w’ikigo ku bwiganze: Association des Moniteurs
bw’Abatutsi du Rwanda
muri aka gashami bugaragaza
AMUR : Association
ko hakiri ikimenyane des Musulmans
n’ikenewabo au Rwanda
muri aka gashami.
ANT : Assemblée Nationale de Transition
Ibisubizo bitandukanye
(Transitionalbyaratanzwe kugira ngo bace ubu
National Assembly)
busumbane
APADEC bukandamiza Abahutu
: Association du Parti Démocrate bwagaragaraga
Chrétien mu
mashuri: gukangurira cyane abana bageze igihe cyo gutangira
APR : Armée Patriotique Rwandaise
ishuri ku mashuri abanza, guha buruse abana b’abakene
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
bashaka gukomeza mu kiciro kisumbuye binyuze muri komisiyo
Rwandais Murindahabi), gushyiraho ikigega
ibishinzwe (Bicamupaka,
APROCOMIN:
kitabogamiye kuri Association des Commerçants
Leta (Kagiraneza), Indigènes
gukuraho ikimenyane
APROSOMA
n’ikenewabo :kigaragara
Association pour
muri la Promotion
Shariti (UrwungeSociale de la
rw’Amashuri),
gukangurira abarimu Masse kubuza abana gucikiza amashuri
abarangije
ARD ikiciro, gushaka
: Alliance pour ibyumba by’amashuride
le Renforcement bihagije
la mbere
yo gutegeka abana bose
Démocratie kugana ishuri. Nta kemezo na kimwe
kigeze gifatwa ku bwiganze buhagije keretse ihame rivuga ko
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
abana bose bakwiriye kugana ishuri hatitawe ku ivangura iryo
ari ryo ryose. Droits de l’Homme
AREDETWA : Association pour le Relèvement
371
Ibidem, p. 28
Démocratique des Batwa
372
v
Akanama kize ibindi bibazo
ACRONYMS ANDbitandukanye
ABBREVIATIONS ariko bitafashe
umwanya munini nk’ibi tumaze kuvuga. Ni
___________________________________nko ku bijyanye
n’abagize Inama Nkuru y’Igihugu kubera ubusumbane
bw’amoko bugaragaramo. Nk’uko Gitera abivuga, Inama Nkuru
A.A. : Archives Africaines
y’Igihugu yashyizweho hakurikijwe itegeko ryo mu wa 1952
A.G. mu kuri
ariko : Assemblée Générale
si ko bimeze: ihagarariye gusa Abatutsi. Hari
ABAKI : Alliance des Bakiga
hakwiriye kuba abahagarariye Abahutu ibwami. Abagize Inama
ABESCy’Igihugu
Nkuru : Association
bavugaga ko des Bahutu Evoluant
bahagarariye pour labose
Abanyarwanda
nubwo ari Abatutsi (Kagiraneza, Mungarurire).
Suppression des Castes Abagize Inama
Nkuru
ACR y’Igihugu bagaragaje ko byinshi mu byemezo
: Association des Cultivateurs du Rwanda byafashwe
na bo ku bijyanye n’imivugururire y’inzego z’ubuyobozi
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
bitashyizwe mu bikorwa kubera ubuyobozi bwa Leta mbirigi,
ADR
nyamara : Alliancen’aho
ugereranyije pouribihe
la Démocratie
byari bigezeetbari
la bashyigikiye
Réconciliationbugahinduka
ko ubuyobozi buvugururwa Nationale ubwami bushingiye
AECitegeko nshinga
ku : Agglomeration Extra-Coutumières
(Kagiraneza, Mungarurire, Bwanakweri).
Akanama
AFDL kahisemo kurekera
: Alliance icyo Démocratiques
des Forces kibazo komisiyopour y’Inama
la
Nkuru y’Igihugu kugira ngo ikige mu
Libération du Congo-Zaïreburyo buruseho 372
.
AGOA : African Growth and Opportunity Act
Abagize akanama kandi bavuze ku makosa akorwa n’abashefu
$,'6
n’abasushefu.$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Amabaruwa yandikiwe umwami yasomewe mu
AIMO
nama, muri yo : Affaires Indigènes
hagaragaragamo et Main-d’oeuvre
ihohoterwa rikorerwa Abahutu,
AJER
urugero ni : Association de la Jeunesse Estudiantine
ku bijyanye n’impano baha abashefu cyangwa
abasushefu kugira ngo bandike abavutse cyangwa abapfuye,
Rwandaise
abahinzi
ALIR bahingira abategetsi
: Armée de Libération ntibahembwe,
du Rwanda gutanga umusoro
w’inka mbere y’igihe, ibihano bitangwa mu bikorwa byo
AM/AP
kurwanya isuri. : Arrêté
Abagize ministériel/
Inama Nkuru Arrêté présidentiel
y’Igihugu bagaragaje ibibi
AMR : Association des Moniteurs
by’“akazi”, bagaragaza ko bifuza ko kakurwaho (Kagiraneza). du Rwanda
AMUR
Ariko batangajwe : Association
no kumvades Musulmans
Gitera au Rwanda
asaba ko “akazi” kagumaho
mu gihe cy’agateganyo
ANT : Assemblée 373
.Nationale
“turi abaturage
de Transitionbatamenyerenye
“akazi” ni yo mpamvu rero, hakwiriye
(Transitional National kugira umwanya uharirwa
Assembly)
akazi, n’undi wo kwisanzura.” Shefu Mungarurire yagaragaje
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
ko yumiwe kubera icyo gitekerezo cya Gitera, kuko yasangaga
APR ariko ntandaro
akazi : Arméey’amakimibirane
Patriotique Rwandaise hagati y’abayobozi n’abo
APROBAMI
bayobora; : Association
abantu benshi bibwirades Partis Monarchistes
ko “akazi” kazanywe n’abatware
Rwandais
b’Abatutsi, ibi sushefu Bicamumpaka ni ko na we abibona aho
agira ati: “Abatutsi
APROCOMIN: bari hagatides
Association y’Abahutu n’abazungu”
Commerçants bigaragara
Indigènes
ko ari imbogamizi yatewe n’abakoroni 374
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la .
Masse
Umwami yashoje ibiganiro avuga ko ku bwe koko
ARD
amakosa : Allianceku
aturuka pour le Renforcement
“kazi” no ku kibazo de lacy’ubutaka
Démocratie . Ubutegetsi bw’umwami bwonyine
n’amasambu kitararangira 375
ARDHO
372 : Association Rwandaise pour la Défense des
&RPLWpG¶pWXGHGXSUREOqPHPXKXWXPXWXWVL5DSSRUW1\DQ]D0DUV$YULOS
373 Droits de l’Homme
&RPLWpG¶pWXGHGXSUREOqPHPXKXWXPXWXWVL5DSSRUW1\DQ]D0DUV$YULOS
Ibidem
AREDETWA : Association pour le Relèvement
374
375
Ibidem
Démocratique des Batwa
373
v
ntibwakwishoboza gukemura
ACRONYMS ANDibibazo byose bihari. Ibibazo
ABBREVIATIONS
kandi biri mu buzima butandukanye bw’igihugu, mu bice
___________________________________
biyoborwa n’abakoroni hamwe na Kiriziya, bose rero bagomba
guhagararirwa muri ibi biganiro. Umwami ni we wari warafashe
A.A. : Archives Africaines
iya mbere mu kuyobora ibi biganiro ku kibazo cy’Abahutu
A.G.
n’Abatutsi, : Assemblée
ibiganiro Générale
abategetsi ba Leta mbirigi banze kwitabira.
ABAKI : Alliance des Bakiga
Ntabwo bari biteze ko umwami azafata iya mbere maze agategura
ABESC bigari.
ibiganiro : Association des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
Twababwira
ACR ko mu gihe ibyodes
: Association biganiro by’Inamadu
Cultivateurs Nkuru y’Igihugu
Rwanda
byabaga,
ADP umwami yagiye yakira amabaruwa
: Alliance Démocratique des Peuples atandukanye
y’Abahutu baturuka mu turere dutandukanye tw’igihugu
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
(Muramba, Buriza, Save, Asitirida, Buganza y’Amajyaruguru,
Mugina, Mpara, Réconciliation Nationale
Mwurire, Kabare, Ngoma, Ruhashya, Mbazi,
AEC
Shyogwe) : Agglomeration
bavuga Extra-Coutumières
ko bamushyigikiye muri iki gikorwa.
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques
Birashoboka cyane ko abanditse izo nyandiko babitegetswe pour la
Libération du
n’abashefu n’abasushefu Congo-Zaïre
b’aho batuye (urugero Gitera ni ko
yabigenje).
AGOA Bashakaga kwamagana
: African Growth inyandiko zasohotse
and Opportunity Act muri
Kinyamateka
$,'6 (Gicurasi 1958) yasebyaga umwami
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP n’ibiranga
ubwami. Ibyari bikubiye muri ayo ma baruwa ni ibi muri make:
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
- Abashyize umukono kuri izo nyandiko bitandukanije na Gitera
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
n’ibitekerezo bye bivuga ko Abatutsi bakandamije Abahutu,
- BatsindagiraRwandaise
ko ibyo Gitera avuga ntawabimutumye, kandi
ALIR : Armée
NRQWDVKLQJLURELÀWH de Libération du Rwanda
AM/AP : Arrêté ministériel/
- Nta makimbirane Arrêté présidentiel
ari hagati y’Abahutu n’Abatutsi, Igihe
AMR : Association
cyose aya moko des Moniteurs
yombi yabanye neza mu du Rwanda
mahoro, Gitera nta
kindi
AMUR ashaka uretse kuzana amacakubiri mu
: Association des Musulmans au Rwanda bavandimwe
ANTbakomoka :ku mubyeyi umwe
Assemblée (Gihanga).
Nationale de Transition
- Gitera ni umuhemu utishyura imyenda ye, ntiyishyure
(Transitional National Assembly)
n’abakozi bamukoreye.
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
- Abahutu ntibashaka kugera ku butegetsi bica abari
APR : Armée Patriotique Rwandaise
babusanganywe.
APROBAMI
- Abanditse :ayoAssociation
mabaruwades Partis Monarchistes
barashimira umwami ibyo amaze
Rwandais
kugeza ku Rwanda, birimo guca ubuhake, guca ikiboko, guca
shiku, kunyagwa
APROCOMIN: n’ibindi. des Commerçants Indigènes
Association
-APROSOMA
Umwami aca neza imanza
: Association zimushyikirijwe
pour la Promotionnta ho abogamiye,
Sociale de la
umwami ni we nkigi
Masse y’igihugu.
- Koko hari amakosa n’akarengane ariko si Abatutsi gusa
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
EDELWHUDEXULZHVHDELÀWHPRXUXKDUH
- Ubufatanye Démocratie
hagati y’abayobora n’abayoborwa ni bwo
ARDHO
buzafasha :gukemura
Association Rwandaise pour la Défense des
iki kibazo.
Droits de l’Homme
AREDETWA : Association pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
374
v
Ibiganiro mpaka ku kibazo cy’Abahutu
ACRONYMS n’Abatutsi byakozwe mu
AND ABBREVIATIONS
bwisanzure no___________________________________
kwishyira ukizana bihagije ku buryo wabigereranya
n’ibibera mu bihugu byateye imbere. Nk’uko bigaragara, ikibazo
cy’amoko
A.A. ntigishobora
: Archiveskuvugwa hatarebwe ibibazo by’imiyoborere
Africaines
mu byiciro bitandukanye by’igihugu (uburezi, ubutegetsi,
A.G. : Assemblée Générale
icungamari, n’ibindi). Ibi biganiro bigaragaza uburyo bubiri bwo
ABAKI ibintu:
kubona : Alliance
ku ruhandedesrumwe
Bakigaaba “petisiyoneri” bashakaga
ABESC ibisubizo
kubona : Association des Bahutu
vuba ku bibazo bahura naEvoluant pour labwa
byo mu buzima
buri munsi, kuSuppression
rundi ruhande desabagize
CastesInama Nkuru y’Igihugu
ACR
batungaga : Association
agatoki des
ubutegetsi bwaCultivateurs
Leta mbirigidu Rwanda mu
bwabashyize
bibazo
ADP by’insobe. Izi mpande
: Alliance zombi hari
Démocratique des ibyo zumvikanagaho.
Peuples
Twavuzeho
ADR bimwe
: Alliance pour la Démocratie et labyashoboraga
haruguru. Ibyo ni byo
guherwaho kugira ngo bumvikane.
Réconciliation Ikindi kandi nuko ibitekerezo
Nationale
E\·XEXKH]DQJXQLE\DULELJLÀWZHQ·DEDQWXEDNH
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL
Zari inshingano : Alliance des Forces
z’ubutegetsi bwariho Démocratiques
icyo gihe gukomezapour laibyo
biganiro, kugira Libération
ngo habonerwedu Congo-Zaïre
ibisubizo ibibazo byagaragaye,
AGOAhirindwe
kandi : African Growth
gutandukira. and Opportunity
Twakwibaza impamvuAct ku ruhande
$,'6 atari ko
rumwe $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
bwabigenje ahubwo bugahitamo kutitabira ibyo
biganiro,
AIMO kandi ari bwoIndigènes
: Affaires bwivugiraga et ko ikibazo cy’amoko cyari
Main-d’oeuvre
ingenzi,
AJER ku rundi ruhandedeahubwo
: Association bugahitamo
la Jeunesse gushyigikira
Estudiantine
abanyaporitiki batari bashyigikiye ibyo biganiro.
Rwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
d. Uko ubutegetsi bwa Leta mbirigi bwabyitwayemo
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR
Ubutegetsi : Association
bwa Leta mbirigi des Moniteurs
bwari du Rwanda
mu Rwanda, uhereye kuri
AMUR
Visi Guverineri : Association des Musulmans
wungirije, bwarebereye au Rwanda
imizambire y’ibintu mu
ANT
gihugu : Assemblée
ntibwafata ibyemezo Nationale
mu gihe de gikwiye.
Transition
R. Bourgeois
yaburiye minisiteri ya koroni ku
(Transitional gutandukira
National kw’aho byaganaga
Assembly)
gushoboka:
APADEC : Association du Parti Démocrate uko
“nihakomeza kureberwa ibintu Chrétienbigenda
EL]DPED LEL ELVKRERUD NXYDPR LNLED]R JLNRPH\H NLGDÀWH
APR : Armée Patriotique Rwandaise
igaruriro, ukurikije umubare mwinshi w’Abahutu”376.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Umuyobozi wari Rwandais
ushinzwe ibya poritiki mu biro bya guverineri
APROCOMIN:
mukuru, abyumvikanyeho des
Association na Commerçants Indigènes
rezida wa Ruanda-Urundi,
APROSOMA
yayoboye ibiganiro: Association pour n’ejo
ku bijyanye la Promotion
hazaza ha Sociale de y’ibyo
poritiki la
bihugu byombi. Imbanzirizamushiga yashyizwe ahagaragara,
Masse
ikanagenderwaho
ARD mu mpaka
: Alliance pour le zagiwe hagati ya
Renforcement de za
la rezidansi
ebyiri, Kigali na Usumbura,
Démocratie yari igamije gushakira ibisubizo
ibibazo byihutirwa byagaragaye. Ingingo ngari zari izikurikira377:
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
mbere yo gushyiraho abategetsi batandukanye no kubakuraho
Droits de l’Homme
%RXUJHRLV5QD0U+DOOHX[VHSWHPEUH
AREDETWA : Association pour le Relèvement
376
377
*XLOODXPH+1RWHV\QWKpWLTXHMXLQ
Démocratique des Batwa
375
v
hagomba kubazwa inama; abagize
ACRONYMS inama ya susheferi bagomba
AND ABBREVIATIONS
gutorwa n’abaturage bose ba susheferi b’igitsina gabo; abagize
___________________________________
inama ya sheferi batorwa n’abaturage bagomba kungana
ishuro
A.A. ebyiri :z’abandi
Archivesbadatorwa;
Africainesgusesa inama ya teritwari;
abagize Inama Nkuru y’Igihugu bakajyaho ku buryo bukurikira:
A.G. : Assemblée Générale
ibyiciro by’abatorwa cyangwa bagashyirwaho na bagenzi babo
ABAKI
birasheshwe, : Alliance des Bakiga
inama izaba igizwe n’abahagarariye abandi
baturuka mu nama za sheferiBahutu
ABESC : Association des (shefu,Evoluant
sushefu pour la
n’abatware
babiri); abagizeSuppression des Castes
akanama gahoraho barahinduwe: izaba igizwe
ACR
n’abashefu : Association
batatu des Cultivateurs
hamwe n’abatware batatu,du Rwanda
umwe muri bo,
muri
ADP buri kiciro, azashyirwaho
: Alliance n’umwami;
Démocratique des inshingano
Peuples z’inama
zirasobanutse,
ADR : Alliance pour la Démocratie et la hamwe no
cyanecyane mu bijyanye n’ubutaka
gushyiraho abakozi.
Réconciliation Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Imbanzirizamushinga kandi yari irimo ibijyanye na tekiniki:
AFDL
nk’imiterere :y’abakozi
Alliance des Forces
bakuru Démocratiques imicungire
b’Abanyarwanda, pour la
y’isanduku yaLibération
za sheferidun’ikigega
Congo-Zaïre
cy’umwami, inshingano
AGOA n’ibindi.
z’inama : African Growth and Opportunity Act
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Umushinga woherejwe Léopoldville mu Gushyingo 1957,
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
ubuyobozi bwa Usumbura busaba ko wigwaho byihutirwa
AJERbyihutirwaga,
kuko : Association de uti:
wagiraga la Jeunesse
“mu giheEstudiantine
imbaga y’abaturage
Rwandaise
na Manifeste y’Abahutu bamaze gutangaza ibyifuzo byabo;
ALIR
ubutegetsi : Armée kuvugururwa
bugomba de Libération bukajyana
du Rwanda n’amahame ya
AM/AP
demokarasi : Arrêté
ateza ministériel/
imbere umuturageArrêté présidentiel
mu kwigobotora ubutegetsi
bwa
AMR gihake”. “Imbaga y’abahinzi yatugiriye ikizere,
: Association des Moniteurs du Rwanda ntikwiriye
gutegereza
AMUR ubuziraherezo; kuko bigenze bityo
: Association des Musulmans au Rwanda bashobora
guhindukira bakumva inama z’abashumba babi”378.
ANT : Assemblée Nationale de Transition
Ishami rya tekiniki (Transitional National Assembly)
rya Minisiteri ya za koroni na ryo
APADEC
ryaritabajwe. : Ubuyobozi
Associationbwa du Parti
mbere Démocrate Chrétien
bw’Ubuyobozi bukuru
APR
bwabonaga : Armée Patriotique
umushinga muri rusange Rwandaise
warajyanaga n’ibitekerezo
bigezweho
APROBAMI : Association des Partisinzego
kandi ukavugurura cyane za poritiki zariho.
Monarchistes
Imivugururire Rwandais y’inama zariho by’umwihariko yagaragaraga
nk’iyitondewe, kandi ihagije kugira ngo isubize by’agateganyo
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
ibibazo byazamuwe na bamwe mu baturage bari bashyigikiwe
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
n’abazungu bamwe na bamwe.
Masse
ARD iryo vugururwa
Muri : Allianceariko
pourbasabaga
le Renforcement
guverinomade la
kugaragaza
byimazeyo imigambi yayo
Démocratie kugira ngo yorohereze ubuyobozi
kugarurirwa
ARDHO ikizere n’abaturage. Kugaragaza
: Association Rwandaise pour la Défense des inshingano
z’ubutegetsi bw’Ababirigi bizafasha kugabanya imigonganire
Droits de l’Homme
y’inzego z’ubuyobozi bw’Abanyarwanda n’ubw’Ababirigi.
AREDETWA : Association pour le Relèvement
378
Leroy P., Lettre au Gouverneur Général, 25 novembre 1957
Démocratique des Batwa
376
v
Hagomba gushyirwaho
ACRONYMSitegeko
ANDrihaABBREVIATIONS
ubutegetsi bw’Abanyarwanda
ikizere kiruseho kandi rikanakomeza kugaragaza inshingano
___________________________________
z’Ababirigi .
379
3DXOXVHW-9DQKRYH
Démocratique des Batwa
377
v
GuYHULQHUL PXNXUX 3pWLOORQAND
ACRONYMS \HPH\H LE\R ELWHNHUH]R E\DWDQ]ZH
ABBREVIATIONS
bijyana n’ryo ___________________________________
vugururwa ariko asaba ibintu bibiri: icya mbere
ni ukutibagirwa iterambere ry’Abahutu. Yagize ati: “ntabwo
gushyikiriza
A.A. :ubutegetsi buhorobuhoro abenegihugu bigomba
Archives Africaines
gukorwa ku nyungu z’Abatutsi gusa. Abahutu na bo bagomba
A.G. : Assemblée Générale
kugaragara muri ubwo butegetsi ku buryo busesuye. Igihe
ABAKI
cyarashize : Alliance
cyo desubuyobozi
gushingira Bakiga ku butegetsi bw’Abatutsi
ABESC
gusa nk’uko :bimeze
Association des Bahutu
ubu. Tugomba EvoluantAbahutu
gushyigikira pour la mu
migambi yabo Suppression des Castes
yo kwiteza imbere mu mibereho na poritiki.
Muri
ACR icyo gikorwa gikwiye
: Association descyo kwanga akarengane
Cultivateurs du Rwandakandi
tuzashyigikirwa
ADP n’abantu batandukanye
: Alliance Démocratique des Peuples barimo inzego
mpuzamahanga, abayobozi bakuru ba Kiriziya n’abaturage
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
b’abanyaburayi. Ibi ariko birasaba kubigenza gahoro, nta
Réconciliation Nationale
guhubuka kugira ngo twirinde umuvuduko n’ihubi bikabije”382.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL
Guverineri mukuru: Alliance des Forces
yongeraho kandiDémocratiques
ku bijyanye n’Abahutu, pour laati:
“sinarangiza uru Libération
rwandikodu Congo-Zaïre
ntongeye kwibutsa ko ari ngombwa
gushyigikira byimazeyo
AGOA : African Growthiterambere
andry’imigambi
Opportunity y’Abahutu
Act ariko
tubayobora
$,'6 kugira ngo badahubuka bagatera
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP imyivumbagatanyo
cyangwa bagatsindwa kubera kutabasha kwifata. Ikibazo
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
gikomeye gishobora kuvuka nuko bakwivumbagatanya banga
AJER
imirimo myinshi : Association
bakwa de la Jeunesse
n’Abatutsi Estudiantine
nk’uko bisanzwe, uko
Rwandaise
kuyanga bikanafatira n’indi mirimo yose bategekwa cyangwa
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
LVDEZDQ·XEX\RER]LNDQGLLÀWL\HF\DQHF\DQHDEDKLQ]LDNDPDUR
AM/AP
Birashoboka : cyaneArrêtéko ministériel/ Arrêté présidentiel
imyivumbagatanyo y’Abahutu ivamo
ibibazo
AMR by’akavuyo mu gihugu” 383
.
: Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
Amabwiriza arumvikana: ubutegetsi bw’Ababirigi bwari mu
ANT
Rwanda bwagombaga: Assembléegushyigikira
Nationale de imigambi
Transition yavugwaga
(Transitional National Assembly)
Q·LQ\DU\HQJH]·$EDKXWXEL]H1LQDNRE\DJHQ]H,NLQGL3pWLOORQ
APADEC
yasabaga byari : Association
ukwirindadukurema Parti Démocrate Chrétien
za Leta z’abenegihugu
APR
zidashinze, aho : Armée Patriotique
ubukungu Rwandaiseabaturage bicwa
budashoboka,
n’inzara, buri gace gasamarira
APROBAMI : Association des Partis guharanira
Monarchistes ingirwagihugu
XNZDNR ULGDÀWH LF\R
Rwandais ULPD]Hµ %LGDVKRERWVH JXNRUD LJLKXJX
kimwe kigizwe n’u Rwanda n’u Burundi, kubitandukanya
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
ntibyagombye gutuma buri gace kigunga ukwako. Iki kifuzo
APROSOMA : Association
ariko nticyabashije kugerwaho. pour la Promotion Sociale de la
Masse
Mbere
ARD gato ko habaho
: Alliance impinduka zo mu wa 1959,de
pour le Renforcement byagaragaraga
la
ko abantu bose bumvikanaga
Démocratie mu guhindura no kuvugurura
bikomeye inzego z’ubutegetsi zariho kugira ngo zijyane n’ibihe
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
haba mu by’ubukungu, imibereho y’abaturage ndetse na
Droits de l’Homme
Gouverneur général,
AREDETWA : Association
382
Lettre au Vicepour
Gouverneur général, 7 mai 1958
le Relèvement
383
Idem
Démocratique des Batwa
378
v
poritiki. Ntabwo ari ukuri rero
ACRONYMS ANDko abayobozi b’abenegihugu batari
ABBREVIATIONS
babishyigikiye ___________________________________
nk’uko bamwe babivuga ngo kwanga iryo vugurura
ni bo bizaturukaho, ko ahubwo “abantu bajijutse bo mu mu migi
no
A.A.mu cyaro : barimo
ArchivesAbahutu, Abatutsi n’abandi bose babona
Africaines
ko ingoma ya gihake iri mu marembera bari gushyigikira izo
A.G. : Assemblée Générale
mpinduka”. Iyo umuntu ahuje ibyavuye mu biganiro byakozwe
ABAKI
n’abategetsi :b’abenegihugu
Alliance des Bakiga
hamwe n’abategetsi b’Ababirigi
ABESC
bigaragaza : Association
neza des Bahutu
ibyo bumvikanagaho Evoluant
n’ibyo pour la
batumvikanagaho.
Suppression
Ishyirwa mu bikorwa des Castes
ry’iyo gahunda ryari rishingiye mbere na
mbere
ACR ku bushake ubutegetsi
: Association desbw’Ababirigi
Cultivateursbwari
du kubishyiramo.
Rwanda
Ese
ADP koko ubwo: Alliance Démocratique des Peuples binyuze
butegetsi bwashakaga kubona ibisubizo
mu biganiro byakozwe n’abahagarariye Abanyarwanda nyakuri”
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
nk’uko byari byifujwe n’abari babishinzwe mbere? Bashyira
imbere amoko mu Réconciliation Nationale
gukemura ibibazo byagaragaye, bateye utwatsi
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
LPLVKLQJDP\L]D\DJDKXQGDEDULEDÀWHELW\REDEDQJDPLUDLQ\XQJX
AFDL
z’Abanyarwanda : Alliance des Forces
nyamwinshi Démocratiques
nubwo bwose pour la
izabo bazigezeho.
Libération du Congo-Zaïre
Mu
AGOA nama ya cumi y’Inama
: African Nkuru y’Igihugu
Growth yateranye muri
and Opportunity Act Kamena
1958, umuyobozi w’Umubirigi ushinzwe ibibazo by’abaturage yavuze
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
mu izina rya visi guverineri “ko nta kibazo gihangayikishije haba
AIMOporitiki yacu
muri : Affaires Indigènes
yo muri iki gihe, et Main-d’oeuvre
haba mu mibanire y’Abahutu
AJER
n’Abatutsi”. : Association
Ku de la Jeunessen’Abahutu
bijyanye n’ibyasabwaga Estudiantine
yavuze ati:
“biriya ni ibibazoRwandaise
by’abaturage bakennye na byo kandi ubyitegereje
wasanga nta : n’ibibazo
Armée debirimo nk’uko Rwanda kubikabya” .
du bashaka
384
ALIR Libération
Umuntu ashobora kuvuga ko kugeza icyo gihe abategetsi b’Ababirigi
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
bari batarashwana n’abategetsi b’Abatutsi.
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR
Iryo shwana :ryatangiyeAssociation des ya
tariki Musulmans
3 Ukuboza au1958.
Rwanda Kuri iyo
ANT : Assemblée Nationale de
tariki ni bwo guverineri wungirije Harroy yamaganye inzego Transition
z’ubutegetsi za (Transitional
poritiki, imibanire n’ubuyobozi
National Assembly) u Bubirigi bwari
bushyigikiye
APADEC kugeza ayo magingo. Mu ijambo
: Association du Parti Démocrate Chrétien yavuze mu nama
rusange yagize ati: “ikibazo cy’Abahutu n’Abatutsi ni ikibazo
APR : Armée Patriotique Rwandaise
tutakwirengagiza muri iki gihugu aho hagaragara ubusumbane
APROBAMI
bukabije. […]. : Association
Bigaragara des ko Partis
imyanya Monarchistes
myinshi y’ubuyobozi
Rwandais
yigaruriwe n’Abatutsi, aho bahohotera abaturage bagizwe
APROCOMIN:
ahanini n’Abahutu” Association
385
-3des Commerçants
+DUUR\ PX JLWDER Indigènes
NH \DQGLWVH
nyuma yemera
APROSOMA ko gufata icyo
: Association pourkemezo byamugoye
la Promotion cyane
Sociale de la ariko
yari yagitekerejeho Masse “kuko u Bubirigi bwari bumaze kwanga ku
mugaragaro ibyemezo bya Mutara byo muri Kamena 1958”386.
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Démocratie
384
'pFODUDWLRQGHYDQWOHVPHPEUHVGX&63LQ/HV5DSSRUWVGX&631\DQ]D
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
S$FHWWHVpDQFHO¶(JOLVHFDWKROLTXHpWDLWUHSUHVHQWpHSDUOH3qUH9HUOH\H
385 Droits de l’Homme
1NXQGDEDJHQ]L)op.cit., p.44
AREDETWA : Association pour j
386
+DUUR\ -3 5ZDQGD 'H OD IpRGDOLWp leODRelèvement
GpPRFUDWLH %UX[HOOHV
+D\H]S
Démocratique des Batwa
379
v
Visi Guverineri mukuru yirinze
ACRONYMS AND kuvuga ijambo ubwoko mu ijambo
ABBREVIATIONS
rye, ahubwo avuga “igice mu mibereho y’abaturage b’Abatutsi
___________________________________
n’Abahutu” kuko yari azi neza ko ikibazo kitari ubwoko kandi ko
ntawari kwihandagaza ngo yemeze ko Abatutsi bose bari abakire
A.A. : Archives Africaines
bashinjwa gukandamiza abaturage. Yari azi neza ko abenshi mu
A.G. ari abakene
Batutsi : Assemblée
387 Générale
. Ntiyari ayobewe kandi ko Abahutu bose
ABAKI : Alliance des Bakiga
batari abakene uhereye kuri abo Bahutu bakomeye “bake cyane
ABESC
mu Bahutu :bagizwe
Association des Bahutu
n’abakozi ba Leta,Evoluant
abarimu,pour la
abacuruzi
akenshi bashakaga abagore b’Abatutsikazi”
Suppression des Castes 388
. Hari kandi mu
PDM\DUXJXUX
ACR \·LJLKXJX DEDNXQJX E·$EDKXWX
: Association des Cultivateurs du Rwanda EDÀWH LELNLQJL
by’ubutaka yitwaga “abakonde”.
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ADR Guverineri
Visi : Alliance
kandipour la Démocratie
yahanaguye icyaha et laku butegetsi
Réconciliation
bw’abakoroni bw’Ababirigi ahoNationale
ibibazo byose byagaragaraga
AEC
yabigeretse : Agglomeration
ku butegetsi basanzeho Extra-Coutumières
bwa cyami. Ubutegetsi
kandi
AFDL bw’Ababirigi ubwodes
: Alliance bwikuyeho inshingano zo gushyigikira
Forces Démocratiques pour la
igikorwa cyo Libérationkugeza u du Rwanda ku
Congo-Zaïre bwigenge binyuze ku
bwumvikane bw’impande zose byarebaga.
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6 Ababirigi
Ntabwo $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
bose bumvikanaga ku kibazo cyo gutanga
AIMO
ubwigenge: : Affairesbari
bamwe Indigènes et Main-d’oeuvre
bashyigikiye ubutegetsi bwariho
AJER
bw’umwami : Association de la Jeunesse Estudiantine
aho bumvaga ko nibabaha ubwigenge buhagije
amaherezo bazakomeza Rwandaise kugirana umubano mwiza n’u Bubirigi.
Abandi
ALIR bari bashyigikiye
: Armée deibitekerezo
Libérationby’Abahutu,
du Rwanda abo bari biganje
F\DQHPXEDJL]HLVK\DNDU\LWZD´3DUWL6RFLDO&KUpWLHQ%HOJHµ$ER
AM/AP
ni : Arrêté
bo bagiriye inama ministériel/
u Bubirigi Arrêté
guhindura présidentiel
uruhande bushyigikira.
AMR : Association des Moniteurs
Naho ubundi ntakemezaga ko Ababirigi bari gushyigikira ako du Rwanda
AMUR k’Abahutu
gatsiko : Association des Musulmans
bake bize bazamuwe au Guhera
na Kiriziya. Rwandamu wa
1954
ANT ubutegetsi busanzwe bwa
: Assemblée Leta y’Ababirigi
Nationale ntibwumvikanaga
de Transition
na Kiriziya mu (Transitional
gushinga amashuri National adashingiye
Assembly) ku idini. Ikindi
NDQGL-3+DUUR\QWL\XPYLNDQDJDQD.LUL]L\D\DPZLWDJD´IUDQF
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
maçon”. Yitangarije ko nubwo yageze aho agashyigikira Abahutu,
APR
Kiriziya itigeze : Armée
imwemera Patriotique Rwandaise
kuko atemeraga ibintu by’amadini
APROBAMI
cyane. Mu wa :1959,Association des Partisigihe
Gerigori Kayibanda Monarchistes
yahuraga n’umwami
w’Ababirigi, Beaudouin,Rwandais yaboneyeho kumusaba gusimbuza
APROCOMIN:
Harroy Association
undi guverineri gatorika des389
Commerçants
. Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
387
.XULL\RQJLQJR+DUUR\-3DYXJDPXJLWDERNHDWL´%LEDJLUZDJDNHQVKLPXUL
Masse
LF\R NLED]R F\¶$EDKXWX XUZHJR UZ¶XEXVXPEDQH DEDQWX EDQ\XUDQ\H EDULPR KDUL
ARD
KD¿ : Alliance
PLUL\RQL HE\LUL ]¶$EDKXWXpour le Renforcement
EDKDQJDQ\H deEX\RER]L
Q¶$EDWXWVL EDUL PX la EDJH]H
NX ELKXPEL ELQJDKH EDNDED
Démocratie DUL ER EDNDQGDPL]DJD$EDKXWX ELUHQJDJL]DJD NR KDUL
$EDWXWVLEDWREDUHQ]HEDWDULED¿WHLQ\XQJXEDUHQJHUDDKXEZREDULDEDNHQH
ARDHO : Association Rwandaise pour
QGHWVHULPZHQDULPZHELNDELMH+DUUR\-3op.cit., p.248) la Défense des
388 Droits
5X]LQGDQD$L’Eglise de l’Homme
catholique missionnaire et les débuts de la crise ethnique
DX5ZDQGDPpPRLUH8QLYHUVLWpG¶2WWDZDS
AREDETWA : Association pour le Relèvement
389
+DUUR\-3op.cit., p.341
Démocratique des Batwa
380
v
Kuba Ababirigi barageze aho
ACRONYMS ANDbagahindura igice bashyigikiye
ABBREVIATIONS
byari bijyanye no gukomeza kubungabunga inyungu zabo.
___________________________________
Gushyigikira abategetsi b’Abahutu byari nk’igisubizo cyo
gusimbura
A.A. abayobozi
: Archives b’Abatutsi.
Africaines Ntabwo Abahutu bigeze
bashyira mu majwi ubutegetsi bwa gikoroni nk’uko byakorwaga
A.G. : Assemblée Générale
n’ubutegetsi bwariho bw’umwami. Ntabwo bashyize mu majwi
ABAKI bibi :byakozwe
ibikorwa Alliance n’abakoroni
des Bakigank’“akazi”, ikiboko, imisoro,
ABESC agaciro
gutesha : Association des Bahutu Evoluant
umuco nyarwanda, gusahura pour la
ubukungu
Suppression des Castes
bw’igihugu n’ibindi.
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
Guhindura
ADP ibibazo byari
: Alliance mu Rwandades
Démocratique moPeuples
ibibazo by’amoko
byatumaga abantu batita ku bibazo nyabyo, maze bagashaka
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
igitambo ari cyo “ubukoroni bw’abenegihugu”, bwakozwe
Réconciliation
n’Abatutsi bafashwe Nationale
nk’abantu bari mu rwego rumwe
AEC : Agglomeration
n’urw’abanyamahanga kandi Extra-Coutumières
bose bakaba barakandamije
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour
Abahutu igihe kirekire. Ni muri urwo rwego , abari bagize la
Komite
Libération du Congo-Zaïre
QNXUX\D3DUPHKXWXEDWDQ]HLWDQJD]RPXZDEDJLUDEDWL
“abaturage
AGOA ba: Ruanda-Urundi
African Growthbarashaka ubwigenge,
and Opportunity ubwigenge
Act
ku
$,'6bwoko bubiri bw’ubukoroni: ubukoroni
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP bw’Abatutsi
n’ubukoroni bw’Ababirigi. Iyo Abatutsi bavuga ko bahagarariye
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
igihugu ni nk’uko Abafaransa bari bahagarariye koroni zabo
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
mbere y’ubwigenge”390. Mu mihango yo kwizihiza ubwigenge
Rwandaise
NXQVKXUR\DWDULNL1\DNDQJD3HUH]LGD.D\LEDQGD
ALIR kandi: gushyira
yongeye Armée demu Libération du Rwanda
gatebo kamwe Abatutsi n’abazungu,
AM/AP
banyunyuje : Arrêté y’Abahutu
amaraso ministériel/. Arrêté présidentiel
391
401
,5'3op.cit.
Démocratique des Batwa
385
v
Ibyavuzwe naACRONYMS
Leta ubwabyo biranyuranye.
AND ABBREVIATIONS Rimwe bavuga ko
umwami yazize urushinge rwa penisirini 402
,
___________________________________ubundi bakavuga
ngo yazize kuva amaraso mu bwonko , abandi bakavuga ko
403
yitanze mu :bintu
A.A. by’umuhango.
Archives Africaines Ku Banyarwanda bamwe,
urwo rupfu ni ikintu gisanzwe: “ni abategetsi b’abakoroni na
A.G. : Assemblée Générale
0\U3HUUDXGLQZD\RERUDJD9LNDUL\DWL\D.DEJD\LEDJDPEDQ\H
ABAKI : Alliance des Bakiga
bicisha umwami”.
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Itanga rya Rudahigwa, Suppression des Castes
ku mpamvu izo ari zo zose, ryateye urujijo
ACR
mu baturage rinateza : Association ikibazo des Cultivateurs
gikomeye du Rwanda
mu buyobozi bw’igihugu
F\DVLJD\H QWD
ADP PX\RER]L
: Alliance JLÀWH 8UZR UXSIX
Démocratique UZDED\H PX JLKH
des Peuples
igihugu
ADR cyari mu gihe k’impinduka
: Alliance pour la Démocratie et laza poritiki zikomeye. Hari
hategerejwe impinduka Réconciliationzikomeye kandi imibanire ya Rudahigwa
Nationale
n’abakoroni yari itameze neza. Igihe k’imikoranire myiza hagati
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
y’ubukoroni n’ingoma nyiginya cyari cyarangiye. Hari ahubwo
AFDL
hatangiye igihe : Alliance
gikomeye des Forces
cyagombaga Démocratiques pour la
kuvamo impinduka
zikomeye z’inzego, Libération du n’imibanire
iza poritiki Congo-Zaïre y’abantu.
AGOA : African Growth and Opportunity Act
Umwami amaze
$,'6 gutanga habaye inama nyinshi ariko mu
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ibanga: abayobozi b’Abahutu bahuriye mu Ruhengeri
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
bashaka kumvikana ku mwanzuro babwira Ababirigi urebana
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
n’imiyoborere mishya ya poritiki y’igihugu404. Abayobozi
b’Ababirigi na bo Rwandaise
bari mu nama i Nyanza aho rezida w’u Rwanda
ALIR : Armée
yakoresheje inama nyinshi de Libération
n’abakozi du Rwanda
be405 . Abanyarwanda bari
AM/AP
bashyigikiye ubwami : Arrêté na ministériel/ Arrêté présidentiel
bo bakoze inama. Ababirigi bashakaga
AMR
ko hacamo igihe : Association
gito ntihahite des Moniteursumusimbura.
hashyirwaho du Rwanda Mbere
yo
AMUR gushyingura umwami, umwiru
: Association des Musulmans auyahise avuga izina ry’usimbura
Rwanda
Rudahigwa,
ANT Yohani Batisita Ndahindurwa,
: Assemblée Nationale de Transition wagombaga kwima
ku izina ry’ubwami rya Kigeri V. Hakurikijwe ibyavuzwe na padiri
(Transitional National Assembly)
A. Kagame, uwo Ndahindurwa ni we wari wifujwe na Rudahigwa,
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
kandi yaba yari yaramugejejeho ikifuzo ke406.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
402
+DUUR\ -3 op.ciW S ,F\R JLWDER F\X]X\HPR LELPHQ\HWVR ELJDUDJD]D
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
XEXPHQ\L EXNH F\DQH EZD +DUUR\ -3 NX 5ZDQGD .ZL\DKXUD NZD 5XGDKLJZD
Rwandais
E\¶XPXKDQJRZRNXEDXPXWDED]LL%XUXQGLQWDVKLQJLUREL¿WH,E\RELKXJXE\RPEL
QWLE\DULPXQWDPEDUDNDQGLX5ZDQGDQWLUZDULUX¿WHXPXJDPELZRJXWVLQGDX%X-
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
rundi.
APROSOMA
403 : Association pour la Promotion Sociale de la
,EDUXZD\¶$GLPLQLVLWDUDWHULZDWHULWZDUL\¶$VLWLULGD%RY\+$VWULGD1\DNDQJD
404
Paternostre de laMasse
Mairieu., /H5ZQGDVRQHIIRUWGHGpYHORSSHPHQW%UX[HOOHV±.L-
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
JDOL'H%RHFN(GLWLRQVUZQGDLVHVS
405
.DJDPH$op.cit.,
Démocratie pp.258-259
406
,EDUZD\DSDGLUL.DJDPHNXUL0\U3HUUDXGLQWDULNL\D1\DNDQJD$YXJD
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
QH]DLJLKHQ¶XEXU\RXPZDPL5XGDKLJZD\DPXEZL\HLE\LIX]RE\H+DULPXULKRWHUL
Droits de l’Homme
\LWZD%RXJDLQYLOOpHVPXULWHULWZDUL\D&\DQJXJXDKDJDQDPXUL*DVK\DQWDUH
5XGDKLJZD\DWXPLMHPXUXPXQDZH1GDKLQGXUZDDPXEZLULUDLPEHUH\D.DJDPHDWL
AREDETWA : Association pour le Relèvement
´1JXWHJHWVHNXM\DXM\DNZDSDGLUL$OHJLVLE\LEXUDULPZHPXF\XPZHUXDNDNZLJLVKD
Démocratique des Batwa
386
v
Ishyirwaho ACRONYMS
rya Yohani AND Batisita Ndahindurwa bamwe
ABBREVIATIONS
babifashe nko___________________________________
gufata ubutegetsi ku ngufu (ihirikabutegetsi ry’i
Mwima), abandi babifata nk’uburyo bwo kongera kubahiriza
umuco
A.A. gakondo wabayeAfricaines
: Archives igihe cyose. Abavugaga ko habaye
ihirikabutegetsi batangaga ikimenyetso cy’uko Leta mbirigi
A.G. : Assemblée Générale
yabonye gusa ibintu biba, itabigizemo uruhare.
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC
Hashobora :kugibwa
Association des Bahutu
impaka ku buryo Evoluant pour la
bwakoreshejwe
n’abashyizeho Suppression
umwami mushya, des Castes
ariko ntawahakana ko icyo
gikorwa
ACR ubwacyo cyubahirije
: Association desamategeko.
Cultivateurs Mu du by’ukuri
Rwandaingingo
ya
ADP 15 y’itegeko ryo mu wa 1952, rishingirwaho,
: Alliance Démocratique des Peuples ivuga ko “aba
abaye umwami umuntu wemejwe n’umuco. Ariko ntashobora
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
gukora imirimo ye atarimikwa ku mugaragaro na guverineri”.
Réconciliation Nationale
Kwimikwa na guverineri byabaye tariki ya 9 Ukwakira 1959.
AECmuhango:umwami
Mu Agglomeration
mushyaExtra-Coutumières
yarahiriyemo ndetse akanemera
AFDL : Alliance
ku mugaragaro ko azaba des umwami
Forces Démocratiques
uganje gusa. Ariko pour la ibyo
ntibyagaruye ikizere Libération
kuko du Congo-Zaïre
imibanire ya Leta mbirigi n’ubwami
AGOA
yakomeje : African
gusubira Growth and Opportunity Act
inyuma.
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
¾Ivuka ry’amashyaka ya poritiki
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
AJER
Hashingiwe : Association
ku byemerwagade la Jeunesse
n’itegeko teka n Estudiantine
o
11/234 ryo ku wa
8 Gicurasi 1959, Rwandaise
rigenga amashyirahamwe ryemejwe mu Rwanda
n’iteka no 111/105
ALIR : Armée ryode kuLibération
wa 15 Kanama 1959, amashyaka ya
du Rwanda
poritiki
AM/AP yaremewe muri uwo mwaka wa 1959
: Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel hagamijwe amatora
yagombaga
AMR kuba mu mpera z’uwo
: Association mwaka nk’uko
des Moniteurs itegeko teka ryo
du Rwanda
mu wa 1952 ryabiteganyaga. Kuva muri Nzeri 1952 kugeza muri
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
Gicurasi 1960, habayeho amashyaka makumyabiri ya poritiki,
harimwo ane: azakorerera
ANT Assemblée Nationale
mu gihugudecyose, Transition
n’andi 16 mato
(Transitional
cyangwa amashyirahamwe 407 National Assembly)
. Amashyaka manini ya poritiki yari:
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
LELUHEDQDQ¶LELWHNHUH]RQ¶XPXFRQ¶DPDWHND\¶X5ZDQGD´<DQDKLVHDEZLUD.DJDPH
APR : Armée Patriotique Rwandaise
DWL´QLQJRPEZDNXPXWR]DLELUHEDXPXWLPDZ¶X5ZDQGDE\RVHXNDPXUHUD´.DJDPH
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
ZDULPXLEDQJD\LVREDQXUL\HD\RPDJDPERDW\D´1XPYLVHNR5XGDKLJZDDUDPXWVH
Rwandais
DWDQ]HDGD¿WHXPZDQDDUL1GDKLQGXUZDZDPXVLPEXUD´
407
$PDVK\DND\RPXUZHJRUZ¶XWXUHUH\DUL,KXULURUZ¶$EDNLJD$%$.,,VK\LUD-
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
KDPZHU\¶$EDKXWXEDJDPLMHNXYDQDKRDPRNR$%(6&,VK\LUDKDPZHU\¶$EDKLQ]L
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
ER PX 5ZDQGD $&5 ,VK\LUDKDPZH U\¶,VK\DND U\¶DEDGHPRNDUDWH E¶DEDNLULVLWX
Masse U\¶DEDFXUX]L NDYXNLUH $352&20,1 ,VK\LUDKDPZH
$3$'(& ,VK\LUDKDPZH
ARD
U\R NX]DPXUD : Alliance
$EDWZD pour le $5('(7:$
PXUL GHPRNDUDVL Renforcement de U\¶X
,KXULUR la 5ZDQGD X
%XUXQGL QD .RQJRDémocratie
$58&2 ,VK\LUDKDPZH U\¶DERUR]L ER PX 5ZDQGD $66(-
58 ,VK\DND U\¶DEDKDUDQLUD XEZDPL PX 5ZDQGD 02025 ,VK\DND U\¶8EXPZH
ARDHO
EZ¶$EDQ\DUZDQGD : Association
085 ,VK\DNDRwandaise
U\D NLM\DPEHUHpour la Défense
ULKDUDQLUD des
XEZDPL 3$02-
Droits de l’Homme
352,VK\DNDU\¶,PLEDQLUH\DJLNLULVLWXPX5ZDQGD36&58EXPZHEZ¶DERUR]L
E¶$EDQ\DIXULND PX
AREDETWA : Association 5ZDQGD 8$$58
pour 8EXPZH E\¶,PEDJD \¶$EDQ\DUZDQGD
le Relèvement
80$5 8EXPZH E\¶$EDQ\DIXULND Q¶DED]XQJX 81$)5(8523 8EXPZH
Démocratique des Batwa
387
v
,VK\LUDKDPZHU\RJXWH]DLPEHUHLPLEHUHKR\D5XEDQGDUXJXÀ
ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
(Aprosoma) ryagiyeho mu Gushyingo 1957. Iryo shyirahamwe
___________________________________
ryaje guhinduka ishyaka rya poritiki ku wa 15 Gashyantare 1959.
Mbere
A.A. yuko :yeruyeArchivesigafata uruhande rw’Abahutu, Aprosoma
Africaines
yashakaga guhanganisha abize mu iseminari n’amashuri
A.G. : Assemblée Générale
y’abarimu bagahangana n’ishuri ry’igihangange rya Shariti
ABAKI
y’Asitirida : Alliance
hatitawe des bize:
ku byo Bakigaabize gutwara, abize ubuvuzi
EZ·DPDWXQJR Q·DEDVLVLWD Q·DEDQGL .XEvoluant
ABESC : Association des Bahutu pourDEDÀWH
ND]L NDPZH la
impamyabumenyi Suppression
ya Asitiridades Castes
bahembwaga neza kurusha
ACR
DEDQGL : Association
3HUH]LGD des Cultivateurs
ZD $SURVRPD du Rwanda
\DUL +DE\DULPDQD <R]HIX
bitaga
ADP Gitera.: Yashingiraga poritiki ye ku
Alliance Démocratique desbwami n’ibiburanga,
Peuples
Karinga
ADR n’ubwami. Yabaye umunyaporitiki
: Alliance pour la Démocratie et la wa mbere wasabye
urubyiruko rw’Abahutu gufataNationale
Réconciliation imipanga bagatsemba Abatutsi
\LWDJD©LJLVHEHF\·XPXIXQ]RXPXVXQGZHNXPXELULQDNDQVHUL
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
mu gifu”. Yabwiraga urubyiruko rw’Abahutu ngo: “mwibuke ko
AFDL : Alliance desn’ihaka»
uwica imbeba atababarira Forces408Démocratiques pour labo
. Byatumye abasenyeri
Libérationabapadiri
mu Rwanda bakangurira du Congo-Zaïre
babo kwitondera iryo shyaka
AGOA
ry’imibereho : African Growth
y’Abahutu ryavugagaand Opportunity
ibintu Act z’amoko
by’inzangano
$,'6
bitandukanye $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
n’umuco wa gikirisitu . Ibyo ari byo byose ni uwo
409
muco
AIMO w’inzangano zishingiye
: Affaires ku moko
Indigènes ugaragara muri disikuru
et Main-d’oeuvre
Yozefu
AJER Habyarimana Giterade
: Association yakoreye abayoboke
la Jeunesse be tariki ya 27
Estudiantine
Nzeri 1959 Asitirida410.
Rwandaise
-ALIR : Armée de Libération
Ishyaka ry’abashyirahamwe du Rwandaryavutse muri
b’u Rwanda–Unar
AM/AP 1959,
Gicurasi : Arrêté ministériel/
rishyirwa Arrêté présidentiel
ku mugaragaro tariki ya 3 Nzeri
AMR 3HUH]LGD
: Association
ZDU\R %ZDQD des 5XNHED
Moniteurs ) du
\DULRwanda
\DUDQGLWVH ]D
petisiyo
AMUR nyinshi azohereza muri Loni. Kuva
: Association des Musulmans au Rwanda rikivuka, Ishyaka
ry’Abashyirahamwe
ANT : Assembléeb’u Rwanda-Unar ryiyemeje “kurwanya
Nationale de Transition
byimazeyo ibintu (Transitional National Assembly)byose bishoza
byose bizana amahane n’ibintu
inzangano zishingiye ku moko”, ryamaganaga irondakoko hagati
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
y’abirabura n’abera no hagati y’Abanyarwanda ubwabo411. Unar
APR : Armée Patriotique
yavugaga ko Abanyarwanda Rwandaisenta vanguramoko
bose bayiyoboka
APROBAMI
haba k’urwego : Association
rw’imiberehodes Partisidini.
cyangwa Monarchistes
Rwandais
- Ihuriro rya demokarasi
APROCOMIN: Association ridasumbanya
des Commerçants AbanyarwandaIndigènes(Rader)
U\DUHPZHWDULNL\D1]HULQD%ZDQDNZHUL3URVSHUVKHIX
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
wa sheferi ya Rusenyi (teritwari ya Kibuye) afashijwe na bamwe
Masse
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
EZ¶DEDVDQJL\HLQ\XQJXERPX.LQ\DJD,17(5&2.,
408
0XUHJR'op.citSQLLE\RELWHNHUH]RELJDUDJDULUDPXNDQ\DPDNXUX
Démocratie
,MZLU\D5XEDQGDUXJXILNDQGLNZDJDQD*LWHUD
ARDHO
409 : Association
,EDUXZD\RNXZD8NZDNLUD Rwandaise pour la Défense des
410 Droits de l’Homme
+DE\DULPDQD*LWHUD-8PXQVLPXNXUXZ¶LERKRUZDU\¶$EDKXWXNXQJR\L\¶XEXMD
EZDJDWXWVLPX5ZDQGD$VWULGD
AREDETWA : Association pour le Relèvement
411
1NXQGDEDJHQ]L)op.cit., pp.99, 101.
Démocratique des Batwa
388
v
mu bakoroni ACRONYMS
n’abamisiyoneri.
AND Rader yashakaga kuba ishyaka
ABBREVIATIONS
ryo hagati ya Unar n’amashyaka y’Abahutu.
___________________________________Hakurikijwe imvugo
\D.DJDPH©5DGHUX\LJHUDUDQLMHQ·DQGLPDVK\DND\DULLVK\DND
ry’icyuka:
A.A. rigitangira ryari
: Archives rigizwe n’abakozi b’ubutegetsi bw’u
Africaines
Bubirigi bwashakaga guhanganisha na Unar mu gushaka
A.G. : Assemblée Générale
gucamo ibice Abatutsi bashyigikiye umwami»412. Ndetse na
ABAKI : Alliance des Bakiga
.RURQHUL/RJLHVWXEZHQWL\HPHUDJDNRLU\RVK\DNDULÀWHLQJXIX
ABESC DWL: ©E\DJDUDJDUDJD
\DYXJDJD Association desNR Bahutu Evoluant
LU\R VK\DND pour
ULWDUL ULÀWHlaLPL]L
Suppression
mu baturage. Inkunga yo mu des Castes
ibanga ariko igaragara iryo shyaka
ACR
ryahabwaga : Association
n’ubuyobozi desLeta
bwa Cultivateurs du Rwanda
n’ibintu ntibyari kuyihesha
abayoboke
ADP benshi, nangeDémocratique
: Alliance sinemeraga kodes iryo Peuples
shyaka hari ingufu
rizagira
ADR mu ntambara y’amashyaka yitegurwaga»
: Alliance pour la Démocratie et la . Imvururu
413
Loni
A.A. kivuga ngo “iterambere
: Archives mu gihugu na demokarasi ibyiza
Africaines
rusange n’umutekano bishingiyeho bikeneye, hagomba kujyaho
A.G. : Assemblée Générale
ibice bitandukanye buri bwoko bwisanzuramo»417. Impamvu
ABAKI : Alliance
zishyigikiye icyo gitekerezodeszitangwa”
Bakiga nuko bigaragara rwose ko
ABESC : Association
hari itandukanirizo des Bahutu
ridasubirwaho Evoluant
ry’intego, pour hagati
ikerekezo la
Suppression
y’igice cy’Abahutu des Castes imyumvire ya poritiki
n’ik’igice cy’Abatutsi»,
ACR : Association
itandukanye y’ibyo des Cultivateurs
bice byombi: du Rwanda
Abatutsi barishakira ubwigenge
bucagase n’ubwigenge
ADP : Alliance bwuzuye mu wa 1960-1962,
Démocratique des Peuplesariko Abahutu
ER
ADR EDUDVKDND: Alliance pour la Démocratie et la PX 5ZDQGD
NR ©X %XELULJL EZDED EXJLNRUHUD
mu gihe kiringaniye»; AbatutsiNationale
Réconciliation barashaka gukomeza imirwano
(mu rwego rw’iyatangiye kuva mu wa 1959) naho Abahutu bo
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
barishakira gusubira ku mirimo yabo. Abatutsi ntibashaka
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
JXWDND]DXEXWHJHWVLEZDERNDQGL$EDKXWXQ·$EDWXWVL©QXEZR
hari uwakwibeshyaLibération
arebye du Congo-Zaïre
ukuntu ingo zabo zisobekeranye muri
AGOA
teritwari zimwe: African
n’ukuntu Growth
bagiye and Opportunity
bashyingirana, Actni ibihugu
ariko
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
bibiri muri Leta imwe» . Imibanire n’imikoranire by’Abahutu
418
Q·$EDWXWVL
AIMO ELUDVDED
: AffairesNRIndigènes
©EDWXUD PX ELFH ELELUL ELWDQGXNDQ\H
et Main-d’oeuvre
bitabaye ibyo :hari
AJER ubwoko bumwe
Association muri ubwo
de la Jeunesse bwombi buzazima
Estudiantine
mu nyungu z’ubundi»419. Imibanire hagati y’Abahutu n’Abatutsi
Rwandaise
ntishobora kubaho. Ubutagondwa bwa Runari ntibushobora
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
gushira: ni ngombwa ko habaho igipande kihariye ubwo
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
butagondwa bwisanzuramo.
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR
Gushyiraho ibice : Association
(by’imiturire)des Musulmansntibigomba
bitandukanye au Rwanda gufatwa
ANT : Assembléemu
nk’ivangura nk’iryabaye Nationale
kwiharira de byose
Transitionby’Abatutsi mu
mashuri no mu(Transitional
bundi buzimaNationalbusanzwe. Ntawushaka gukosoza
Assembly)
ivangura
APADEC irindi vangura, ahubwo ni uburyo
: Association du Parti Démocrate Chrétien nyakuri bwo
kwimakaza amahoro y’Abanyarwanda no kwishyira ukizana kwa
APR : Armée Patriotique Rwandaise
EXULELFHELWX\HLJLKXJX.XUHPDL]R©]RQHªQLE\RELÀWHDNDPDUR
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
kurusha kubirekera uko byamye bimeze mu miturire isanzwe»420.
Imibanire hagati Rwandais
y’Abahutu n’Abatutsi ntishobora kubaho.
APROCOMIN: Association
Ubutagondwa bwa Runari ntibushobora des Commerçants gushira: ni Indigènes
ngombwa ko
APROSOMA
habaho igipande : Association
kihariye ubwopourbutagondwa
la Promotion Sociale de la
bwisanzuramo.
Masse
ARD
416
Jya mbere, no : Alliance
3, pour
27 Ugushyingo 1959,leJya
Renforcement de la
mbere, no 5, Mutarama 1960
417
Jya mbere, no 3, 27 Ugushyingo
Démocratie 1959, p.2
418
.XUHEDXUZDQGLNRUZ¶DEDJDUDJXE¶LEZDPLLKDNDQDXEXYDQGLPZHEZ¶$EDKXWX
ARDHO : Association Rwandaise
Q¶$EDWXWVL L\R Q\DQGLNR KDUL DEDQWX ED\LEHVK\XMHpour
DULNR la
QWDDéfense
F\R ,QDPDdes
1NXUX
Droits de l’Homme
\¶,JLKXJX\D\LYX]HKRNDQGLDUL\R\DUL\DQGLNLZH
Jya mbere, no 3,
AREDETWA
419
27 Ugushyingo 1959,
: Association pour p.2 le Relèvement
420
Jya mbere, no 3, 27 Ugushyingo 1959, p.3
Démocratique des Batwa
390
v
Ubwigenge bwa buri gice AND
ACRONYMS (cy’Abanyarwanda)
ABBREVIATIONS ariko bakagira
urwego rw’ubumwe bahuriraho, bumvikanyeho
___________________________________ ku bushake,
buruta imibanire ku ngoma ya” gihake itagira gikosora”. Kurekera
buri
A.A. gice uburenganzira bwo kwiteza imbere uko bubishaka, ni
: Archives Africaines
yo poritiki yo guha buri gace kwishyira akizana, igice k’igihugu
A.G. : Assemblée Générale
cyaharirwa Abatutsi ni : u Bugesera, u Rukaryi, u Buganza
ABAKIteritwari: Alliance
(muri ya Kigali),des Bakiga
teritwari ya Kibungo n’u Mutara.
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Iyo hakozwe isuzuma Suppression des Castes
rigereranya porogaramu z’amashyaka ya
ACR
poritiki, : Association
bigaragara neza ko izo desporogaramu
Cultivateurs zisadu 421
. Rwanda
Itandukaniro
rigaragara
ADP gusa mu Démocratique
: Alliance birebana n’ubwigengedes Peuples bucagase na
independansi.
ADR : Alliance pour la Démocratie et la ako kanya
Unar yashakaga independansi
kandi nta mananiza: Réconciliationiryo shyaka
Nationaleryamaganaga igitekerezo
cyose cy’ubwigenge bucagase bwaba burangwa no “gukomeza
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
gukorana n’Ababirigi”, byaba mu by’ukuri ari ugukomeza
AFDL
intambara idashira : Alliance des Forces
yarangwa Démocratiques
n’ubwicanyi pour la
bugenda bugaragara
n’amacakubiri Libération
mu Banyarwanda. du Congo-Zaïre
Andi mashyaka yashakaga ko
AGOA
mu : Africankuba
gihugu habanza Growth and Opportunity
“demokarasi» 422
. GiteraAct yerekanaga
$,'6
ko ubwigenge$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
bivuga kimwe no kwirukana abazungu maze
hakagarurwa
AIMO ubutegetsi bw’agahato,
: Affaires Indigènes et gukandamizwa
Main-d’oeuvren’ubugome
bwa
AJER gatutsi :. Association de la Jeunesse Estudiantine
423
Rwandaise
Nyuma yo kwemerwa kw’amashyaka menshi, yatangiye
ALIR
kwiyamamaza. : Armée
Disikuru deyaLibération
Unar yari iyo dukwamagana
Rwanda ubukoroni,
AM/AP
kandi muri mitingi : Arrêté
zayoministériel/
nk’iyo ku wa 13 Arrêté
Nzeriprésidentiel
1959, i Nyamirambo,
AMR
abakuru bayo: bavugaga
Association des Moniteurs
ubumwe du Rwanda
bw’Abanyarwanda, ubwigenge
AMUR
bucagase na : Association des Musulmans au Rwanda
indepandansi 424
. Rugikubita Unar yagize abayoboke
benshi
ANT mu :baturage
Assemblée b’ingeri zose kubera
Nationale disikuru yayo no
de Transition
kubera ko abenshi mu bashefu n’abasushefu
(Transitional National Assembly) bari bayobotse
iryo shyaka. Uwitwa R. Lemarchand avuga ko uko kwitabirwa
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
cyane bya Unar byaterwaga n’amagambo yo guharanira igihugu
APR : Armée Patriotique Rwandaise
yavugaga arimo umugambi wo guhuriza hamwe Abanyarwanda
APROBAMI
ngo bashobore : Association
kwiteza imbere desmuriPartis Monarchistes
byose 425
.
Rwandais
Iyo myitwarire ya
APROCOMIN: Unar yaje kurwanywa
Association n’ubutegetsi
des Commerçants bw’Ababirigi
Indigènes
n’igice kimwe cya Kiriziya Gatorika.
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de Ubwo butegetsi bwakoze
la
uko bushoboye kose ngo buce intege iryo shyaka : Urugero,
Masse
guhindurirwa aho batwara, nubwo bitashyizwe mu bikorwa,
ARD
abashefu batatu : Alliance
bakomeye pourmuri le Renforcement
iryo shyaka (Mikayirede la Kayihura,
Démocratie
421
5H\QWMHQV3op.cit., p.255
ARDHO
422 : Association Rwandaise pour la Défense des
1NXQGDEDJHQ]L)op cit., p.93
423 Droits de l’Homme
0LWLQJL\RNXZD1]HUL
6RPDFRPSWHUHQGX\¶L\RPLWLQJL\DWDQ]ZHQD/1GD]DUR
AREDETWA : Association pour le Relèvement
424
425
Lemarchand R., 1970, op.cit., p.158.
Démocratique des Batwa
391
v
3HWHUR0XQJDUXULUHQD.LUL]RVLWRPX5ZDQJRPEZDED]LUDNXED
ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
baritabiriye mitingi za Unar kandi ari abakozi ba Leta426. Kuri
___________________________________
bo ibyo bintu byombi byashoboraga kubangikana (bashingiraga
ku itegeko teka
A.A. no 64/AIMO).
: Archives Africaines
A.G. : Assemblée Générale
Mbere yo kwica abakuru ba Unar n’abayoboke bayo b’ibanze,
ABAKI : Alliance des
ubutegetsi bw’Ababirigi Bakigagukoresha uburyo bwinshi
bwabanje
ABESC
bwo kuburizamo : Association des Bahutu
mitingi za Unar. Evoluant pour
Ndetse n’abayobozi la
ba Kiriziya
Suppression des Castes
JDWRULND0XVHQ\HUL$%LJLUXPZDPLQD0XVHQ\HUL$3HUUDXGLQ
ACR
bihanangirije :abayoboke
Association babodes Cultivateurs
babasaba du Rwanda
kwitondera iryo shyaka,
EDULVKLQMD ©JXVKDND
ADP : AllianceNZLKDULUD LVK\DNDdes
Démocratique U\RPeuples
JXNXQGD LJLKXJX
no
ADR kuvuga ko : Alliance pour la Démocratie et la b’igihugu» .
abatari abayoboke baryo ari abanzi 427
KR]HELJDPXLVHPLQDUL]DDPLFDOHV]¶DEDKR]HELJDQD]DVHULNHUL]¶XPXFRDPDNRSH-
Démocratique des Batwa
392
v
ko ari yo yagize uruhare AND
ACRONYMS runiniABBREVIATIONS
mu gukwirakwiza inyigisho
Q·XEXWXPZDE\D3DULPHKXWX 430
.
___________________________________
A.A.¾Imvururu zishingiye
: Archives ku moko na poritiki zo mu
Africaines
Gushyingo 1959
A.G. : Assemblée Générale
ABAKI
Imvururu : Alliance
zishingiye kudes Bakiga
moko na poritiki zo mu minsi 15 ya
ABESC : Association
mbere y’Ugushyingo 1959, zabaye des Bahutu
igiheEvoluant pour la
hari umwuka mubi
mu bantu no Suppression
muri poritiki: des Castes bwa gikoroni ntibwari
ubutegetsi
ACR
bucyumvikana : Association
n’abayobozides Cultivateurs du
b’Abanyarwanda Rwandamuri
n’ibwami;
za
ADPmitingi amashyaka ya poritiki yaratukanaga;
: Alliance Démocratique des Peuples za taragiti
zishyushya
ADR imitwe y’abantu zafataga
: Alliance pour la Démocratie abatari mu mashyaka
et la
amwe nk’abanzi, kutumvikana Nationale
Réconciliation hagati ya Unar n’andi mashyaka
na byo byatumaga ibintu byenda guturika.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL
Urugomo rw’abasore : Alliance ba des Forces
Unar, sushefuDémocratiques
D. Mbonyumutwa pourumwe
la
Libération du Congo-Zaïre
PXED\RER]LED3DUPHKXWX\DNRUHZHPX%\LPDQDUZDEDDULUZR
AGOA intandaro
rwabaye : African Growth
y’inkongi and Opportunity
y’umuriro. Act yishwe
Impuha z’uko
$,'6
zakwiriye Ndiza$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
yose . Habanje kwirukanwa Abatutsi bo mu
431
turere
AIMO two hagati n’Amajyaruguru
: Affaires Indigènes et y’uMain-d’oeuvre
Burengerazuba, bikozwe
n’insoresore
AJER z’abaperimehutu,
: Association de lahanyumaJeunesse hatangira kuba ibitero
Estudiantine
byo kwirwanaho by’abari bashyigikiye ubwami n’abayoboke ba
Rwandaise
Unar mu Magepfo y’igihugu. (reba ikarita no 12)
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
(Transitional National Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Rwandais
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Masse
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
UDWLYHDPDVK\LUDKDPZH\¶8PXWLPD0XWDJDWLIXDPDNRUDUL\¶DEDULPXQ¶DEDQ\HVKXUL
]DFURLVDGHV]¶LJLWDPERF\¶8NDULVLWL\D
Démocratie
430
0XVDQJDPIXUD 6 /D SURSDJDQGH GX 0'5 3$50(+878, mémoire de licence,
UNR-Ruhengeri, 1987, pp. 27-36. Rwandaise pour la Défense des
ARDHO : Association
431 Droits de l’Homme
.XJH]DQ¶X\XPXQVLQWLKDUDNRUZDXEXVKDNDVKDWVLEXJDUDJD]DXUXKDUHUZ¶LQ]HJR
]¶$EDELULJLPXJXNZLUDNZL]DLELKXKDQRJXWDQJDDPDNXUXDSIX\HPXJXNRUHVKDDED-
AREDETWA : Association pour le Relèvement
ULEDKDQJDQ\HPX5ZDQGD
Démocratique des Batwa
393
v
Ikarita ya 12: Imvururu AND
ACRONYMS zishingiye ku moko na Politiki
ABBREVIATIONS
hagati ya 1959 - 1962
___________________________________
QRYHPEUH&RPSWHVUHQGXV]DEDDGLPLQLVLWDUDWHULEDWHULWZDUL]LVKLPDQJLUDLE\R
Démocratique des Batwa
394
v
Q·,PDQDµD]DJXKDEZDLPSHWDQD3HUH]LGD+DE\DULPDQDWDULNL
ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
ya 5 Nyakanga___________________________________
1982.
Koroneri
A.A. Logiest yahise ashyiraho
: Archives Africainesvuba na bwangu umurongo
wa poritiki yagombaga gukurikiza. Mu gihe hari hateganijwe
A.G. : Assemblée Générale
uruzinduko rwa Minisitiri wa Koroni De Schrijver, Koroneri
ABAKI afatanije
Logiest : Alliance desLudoviko
na Majoro Bakiga Marlière wamufashaga mu
ABESC bukuru
buyobozi : Association des Bahutu
bw’ingabo kandi Evoluant
wari waravuye pourgikuru
ku kicaro la
Suppression
k’ingabo za Kongo des Castes
i Léopordville, aho yari azwi nk’umuhanga
ACRkurwana: intambara
mu Associationyades Cultivateursyakoze
kinyeshyamba, du Rwanda
inyandiko
yerekana
ADP uko: ibintu byari
Alliance byifashe tariki
Démocratique des30Peuples
Ugushyingo 1959
kandi
ADR inerekana
: Alliance pour la Démocratie et lamu minsi iri
gahunda y’ibigomba gukorwa
imbere. Iyo nyandiko irashimishije
Réconciliation kuko Logiest nk’umusirikare
Nationale
mwiza yerekana gahunda izakurikizwa ngo akemure ikibazo
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
cy’amakimbirane yari mu Rwanda.
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Iyo nyandiko ivuga Libération du Congo-Zaïre
ko ubutegetsi bwa cyami bushingiye kuri 15%
AGOA
by’abaturage : African Growth
butagishoboye and Opportunity
kuvugururwa. Abenshi Act
mu baturage
$,'6
(Abahutu) $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
barashaka ubutegetsi bwa demokarasi n’ubwami
buganje:
AIMO kandi ni ngombwa
: Affaires Indigènes gukora ibyo abo bantu benshi
et Main-d’oeuvre
bifuza
AJER no kubaha uruhare rubakwiye
: Association de la Jeunesse mu buyobozi. Ishyaka rya
Estudiantine
Unar rigomba kubuzwa imikorere, harwanywa abayoboke baryo
Rwandaise
bitwaje intwaro, kimwe n’umwami kuko ari ikimenyetso gikomeye
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
cy’ubwami433. Koroneri Logiest yavugaga ko umwami Kigeri V azaba
AM/AP
iteka ikibazo kuri : Arrêté ministériel/
demokarasi: uburereArrêté présidentiel
bwe bushingiye ku myumvire
AMR
irwanya demokarasi, : Association
akikijwedes kandiMoniteurs du Rwanda
n’intagondwa za Unar. Logiest
AMUR
yemeraga ko : Association
hashobora kuvuka des Musulmans au Rwanda
ikibazo “umwami aramutse
ANT
ahungiye” Uganda: : Assemblée
hashobora Nationale
gutegurwa de Transition
ibikorwa by’iterabwoba
bihungabanya (Transitional
u Rwanda, National bigakorwaAssembly)
n’impunzi z’Abatutsi
zahungiyeyo.
APADEC Ibyo bigatuma u Bubirigi
: Association du Parti Démocrate buyoboza u Rwanda
Chrétien ingufu
za gisirikare, bikaba byabutesha ikizere imbere ya Loni.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Kuki Koroneri Logiest yari abogamiye ku ruhande rwo kurwanya
Unar? Avuga koRwandais yabitewe n’ uko iryo shyaka ryashakaga amaboko
APROCOMIN: Association
mu mashyaka yo muri Kongo desnoCommerçants
muri Loni ngoIndigènes
rishyigikirwe
APROSOMA : Association pour
NX UZHJR PSX]DPDKDQJD NDQGLla Promotion Sociale
NR U\DUL ULÀWH de la \R
JDKXQGD
kuburizamo andi Masse mashyaka ya poritiki rikoresheje iterabwoba
no
ARD gushora abantu bibaye
: Alliance pour ngombwa mu mvururu
le Renforcement de zo
la kurwanya
Ababirigi434. Démocratie
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
433
Droits de l’Homme
/HIqYUH3HW-1/HVPLOLWDLUHVEHOJHVHWOH5ZDQGD%UX[HOOHV(GL-
tions Racines, 2006,
AREDETWA : Association pp.52-53. pour le Relèvement
434
Ibidem, p.53.
Démocratique des Batwa
395
v
Uburyo Koroneri Logiest yatekerezaga
ACRONYMS gukoresha ngo agarure
AND ABBREVIATIONS
ubutegetsi bw’umwami muri ya gahunda poritiki ye bwari ubu:
___________________________________
gukoresha imvugo ze bwite nk’igikoresho k’ikwizabitekerezo,
kugumisha
A.A. umwami
: Archivesi Kigali no kumwumvisha ko kwiteranya
Africaines
n’ubutegetsi bw’u Bubirigi ari ukwiyahura. Yashakaga kandi
A.G. : Assemblée Générale
kugenda asimbuza abashefu n’abasushefu abantu bashyigikiye
ABAKI
ubutegetsi : Alliance
bwa des Bakiga
gikoroni, guhana yihanukiriye abazana
ABESC : Association des
iterabwoba no gukura mu butegetsi Bahutu EvoluantUnar,
abashyigikiye pour gutera
la
Suppression
inkunga z’amafaranga, des Castes
iza poritiki n’iz’ubuyobozi amashyaka
ACR (uretse: Association
yandi des Cultivateurs
Unar), gushyiraho du Rwanda
urwego rw’ikwizabitekerezo
rukuriwe
ADP n’abantu
: Alliancebabishoboye,
Démocratiquebakavuga
des Peuples kuri byose,
bagakoresha
ADR radiyo, ibinyamakuru, sinema,
: Alliance pour la Démocratie et la taragiti, udutabo,
n’abantu benshi bazenguruka hirya
Réconciliation no hino, amafoto n’ibindi.
Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Koroneri Logiest kandi yateganyaga ko Minisitiri wa Koroni
AFDL azagirana
ubwe : Alliance des Forces
umubonano Démocratiques
bwite n’abashinzwepour la
imirimo
y’iby’ububanyi Libération
n’amahanga dui Congo-Zaïre
Bugande no muri Tanganyika
AGOA
n’abategetsi : African Growth
b’abakoroni and Opportunity
b’Abongereza. BagahinduraActimyifatire
$,'6
n’imyitwarire $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
yabo ku Bubirigi kuko ibyo bihugu byashoboraga
kuba
AIMO ibirindiro “by’intagondwa”,
: Affaires Indigènes et abakozi b’Ababirigi bo mu
Main-d’oeuvre
by’ububanyi
AJER n’amahanga
: Association muri ibyo
de la bihugu Estudiantine
Jeunesse bagombaga guhabwa
ingufu. Tuzabona ko iyo gahunda yakurikijwe yose uko yakabaye.
Rwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Koroneri Logiest yakiriye minisitiri wa Koroni i Kigali avuga
AM/AP
ko ashimishijwe: Arrêté ministériel/
cyane na poritiki Arrêté présidentiel
ikurikizwa. Nyuma y’urwo
AMR
ruzinduko : Association
Koroneri desyatijwe
Logiest Moniteurs du Rwanda
u Rwanda, mu gihe
AMUR
cyagombaga :kumara
Association
amezides Musulmans
atandatu au Rwanda
ngo akore imirimo ya
ANT
JLVLYLUL : Assemblée
\LWZD 5H]LGD ZD Nationale de Transition
JLVLYLUL XGDVDQ]ZH DÀWH XEXEDVKD
EXGDVDQ]ZHNDQGLEXGDÀWHLNLEXNXPLUD
(Transitional National Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
Kugira ngo agere ku ntego ze, hakoreshejwe uburyo bwinshi
APR : Armée Patriotique Rwandaise
kugira ngo abashe kuvana burundu ishyaka rya Unar muri
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
poritiki no kuvana Abatutsi ku buryo bushoboka bwose mu
nzego za poritiki Rwandais
nshya.
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA
0X : Association
ELQWX E\LQVKL pourNXJLUD
E\DNR]ZH la Promotion Sociale deLEDVKH
QJR 3DUPHKXWX la
kugera ku butegetsi,
Masse icya mbere cyabaye gusimbuza umubare
mwinshi
ARD w’abashefu,
: Alliancen’abasushefu b’Abatutsi, de
pour le Renforcement bagasimburwa
la
Q·DED\RERNH ED 3DUPHKXWX
Démocratie QD $SURVRPD 1\XPD \·LPYXUXUX
z’Ugushyingo, abashefu 23 (kuri 45) n’abasushefu 158 (kuri
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
489) ntibari bakiri ku mirimo yabo kuko bari barahagaritswe
ku rwitazo rw’uko Droits debarashoje
baba l’Hommeimvururu iwabo, barahunze,
AREDETWA
barishwe, : Association
barasenyewe pour lebarafunzwe.
cyangwa Relèvement Mu butumwa
Démocratique des Batwa
396
v
yagejeje ku Banyarwanda
ACRONYMStariki ANDyaABBREVIATIONS
23 Ukwakira 1959, Koroneri
Logiest yasobanuye impamvu habaye izo mpinduka zose muri aya
___________________________________
magambo:” Mu ntara nyinshi hagabanye abashefu n’abasushefu
b’Abahutu
A.A. bashyiriweho kuba bahagaze mu myanya y’abashefu
: Archives Africaines
n’abasushefu b’Abatutsi bahategekaga. Ibyo ariko ntibyagiriwe
A.G. : Assemblée Générale
kugirira nabi Abatutsi. Ahubwo byagiriwe kugirira neza Abahutu
ABAKI muri : izo
biganje Alliance
ntara des Bakiga
kandi bakaba bamaze iminsi basaba
ABESC : Association des
gutwarwa na benewabo b’Abahutu” Bahutu435 Evoluant pour la
. Umwami yagerageje
kwamagana icyo Suppression des Castesn’amategeko ariko biba
gikorwa kinyuranyije
ACR
iby’ubusa: : Association
ingingo y’itegekodes
tekaCultivateurs du Rwanda
ryo mu wa 1952 ryamuhaga
ububasha
ADP bwo gushyiraho
: Alliance abashefu n’abasushefu.
Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Icyo kemezo cyari intambwe ikomeye mu migendekere y’igihugu.
Réconciliation Nationale
Kuko muri uko gushyiraho abatware bashya, ubutegetsi mbirigi
AEC
bwahaga : Agglomeration
abayobozi Extra-Coutumières
bashya n’amashyaka yabo uburyo bwo
AFDL : Alliance des Forces
gukwira mu gihugu cyose no gushinga Démocratiques
imizi ikomeye pour la
aho bitari
gushoboka mbereLibération du Congo-Zaïre
y’icyo kemezo.
AGOA : African Growth and Opportunity Act
¾Itangazo rya guverinoma ryo ku itariki ya 10
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Ugushyingo 1959
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
Mbere
AJER y’imvururu, Leta de
: Association mbirigi yari yarohereje
la Jeunesse Estudiantine komisiyo
y’umurimo, tariki ya
Rwandaise 16 Mata 1959, yari yaje muri Ruanda-
Urundi kuhakorera anketi nini ku miterere ya teritwari n’ibyifuzo
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
by’abaturage. Raporo ya komisiyo yashyikirijwe Leta tariki ya 2
AM/AP
Nzeri : Arrêté rya
1959. Itangazo ministériel/
Leta ryo ku Arrêté
itarikiprésidentiel
ya 10 Ugushyingo
AMR : Association des Moniteurs
1959 ryari rishingiye kuri iyo Raporo ya komisiyo du Rwanda y’umurimo
AMUR
yatungaga : Association
agatoki ku mpinduka des Musulmans
nyinshi zikwiye au Rwandagukorwa ku
ANT rwa poritiki
rwego : Assemblée Nationale
n’imiyoborere. de Transition
Leta Mbirigi yatangaga gahunda
irimo ibice bibiri: gushyirahoNational
(Transitional za Leta muriAssembly)teritwari zikagenda
zigira
APADEC buhoro buhoro ubwigenge bwaguye, hanyuma
: Association du Parti Démocrate Chrétien imikoranire
ya
APR za teritwari zombi igasigara
: Armée Patriotique gusa ku birebana n’amafaranga
Rwandaise
na gasutamo no ku bindi bintu bimwe na bimwe bya tekiniki.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Za sheferi zari guhinduka inzego z’ubuyobozi gusa, ntizibe iza
poritiki, susheferi Rwandais
zikagurwa zigahinduka za komini, umwami
APROCOMIN:
agasigara aganje Association
gusa ntagedes mu Commerçants
bya guverinoma Indigènes
kandi akaba
APROSOMA
hejuru : Association
y’amashyaka: akagirapour la Promotion
ububasha bwo gushinga Sociale de la
amategeko
afatanije n’Inama Masse
Nkuru y’Igihugu. Kandi hakagomba guhuzwa
vuba
ARD inzego z’imiyoborere
: Alliance pour nyarwanda n’iza gikoroni,
le Renforcement de abenegihugu
la
bakagira uruhare runini
Démocratie mu nzego zifata ibyemezo 436
.
ARDHO
435 : Association Rwandaise pour
,WDQJD]RU\D%ZDQD5H]LGDZLKDUL\HZ¶X5ZDQGDQ o la Défense des
ULWDQJLZHL.LJDOLNXZD
8NXER]D Droits de l’Homme
436
0LQLVWqUHGHVFRORQLHVGpFODUDWLRQGXJRXYHUQHPHQWVXUODSROLWLTXHGHOD%HO-
AREDETWA : Association pour le Relèvement
JLTXHDX5XDQGD8UXQGLSURQRQFpHGHYDQWOHVFKDPEUHVOHQRYHPEUH
Démocratique des Batwa
397
v
Hahita hagaragara rugikubita
ACRONYMS AND koABBREVIATIONS
itangazo rya guverinoma risa
n’iriteganya ubwigenge bucagase na indepandansi mu gihe cya
___________________________________
vuba. Ariko u Bubirigi bwashyiraga imbere inkumirizi: ntibwari
bwiteguye kuva mu Rwanda igihe cyose ibyo bihugu bizaba
A.A. : Archives Africaines
bikiri inyuma mu bukungu. Unar yakiriye nabi itangazo rya Leta
A.G. : Assemblée Générale
mbirigi cyanecyane kuko ritagaragaragamo igihe giteganirijwe
ABAKI ku bwigenge.
kugera : Alliance des
NahoBakiga
ku mashyaka y’Abahutu, iryo
ABESC ryakuragaho
tangazo : Association des Bahutu
burundu Evoluant
icyo yitaga “ingoma pour
ya la
cyami
n’irondabwoko Suppression
bwa gitutsi”437des
. Mu Castes
by’ukuri iryo tangazo ryari
rije
ACRkoroshya: ibintu ariko des
Association ryajeCultivateurs
ritinze kandi duibikorwa
Rwandabyari
bimaze
ADP gukorwa byerekanaga ko u Bubirigi
: Alliance Démocratique des Peuples bubogamye mu
gufata ibyemezo.
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation
6KHIHUL QD VXVKHIHUL Nationale
ELPD]H JXKDEZD 3DULPHKXWX XEX\RER]L
AEC gikoroni: Agglomeration
bwa bwatangiye guhindura Extra-Coutumières
n’izindi nzego: Inama
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques
Nkuru y’Igihugu yasimbujwe Inama Idasanzwe y’Agateganyo, pour la
hanatangira amatora Libération nubwo Unar yabyamaganaga. Abagize
du Congo-Zaïre
Inama
AGOA y’Agateganyo
: African Growth and n’itegeko
bashyizweho Opportunity tekaAct
no 221/51
ryo ku wa 6 Gashyantare 1960. Bagizwe umunani ngo buri
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
shyaka ryose mu manini rishobore guhagararirwa n’abantu
AIMO Umwami
babiri. : Affaires Indigènesnaet murumuna
yahagarariwe Main-d’oeuvre we Ruzibiza.
AJER zayoborwaga
Inama : Association de la Jeunesse
n’adiminisitarateri Estudiantine
Bovy. Inama Idasanzwe
y’agateganyo yashatseRwandaise kujya igenzura imikorere y’umwami no
ALIR
kumusimbura : Armée de Libération
mu butegetsi bwe. Biba duimpamvu
Rwandayuko umwami
yamagana
AM/AP ibyo bitekerezo byayo, bivamo gutana
: Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel burundu hagati
\HQ·XPXWZHZDULZLVK\L]HKDPZHZDULXJL]ZHQD3DULPHKXWX
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
Aprosoma na Rader.
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT ¾Amatora : Assemblée
ya KominiNationale de Transition
(Transitional National Assembly)
APADECya komini
Amatora : Association du Parti Démocrate
yari yarateganijwe Chrétien teka
mu rwego rw’Itegeko
ryo
APR ku wa 14 Nyakanga 1952 n’urw’itangazo
: Armée Patriotique Rwandaise rya Leta mbirigi ryo ku
itariki
APROBAMI ya 10 Ugushyingo
: Association 1959. desUnar yasabye
Partis ko yasubikwa igihe
Monarchistes
cy’amezi atatu kubera imvururu zo mu Gushyingo n’ubutegetsi
Rwandais
bw’igihe kidasanzwe igihugu cyarimo. Raporo y’intumwa za Loni
APROCOMIN:
na Association
yo itanga igitekerezo kimezedesnk’icyo.
Commerçants
U Bubirigi Indigènes
buracyanga
APROSOMA
kandi bwari :bwarashyize
Associationayo pourmatora
la Promotion
mu kwezi Sociale
kwa de la
Kamena
1960. Unar ibibonye, Masse yivana mu Nama idasanzwe y’agateganyo,
ARD
inatangaza ko: Alliance pour
itazitabira le Renforcement
ayo matora ya komini438de . la
Démocratie
Amatora ya komini
ARDHO yabanjirijwe
: Association na gahunda
Rwandaise pour y’ubuyobozi
la Défensembirigi
des
\R NXERJDPLUD NX PXJDUDJDUR NX UXKDQGH UZD 3DUPHKXWX
Droits de l’Homme
437
AREDETWA : Association pp.
1NXQGDEDJHQ]L)op.cit., pour121-123.
le Relèvement
438
5XGLSUHVVH, noMXLQS
Démocratique des Batwa
398
v
bubuza abaturage kwitabira
ACRONYMS ANDUnar. Rezida avuga mu itangazo
ABBREVIATIONS
ati: “reka mbereke urugero rw’umutwe uciye mu nzira itagira
___________________________________
DPDNHPZD8ZRPXWZHZLWZD3DUPHKXWXXPXWZHXUHQJDQXUD
Abahutu)”439. Uko kubogamira ku ruhande rumwe k’ubutegetsi
A.A. : Archives Africaines
mbirigi kwaje kwigaragaza neza mu byemezo byafashwe byo
A.G. : Assemblée Générale
guhana abangaga ayo matora. Rezidansi yateje icyuka kibi
ABAKI kijyanye
bikabije : Alliance des Bakiga
n’ibikorwa by’urugomo byakorerwaga akenshi
ABESC rya Unar
ishyaka : Association
n’abayobokedesbayo.
Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
Abo
ACR bantu bitwaga ba “gashakabuhake”
: Association des Cultivateursbikubiye
du Rwandaubutaka
bwose,
ADP bakandamizaga abagaragu n’abagerewa
: Alliance Démocratique des Peuples babo, abashefu
n’abasushefu babi, babonaga mu buyobozi bwabo uburyo bwo
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
gukandamiza abaturage”440. Iryo totezwa ryatumye ishyaka rya
Rader na ryo Réconciliation Nationalery’amashyaka yishyize
riva mu ishyirahamwe
AEC
hamwe : Agglomeration
mbere y’amatora ya Extra-Coutumières
komini igira ngo yerekane ko
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
\DPDJDQ\HLF\R\LWDJDLWHUDEZREDU\DSRULWLNL\D3DULPHKXWXµ
Libération du Congo-Zaïre
Amatora
AGOA ya komini yabaye
: African hagati
Growth andy’itariki ya 18 Kamena
Opportunity Act n’iya
30 Nyakanga 1960. Hatorwa ba burugumesitiri n’abajyanama
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
3DUPHKXWXLERQDE\·DPDMZL\DERQHWVH$ELIDVKH
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
EDEDNXLMDQD3DUPHKXWXLKLWDLIDWDLW\RXEX\RER]LKDÀ
AJER
bw’amakomini : Association de la
yose y’igihugu, ibaJeunesse Estudiantine
ifashe ubutegetsi bwa poritiki
Rwandaise
ku rwego rw’ibanze. Hari abakeka ko iryo shyaka ritari kubona
ALIR rubuga: rwose,
urwo Armée iyo
de Libération
ishyaka ryaduUnarRwanda
rijya mu matora.
Kubogama
AM/AP bigaragara k’ubuyobozi mbirigi muri ayo matora yose
: Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
biyabuza
AMR kwitirirwa demokarasi.
: Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
Uwo mwaka, tariki ya 18 Ukwakira 1960, Rezida udasanzwe
ANT
yasohoye : Assemblée
itegeko Nationale
teka no 221/275 de Transition
rishyiraho Inama y’Igihugu
(Transitional National Assembly)
y’abantu 48 na Leta y’agateganyo. Inama Idasanzwe y’agateganyo
APADEC Rezida
iraseswa. : Association
udasanzweduashinga
Parti Démocrate Chrétien wari
Gerigori Kayibanda
3HUH]LGD
APR ZD 3DULPHKXWX NXED DUL ZH
: Armée Patriotique Rwandaise XVK\LUDKR JXYHULQRPD
y’agateganyo.
APROBAMI : Yari igizwe n’abaminisitiri
Association 10 n’abanyamabanga
des Partis Monarchistes
ba Leta 11, harimo abazungu 10 n’Abanyarwanda 11. Ibyari
Rwandais
NXEX]D 3DUPHKXWX NXM\D PX Q]HJR ]R KHMXUX E\RVH E\DUL
APROCOMIN:
bimaze kuvaho.Association des Commerçants
Ariko mu birebana Indigènes
n’amategeko, uko ibintu
APROSOMA
byose biteye :hari
Association pour lakurusha
harimo urujijo PromotionukoSociale de la
byagaragaraga.
Impamvu nukoMasse guverinoma yari imaze kujyaho yari iy’umwami,
ARD
kandi umwami : Alliance pour le Renforcement
yari yaramaganye de la avuga ko
ibyakorwaga byose
binyuranyije n’amategeko
Démocratie ndetse yari yaragombye kuva mu
gihugu
ARDHO guhera muri KamenaRwandaise
: Association 1960441. pour la Défense des
439 Droits de l’Homme
,WDQJD]RQRU\D5pVLGHQWVSpFLDOZ¶X5ZDQGDNXZD*DVK\DQWDUH
&LUFXODLUHjODSRSXODWLRQGXWHUULWRLUHG¶$VWULGDMXLOOHWSS
AREDETWA : Association pour le Relèvement
440
441
1NXQGDEDJHQ]L)op .cit., p. 322.
Démocratique des Batwa
399
v
ku matora y’Inteko
ACRONYMS
¾Impaka Inshinga amategeko:
AND ABBREVIATIONS
___________________________________
Amatora y’Intego Ishinga amategeko yabanjirijwe n’ibintu
byinshi
A.A. byo kugerageza gukemura mu mahoro intugunda zari
: Archives Africaines
mu Rwanda. Abanyaporitiki b’Abanyarwanda, abahagarariye
A.G. : Assemblée Générale
Leta mbirigi, n’intumwa za Loni, zazaga mu Rwanda bahuye
ABAKI nyinshi,
inshuro : Alliance
urugero des
ni Bakiga
nko mu nama yabereye ku Gisenyi
ABESC : Association des
no mu biganiro byakorewe Ostende. Bahutu
Loni Evoluant pour
na yo yatoye la
ibyemezo
Suppression
byinshi ariko izo des cyo
nzira zose nta Castes
zagezeho. Ahubwo habaye
ACR : Association
ihirikabutegetsi y’i Gitarama.des Cultivateurs du Rwanda
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
Ibiganiro
ADR byo :ku Gisenyipour
Alliance (tariki
laya 7 kugeza ku
Démocratie et ya
la 14 Ukwakira
1960) byahuje Réconciliation
abantu 6 bahagarariye
Nationaleguverinoma y’agateganyo
Q·LQWXPZD ]·DPDVK\DND KDULPR ER PXUL 3DULPHKXWX
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
ba Rader, na 2 ba Unar). Byari bigamije ibintu bibiri: amatora
AFDL :
y’Inteko Ishinga Alliance des Forces
amategeko, Démocratiques
no gushyiraho pourrwego
inzego mu la
Libération
rw’ubwigenge bucagase. Iyodu Congo-Zaïre
nama yari ngishwanama: ubutegetsi
AGOA
bwa gikoroni :bwashoboraga
African Growth andkuOpportunity
kwita myanzuro yayoAct cyangwa
$,'6
ntibuyiteho. $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Itariki y’Amatora y’inama nshingamategeko ntiyaje
kumvikanwaho
AIMO : AffairesUnar
kimwe, na Rader
Indigènes et byasabaga ko yakwigizwayo
Main-d’oeuvre
nyuma
AJER y’itariki ya 15 Mutarama
: Association de la1961. Ikibazo
Jeunesse cy’uko amashyaka
Estudiantine
azahagararirwa kizweho ariko nticyabonerwa igisubizo.
Rwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Unar, Rader na Aprosoma byabonaga ko uko bihagarariwe muri
AM/AP
iyo : Arrêtébyasabaga
nama bidahagije, ministériel/ Arrêté présidentiel
ko n’amashyaka mato ya poritiki
AMR : Association
\DKDJDUDULUZD 3DULPHKXWX des Moniteurs
\DQJD du Rwanda%LJHQ]H
LF\R JLWHNHUH]R
AMURUnar na
bityo, : Association des Musulmans
Rader biva muri au Rwanda
iyo nama, ibiganiro bikomeza
ANT
batayirimo. : Assemblée
Imwe Nationale
mu myanzuro de Transition
yavuyemo ni iyi: gushyiraho mu
minsi iri imbere(Transitional
inzego nshya National
mu rwego Assembly)
rw’ubwigenge bucagase,
kwemeza
APADEC ko hazabaho inteko imwe ishinga
: Association du Parti Démocrate amategeko
Chrétien n’uko
izatorwa. Inama ntiyashoboye gusubiza ibibazo byose byavutse
APR : Armée Patriotique Rwandaise
ariko uku kutumvikana byafashaga u Bubirigi bwashakaga
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
gukora ibishoboka byose ngo hataba akavuyo ahubwo bukagera
Rwandais
kuri gahunda yose bwari bwimirije imbere.
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA
Ikibazo : Association
cy’u Rwanda pourLoni
kizwe muri la Promotion
mu gihembwe Sociale
cyayodecya
la 15
k’Inteko rusange yayo. Buri buke ngo iyo nama ibe, Unar, Rader
Masse
n’umwami
ARD Kigeri V bagejeje
: Alliance pour leibyifuzo binyuranye
Renforcement n’inyandiko
de la
kuri komisiyo Démocratie
ya Loni yari ishinzwe gusuzuma ikibazo cy’aho
Ruanda-Urundi yerekera. Mu byo basabaga harimo ko u
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Bubirigi bwakwamburwa uburenganzira bwo kuba buyoboye
Droits de umutwe
Ruanda, hakavanwaho l’Hommew’ingabo n’abaparakomando
AREDETWAbigasimburwa
b’Ababirigi : Association pour le Relèvement
n’ingabo za Loni, hakavanwaho
Démocratique des Batwa
400
v
ikemezo cyafashwe cy’uko umwami
ACRONYMS afungirwa aho atuye, hakaba
AND ABBREVIATIONS
imbabazi rusange ku mfungwa za poritiki442. Amashyaka yari
___________________________________
ashyigikiwe n’u Bubirigi ntiyari ashyigikiye ibyo byifuzo. Nyuma
y’impaka
A.A. zikomeye InamaAfricaines
: Archives Nkuru ya Loni yafashe imyanzuro ibiri
ikurikira: gukoresha inama, mbere y’amatora, maze amashyaka
A.G. : Assemblée Générale
yose agahagararirwamo, ikindi nuko hazaba Kamarampaka ku
ABAKI n’ingoma
mwami : Alliance desIbyemezo
ya cyami. Bakiga bya Loni byari bibangamiye
ABESC
u Bubirigi. Ni: yo
Association des Bahutu
mpamvu bwakoze Evoluant ngo
uko bushoboye pourbitagira
la
icyo bigeraho. Suppression des Castes n’uko bwo bwari aho
U Bubirigi bwafashwaga
ACR
ibikorwa : Association
bikorerwa des Cultivateurs du Rwanda
(mu Rwanda).
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
Kugira ngo u Bubirigi buse n’ubwerekana ko bukurikiza ibyifuzo
ADRLoni, bwakoresheje
bya : Alliance pour
inama,la Démocratie et la mu mugi wa
ikuriwe na Loni,
Ostende, kuva Réconciliation
tariki ya 7 kugezaNationale
tariki ya 12 Mutarama 1961.
AECnama yahuje
Iyo : Agglomeration
amashyaka Extra-Coutumières
ya poritiki yo mu Rwanda n’u
AFDL
Burundi. : Alliance
Ingingo eshatudesni Forces Démocratiques
zo zagombaga pouritariki
gusuzumwa: la
y’amatora y’Inteko ishinga
Libération du amategeko,
Congo-Zaïreikibazo cya serivisi
zikomeza
AGOA guhurirwaho n’u
: African Growth Rwanda n’u Burundi
and Opportunity Act n’ikibazo
cy’ubwiyunge mu Rwanda.
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
3DUPHKXWX$SURVRPDQD/HWD\·DJDWHJDQ\RE\DQJDJDLVXELNZD
AJER
ry’amatora : Association
nyuma de la Jeunesse
ya Mutarama 1961. Estudiantine
Naho ku birebana
Rwandaise
n’ikibazo cy’ubwiyunge, nta kintu gishya cyari gitegerejwe
ALIR cyari cyananiranye
kuko : Armée de Libération
mu nama yo dukuRwanda
Gisenyi. Komisiyo ya
AM/AP
/RQL \DWDQJDMZH : Arrêté
Q·XNRministériel/
DEDUL EDKXMH Arrêté présidentiel
L\R QDPD EDUL EDMH EDÀWH
ibitekerezo
AMR ndakuka: “Komisiyo yavugaga
: Association des Moniteurs du Rwanda ko mu mitekerereze
y’abari
AMUR bateguye iyo nama, harimo ko iyo
: Association des Musulmans au Rwanda nama yari igamije
mbere na mbere kwemeza ko abenshi cyane mu bayigize,
ANT : Assemblée Nationale de Transition
batifuzaga ko amatora y’Inteko ishinga amategeko yigizwagayo
haba mu Rwanda (Transitional
cyangwa mu National Assembly)
Burundi, kandi ko ku bireba
APADEC
u Rwanda, kuba : Association
yarashakwaga du Parti Démocrate
gukuraho umwamiChrétien
burundu
APR
byabuzaga : Armée Patriotique
ubwumvikane ubwo ari bwoRwandaise
bwose kuri iyo ngingo”443.
APROBAMI
Inama ya Ostende, : Association
kimwe des Partis Monarchistes
n’iyayibanjirije nta cyo byagezeho.
Ariko hemejwe, binyuranije n’ibyo guverinoma y’agateganyo
Rwandais
yashakaga, ko amatora
APROCOMIN: Association y’inteko ishinga amategeko
des Commerçants azigizwayo
Indigènes
(mu mwaka wa
APROSOMA 1961).
: Association pour la Promotion Sociale de la
Masse
¾Ihirikabutegetsi ry’i Gitarama
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Avuye mu nama Démocratie
ya Ostende, Rezida wihariye yahise aha u
ARDHO : Association
Rwanda ubwigenge bucagase Rwandaise
(itegeko tekapour la Défense
no02/16 ryo kuwa des15
Droits de l’Homme
442
5XGLSUHVVHQRDRWS
AREDETWA : Association pour le Relèvement
443
1NXQGDEDJHQ]L)op.cit.,
Démocratique des pp. Batwa
375-377.
401
v
Mutarama 1961). Bivuze ko imishyikirano
ACRONYMS yakorwaga nta kamaro
AND ABBREVIATIONS
\DUL LJLÀWH NXNR LQDPD \·LJLKXJX QD /HWD \·DJDWHJDQ\R E\DUL
___________________________________
E\LJDQMZHPR QD 3DUPHKXWX DUL E\R E\RQ\LQH E\DVKRERUDJD
kwiyumvikanisha.
A.A. Ariko Africaines
: Archives ibyo ntibyari bibahagije.
A.G. : Assemblée Générale
Hakurikijwe gahunda yari yumvikanyweho n’abakuru
ABAKI
“b’Abahutu” :na
Alliance
Rezida des BakigaKoroneri Logiest, Minisitiri
wihariye,
ABESC
w’Ubutegetsi :bw’Igihugu,
AssociationYohani
des Bahutu
BatisitaEvoluant pour la
Rwasibo yahamagaje
Suppression
ba Burugumesitiri des Castes
bose n’abajyanama ba Komine mu nama yo
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
NXZD0XWDUDPD3HUH]LGDQVLQD]DSHUHIHJLWXUD]LWDQJD
imodoka
ADP zibazana, agace
: Alliance k’abasirikare
Démocratique b’abaparakomando
des Peuples
b’Ababirigi
ADR karinda umutekano.
: Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
Gahunda yavugwaga ku mugaragaro y’iyo nama yari iyo
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
kuganira ku birebana n’umutekano rusange. Ariko bizanywe
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Q·DED\RER]LEDNXUXED3DUPHKXWXQ·$SURVRPDLQDPD\DIDVKH
Libérationbatangaje
indi ntera. Abayijemo du Congo-Zaïre
ko habayeho Repuburika,
AGOA
EDQDVK\LUDKR : LQ]HJR
African]RVH
Growth andQD
]LM\DQ\H Opportunity Act 3HUH]LGD
\R EDVK\LUDKR
$,'6
ari $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
we Mbonyumutwa D., Inteko Ishinga Amategeko igizwe
n’abantu
AIMO 44, iyobowe na Gitera, Guverinoma
: Affaires Indigènes iyobowe na Gr.
et Main-d’oeuvre
Kayibanda,
AJER Itegeko nshinga
: Association deryari urwiyerurutso
la Jeunesse kuko ritigeze
Estudiantine
ritangazwa mu Igazeti ya Leta kandi ntiryemerwe n’u Bubirigi.
Rwandaise
Hajyaho n’Urukiko rw’Ikirenga ruyobowe na Nzeyimana Isidore
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
(rwaje gukora nyuma y’ubwigenge).
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR y’igenzura
Misiyo : Association des Moniteurs
ya Loni ihinduka misiyo yodu Rwanda
gutanga umukuru.
AMUR ko habaye
Itangaza : Association
ubugambane des Musulmans au Rwanda
butaziguye hagati y’ubuyobozi
ANT
bw’Ababirigi : Assemblée
bari mu Rwanda Nationale de Transition
n’amashyaka “y’Abahutu”. Inteko
Rusange ya Loni mu mwanzuro
(Transitional wayo no 1605
National yo kuri 27 Werurwe
Assembly)
1961
APADECyamagana poritiki ya Manda y’Ababirigi,
: Association du Parti Démocrate ishyiraho
Chrétienitariki
y’amatora mu kwezi kwa munani 1961, inasaba ko hajyaho
APR : Armée Patriotique Rwandaise
guverinoma y’agateganyo yaguye no gukuraho abayobozi
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
b’agateganyo. Ariko ibyari byakozwe bigumaho.
Rwandais
APROCOMIN:
Ibyabereye Association
i Gitarama des Commerçants
ntibigomba Indigènes
gutandukanywa n’inzira
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
\DUL\DNXULNLMZHQJR3DUPHKXWXLJHUDNXEXWHJHWVL8EXWHJHWVL
bw’Ababirigi buhagarikira
Masse icyo gikorwa, bwashakaga guca ku
myanzuro
ARD ya Loni yari inyuranyije na gahundadeyabwo.
: Alliance pour le Renforcement la Ni yo
mpamvu ari ugukabya
Démocratie kuvuga ko habaye ihirikabutegetsi
kuko mbere na mbere abashefu n’abasushefu b’Abatutsi bari
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
birukanywe bagasimbuzwa abategetsi b’agateganyo kandi
n’umwami Kigeri Droits deyahejejwe
V yari l’Hommemu buhungiro mu mahanga
AREDETWA
ku : Association
ngufu. Ubutegetsi bwaripour le Relèvement
bwasigaye mu ntoki z’ubukoroni
Démocratique des Batwa
402
v
bw’Ababirigi. ACRONYMS
Icyo gikorwa AND
k’itsindwa rya mbere rya Loni mu
ABBREVIATIONS
Rwanda cyaje ___________________________________
gukurikirwa n’ibindi bibi byaje gusozwa n’akumiro
n’imiyoborere ya Loni idahwitse muri jenoside yo muri Mata-
Nyakanga
A.A. 1994.
: Archives Africaines
A.G. : Assemblée
¾Itora ry’Inteko Générale
ishinga amategeko na Kamarampaka
ABAKIbyo mu : Alliance
wa 1961. des Bakiga
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Ayo matora yabaye Suppressionindi ntambwe
des Castes nshya ikomeye yatumye
3DUPHKXWX LVKRERUD NX\RERUD LQ]HJR QNXUX ]D /HWD
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
Ubundi hakurikijwe ibyemezo bya Loni, inzego zose
ADP
z’agateganyo
: Alliance
zagombaga
Démocratique
gusimburwa
des Peuples
na guverinoma
ADR
y’ubumwe : Alliance pour la
bw’Abanyarwanda Démocratie
amashyaka ya et la
poritiki yose yari
guhagararirwamo. Réconciliation Nationale n’iy’Inteko byagiriyeho
Imirimo ya guverinoma
iAECGitarama byiswe: Agglomeration
ko bihagaritswe Extra-Coutumières
by’agateganyo kugeza igihe
AFDL
hazabera : Alliance
amatora des Forces
y’abadepite. ArikoDémocratiques
guhagarikwa kw’izo pournzego
la
byari urwiyerurutso Libérationgusa.du BaCongo-Zaïre
minisitiri bagumanye ibyo bari
bahawe
AGOA byose.: African Growth andna
Ba burugumesitiri bo bagumanye
Opportunity Act imyanya
yabo kandi bakomeza gukorera ishyaka ryabo.
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
AIMOtora (ry’Inteko
Iryo : Affairesishinga
Indigènes et Main-d’oeuvre
amategeko na Kamarampaka),
AJER n’iryaribanjirije
kimwe : Association de la Jeunesse
ryaranzwe n’ibikorwa Estudiantine
by’urugomo n’itera
EZREDE\DNR]ZHDNHQVKLQ·DED\RERNHQ·DEDNXUL\H3DUPHKXWX
Rwandaise
cyanecyane
ALIR ku rwegoderwa
: Armée za Komini,
Libération bikorerwa abayoboke
du Rwanda
ba
AM/AP Unar n’Abatutsi. Hongeye kubaho
: Arrêté ministériel/ Arrêté abantu benshi bicwa,
présidentiel
inzu zitwikwa, impunzi n’abasenyerwa. Ubwicanyi n’urugomo
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
byakozwe n’abayoboke ba Unar byarahanwe cyane mu gihe
AMUR
LE\DNRUZDJD : Association
Q·DED\RERNHdes EDMusulmans
3DUPHKXWXauELWDKDQZDJD
Rwanda 444.
ANT : Assemblée Nationale
Gukoresha amabara ku mugaragaro mu kwamamaza no mu de Transition
matora bya poritiki (Transitional National Assembly)
byaje kurushaho guca abantu mo ibice
APADEC
no gukurura: Association du Parti Démocrate
urugomo n’iterabwoba. Impapuro Chrétien
zanditseho
amazina
APR y’abazatorwa zasimbujwe
: Armée Patriotique Rwandaise amabara atandukanye 445
.
Ibahasha ya : Kamarampaka
APROBAMI Association desyari irimo
Partis impapuro z’amatora
Monarchistes
ebyiri: urwera ku bashaka ubwami na Kigeri V n’urwirabura
Rwandais
ku batabishaka. Ubutegetsi bw’Ababirigi bwanze bukomeje
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
ko umwami yajya mu iyamamaza ry’amatora, buvuga ko ari
APROSOMA
ukubera “impamvu : Association
z’umutekanopour la waPromotion
poritiki” mu Sociale
gihugu.de Nila iyo
Masse no kubogama k’ubutegetsi bw’Ababirigi
mikorere y’iterabwoba
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
444
0XZD*XYHULQRPD\DNR]HLUHNXUZDUXVDQJHU\¶DEDUHJZDJDLE\DKDERNX
Démocratie
UXKDQGH UZ¶DEDKDUDQLUDJD UHYRULVL\R´ LED LKD\H LPL]L LQJHVR \R NXGDKDQD LE\DKD
ARDHO : Association Rwandaise
ELNRUHUZD $EDWXWVL Q¶$EDKXWX ³ED\RE\H´ pour
Q\XPD L\R la \R
QJHVR Défense
NXGDKDQZDdes \DMH
Droits de l’Homme
NXEDLQWDQGDUR\RNXURKDLPEDJD\¶$EDKXWXPXULMHQRVLGHQ¶LELQGLE\DKDE\DNR]ZH
NXJH]DPXZD
AREDETWA : Association pour le Relèvement
445
3DUPHKXWXLEDUDULWXNXUD8QDULU\HUD$SURVRPDLF\DWVL5DGHULEDUDULVDQ¶LMXUX
Démocratique des Batwa
403
v
byatumye intumwa za Loni AND
ACRONYMS muri ABBREVIATIONS
Werurwe 1961 zivuga ko hari
gushyirwaho ingoma y’igitugu y’irondabwoko by’ishyaka kandi
___________________________________
ko ubutegetsi bw’urugomo bwari bwarasimbuye ubundi446. Loni
ntiyagira
A.A. umwanzuro ifata
: Archives ku byo intumwa zayo zari zarabonye.
Africaines
A.G. : Assemblée Générale
.XQWHEH]DJRPEDJDJXWRUHUZDPX1WHNR3DUPHKXWX\DERQ\H
ABAKI
35, Unar ibona: Alliance des Bakiga
7, Aprosoma 2. Naho muri Kamarampaka,
ABESC
ibyavuyemo : Association
byahuye des Bahutu
n’ibyavuye Evoluant
muri kongere pour la80%
y’i Gitarama:
by’abatora banze ubwami.
Suppression des Castes
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
Umwami Kigeri V yasabye Loni gusesa ibyagezweho na
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
Kamarampaka n’amatora y’Inteko. Amabaruwa menshi
ADR
y’abayoboke : Alliance
ba pour la zabaga
Unar n’impunzi Démocratie
hanze et la
yohererejwe Loni,
Réconciliation Nationale
asaba ko ayo matora yaseswa, ko u Bubirigi bwamburwa kuyobora
AEC
u Rwanda maze: Agglomeration Extra-Coutumières
Loni ubwayo ikaruyobora mu buryo ibigiramo
AFDL rutaziguye.
uruhare : Alliance des
Abaje Forces Démocratiques
guhagararira Loni mu matorapour la
bavuze
ko ayo matoraLibération
yagenze neza nubwo harimo ibintu bitanoze
du Congo-Zaïre
bwose,
AGOA kandi ngo yabaye mu mutuzo n’ibanga. Icyo
: African Growth and Opportunity bayanenze
Act
kinini
$,'6 ni ukubogamira bikabije ku ruhande rw’Abahutu kwa ba
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
burugumesitiri n’umwete muke ubuyobozi bw’Ababirigi bwagiraga
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
wo kubafatira ibihano iyo babaga bari mu makosa.
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Rwandaisen’Amahanga w’Umunyamerika yavuze
Umukozi mu by’Ububanyi
ALIR
ko indorerezi: Armée
za Lonidezagombye
Libération du Rwanda
kwemera ayo matora kuko
AM/AP byari
kuyanga : Arrêté ministériel/
gukururira igihugu Arrêté présidentiel
mu makuba naho ubundi
umubare
AMR munini w’impunzi, uw’abimuwe
: Association des Moniteurs du Rwanda n’uw’abasenyewe
ayo
AMUR matora yegereje wateshaga
: Association des agaciro
Musulmans ako ariaukoRwanda
kose ibivuye
muri ayo matora. Umubare munini w’abatora wahatiwe kuva
ANT : Assemblée Nationale de Transition
mu makomini yabo buri buke ngo ayo matora abe. Raporo
(Transitional National Assembly)
y’abasirikari nyuma y’ayo matora yavugaga ko hari Abatutsi
APADEC
133 : Association
bishwe n’Abahutu du Parti
78 bishwe; Démocrate
Abatutsi Chrétien 100
130 n’Abahutu
APR
bakomerekejwe, : Armée Patriotique
inzu 2000 zatwitswe, Rwandaise
impunzi 12000, Abatutsi
APROBAMI
213 n’Abahutu : Association
161 bahagaritswe des Partis
447
. Monarchistes
Rwandais
Ni yo mpamvu nini
APROCOMIN: yatumye amashyirahamwe
Association des Commerçants n’ibice by’impunzi
Indigènes
byanga ibyavuye muri ayo matora y’Inteko. Bamaganaga iterabwoba
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
ryayaranze. Bakomezaga kwemeza bivuye inyuma ko bashyigikiye
Masse
ubwami n’umwami Kigeri V, bagasaba ko haba andi matora
ARD
ahagarikiwe na: Alliance pour le Renforcement
Loni448. Ubuyobozi bwa Unar mu gihugu de la bwemeye
Démocratie
446
Rapport intérmaire de la commission pour le Ruanda-Urundi, p.51
ARDHO
447 : Association
1RWHGXDRW Rwandaise pour la Défense des
448 Droits
+DED\H LQ]DQGLNR deNXUL
Q\LQVKL l’Homme
LF\R NLED]R ]RKHUHMZH PXUL /RQL ]DQGLWVZH
Q¶DPDVK\LUDKDPZH \¶LPSXQ]L
AREDETWA : Association pour PXUL ]R KDULle,Q\DQGLNR \¶$EDQ\DUZDQGD $EDGDKH-
Relèvement
muka yo ku ya 5 Ugushyingo 1961 no ku ya 13 Ugushyingo 1961; Inyandiko y’igice
Démocratique des Batwa
404
v
Leta yashyizweho nyuma y’ayo
ACRONYMS ANDmatora, ndetse hari abantu b’iryo
ABBREVIATIONS
shyaka batowe___________________________________
harimo uwahoze ari shefu Rwangombwa.
QDEDJHQ]LEH*LFXUDVL
Démocratique des Batwa
405
v
QD 3DUPHKXWX <DYXJDJD NR
ACRONYMS ANDD\RABBREVIATIONS
PDWRUD \DUDQ]ZH Q·DPDNRVD
menshi yari ikwiye guseswa na Loni. Ariko mu by’ukuri icyo gihe
___________________________________
yari yarashinze irindi Shyaka rya poritiki ryitwa “Ishyaka rya
Demokarasi ya Cyami Nyarwanda”453.
A.A. : Archives Africaines
Kugerageza
A.G. kwiyunga
: Assemblée bya Générale
nyuma byageragerejwe i New York,
bigeragezwa
ABAKI n’uwari uhagarariye
: Alliance des Bakiga igihugu cya Danemariki muri
Loni, ashyigikiwe n’intumwa ya Gineya bashaka ko Leta y’u
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Rwanda yakumvikana n’igice cya Unar cyakoreraga mu bihugu
bituranye n’u Rwanda. Suppression des Castes
Ku ruhande rwa Leta y’u Rwanda hari
Rusingizandekwe O., Rugira A.Cultivateurs
ACR : Association des na Habamenshi du Rwanda
C., naho ku
ADP
ruhande rwa :Unar
Alliance Démocratique
hari Rwagasana des Peuples
M., Kayihura M., na Butera
A
ADR454
. Abayoboke ba Unarpour
: Alliance bashakaga ko amashyaka
la Démocratie et la ahanganye
na Leta (harimoRéconciliation
na Unar) na yoNationale
abona imyanya mu butegetsi na
poritiki. Ku birebana no kugira uruhare mu myanya y’ubutegetsi
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
ku rwego rwa perefegitura, nta mbogamizi Leta yabonagamo
AFDL
bibayemo isaranganya : Alliancerinyuze
des Forces Démocratiques
mu mucyo, ariko ku rwego pour la za
rwa
Libérationko
minisiteri Leta yagaragaje duUnar
Congo-Zaïre
yanze imyanya y’abaminisitiri
AGOA
yari : African Growth
yahawe igahitamo kujya mu and Opportunity
ruhande Act
rwa opozisiyo. Unar
yo
$,'6 yavugaga ko itigeze igezwaho icyo kifuzo ku buryo buhamye.
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Unar
AIMO (igice cyo hanze)Indigènes
: Affaires yari yanze kwemera ukuri ko mu
et Main-d’oeuvre
matora ariko iryo shyaka ryari ryiteguye kwemera ibyavuyemo
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
habonetse ikibihamya ku rwego rwa komini: mu by’ukuri Unar
yagombaga kugira Rwandaise umubare runaka w’ababurugumesitiri
ALIR
n’abajyanama. : Armée
Guverinoma de Libération
yo yabonaga du Rwanda
ko manda yabo ari iya
AM/AP kubyivangamo
poritiki, : Arrêté ministériel/
k’ubuyobozi Arrêté
byari kubaprésidentiel
ari ukunyuranya
n’amategeko
AMR kuko ari abantu batowe n’abaturage
: Association des Moniteurs du Rwanda badashobora
kuvanwaho
AMUR keretse habaye andi
: Association matora.
des Musulmans au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de
Ikindi kifuzo cya Unar cyo gushyira amatora ya komini mbere Transition
y’ubwigenge na(Transitional
cyo cyanenzwe National
n’intumwa Assembly)
za Leta. Igitekerezo
cya
APADEC Unar cyatanzwe
: Association du Parti Démocrateaya
neza na M. Kayihura muri magambo:
Chrétien
“Inzego
APR za Leta twazikuwemo
: Armée Patriotique zose, turifuza kugira uruhare
Rwandaise
mu buyobozi bw’igihugu kuva hasi kugera hejuru; hanyuma
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
mu minsi yateganywa hakaba andi matora y’abaturage mu
buryo burushijeho Rwandais
kuba bwiza”455. Icyo kifuzo nticyagezweho456.
APROCOMIN:
Habaye indi mishyikiranoAssociation kudes
wa Commerçants
26, 27 na 28 Mutarama Indigènes 1962,
APROSOMA
ariko na yo ntiyagize: Association pour la Promotion Sociale de la
icyo igeraho.
453 Masse
,Q\DQGLNR\D³0RXYHPHQWGpPRFUDWLTXHUR\DOLVWHUZDQGDLV´\RNXZD0XWDUDPD
ARD
454
,Q\DQGLNR : Alliance
PYXJR \¶LELJDQLURpour le Renforcement
E\¶XKDJDUDUL\H de la
/HWD \¶X 5ZDQGD Q¶DEDKDJDUDUL\H
LVK\DNDUL\LUZDQ\DU\D8QDUE\RNXZD0XWDUDPD
Démocratie
455
,Q\DQGLNR PYXJR \¶LELJDQLUR E\¶XKDJDUDUL\H /HWD \¶X 5ZDQGD Q¶DEDKDJDUDUL\H
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
LVK\DNDULULPXULRSR]LVL\RU\D8QDUE\RNXZD0XWDUDPD
456 Droits
0X LWDQJD]R 8QDU de l’Homme
LJLFH N¶LPEHUH PX JLKXJX U\R NX ZD *DVK\DQWDUH
KDYXJZDPRDPDVH]HUDQRKDJDWL\DJXYHULQRPD\¶X5ZDQGDQ¶LQWXPZD]D8QDUDULNR
AREDETWA : Association pour le Relèvement
QWLKDYXJZDPRLE\REDULEXPYLNDQ\HKR
Démocratique des Batwa
406
v
¾Ahagana ku bwigenge
ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
___________________________________
Tariki ya 26 Ukwakira 1961, guverinoma nshya yagiyeho mu
matora yemewe n’Inteko nshya y’Igihugu, G.Kayibanda atorerwa
A.A. : Archives Africaines
NXED3HUH]LGDZD5HSXEXOLND0XULUXVDQJH/HWDPELULJL\DUL
A.G.
isigaranye : Assemblée
ibijyanye Générale
n’umubano n’amahanga yanga ko iyo
ABAKI : Alliance des Bakiga
guverinoma nshya yagirana umubonano n’abakomunisiti,
ABESC
inagumana : Association
ibyo des Bahutu
kurinda igihugu, Evoluant
umutekano pour la mu
w’abantu
gihugu imbere Suppression
n’icungwa ry’amafaranga 457
des Castes .
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
Bwana Haroy amaze gutaha tariki ya 14 Mutarama 1962,
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
Logiest yagumye i Kigali nk’uhagarariye u Bubirigi bisabwe
ADR
na Gr. Kayibanda; : Alliance pour la w’Ububanyi
Minisitiri Démocratie et la
n’Amahanga yari
Réconciliation Nationale
\LIXMHJXVK\LUDKRXPXVLYLULEZDQD5pJQLHU-3+DUR\DPD]H
AEC
NXJHQGD /RJLHVW : Agglomeration
QWL\DUL DJLÀWHExtra-Coutumières
XPXNXUL\H (WLHQQH 'DYLJQRQ
umuyobozi w’Ibiro
AFDL : AlliancemuridesMinisteri y’Ububanyi n’amahanga
Forces Démocratiques pour la
yamaganye ibikorwa bye byose.
Libération du Congo-Zaïre Ku bwe, “u Rwanda rwari
rukwiye kuba rwarabonewe igisubizo cya poritiki kindi. Kimwe
AGOA : African Growth and Opportunity Act
n’i Burundi ubwami bwari bukwiye kuba bwaragumyeho kuko
$,'6
bwari mu muco $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
w’igihugu, kandi hari gushoboka gushyirwaho
AIMO
ubundi butegetsi : Affaires
bwemerwaIndigènes et Main-d’oeuvre
n’Abahutu” 458
. Ariko ibyabaye byari
AJER
byarabaye, : Association de la Jeunesse Estudiantine
ikibi cyarangije gukorwa.
Rwandaise
Nyuma
ALIR y’impaka zikomeye
: Armée zirebana n’ibijyanye
de Libération du Rwanda n’ubumwe bwa
poritiki, ubukungu n’ubutegetsi bwa Ruanda-Urundi bwifuzwaga
AM/AP
cyane na Loni: kugeza Arrêté muministériel/
wa 1962, Arrêté
inama nkuruprésidentiel
ya Loni yatoye
AMR : Association des Moniteurs
ikemezo n 1746 cyo ku wa 27 Kanama 1962 kemeza ko imaze
o du Rwanda
AMUR
kubyumvikanaho : Association
n’ubuyobozi desbw’igihugu,
Musulmans au Rwanda
isheshe amasezerano
y’indagizo
ANT yo :kuri 13/12/1946
Assemblée areba de
Nationale Ruanda–Urundi,
Transition tariki ya
1/07/2962, itariki u Ruanda-Urundi
(Transitional bizahinduka Leta ebyiri
National Assembly)
zigenga kandi zitavugirwamo. Unar (igice cyo hanze) yerekanye ko
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
amezi yabanjirije ubwigenge yaranzwe no kubura kw’imvururu
APR
zishingiye : Armée
ku moko muriPatriotique
teritwari zaRwandaise
Kibungo, Gisenyi na Kibuye,
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
\DYXJDJDNR]DVKRMZHQ·DEDVLULNDULQD3DUPHKXWX 459
; ni zo mpamvu
Rwandais
zayiteye kuvuga ko ari “ubwigenge bugwiririye u Rwanda”460.
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
0X
APROSOMAQ]LUD ]DJHMHMH 3DUPHKXWX
: Association NX EXWHJHWVL
pour la Promotion SocialeXEX\RER]L
de la
bw’Ababirigi bwabigizemo uruhare ndakuka, rusenya mbere
Masse
na mbere kandi buhorobuhoro izindi ingufu zariho cyangwa
ARD
zishoboka : Alliance
zose zashoborapour guhangana
le Renforcement na yo.de laIcya kabiri
Démocratie
457
$PDVH]HUDQR\DVK\L]ZHKRXPXNRQRQD3DXO+HQUL6SDDNQD*HULJRUL.D\LEDQGD
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
WDULNL\D8NXER]D
458
Droits de l’Homme
/HIHYUH3HW-1op.cit., p.104
459
Inyandiko ya Unar, 12
AREDETWA : Association pour Kamena 1962 le Relèvement
460
8QDUWHUHJDUDPX\RKHUHUHMZH/RQLWDULNL\D.DPHQD
Démocratique des Batwa
407
v
kwabaye gushyiraho
ACRONYMS inzegoAND
nshya zagombaga gukoreshwa mu
ABBREVIATIONS
mpinduka zakorwaga. Hari uwavuga se ko hakoreshejwe inzira
___________________________________
ya demokarasi ? Ubutegetsi bwa gikoroni bumaze kwiyumvisha
ko nta kabuza hazaba ubwigenge muri koroni, bwahisemo abo
A.A. : Archives Africaines
EX]DNRUDQD QD ER JXWHJXUD LQWDPEZH LÀWH LVXUD \·XEXNRURQL
A.G.
bushya. : Assemblée
Inyungu Générale
z’u Bubirigi zitaweho kurusha ingingo nkuru
ABAKI : Alliance des
z’imitegekere ya demokarasi. Bakiga
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Indepandansi Suppression
y’u Rwanda ntiyari itegerejwe vuba n’ishyaka
des Castes
rya
ACR poritiki ryayihawe. Ubutegetsi bwa gikoroni
: Association des Cultivateurs bwo bwari
du Rwanda
bwashyizeho igihe kiruhije kumenya. Ni byo bigaragarira
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
muri raporo y’intumwa za Loni zaje mu Rwanda mu wa 1954,
ADR iti: “Guverineri
igira : Alliancemukuru
pour laabona
Démocratie
ko muetbisekuru
la bitatu
Réconciliation
cyangwa bine abaturage Nationale
ba teritwari baramutse bahuye n’izindi
AEC
mbumbambaga : Agglomeration
zizabayobora, Extra-Coutumières
bazashobora kugira uruhare
rukomeye
AFDL mu: kwiyoborera
Alliance desigihugu
Forcescyabo”.
Démocratiques pour la
Libération du Congo-Zaïre
Ni uko u Rwanda rwavuye ku ngoma ya cyami yitwaga
AGOA : African Growth and Opportunity Act
iya “gitutsi”, rujya muri Repuburika yiyitaga iya “gahutu”.
$,'6
Ubwigenge $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
bwasezereraga ubutegetsi bw’indagizo. Abayobozi
AIMO barahindutse
n’inzego : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
ariko ingengabitekerezo y’amacakubiri
AJER
na poritiki yo : Association de la Jeunesse Estudiantine poritiki
guheza bamwe yashyizweho hifashishijwe
y’ubukoroni igumaho.
RwandaiseMu by’ukuri yari indepandansi “iri mu
mutego”
ALIR w’iyo ngengabitekerezo y’amacakubiri
: Armée de Libération du Rwandan’iyo poritiki yo
guheza byigishijwe na Leta y’ubukoroni.
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR
$ED\RER]L : Association
Q·DED\RERNH EDdes MoniteursEHUHNDQ\H
3DUPHKXWX du Rwanda LF\R ELVH
AMUR
“Revorisiyo ya:rubanda
Association
yo mu deswaMusulmans auyari
1959” nk’inzira Rwanda
yarateguwe
NXYD
ANT NHUD L\RERZH Q·DEDWHJHWVL
: Assemblée ED 3DUPHKXWX
Nationale ED\LUL NX LVRQJD
de Transition
mu bwumvikane (Transitional National Assembly) hagati yabo
bw’ingengabitekerezo bumvikanyeho
NZLURQGDNZD*DKXWXQ·XEX\RER]LEXVKLQJL\HNXUL3DPHKXWX461.
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
Ntawahakana ko hari umutima w’irondabwoko mu bize bamwe
APR : Armée Patriotique
b’Abahutu n’ubushake Rwandaise
bwo kwipakurura ingoma ya gihake na
APROBAMI
gikoronize. Ariko : Association
bimaze kugendades Partis Monarchistes
bigaragara ko inzira yabagejeje
Rwandais
ku ivuka ry’ubutegetsi bwa Repubulika yanyuze mu byiciro byinshi.
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
Ni muri urwo
APROSOMA rwego hakwibutswa
: Association ko akarere
pour la Promotion k’u de
Sociale Buganza
la
katatangiriye imvururu z’irondabwoko igihe kimwe n’uturere
Masse
tw’amajyaruguru no hagati mu gihugu. Ntabwo ibi byapfuye
ARD
NZL]DQDQXNR : LAlliance pour le
E\R3DUPHKXWX Renforcement
\DVKLQJLUDJDKR de la
Q·LNZL]DELWHNHUH]R
Démocratie
U\D\R ELWDUL ELKDÀWH LQJXIX ]LKDJLMH ,WXULND U\·LPYXUXUX PX
ARDHO
minsi 15 ya mbere : Association
y’UgushyingoRwandaise pourabo
ryatunguye la ryarebaga
Défense des bose
b’imena, harimo ndetse
Droits den’abayobozi
l’Homme b’Abahutu. Nta n’uwari uzi
rugikubita ikizavamo.
AREDETWA : Association pour le Relèvement
461
Dialogue, no 137, 1989, pp.56-58 et 86-96
Démocratique des Batwa
408
v
Bigitangira, ako kavuyo k’imvururu
ACRONYMS kasaga n’akikomye ubutegetsi
AND ABBREVIATIONS
bw’abashefu n’abasushefu; ndetse hari impuha zagendaga zivuga
___________________________________
ko umwami yatanze uburenganzira bwo kubirukana, ariko
ntibarwanyaga ubutegetsi bw’ingoma ya cyami ubwabwo; kandi
A.A. : Archives Africaines
NXJH]D PX ZD QD 3DUPHKXWX XEZD\R \DUL LJLVK\LJLNL\H
A.G. ya cyami
ingoma : Assemblée
iganje. NiGénérale
nyuma y’ukwezi k’Ugushyingo, ibyo
ABAKI : Alliance des
gusaba ihindurwa ry’abakozi Bakiga
byahinduye isura n’umugambi
ABESC
wo guhindura: Association
inzego zose des Bahutuy’ubuyobozi
z’imiterere Evoluant pour la
bw’igihugu
n’imibanire y’abantu ifata isura ry’ihangana
Suppression des Castes ry’amoko. Imvururu
zigitangira
ACR imibanire y’amoko
: Association desyari isanzwe. Mu
Cultivateurs dubireba
Rwandabyibura
imbaga y’abaturage basanzwe: nta nzangano zabonekaga, nta
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
mwiryane, nta na gahunda yo kumarana462.
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Imvururu zimaze gutangira, imyitwarire
Réconciliation Nationaley’abo bireba ni yo yagize
uruhare
AEC mu kwerekana aho ibintu byerekera
: Agglomeration Extra-Coutumières nyuma. Mbere
na mbere abatware b’Abatutsi bafashaga ubutegetsi mbirigi,
AFDL
DKR NZLWD NX: ELED]R
Alliance des LVKLQJLUR
ELÀWH Forces Démocratiques
EDJH]ZDJDKR QDpour la
UXEDQGD
Libération du Congo-Zaïre
UXJXÀ UZDUL UZDUDNDQGDPLMZH NXUXVKD DEDQGL Q·XEXNRURQL
AGOA batazi :inyungu
kandi African ngari
Growth and Opportunity
ibihugu Act
byari byarakoronije byari
bigambiriye
$,'6 muri aka karere, bagerageje kurengera inyungu zabo
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
zari
AIMO zamaganwe: Affaires Indigènes imbere
n’abazirwanyaga mu gihugu. Havugwa
et Main-d’oeuvre
ko habuze ubushobozi n’ubuhanga bwa poritiki mu bayobozi
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
b’igihugu; umugambi w’u Bubirigi kuri ibyo warigaragazaga:
Rwandaise
wari ko “Nta bize, nta bibazo”.
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Icya kabiri ni imyitwarire y’abayobozi b’amashyaka y’Abahutu
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
bashingiye gahunda ya poritiki zabo ku isumbana ry’amoko.
AMR nk’uko :abaturage
Ariko Association desBugarama
bo mu Moniteurs du Rwanda
(Cyangugu) babivuga,
AMUR cy’amoko
ikibazo : Association des Musulmans
cyari urwitwazo. Cyari gihisheau Rwanda
ibibazo bikomeye
ANT : Assemblée Nationale de Transition
byo mu rwego rwa poritiki, ubukungu n’imibereho bitabonewe
ibisubizo nyabyo .
(Transitional
463
National Assembly)
APADEC
Icya nyuma :niAssociation
imyitwariredu Parti Démocrate
y’abategetsi Chrétien
b’abakoroni ubwabo
APR
batashoboye : gufasha
Armée Patriotique
igihugu kujyaRwandaise
mu mpinduramatwara
]LIX]ZDJD
APROBAMINDQGL DUL ER EDUL
: Association des EDELÀWL\H XEXU\R Q·XEXEDVKD
Partis Monarchistes
Bahisemo kubogamira
Rwandaisku ruhande rumwe, bakwiza hose
inkuru ko imvururu zo mu Gushyingo zatewe n’uburakari
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
bw’Abahutu barwanyaga “ubukoroni bw’Abatutsi” bituma
APROSOMA
Abahutu bose: Association
bashyirwa mu pour la Promotion
rwego Sociale
rumwe ndetse de la
babishyira
PX P\XPYLUHMasse \D SRULWLNL EDWDUL EDÀWH PEHUH *XKHUD XEZR
ARD
“imvururu” : Alliance
zaretse pourmu
gukorwa le Renforcement de la
kavuyo: zari zahindutse ikintu
kiyobowe n’ingengabitekerezo
Démocratie “y’irondabwoko” yihishe inyuma
ya poritiki y’uburinganire,
ARDHO : Association yo kwishyirapour
Rwandaise ukizana no kureshya
la Défense des
mu mibereho. Kuva icyo gihe, imibanire mu mahoro hagati
Droits de l’Homme
462
,5'3$QNHWLL5XEHQJHUD
AREDETWA : Association pour le Relèvement
463
,5'3,ELJDQLURPX%XJDUDPD)*
Démocratique des Batwa
409
v
y’Abatutsi n’Abahutu
ACRONYMS ntiyariAND
igishobotse na busa. Twanabonye
ABBREVIATIONS
NR 3DUPHKXWX ___________________________________NR KDEDKR
\D .D\LEDQGD \R \DUL \DUDQDVDE\H
mu gihugu ibice bitandukanye bituwemo n’Abahutu n’Abatutsi
ariko bakagira urwego rw’ubuyobozi bahuriraho464. Kuva ubwo
A.A. : Archives Africaines
guhiga umututsi (bitari ibyo guhiga abantu bamwe na bamwe)
A.G. bisigaye: byumvikana
byari Assemblée Générale
ubwabyo.
ABAKI : Alliance des Bakiga
Yaba yibesha uwaramuka ashyigikiye ibivugwa n’abari
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
bashyigikiye “revorisiyo ya rubanda yo mu wa 1959”, ko ngo
Suppression
impuguke z’Abahutu zaba des Castes
zaragize umutima wo kurengera
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
“UXEDQGDUXJXÀ” ngo rwaba rwari rwarakandamijwe n’ubukoroni
ADP gatutsi maze
bwa : Alliance Démocratique
zikayobora desyoPeuples
inkundura kuburwanya mu
bumwe
ADR n’ubwumvikane.
: Alliance pour la Démocratie et la
Abakuru ba mbere Réconciliation Nationale
b’abayobozi b’Abahutu bari barashavujwe
AEC
n’ukuntu hari: Agglomeration Extra-Coutumières
ikinyuranyo kinini hagati y’ibyo bifuzaga n’ibyo
ubuyobozi
AFDL bwa: gikoroni
Alliancebwari bwarimakaje;
des Forces bashakaga gusandaza
Démocratiques pour la
XNZLKDULUDXEXWHJHWVL E\DUL
ELÀWZHQ·DJDFR
Libération du Congo-Zaïre N·$EDWXWVLPXEXWHJHWVL
Q·XEXNXQJX1DKRNXELQGLKDJDWL\DERQWLEDULEDÀWHLP\XPYLUH
AGOA : African Growth and Opportunity Act
imwe, ari ku birebana n’intumbero yabo, iyo bagana n’ibikorwa
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
E\DSRULWLNLEDNRUD0XPYXJRQJXÀKDYXJZDNRKDJDUDJDUDJD
AIMO bibiri :abayobozi
ibintu Affaires Indigènes
b’Abahutu etbatumvikanagaho
Main-d’oeuvre muri iyo
AJER
nzira yose : Association de la Jeunesse Estudiantine
y’impinduramatwara yihuse.
Rwandaise yari amatwara y’abayobozi b’Abahutu
Icya mbere cyagaragaraga
ALIRmu bice: Armée
bo de Libérationbangaga
by’Amajyaruguru du Rwandaabahandi kandi
AM/AP
bagakomera : Arrêté
ku mucoministériel/ Arrêté présidentiel
w’iwabo. Amatwara yaho yibandaga ku
bintu
AMR bibiri bijyanye n’ubuhake:
: Association ubwari bushingiye
des Moniteurs du Rwandaku bashefu
b’Abatutsi,
AMUR bwari bushya, bw’abakwitwa
: Association “abagererwa
des Musulmans ba poritiki”;
au Rwanda
hakaba n’“abagererwa basanzwe” bashingiye ku bukonde
ANT : Assemblée Nationale de Transition
gakondo. Abayobozi b’amatwara ya gihutu bo mu Majyaruguru
(Transitional
baturukaga cyanecyane mu National Assembly)
moko manini y’abakonde baho,
bari bagitekereza ko bari abatware mbere yukoChrétien
APADEC : Association du Parti Démocrate basimburwa
APR
n’Abatutsi. Mu: Armée Patriotique Rwandaise
gihe bahamagaraga amoko yaho n’imiryango
yabo kwamagana
APROBAMI Abatutsi, des
: Association abo Partis
bayobozi bo mu majyaruguru
Monarchistes
icyo bari bagamijeRwandais ntikwari ukugabanya imvune z’akazi
k’ubukoroni (akazi k’agahato, amakoro nb.), ahubwo bashakaga
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
kugira umwihariko mu karere kabo ujyanye na poritiki nshya:
APROSOMAumuco
gusubizaho : Association
w’amokopour la Promotion
yabo, Sociale
n’uw’imiryango de ibintu
yabo, la
bikongera bikameraMasseuko byari bimeze mbere yuko Abatutsi baza
ARD
kuhatwara. Si: igitangaza
Alliance pour le Renforcement
ko kwikoma de la bikomera
Abatutsi byahise
mu Gushyingo Démocratie
1959 kandi bigahita bifata intera yo kubirukana
ku bwinshi ku
ARDHO butaka bariho.
: Association Rwandaise pour la Défense des
Droits de l’Homme
Tabara P., $IULTXHODIDFHFDFKpH,
AREDETWA
464
: Association La presse
pour leUniverselle,
Relèvement Paris, 1992, cité par Seba-
soni S., /DFULVHGHODVRFLpWpUZDQGDLVHMXLOOHW
Démocratique des Batwa
410
v
8EXU\R EZD ACRONYMS
NDELUL EZDJDUDJD\H QL XEZDUL EXÀWH DPDWZDUD
AND ABBREVIATIONS
aganisha ku ___________________________________
buringanire bwabarwanyaga inzego z’ingoma ya
F\DPL EZDERQHNDJD F\DQHF\DQH PX EDUL EDÀWH DPDWZDUD \D
gihutu yo mu Magepfo no hagati mu gihugu. Nk’uko byavuzwe,
A.A. : Archives Africaines
ayo matwara yombi yarahuraga mu gushaka kuvana Abatutsi
A.G.bintu byose
mu : Assemblée
bashobora Générale
kugiramo uruhare.
ABAKI : Alliance des Bakiga
Uwo murimo worohejwe n’imyitwarire mibi y’abatware
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
b’Abatutsi ku bibazo byo guhindura imitegekere mibi yavugwaga
n’abanyaporitiki Suppression
b’Abahutudesn’ubushotoranyi
Castes bakorerwaga
ACR
n’ingabo : Association des Cultivateurs
z’ibwami zatumye abayobozi b’Abahutudu Rwanda
bashyira
ADP cyanecyane
hamwe : Alliance Démocratique
mu ntangiriro, des
kubera Peuples
guterwa kw’abayobizi
EDER$SURVRPDQD3DUPHKXWXQGHWVHEDPZHEDNDELJZDPR
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation
Ntabwo kandi ari ukuri kuvugaNationale
ko impinduka za poritiki zo mu
AEC zaturutse
1959 : Agglomeration Extra-Coutumières
ku kwivumbagatanya kwa rubanda rw’“Abahutu”.
Ntabwo
AFDL ijambo “abaturage”
: Alliance rivuga kimwe
des Forces n’ijambo “Abahutu”.
Démocratiques pour la
Ukuri nuko abenshi mu bagize ubwoko
Libération du Congo-Zaïre bw’Abatutsi na bo bari
abaturage b’abahinzi, byavuzwe. Abari mu bwoko bw’Abatutsi
AGOA : African Growth and Opportunity Act
bakoranye n’ubukoroni bakagira n’icyo bubamarira ntibari
$,'6 igihumbi.
barenze $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Igihe k’imyivumbagatanyo yo mu Gushyingo
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
KDULDEDKLQ]LE·$EDKXWXQ·DEDKLQ]LE·$EDWXWVLEDWREDÀWH
AJER cyangwa
imirima : Association de la Jeunesse
ari abagaragu Estudiantine
b’ababarusha gukomera ku
butaka cyangwa inka, bamwe batunzwe gusa n’ubuhinzi, abandi
Rwandaise
n’ubworozi
ALIR ariko akenshi
: Armée de bafatanyije
Libérationiyodumyuga
Rwanda yombi.
AM/APn’uko: uturere
Bitewe Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
twari dutandukanye nk’uko twabivuze,
ibyashoboraga
AMR kugira ingaruka ku myitwarire
: Association des Moniteurs du y’abahinzi
Rwandantibyari
bimwe
AMUR mu karere n’akandi.
: Association des Uturere twariau
Musulmans twarakanguriwe
Rwanda
ibya poritiki kurusha utundi, two mu Majyaruguru no mu
ANT : Assemblée Nationale de Transition
Magepfo, twari utwo imirimo y’ubukungu n’iy’abamisiyoneri
yari yarahinduye(Transitional Nationaln’ubukungu,
vuba mu birebana Assembly) imyitwarire
APADECmu giturage.
n’umuco : Association du Parti Démocrate Chrétien
APR
Ni : Armée
abahinzi bose Patriotique
bari baravunwe Rwandaise
n’imirimo y’ubukoroni, imisoro,
APROBAMI
imirimo : Association
y’uburetwa, desn’ibindi.
ibiboko Partis Monarchistes
Ntawavuga akarengane
Rwandaisngo areke kuvuga ko hariho abaturage
ka rubanda rw’Abahutu
b’abahinzi
APROCOMIN: borozi b’Abatutsi des
Association batigeze bagira na Indigènes
Commerçants gato inyungu
z’ibintu cyangwa za poritiki nk’iz’abashefu
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la n’abasushefu,
ELQ\XUDQLMHQRNZDPDPD]DDPDWZDUD\D3DUPHKXWX465. Abashefu
Masse
n’abasushefu bibasiwe rugikubita (mu ntangiriro z’Ugushyingo)
ARD
n’imvururu za : Alliance
bamwe mu pourbaturage
le Renforcement
kuko ari de
bo labari hagati
Démocratie
y’abaturage n’ubuyobozi bwa gikoroni kandi imirimo yaho mu
ARDHO
rubumbambaga : Association
nyarwanda,Rwandaise pour la Défense
yari yarahindutse bikabije des
igihe
cy’ubukoroni bitewe
Droitsn’urwego rw’ubuyobozi bushya bwa sheferi.
de l’Homme
%DJDUDJD]D 7: ³8QH
AREDETWA
465
UpYROXWLRQ VRFLRSROLWLTXH
Association HW QRQ pWKQLTXH´LQ Dialogue no
pour le Relèvement
137, pp.13-14 ; Sebasoni S., /HVRULJLQHVGX5ZDQGD, Paris, L’Harmattan ,2000.
Démocratique des Batwa
411
v
Nubwo hari ACRONYMS
ibintu byateguraga imyigaragambyo y’abaturage
AND ABBREVIATIONS
yo mu ntangiriro zo mu wa 1959, kubera uburakari butari
___________________________________
EXÀWH UXWDQJLUD DULNR LPLEDQLUH \·DEDQWX KDJDWL \DER, n’ibyo
bahuriragaho, byose byari bigikomeye, ingirwa ©UXEDQGD
A.A. : Archives Africaines
Q\DPZLQVKL \·$EDKXWXª QWL\DUL LÀWH XEZLPHQ\H EXVKLQJL\H
A.G.buhutu. :Ni
ku Assemblée Générale
buhorobuhoro ubwo bwimenye n’ubwibone
ABAKI : Alliance des Bakiga
bushingiye ku bwoko bwavutse biturutse ku bayobozi
ABESC
b’amashyaka : Association
ya poritiki des Bahutu Evoluant
y’Abahutu, kandi nipour la
ngombwa
NXELYXJD EDULSuppression
EDÀWH LPLEHUHKR Q·LE\R
des Castes EDJDPLMH ELWDQGXNDQ\H
n’iby’abaturage
ACR basanzwe. Abo
: Association desbayobozi bahinduyemo
Cultivateurs du Rwandaurwango
rwibasiye Abatutsi ibintu byose byatumaga abaturage b’Abahutu
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
batishima.
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
,\RQ]LUD\RVH\RNXQ\X]DE\RVHPX
Réconciliation LURQGDEZRNR\DWXP\H3DUPHKXWX
Nationale
ishobora
AEC kwiyegereza abaturage
: Agglomeration batajijutse ariko ntiyabakura
Extra-Coutumières
mu gukandamizwa mu birebana n’ubukungu byabavunaga
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
kuko ubukandamizwe bwa gikoroni bwo butari bwavuzwe, kandi
Libération
ntibyakemuye ikibazo du n’imiyoborere
kijyanye Congo-Zaïrey’ubutegetsi.
AGOA : African Growth and Opportunity Act
Irondabwoko
$,'6 ryafashije kugera ku butegetsi agatsiko gashya
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
NL]HNDULJDÀWHLUDULU\·XEXWHJHWVL$EDWXUDJHPXULUXVDQJHEDED
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
Abahutu, Abatutsi cyangwa Abatwa) barahatakarije kuko babaye
AJER
ibikoresho : Association dekugera
by’abashakaga la Jeunesse Estudiantine
ku butegetsi. Abaturage
Rwandaise
b’Abatutsi bo baje gupfa rumwe n’abahoze ari abayobozi kandi
ALIR barigeze
batari : Armée de Libération
basangira na rimwe du Rwanda
ibyiza by’ubwo butegetsi.
Kandi
AM/AP umukiro
: Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel n’agaco
utandukanya abaturage b’Abahutu
kifatiye
AMR ubutegetsi mu wa des
: Association 1960 umeze nk’urwobo
Moniteurs du Rwanda rutaretse
guhora rwaguka. Byari rero ari ukubeshya kuvuga ko Abahutu
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
bose bafashe ubutegetsi nk’uko ari ikinyoma kwemeza ko
Abatutsi bose: batwaraga.
ANT Assemblée Mu Nationale deniTransition
by’ukuri udutsiko tubiri duto
(Transitional National Assembly)
cyane tw’abaharaniraga ubutegetsi twasubiranyemo dukoresheje
APADECz’abaturage,
imbaraga : Association du Parti
kandi hagati Démocrate
yatwo hitambitsemoChrétien
ubutegetsi
bw’Ababirigi
APR n’ibice by’ubuyobozi bwa
: Armée Patriotique Rwandaise Kiriziya gatorika basaga
n’abayoboye
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes mu wa
uwo mukino na bo ubwabo bakinagamo. Kuva
1959, habaye impinduka mu nzego z’buyobozi no mu bayobozi ba
Rwandais
poritiki, ntawahakana ayo mateka, ariko ibyo byonyine ntibihagije
APROCOMIN:
ngo havugwe ko Association des Commerçants
havutse ubutegetsi Indigènes kuri
bushya bushingiye
APROSOMANDQGL
GHPRNDUDVL : Association pour la \·DEDWXUDJH
EXÀWL\H LPEDJD Promotion Sociale
DNDPDURdeQN·XNR
la
E\DYXJZDJD Q·DEDUL
MasseNX UXKDQGH UZD ©UHYRULVL\R \·DEDWXUDJHª
Tumaze
ARD kubona ibyo abari
: Alliance babirimo
pour bose bari bagamije
le Renforcement de la n’ukuntu
XEXWHJHWVL EXVK\D EZDUL EXÀWH QN·LF\DKD N·LQNRPRNR LPEXWR
Démocratie
mbi y’amacakubiri n’ubugizi bwa nabi. Hari rero ibyahindutse
ARDHO : Association Rwandaise pourry’abaturage
n’ibyagumyeho mu nzira y’isubiranyuma la Défense des
byaje
kwiyerekana muri Droits de l’Homme
Repuburika ya mbere no kurushaho kuba bibi
AREDETWA
muri : Association
Repuburika ya kabiri. pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
412
v
ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
___________________________________
V
______________________________________________________________
U RWANDA: KURI
A.A. REPUBULIKA
Archives AfricainesYA MBERE N’IYA KABIRI
A.G. : Assemblée(1962-1994)
Générale
ABAKI : Alliance des Bakiga
Byanditswe na Joseph JYONI WA KAREGA
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
U
Libération du Congo-Zaïre
AGOA : African
Rwanda Growth and
rwariremye Opportunity
rwibeshaho Act n’imyaka
imyaka
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
NXJH]D NX EXNRURQL 8 5ZDQGD UZDUL LJLKXJX JLÀWH
AIMO ubumwe bw’abaturage
: Affaires Indigènesbacyo, gikomeye ku bwigenge
et Main-d’oeuvre
bwacyo
AJER kandi gitinywa n’ibihugu bigikikije, ahanini kubera
: Association de la Jeunesse Estudiantine
kubigabaho ibitero kenshi gishaka kwaguka no kubyigarurira.
Rwandaise
Ubukoroni buje, u Rwanda ruta ubwigenge bwarwo: ariko ku
ALIR ya 1 Nyakanga
itariki : Armée de Libération
1962, u Rwanda duntirwabonye
Rwanda ubwigenge
AM/AP
gusa : Arrêté ministériel/
rwanasubiranye ubudahangarwa Arrêté présidentiel
bwarwo nka mbere.
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR 5.1. Repubulika ya Ides
: Association (1962-1973)
Musulmans au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
Repubulika ya I yavutse mu macakubiri n’imikorere mibi yaranze
(Transitional National Assembly)
iminsi ya nyuma y’ubutegetsi bwa gikoroni, yafasheho umurage
APADEC ya: Association
n’imikorere du Parti
gikoroni y’ubundi Démocrate Chrétien
bwoko.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI :Ubutegetsi
5.1.1. Association bushya n’inzego
des Partis zabwo
Monarchistes
Rwandais
Mu mpinduka zazanywe
APROCOMIN: Association no kongera kubona ubwigenge
des Commerçants harimo
Indigènes
ko u Rwanda rwabonye mbere na mbere “Itegeko nshinga”,
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
hajyaho guverinoma iyobowe na Perezida wa Repubulika n’Inteko
MasseIzo nzego zakoze zite mu gihugu cyarimo
Ishinga Amategeko.
ARD
umwiryane wo: Alliance
kurwanira pour le Renforcement de la
ubutegetsi?
Démocratie
a. Itegeko
ARDHO nshinga
: Association Rwandaise pour la Défense des
Droits de l’Homme
Hari ikintu cy’umwihariko kigaragara kuri Repubulika yari
AREDETWA
imaze kuvuka:: Association
nta Tegeko pour
nshingale Relèvement
ryariho u Rwanda rubona
Démocratique
ubwigenge. Cyakora, ku itarikidesyaBatwa
28 Mutarama 1961, igihe
413
v
abayobozi ba ParmehutuAND
ACRONYMS bakoraga “ihirikabutegetsi ry’i
ABBREVIATIONS
Gitarama” bari barakoze inyandiko isa n’Itegeko
___________________________________nshinga ariko
itafatwa nkaryo kuko iyo nyandiko itigeze itangazwa haba mu
Igazeti ya Leta ya Ruanda-Urundi, haba se mu Igazeti ya Leta
A.A. : Archives Africaines
y’u Rwanda.
A.G. : Assemblée Générale
ABAKI nuko : abategetsi
Ikindi Alliance des ba Bakiga
gikoroni bakomeje gushyiriraho
ABESC
amategeko : Association
abo bategetsi bashyades Bahutu Evoluant
b’igihugu. pour la
Hanavugwa kandi
ko iyo nyandiko itigeze ifatwa
Suppression des Castesnk’itegeko: Ikimenyimenyi nuko
igihe
ACR Inteko Nshingamategeko yigaga umushinga
: Association des Cultivateurs du Rwanda w’Itegeko
nshinga itashingiye kuri iyo nyandiko y’i Gitarama ahubwo wari
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
umushinga w’Itegeko nshinga mushya1.
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Kugira ngo hatabaho RéconciliationgukoraNationale
nta Tegeko nshinga, Inteko
Nshingamategeko
AEC yiyise Inteko yo gushyiraho Itegeko nshinga,
: Agglomeration Extra-Coutumières
yiga umushinga
AFDL wari des
: Alliance wazanywe n’igice cy’abadepite
Forces Démocratiques pour laba
Parmehutu n’Aprosoma. Itora ryabaye
Libération du Congo-Zaïre mu nama yo ku itariki
ya 23 Ugushyingo 1962. Abadepite 33 barabyemeza, 4 barifata
AGOA : African Growth and Opportunity Act
(3 ba Unar na 1 wa Aprosoma). Itegeko nshinga rishyirwaho
$,'6
umukono bukeye $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
tariki ya 24 Ugushyingo 1962 n’abadepite 40.
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
AJER
Itegeko nshinga : Association
ryo ku wa de la
24Jeunesse
UgushyingoEstudiantine
1962, ryakozwe
hifashishijwe impuguke
Rwandaisemu mategeko z’Ababirigi, ryerekana
rugikubita
ALIR ko rishaka
: Armée de kwitandukanya
Libération du n’ingoma
Rwanda yavuyeho maze
ryemeza burundu imitegekere ya Leta igendera kuri Repubulika.
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR : Association
Ingingo ya 2 y’iryo des Moniteurs
Tegeko nshinga ivuga ko:du Rwanda
“ingoma ya cyami
AMUR
iciwe burundu : Association des Musulmans
kandi ko idashobora au Rwanda
gusubizwaho”, ivuga ko
ANT
“Umwami Kigeri : Assemblée Nationale de Transition
V n’abamukomokaho bambuwe burundu
uburenganzira (Transitional
bwabo”. BwariNationaluburyo bwo gushimangira ibyari
Assembly)
byaravuye
APADEC muri “Kamarampaka”.
: Association du Parti Démocrate Chrétien
APR
Ingingo ya 3: Armée ivuga ko Patriotique
“RepubulikaRwandaise
iharanira uburinganire
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
bw’Abanyarwanda bose nta vangura iryo ari ryo ryose ryaba
irishingiye ku bwoko,Rwandais akarere, igitsina cyangwa idini”. Ariko igihe
APROCOMIN:
iryo Tegeko nshinga Association des Commerçants
ryatangazwaga Indigènes
hari igice cy’Abanyarwanda
bari birukanywe
APROSOMA mu byabo
: Association pour bazira
la Promotion bwabo.deIngingo
ubwoko Sociale la
ya 16 isubira Masse muri iryo hame. Ingingo ya 17 ivuga na yo ko
“uburenganzira
ARD bushingiye
: Alliance pour lekuRenforcement
ivuko buvanyweho
de la kandi
budashobora gusubizwaho. Kandi nta bundi buryo ubwo ari
Démocratie
bwo bwose bushobora gusubizwaho”. Ingingo ya 25 ivuga ko
ARDHO : Association
“Uburyo bw’ubucakara bwose Rwandaise pour la
buciwe kandi koDéfense des
budashobora
gusubizwaho. Iyo Droits de l’Homme
ngingo yarebanaga n’ubuhake. Ariko ntiyari
AREDETWA : Association pour le Relèvement
1
Reyntjens P., Pouvoir et droit au Rwanda, Tervuren, M.R.A.C., 1985, p.292
Démocratique des Batwa
414
v
ngombwa kuko umwami Rudahigwa
ACRONYMS yari yaraciye ubuhake mu
AND ABBREVIATIONS
wa 1954. Ibyo___________________________________
ari byo byose, kwitiranya ubuhake n’ubucakara
ni ugukabya mu mvugo ku buryo bugaragara ariko icyo gihe
ikintu
A.A. cyose :cyashoboraga gusiga isura mbi uburyo igihugu
Archives Africaines
cyategetswe ku ngoma ya cyami cyari kemewe.
A.G. : Assemblée Générale
ABAKI nshinga
Itegeko : Alliance
ryo mu wa des Bakiga
1962 ryabogamiye cyane kuri Kiriziya
ABESC : Association
gatorika ari na ko ribangamira andi des Bahutu
madini Evoluant
kandi rihapour la
uruhare
runini amatwara Suppression des Castes
ya “gikapitarisiti” Ingero:
ACR : Association
- Kubuza kurongora des Cultivateurs
abagore benshi (ingingo duyaRwanda
29).
ADP - Kunganya amashuri
: Alliance ya Kiriziya gatorika
Démocratique ahabwa inkunga
des Peuples
ADR na Leta : Alliance pour la Démocratie et la ya 32).
n’amashuri ya Leta ubwayo (ingingo
- Kubuza ibikorwa byose n’ikwirabitekerezo
Réconciliation Nationale bya gikomunisiti
(ingingo ya 37).
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL
Icya nyuma kiranga : Allianceiryo desTegeko
Forces nshinga
Démocratiques
ni aho pourrivugalaku
butandukanireLibérationbw’Inzego du Congo-Zaïre
za Leta. Hari impuguke zivuga ko
AGOA
byagaragaraga : African
ko inzego Growth and zitandukanye
za Leta Opportunity Act neza2 ariko
$,'6
hari $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
abandi bemeza ko atari ko byari bimeze . “Nubwo Itegeko
nshinga
AIMO ULYXJD
: AffairesXEXWHJHWVL
NR Indigènes QJHQJDPLNRUHUH
et Main-d’oeuvreEXÀWZH QD
Perezida
AJER wa :Repubulika
Association n’abaminisitiri, umukuru w’igihugu
de la Jeunesse Estudiantine
QL ZH XÀWH XEZR EXWHJHWVL KDNXULNLMZH DPDWHJHNRµ3. Kubera
Rwandaise
iyo mpamvu, ubutegetsi bwo mu Rwanda igihe cya Kayibanda
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
bwafatwaga “nk’ingoma ya cyami muri Repubulika” bitewe nuko
AM/AP
bwari bukubiye : Arrêté ministériel/
ku isonga, mu ntoke Arrêté présidentiel
za perezida wabugezaga
AMR
ku nzego zo :hasi Association
abinyujije deskuMoniteurs
bakozi badu Rwanda
Leta yishyiriyeho,
AMUR
bidatandukanye : Association
n’ibyakorwaga des igihe
Musulmans
cy’abashefu au Rwanda
n’abasushefu
ANT
bo ku ngoma :ya Assemblée
cyami4. Nationale de Transition
(Transitional National Assembly)
b. Perezida
APADEC wa Repubulika du
: Association na Parti
Guverinoma
Démocrate Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Hashingiwe ku Itegeko nshinga, ububasha bwa guverinoma
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
bugirwa na Perezida wa Repubulika akaba ari na we mukuru wa
Leta n’umukuruRwandais w’inama y’ Abaminisitiri yashyizeho (ingingo ya 51).
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA
Mu ntangiriro: ya Association
buri manda pour la Promotion
ye, Perezida Sociale deatorwa
wa Repubulika la
n’abaturage bose Masseku buryo butaziguye ku bwiganze bw’amajwi
arenze
ARD 50 % (Ingingo
: Alliance yapour
52). Dukurikije
le Renforcementicyo iyode ngingo
la ivuga,
Perezida Kayibanda Démocratie ntiyari yaratowe ku buryo bukurikije
ARDHO
2 : Association
Paternostre de la Mairieu B., Le Rwanda,Rwandaise pour
son éffort de la Défense
développement des
; antécédents
Droits
historiques et conquêtes de la de l’Homme
révolution rwandaise, Kigali, 1972, p.248.
Reyntjens P., 1985, op cit., p.355
AREDETWA : Association pour le Relèvement
3
4
Lemarchand R., Rwanda and Burundi, London, Pall Mall, 1970, p.116
Démocratique des Batwa
415
v
amategeko kuko yari yaratowe
ACRONYMS ANDn’Inteko Ishinga amategeko tariki
ABBREVIATIONS
ya 26 Ukwakira 1961. Ni cyo cyatumye Perezida Kayibanda
___________________________________
yandikira ibaruwa Perezida w’Inteko ishinga amategeko, tariki
ya
A.A.7 Kamena: 1961, avuga
Archives ko yeguye ku mwanya w’umukuru
Africaines
w’igihugu n’uwa guverinoma. Inteko ishinga amategeko yemeza
A.G. : Assemblée Générale
ko agomba kongera kwitoresha.
ABAKI : Alliance des Bakiga
Hashingiwe
ABESC ku Itegeko nshinga,
: Association PerezidaEvoluant
des Bahutu wa Repubulika ni we
pour la
washyiragaho kandi akanakuraho
Suppression buri minisitiri, akabimenyesha
des Castes
Inteko
ACR ishinga amategeko (ingingo ya 56). Uko
: Association des Cultivateurs byagendaga
du Rwanda
nuko Perezida yamenyeshaga Inteko Ishinga amategeko
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
abagize guverinoma, Inteko ikabifata ityo ariko itabitoreye.
ADR
Ni ngombwa :kwibutsa
Alliance pour
aha ko la Démocratie et la
ubumenyi bw’abadepite b’icyo
Réconciliation Nationale
gihe ndetse n’abaminisitiri n’akamenyero gake mu bya poritiki
AEC : Agglomeration
bitabemereraga kumva bihagijeExtra-Coutumières
no gukoresha ububasha bwose
AFDL
bahabwaga : Alliance des Forces Démocratiques pour la
n’amategeko.
Kuri RepubulikaLibération
ya mbere du Congo-Zaïre
hasimburanye guverinoma umunani.
AGOA : African Growth and Opportunity
Iya mbere yashyizweho mbere y’ubwigenge muri Gicurasi Act 1962,
$,'6
yari $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
guverinoma ihuriwemo n’amashyaka 3: uretse Parmehutu,
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
$SURVRPDQD8QDU\DULLÀWHPRDEDPLQLVLWLULEDELULELVKLQJL\HNX
masezereno
AJER yari yabereye i New
: Association de laYork. Ku itariki
Jeunesse ya 6 Gashyantare
Estudiantine
1963, iyo guverinoma
Rwandaise yarasheshwe, abaminisitiri ba Unar
bavanwamo ngo kubera ingengo y’imari ya Leta nto nk’uko 5
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Grégoire Kayibanda yabyivugiye. Mu by’ukuri, impamvu nyayo
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
nuko hari hagamijwe kwirukana muri guverinoma amashyaka
AMR : Association
yari ashyamiranye desbutegetsi,
n’iriri ku Moniteurs du Rwanda
atongeye kugaragara
AMUR : Association
muri guverinoma kuva mu wa des1963.
Musulmans au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
c. Inteko ishinga amategekoNational
(Transitional n’Urukiko rw’Ikirenga
Assembly)
APADEC
Inteko ishinga : Association
amategeko du Parti Démocrate
yagombye ubusanzwe Chrétien
kugenzura
APR : Armée wa
ibikorwa bya Perezida Patriotique
Repubulika Rwandaise
n’ibya guverinoma (ingingo
ya 73). Kuri Repubulika ya mbere,
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes habaye ibyiciro bitatu
by’amatora y’Inteko RwandaisIshinga amategeko mu wa 1961, 1965 na
1969 kugeza iseswa
APROCOMIN: Association igihe k’ihirikabutegetsi
des Commerçants ryo ku itariki ya 5
Indigènes
Nyakanga 1973. Muri manda ya mbere, MDR-Parmehutu yari
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
\LJDQMH PX 1WHNR \DUL LÀWH LQWHEH DULNR KDUL Q·DEDGHSLWH
ba Unar (intebe Masse
7) n’Aprosoma (intebe 2). Mu Nteko yakurikiye
ARD
amatora yo :ku Alliance
itarikipour
ya le 3 Renforcement
Ukwakira 1965, de la amashyaka
ashyamiranye n’iririDémocratie
ku butegetsi yose ntiyari agihagarariwe mu
ARDHO
Nteko. Abadepite : Association
bose bari abaRwandaise pour la Défense des
MDR-Parmehutu.
Urukiko rw’Ikirenga Droits derwari rwarahawe ububasha bukomeye
l’Homme
AREDETWA : Association pourOrganisation
5
Présidence de la République rwandaise, de l’administration centrale
le Relèvement
rwandaise de 1960 à nos jours, Kigali, juillet 1983, p.19
Démocratique des Batwa
416
v
n’Itegeko nshinga (ingingo AND
ACRONYMS za 98, 99 na 102) ku buryo hari
ABBREVIATIONS
abatatinye kwerura bakagereranya ubutegetsi bwariho na
___________________________________
“Guverinoma y’abacamanza” cyangwa «Leta y’igitugu y’Urukiko
rw’Ikirenga»,
A.A. rushobora
: Archives6kuba rwabuza izindi nzego z’ubutegesi
Africaines
gukora icyo zishinzwe . Mu by’ukuri, Urukiko rw’Ikirenga
A.G. : Assemblée Générale
ntirwabagaho. Ntirwashoboraga kwanga guhitisha itegeko
ABAKI yashatse
Perezida : Alliance des Bakiga
ko rihita.
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Urugero: mu wa Suppression
1973, igihe des Castes Kayibanda yashakaga
Perezida
ACR
kwiyongeza : Association
indi des Cultivateurs
manda, yahinduje ingingo du Rwanda
zimwe z’Itegeko
nshinga.
ADP Bitewe nuko Itegeko
: Alliance Démocratiquenshingades ritahaga
Peuples abacamanza
ubwigenge
ADR busumbye ubw’izindi nzego,
: Alliance pour la Démocratie et la abo bacamanza bari
EDÀWHXEZREDEZRNZLUXNDQZD%\DWXP\HLQ]HJR]·XEXFDPDQ]D
Réconciliation Nationale
zihinduka ibikoresho bya poritiki, zimugazwa n’amatiku
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
n’abacamanza bikorera ibyo bishakiye.
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Libération durumwe
5.1.2. Icibwa ry’abatavuga Congo-Zaïre
na Leta
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6 nshinga
Itegeko $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ryo mu 1962 ryemeraga ishyirwaho ry’amashyaka
menshi
AIMO mu ngingo yaryo
: Affaires ya 10 ivuga
Indigènes iti «Amashyaka ya poritiki
et Main-d’oeuvre
yujuje ibisabwa
AJER n’amategeko
: Association deyemerewe
la Jeunesse kujya mu matora. Ajyaho
Estudiantine
kandi agakora mu bwisanzure, apfa kuba yubahiriza amahame
Rwandaise
ya demokarasi, kandi ntarwanye imiterere ya Repubulika
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
igihugu kiyemeje, ubusugire n’umutekano wacyo».
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR
Ariko Ishyaka: rya Association
MDR-Parmehutu des Moniteurs
ryahindutsedu Rwanda
ishyaka rimwe
AMUR
rukumbi kuva : Association
mu wa 1963 des Musulmans
imaze kuvanaho au Rwanda
amashyaka
ANT
ashyamiranye: Assemblée
na ryo (hutu Nationale
na tutsi).deMu Transition
matora ya Perezida
yo mu wa 1965, Perezida Kayibanda
(Transitional Nationalyatowe n’amajwi y’abantu
Assembly)
agera
APADEC kuri 98%. Mu w 1969 yongeye
: Association du Parti Démocrate gutorwa n’amajwi
Chrétienmenshi
nkayo. Gahunda yo gukuraho amashyaka atavuga rumwe na
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Leta yarabonekaga mbere y’ubwigenge mu buryo bwo kuyabuza
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
uburyo nk’uko byavuzwe mbere. Igihe hizihizwaga isabukuru
ya mbere y’Ubwigenge Rwandais bw’igihugu, Perezida Kayibanda yavuze
APROCOMIN:
ko ahisemo «kugira ishyakades
Association ryaCommerçants
ba nyamwishi,Indigènesrutura, ariko
APROSOMA
ribangikiranye : Association
n’agashyakapour ka ba la nyamuke».
Promotion Yongeraho
Sociale de avuga
la
ati «amashyaka menshi arangaza abaturage, amajyambere
Masse
y’igihugu
ARD ntagire umurongo
: Alliance pour leuri hamwe, ahubwo
Renforcement de la bigatuma
igihugu kidindira” 7
. Ku
Démocratie isabukuru y’imyaka 10 y’ubwigenge,
ARDHO
6
Ruhashyankiko N., : Association Rwandaise
«Le contrôle de la pour
constitutionnalité la etDéfense
des lois desau
des règlements
Droitsnode
Rwanda”, in L’informateur, l’Homme
4, 1968, p.21
Présidence de la République,
AREDETWA : Association pour
7
Le président Kayibanda vous parle: Discours prononcés
le Relèvement
en diverses circonstances, s.d., 1963, pp. 83-84
Démocratique des Batwa
417
v
Perezida Kayibanda
ACRONYMS yabeshye abantu nkana avuga ibintu
AND ABBREVIATIONS
bitari byo nk’uwatsinze, agira ati : «amatora ya komini yo mu
___________________________________
wa 1963 yumvishije bidasubirwaho Abatutsi ko batagomba
kwizera
A.A. kongera gutegeka
: Archives (…). Ni kuva icyo gihe Ishyaka MDR-
Africaines
Parmehutu ryavanyeho andi mashyaka yose atari yarumvise
A.G. : Assemblée Générale
kugeza icyo gihe ko ubufatanye bwa demokarasi ari bwo
ABAKI cy’u :Rwanda
gisubizo Alliance des Bakigabarwo”8.
n’abaturage
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Hari ibindi bintu Suppression des Castes ya opozisiyo ubwayo
bijyanye n’amashyaka
byafashije MDR-Parmehutu
ACR : Associationmuri desgahunda yayo yodu
Cultivateurs kuyakuraho.
Rwanda Nka
Aprosoma
ADP yazize amatwara ya nyiri kuyishyiraho
: Alliance Démocratique des Peuples ubwe, Habyarimana
Joseph Gitera.:Gitera
ADR yari umuntu
Alliance pour la utamenya
Démocratie ahoetagana,
la wivuguruza
PX PDJDPER XPXVZD PX NX\RERUD LVK\DND U\H NDQGL XGDÀWH
Réconciliation Nationale
umurongo wa poritiki uri hamwe. Yahinduye kenshi izina na gahunda
AEC : Agglomeration
y’ishyaka rye. Mbere y’amatora yoExtra-Coutumières
mu wa 1960, ishyaka rye ryitwaga
AFDL : Alliance
«Union des Hutu du Rwanda-Urundides Forces(UHURU)».
Démocratiques pour la
Libération du Congo-Zaïre
Aprosoma
AGOA yahuye n’amacakubiri
: African Growth and menshi mu mikorere,
Opportunity Act yayiteye
kugira intege$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
$,'6 nke . Ariko kuba mu bice bimwe by’igihugu
9
ARD
Igitekerezo : Alliance
cyo gushingapour umutwe le Renforcement
w’ingabo (zarwanya de lau Rwanda)
Démocratie
11
Abayobozi ba Unar bishwe ni: Afurika, Burabyo, Rutsindintwarane, Rwagasana, Gisim-
ARDHO : Association
ba, Ndahiro, Mpiranyi. Abayobozi ba Rader Rwandaise pour la Défense
bishwe ni: Bwanakweri, des
Ndazaro, Karinda.
12 Droits
Unité, no 12-13, juillet 1962de l’Homme
et Unité, no 14 1er août 1962
Hari andi mazina yabayeho
AREDETWA : Association pour
13
nka : Intare, Ingwe, Ingangurarugo, Imbaragasa,
le Relèvement
Indamage, Urubambyingwe.
Démocratique des Batwa
419
v
cyatekerejwe ACRONYMS
n’abasore b’impunzi bari i Kizinga na Kamwezi
AND ABBREVIATIONS
PXUL 8JDQGD___________________________________
KDÀ \·XPXSDND Z·X 5ZDQGD PX ZD %DUL
bagamije kurwanya Ababirigi n’abategetsi bashya ba Parmehutu.
Uwo
A.A. mugambi: Archives
wo kurwana watewe n’uko Unar yari yarananiwe
Africaines
kumvisha abo muri Loni ko igomba guhindura ibyaberaga mu
A.G. : Assemblée Générale
Rwanda. Abo basore babona rero ko nta kundi byagenda uretse
ABAKI intwaro
gufata : Alliance
bakarwana.des Ntabwo
Bakiga ari Ishyaka Unar ryaremye
ABESC Inyenzi
inyenzi. : Association
zivuka, Unardes yoBahutu Evoluant
hanze yari ihugiyepour la
kuburana
Suppression
muri Loni. Abayobozi ba UnardesnkaCastes
Fr. Rukeba, baje mu nyenzi
ACRgiti cyabo: Association
ku batoherejwe des Cultivateurs
n’ishyaka du Rwanda
ryabo. Zikivuka, inyenzi
zarimo
ADP ibice byinshi,
: Alliance byavutse igihe gitandukanye
Démocratique des Peuplesmu bihugu
bikikije
ADR u Rwanda:
: Alliance pour la Démocratiena
Uganda, Burundi, Kongo et Tanzaniya.
la
Réconciliation Nationale
Inyenzi zagize ibitero by’ubwoko butatu. Hari ibyo bita ibitero
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
“Commando” byagirwaga n’abantu bake, bagatera mu gihugu
AFDL : AllianceNides
imbere (mu Rwanda). Forces
igitero Démocratiques
nk’icyo pouryala21
cyabaye tariki
Ukuboza 1961Libération du Congo-Zaïre
kivuye Uganda kinyuze mu Kinigi kibasiye
AGOA bamwe
abantu : African Growth
na bamwe muriand Opportunity
teritwari Act
za Ruhengeri, Kigali
$,'6
na Gitarama $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
14
. Mu wa 1962 ikindi gitero nk’icyo na cyo cyavuye
Uganda
AIMO cyateye mu ntara
: Affaires y’i Burasirazuba
Indigènes y’u Rwanda15.
et Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Kuva mu wa 1961, habaye utundi dutero ku mipaka y’igihugu
Rwandaise
cyanecyane muri perefegitura ya Byumba. Ariko utwo dutero
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
twose ntitwari utw’inyenzi: hari udutsiko tw’abasore ku giti
AM/AP : Arrêté
cyabo bateraga ministériel/
mu Rwanda baje Arrêté présidentiel
gushimuta inka cyangwa
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
kwiba amafaranga.
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
Ni muri teritwari
ANT ya Byumba
: Assemblée NationaleLeta de yatangiriye
Transitionbwa mbere
kwihorera ku Batutsi igihe cyose inyenzi
(Transitional National Assembly) ziteye. Muri Werurwe
1962, Abatutsi n’Abahutu bo muri Unar bagera ku gihumbi ni
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
bwo bishwe. Kandi ni ukuva icyo gihe Minisiteri y’Ubutegetsi
APR
bw’Igihugu n’Ingabo: Armée Patriotique
yatangije uburyo Rwandaiseabaturage bashobora
APROBAMI : Association
kwirindira umutekano, ari bwodesbise
Partis Monarchistes
“Kwirwanaho kw’abaturage”.
Gushyira mu bikorwa Rwandais ubwo buryo bwo kwirwanaho byabaye
kubwira abaturage
APROCOMIN: ngo bagedes
Association batunga agatoki abo
Commerçants bakeka bose
Indigènes
kandi bakore irondo ry’ijoro. Bamwe
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de mu baturage baturiye
la
14
Mu bitero byabaye Masse
mu wa 1961 twavuga nk’ibyabereye aha hakurikira: i Ngara-
ARD
ma (19/3/1961), i : Alliance
Tovu pour leShonga
(25-26/03/1961), Renforcement de la (12/6/1961),
(30/3/1961), Muhura
Nyagatare (20/7/1961), Murambi
Démocratie (09/9/1961), Kinjojo (10/10/1961), Murambi «bis»
(18/10/1961 na 1/11/1961) na Nyagatare «bis» (19/11/1961. Muri ibyo bitero byose,
ARDHO abantu: 34,
hapfuyemo Association Rwandaise
amazu 104 aratwikwa, pour la Défense des
aranasahurwa.
15
Ibitero byabayeDroits
mu wa de l’Homme
1962, harimo: Gabiro (10/01/1962), Mugina (22-
23/02/1962), Gatumba na Karama (24/02/1962),
AREDETWA : Association pour le Relèvement Rubirizi (10/03/1962), Cyungo na
Nkana (25/03/1962), Gakenke (03/04/1962).
Démocratique des Batwa
420
v
umupaka bahawe imbunda;
ACRONYMS Iyo ABBREVIATIONS
AND myitwarire yo “kwirwanaho”
yakomeje gukoreshwa kugeza mu wa 1994.
___________________________________
Ubundi bwoko bw’ibitero ni: ibitero bikomeye by’inyenzi bigizwe
A.A. : Archives Africaines
n’abasore benshi, byari bigamije kwigarurira ahantu hanini
A.G.
h’igihugu : Assemblée
kugira Générale
ngo zishobore kugira aho zihera zirwana, bityo
ABAKI : Alliance des Bakiga
zigashobora kotsa igitutu Leta y’u Rwanda. Muri ibyo bitero,
ABESC
hari : Association
icyabereye mu birunga deskuBahutu
itariki Evoluant
ya 3 na 4pour la
Nyakanga
1992, ni ukuvuga iminsi ibiri nyuma
Suppression des Castes y’ubwigenge. Icyo gitero
cyari
ACR giturutse
: Association des Cultivateurs du Rwanda 100.
i Goma kirimo inyenzi ziri hagati ya 80 na
Guverinoma ya Kigali yari yabimenye. Inyenzi zitungurwa
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
n’abasirikare b’u Rwanda ku itariki ya 5 Nyakanga, zitsindwa
ADR
bitaruhanije : Alliance
zimaze pourabantu
gutakaza la Démocratie et la ku rugamba.
benshi baguye
Réconciliation
Mu nyenzi zafashwe Nationale
icyo gihe enye ziciwe mu Ruhengeri.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Ikindi
AFDL gitero :rutura cyabaye
Alliance ku itariki
des Forces ya 21 Ukuboza
Démocratiques pour1963
la
mu Bugesera. Libération
Cyari giturutse mu Burundi
du Congo-Zaïre kinyura i Nemba
(Kirundo). Icyo gihe hari aho Inyenzi zafashe ariko mu gihe gito,
AGOA : African Growth and Opportunity Act
DEDVLULNDUH E·X 5ZDQGD ED\RERZH Q·DED 2ÀVL\H E·$EDELULJL
$,'6 QD )ORUTXLQ
'XERLV $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
EDUD]LKDJDULWVH KDÀ \·LELURPHWHUR ELNH
AIMO
by’umurwa : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
Kigali.
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Nk’uko byari byarabaye mu gitero cya mbere, guverinoma yari
Rwandaise
yaramenye ko icyo gitero kegereje. Yabibwirwaga n’abantu
ALIR banyuranye.
benshi : Armée de Libération
Inyenzi ubwazo du ntizahishaga
Rwanda gahunda
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
]LÀWH =DELYXJLUDJD QR PX WXEDUL L %XMXPEXUD EDPZH QGHWVH
AMR
EDNDM\D : Association
JXVH]HUD des Moniteurs
PX PLU\DQJR \DER $EDdu Rwanda
2ÀVL\H E·$EDELULJL
bari
AMUR abajyanama: Association des Musulmans au Rwanda ab’i
b’abasirikare b’Abarundi babimenyeshaga
Kigali
ANT kandi icyo gihe inzego Nationale
: Assemblée z’ubutasi zayoborwaga n’umusirikare
de Transition
w’Umubirigi, witwa Majoro Tulpin. Hari n’abasirikare b’Abahutu
(Transitional National Assembly)
b’Abarundi, abikorera (abacuruzi, abapadiri, nb.) na bamwe
APADEC bose
b’impunzi : Association du Parti
baburiraga Leta Démocrate Chrétien
y’u Rwanda.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI
Igitero cyo mu: Association des Partiscyagize
Bugesera (1963-64) Monarchistes
ingaruka mbi ku
Batutsi bari mu Rwanda. Muri za Perefegitura zose hatangiye
Rwandais
igikorwa kinini cyo
APROCOMIN: Association kwihimura ku Batutsi nta
des Commerçants kurobanura
Indigènes
kiyobowe na Leta n’abayobozi b’ibanze. Hari inyandiko nyinshi
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
zerekana ko abategetsi bari inyuma y’ubwo bwicanyi. Hapfuye
Masse
abantu benshi, abandi barafungwa, inzu ziratwikwa, ibintu
ARD
biraribwa. : Allianceuwo
Umuturage pour
arile
weRenforcement de laguhagarika
wese yashoboraga
Démocratie
Umututsi akamukoresha icyo ashatse ntahanwe. Abaminisitiri
ARDHO
bari : Association
boherejwe Rwandaise zose
muri za perefegitura pourguhagarikira
la Défense des
icyo
gikorwa mu gihugu hose.
Droits de Mu turere twarushije utundi kubabara
l’Homme
harimo, birumvikana, u Bugesera. Nk’uko byabaye n’ahandi,
AREDETWA : Association pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
421
v
abategetsi bashyizeho
ACRONYMS intonde
ANDz’Abatutsi bavuga ko ari «babi»
ABBREVIATIONS
cyangwa ko «batifuzwa n’abaturage». Akenshi abo bari abarimu,
___________________________________
abahoze ari bashefu cyangwa ba sushefu, abacuruzi, n’abandi.
Ibyo
A.A. kubagirira nabi birangiye,
: Archives Guverinoma yatuje mu Bugesera
Africaines
imiryango
A.G. y’Abahutu bavuye mu
: Assemblée Générale turere tundi cyanecyane mu
Ruhengeri na Gisenyi ngo bage bakumira inyenzi banagenzure
ABAKI : Alliance des Bakiga
Abatutsi barokotse ubwicanyi.
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
Perefegitura ya Gikongoro na yo yahuye n’ako kaga. Ni yo yagize
abantu benshi Association
ACR : bishwe: bari deshagatiCultivateurs du Rwanda
y’ibihumbi 8.000 n’ibihumbi
ADP
10.000. : Alliance
Umupadiri Démocratique
w’umumisiyoneri desmuri
wari Peuples
paruwasi imwe
ADR
yo muri ako karere: Alliance pourkuri
yanditse la Démocratie
ubwo bwicanyi et la
agira ati «Ubwo
bwicanyi bwasaga Réconciliation
n’ubwateguwe Nationale
na guverinoma ya Repubulika
AEC
ubwayo kandi: Agglomeration
ni cyo gikorwa Extra-Coutumières
cyarushije ibindi kuba kibi mu
bikorwa
AFDL byose bya Letades
: Alliance ya Forces
Kayibanda» . Umuperefepour
Démocratiques
16
wicishije
la
abantu icyo gihe yatowe nyuma
Libération mu matora y’abadepite kubera
du Congo-Zaïre
ako
AGOA kazi (kabi) yari yarakoze.
: African Growth and Abantu bishwe Act
Opportunity bari hagati
y’ibihumbi
$,'6 25.000 na 35.000. Indorerezi z’abanyamahanga,
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
barimo Umusuwisi Vuillemin, Umubirigi Luc De Heusch ndetse
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
na Radio Vatican, bose bise ubwo bwicanyi “jenoside”.
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Nyuma y’ubwo Rwandaise
bwicanyi, nta munyaporitiki, umuyobozi cyangwa
ALIR
umusirikare : wigeze
Armée de Libération du
akurikiranwa Rwanda
kubera ubwo bwicanyi
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté
bwakorewe Abatutsi. Guverinoma yashatse kwiyerurutsa ivuga présidentiel
AMR
ko ababukoze:ari Association des Moniteurs
abategetsi b’ibanze, abadepite dun’abakozi
Rwandaba Leta.
AMUR
Ngo : Association
baba barabitewe des Musulmans
n’ubwoba kuko mu Batutsi, au Rwandacyanecyane
b’abakozi
ANT ba Leta, harimo ibyitso
: Assemblée by’inyenzi
Nationale ariko nta kimenyetso
de Transition
cyatanzwe, nta(Transitional
n’icyatanzwe National
cyo kwerekanaAssembly)ubugizi bwa nabi
bw’Abatutsi
APADEC bagiriye Abahutu igihe bari ku
: Association du Parti Démocrate Chrétien butegetsi 17
. Nyuma
y’igitero cyo mu
APR Bugesera,
: Armée Kayibanda
Patriotique yaburiye Inyenzi agira ati:
Rwandaise
“nimusubira gutera, ak’Abatutsi kazaba karangiye burundu”18.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Rwandais
Nyuma y’igitero cyo mu Bugesera, ibindi bitero bikomeye
APROCOMIN:
byabaye, hari ik’i Association
Cyangugu des Commerçants
(Bugarama Indigènes
mu wa 1964, Nshiri na
APROSOMA
Bweyeye mu wa : Association pour la (Butama
1966) na Kibungo Promotion muSociale
wa 1966). de laKuva
Masse
mu wa 1967 kugeza mu wa 1972, nta gitero k’inyenzi cyongeye
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
16
wa misiyoni ya Cyanika (A. Mugesera, Imibereho y’Abatutsi kuri
Père Jambline (de)Démocratie
Repubulika ya Mbere n’iya Kabiri (1959-1990), Kigali, 2004, p.171; no gusoma Wil-
ARDHO : Association
lame J.-C., Aux soures del’hécatombe Rwandaise
rwandaise, Paris, pour la Défense
l’Harmattan, des
1995, pp.74-75
17 Droits
Kureba igitabo “Livre de l’Homme
Blanc”cyanditswe na Leta kitwa «Toute la vérité sur le terro-
risme inyenzi au Rwanda”, Gashyantare
AREDETWA : Association pour le Relèvement 1964
18
Disikuru za Perezida wa Repubulika y’u Rwanda, Kigali, 11 Werurwe 1964
Démocratique des Batwa
422
v
kuba, ariko hahoraga
ACRONYMSimpuha zivuga
AND ko ibitero by’inyenzi bizaba
ABBREVIATIONS
nubwo guverinoma yari izi neza ko inyenzi zitakiriho.
___________________________________
Impamvu
A.A. z’itsindwa ry’inyenzi
: Archives ni nyinshi: tuvuze zimwe z’ingenzi,
Africaines
twabanza kuvuga ko inyenzi zitagiraga ubuyobozi bumwe
A.G. : Assemblée Générale
EX]LKX]DQWDQ·XPXURQJRZDSRULWLNLXVREDQX\HQH]D]DUL]LÀWH
ABAKI : Alliance des Bakiga
Inyenzi ntizaremwe na Unar. Unar yari yiciyemo ibice bibiri (iyo
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
PXJLKXJXQ·L\RKDQ]HQWL\DULLJLÀWHXEZLJDQ]HEZDSRULWLNLPX
Suppression
mpunzi kuva hamaze kuvukades Castes ya poritiki mashya19.
amashyaka
ACR
Kigeri V ubwe: ntiyigeze
Association
aba des Cultivateurs
umuyobozi du nubwo
w’inyenzi Rwanda benshi
ADP : Alliance
bazimwitiriraga. Inyenzi Démocratique
ntizumvaga kimwedes akamaro
Peuples k’ubwami:
zimwe zari zarahisemo
ADR : AllianceRepubulika.
pour la Démocratie et la
Réconciliation
Impamvu ya kabiri Nationale
nuko inyenzi zitari umutwe umwe w’ingabo,
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
DKXEZR ]DULPR XGXFH GXWDQGXNDQ\H GXÀWH DED\RER]L EDWZR
AFDL
batandukanye: Alliance
(Mudandi,des Forces Démocratiques
Ngurumbe, pour
Kayitare, Sebyeza, la
Hamud).
Libération du Congo-Zaïre
Impamvu ya gatatu nuko inyenzi zitagiraga intwaro zihagije
AGOA : African
uretse izo zari Growth
zarashoboye and Opportunity
gukura muri Kongo.Act Nta gihugu
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
kigeze giha inyenzi imfashanyo za gisirikare. U Burundi
AIMO : Affaires
bwarazicumbikiye, Indigènes
burareka et Main-d’oeuvre
zihakorera imyitozo ya gisirikare
AJER : Association
ariko nta ntwaro de la
bwazihaye. Jeunesse
Uganda kuvaEstudiantine
mu wa 1962, yari
yarihanangirijeRwandaise
inyenzi ko zitagomba gutera u Rwanda ziturutse
Uganda. Ndetse
ALIR Uganda
: Armée yari yarirukanye
de Libération du Rwandaku butaka bwayo
abakuru ba Unar
AM/AP bamwe
: Arrêté na bamwe
ministériel/ barimo
Arrêté Kigeli wa V muri
présidentiel
Kanama 1963. Perezida Mobutu na we yarwanyaga inyenzi kuko
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
zari zishyigikiye aba «Muleristes». Impunzi z’Abanyarwanda
AMUR
zarahohotewe: Association
mu migi ya des GomaMusulmans
na Bukavu. au Mu
Rwanda
wa 1964,
ANT : Assemblée Nationale de Transition
Abanyarwanda b’impunzi zigera kuri 800 birukanywe muri
iyo migi yombi (Transitional
boherezwa muri National Assembly)
Tanzaniya. Mbere y’ubwigenge
APADEC : Association
bwayo, Tanzaniya yakoranagadun’u
Parti Démocrate
Rwanda Chrétien
kuko yigeze kohereza
mu
APR Rwanda impunzi zashakwaga n’abategetsi
: Armée Patriotique Rwandaise b’i Kigali. Ariko
nyuma y’ubwigenge
APROBAMI bayo, Tanzaniya
: Association des Partis yakiriye abayobozi bakuru
Monarchistes
ba Unar bari barahungiyeyo, irabacumbikira, kandi inabafasha
Rwandais
gukora ingendo hirya no hino no kohereza abasore bamwe mu
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
mahanga kujya kwitoza ibya gisirikare.
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Icya nyuma cyavugwa Masse ni ibibazo n’ubwumvikane buke hagati
y’abayobozi
ARD b’inyenzi
: Alliancemupourbikorwa by’urugamba. de
le Renforcement Ni byo
la byabaye
hagati ya Mudandi na Ngurumbe
Démocratie batera Nshiri na Bweyeye. Mudandi
yaretse kurwana agenda atabwiye bagenzi be ko avuye ku rugamba.
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Droits de l’Homme
Urugero ni Ishyaka
AREDETWA : Association
19
Front de libération
pourdu Rwanda rya Gakwaya na Munana na Parti
le Relèvement
socialiste rwandais ya Sebyeza.
Démocratique des Batwa
423
v
5.1.4. Imbaraga zo kwitezaAND
ACRONYMS imbere no kwivana ku isindagizwa
ABBREVIATIONS
mu birebana ___________________________________
n’ubukungu
Démocratie
ARDHO
26 : Association Rwandaise
Libois G., «L’aide extérieure à la République pour la
du Congo», Défense
in Etudes des
Congolaises,
juillet-août 1968 Droits de l’Homme
C.E.E. Situation:semestrielle
AREDETWA
27
des projets
Association pour du le
2eme F.E.D. en exécution, Bruxelles, 31
Relèvement
mars 1967
Démocratique des Batwa
431
v
Nk’uko byagendekeye
ACRONYMS ibindi
ANDbihugu byari bimaze kubona
ABBREVIATIONS
ubwigenge, u ___________________________________
Rwanda narwo rwafashijwe mbere na mbere n’u
Bubirigi kubera ko ari bwo bwarukoronije. Ariko, uko igihe
kigenda
A.A. gitera imbere, uAfricaines
: Archives Rwanda rwacuditse n’ibindi bihugu
byaruteye
A.G. inkunga
: Assemblée GénéraleMpuzamahanga nk’ Ikigega
kimwe n’Ibigega
k’Isi Gicunga Amafaranga (kitwa F.M.I. mu magambo ahinnye
ABAKI : Alliance des Bakiga
y’Igifaransa).
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
Ni muri urwo rwego kuva mu wa 1962 kugeza mu wa 1973, u
ACR
Bubirigi bwateye : Association des Cultivateurs
inkunga u Rwanda mu birebana duby’umwihariko
Rwanda
ADP
n’ingengo : Alliance
y’imari Démocratique
yarwo no kwishyura des Peuples
umwenda warwo
w’amafaranga y’inguzanyo yari yaratanzwe naet
ADR : Alliance pour la Démocratie la y’Isi (B.M.)
Banki
yari yarahaye Congo, Réconciliation Nationale
Ruanda-Urundi mbere y’ubwigenge.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Icyo
AFDL gihe u Busuwisi
: Alliance nades
bwoForces
bwafashije cyane u Rwanda
Démocratiques pour28lamu
«mishinga» itanu: (a) gushyiraho
Libération koperative y’ibicuruzwa rusange
du Congo-Zaïre
bitaga
AGOA TRAFIPRO kuva mu
: African Growth andwa 1963Opportunity
; b) guhemba Actumwanya
w’umujyanama
$,'6 mu biro bya Perezida wa Repubulika kuva mu
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
wa 1963;) guteza imbere amajyambere yo mu cyaro k’Intara ya
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
Kibuye kuva mu wa 1964 ; d) kubaka ishuri ryisumbuye bitaga
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
.RUHML2ÀVL\HUL\D.LJDOLNXYDPXZDHQDSRURJDUDPX\R
Rwandaise kuva mu wa 1969. Gutera inkunga
guteza imbere amashyamba
ALIR
iyo mishinga :no Armée de Libération
kuyishyira mu bikorwa du byagejeje
Rwanda mu myaka ya
AM/AP : Arrêté ministériel/
1970-1980, 1980-1990 ndetse no mu Arrêté présidentiel
wa 1990-2000.
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMURc. Guhagarara : Association des Musulmans
k’umuvuduko mu iterambere au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
Nubwo habonekaga imfashanyo
(Transitional zivuye Assembly)
National hanze, umuvuduko mu
kwiyongera
APADEC k’Umusaruro Rusange w’Igihugu
: Association du Parti Démocrate watangiye kugenda
Chrétien
gahoro
APR mu myaka
: Armée yaPatriotique
1960-1970,Rwandaise
ndetse ugabanukaho kuva
kuri 7,4% mu 1969 bugera kuri 4,6% mu 1971. Hari impamvu
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
nyinshi zerekana uko kugenda ugabanuka. Icya mbere ni
Rwandais
umusaruro muke kuri hegitari, icya kabiri cyari amafaranga
APROCOMIN:
adahagije Association
mu ngengo des
y’imari, icyaCommerçants
nyuma ni ubushoboziIndigènesbuke
APROSOMA
bwo gukoresha : Association
imfashanyopour la Promotion Sociale de la
z’amahanga.
Masse
Kubera
ARD ko uburyo bw’imihingire
: Alliance pour le butari bwahindutse,
Renforcement de laimyagukire
y’ubuhinzi yajyanaga gusa no kwaguka k’ubuso buhingwa bitewe
Démocratie
n’abimukaga
ARDHO bava ahatuwe cyane bajyapour
: Association Rwandaise aho bashobra
la Défense kubona
des
ubutaka. Aho bimukiraga hamaze
Droits de l’Homme kugenda haba hato umusaruro
28
Uvin P., L’aide complice.
AREDETWA : Association Coopération
pourinternationale et Violence au Rwanda, Paris,
le Relèvement
L’Harmattan, 1999
Démocratique des Batwa
432
v
ku buso buhingwa watangiyeAND
ACRONYMS kugabanuka bituma no kwiyongera
ABBREVIATIONS
k’Umusaruro Rusange w’Igihugu kugenda kuba guke.
___________________________________
Ibyakenerwaga
A.A. na LetaAfricaines
: Archives yari imaze kwigenga ngo biyifashe
mu
A.G. mirimo yayo
: Assemblée byagendaga
na byo Générale byiyongera cyane ariko
amafaranga yinjiza yo akiyongera buhoro. Byaje gutera
ABAKI : Alliance des Bakiga
igihombo mu ngengo y’imari kugeza mu mpera z’ubutegetsi
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
bwa Parmehutu. Kuvanaho icyo gihombo mu ngengo y’imari ya
Suppression des Castes
Leta byagiye biterwamo inkunga buri gihe n’u Bubirigi. Ndetse
ACR : Association
n’ingengo y’imari des Cultivateurs
y’izamurabukungu du Rwanda
yagiye ifashwa n’inkunga
ADP
mvamahanga. : Alliance Démocratique
Ariko inkunga des Peuples
yo hanze yagiye ihura n’ingorane
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
]·XNRX5ZDQGDUXWDULUXÀWHXEXVKRER]LEZRNX\LNRUHVKD
Réconciliation Nationale
AEC
Amafaranga : Agglomeration
y’imfashanyo Extra-Coutumières
z’u Rwanda aturutse hanze amenshi
yavaga
AFDL mu kigega cya Ides
: Alliance n’icya II cyaDémocratiques
Forces FED. Igenzura pour ryakorewe
la
imishinga yaterwaga inkunga
Libération dun’icyo kigega muri F.E.D II, nyuma
Congo-Zaïre
y’imyaka
AGOA itatu gitangiye mu ya 1963-1964,
: African Growth and Opportunity yerekanye koAct amafaranga
yashoboye
$,'6 gukoreshwa yari make. Ku itariki ya 31 Werurwe
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
1967, ijanisha ry’ayo mafaranga yakoreshejwe rwerekanaga ko
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
yari gusa 10,2% mu ishoramari ryo kubyara inyungu, 4,30% mu
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
cyo bita «imishinga yo kwagura ibyongera ubukungu» na 22,08%
mu guhemba Rwandaise abanyamahanga baje gufasha29. Muri rusange
ALIR : Armée
imiterere y’u Rwanda mu debirebana
Libération du Rwanda
n’ubukungu yari iteye ku buryo
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté
rutanashoboraga gukoresha inkunga ivuye hanze uretse gusa muprésidentiel
AMR
byakoreshwaga : Association des Moniteurs du Rwanda
bitongera umusaruro.
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
Mu
ANTmagambo: Assemblée make, igiheNationale
cya indepandansi
de Transitionmu wa 1962, u
5ZDQGD UZDWDQJLUDQ\H XEXNXQJX EXÀWH LQWHJH QNH UXÀWH
(Transitional National Assembly)
ubukungu bushingiye ku bihingwa ngengabukungu bike
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
nk’ikawa ari na yo yazanaga ku rwego rwa mbere amafaranga
APR : Armée Patriotique Rwandaise
\·DPDGRYL]H1WDWHUDPEHUHPXQJDQGDX5ZDQGDUZDULUXÀWH
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
NDQGLQWDQ·DPDIDUDQJD\RNZLWH]DLPEHUHXEZDUZRUZDULUXÀWH
Amafaranga aturuka Rwandais mu bicuruzwa hanze ntiyashoboraga
APROCOMIN: Association
guhaza mu gutumiza ibyo ruhagura, des Commerçants Indigènesmuri
hari iteka igihombo
APROSOMA
ubwo bucuruzi : Association
n’amahangapour ndetsela Promotion
kikigaragaza Sociale
ubwacyode la mu
ngengo y’imari. Igihe cya Repubulika ya Mbere (1962-1973)
Masse
nta
ARD cyahindutse. Abashishozi
: Alliance pour lebavugaga
Renforcementko habayede lakutava aho
ruri, bashaka Démocratie
kuvuga ko habaye kongera ahahingwa havuye
ku
ARDHOhahoze ari ibikingi by’inka,
: Association Rwandaisentihabe pourkongera umusaruro
la Défense des
w’ibyoherezwa mu mahanga kuko byagumye kuba bike, ndetse
Droits de l’Homme
C.E.E., Situation semestrielle des projets
AREDETWA : Association
29
pour du le 2ème F.E.D. en exécution, Bruxelles,
Relèvement
31 Mars 1976
Démocratique des Batwa
433
v
u Rwanda ntirwashobora
ACRONYMSguhaza igipimo rwari rwagenewe mu
AND ABBREVIATIONS
birebana n’ikawa mu rwego mpuzamahanga.
___________________________________
Uko kutava aho ruri ntibyashoboye guhindura imibereho ya
gikene
A.A. yariho: ahubwo
Archivesbyadindije izamuka mu mibereho myiza
Africaines
abantu
A.G. bari bizeye
: Assemblée Généralebukoroni. Imibereho mibi iri
igihe bavaga mu
PXE\DWH\HXUZDQJRQ·XPXMLQ\DELVKRERUDNXEDELÀWDQ\HLVDQR
ABAKI : Alliance des Bakiga
no guhirika butegetsi mu wa 1973.
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
5.1.5. Poritiki y’umubano n’umuco.
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
ADP
8 : Alliance
5ZDQGD UXERQD Démocratique
XEZLJHQJH des Peuples
UZDUL UXÀWH DEDQWX EDNH EL]H
bagomba kuruteza imbere nk’igihugu kigengaet
ADR : Alliance pour la Démocratie la
nubwo amashuri
y’ubukoroni gatorika Réconciliation
yari amaze Nationale
imyaka mirongo itanu.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL a. Imikorere mishya
: Alliance desmu bureziDémocratiques
Forces bw’igihugu pour la
Libération du Congo-Zaïre
Mu
AGOA Itegeko nshinga
: African ryoGrowth
mu wa and 1962Opportunity
no mu itegeko Actry’uburezi
ryo
$,'6 mu 1966$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
hari harafashwe ikemezo ko kwiga amashuri
abanza ari itegeko kuri buri mwana kandi ko ari ubuntu kugeza
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
NXP\DND´NXJLUDQJREDJLUHXEXUH]LEZ·LEDQ]HEXÀWHLUHPH
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
kandi burambye”30, bamenye ibya ngombwa by’ibanze nko
gusoma no kwandika. Rwandaise Hashingiwe kuri iryo hame, hafashwe
ALIR
ibyemezo : Armée
bishya de Libération
birebana du Rwanday’uburezi mu
n’imitunganyirize
AM/AP abanza
mashuri : Arrêté ministériel/
(ay’abahungu Arrêté présidentiel
n’abakobwa) ayisumbuye ndetse
AMR
n’amakuru : Association des Moniteurs du Rwanda
(Kaminuza).
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
Mu
ANTmashuri abanza, : Assembléehashyizweho
Nationale uburyo bwo kwiga mu byiciro
de Transition
ELELUL%XULPZDULPX\DEDJDDÀWHLE\LFLURELELULE\·DEDQ\HVKXUL
(Transitional National Assembly)
agomba
APADEC kwigisha: kimwe mu
: Association dugitondo ikindi nyuma
Parti Démocrate ya saa sita.
Chrétien
Ibyo
APR byatumye umubare
: Armée w’abanaRwandaise
Patriotique biga mu mashuri abanza
wiyongera ku buryo butangaje nk’uko bigaragarira muri iyi
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
mbonerahamwe iri hasi aha31
Rwandais
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Masse
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Démocratie
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Droits de l’Homme
Simpenzwe G., Epitomé
AREDETWA : Association
30
de l’Enseignement
pourlibre
lesubsidié au Rwanda, Kigali, 1988, p.29
Relèvement
31
Paternostre de la Mairieu B., 1972, op.cit., p.344
Démocratique des Batwa
434
v
Imbonerahamwe ya 11: Uko
ACRONYMS imibare
AND y’abanyeshuri bemerewe
ABBREVIATIONS
kwiga mu mashuri abanza yagiye yiyongera
___________________________________
Umwaka
A.A. Imibare
: ArchivesIbisobanuro
Africaines
amashuri
A.G. : Assemblée Générale
1960-61
ABAKI 160.000
: Alliance Imibare yari hasi ugereranyije n’abana
des Bakiga
ABESC bose bari
: Association des Bahutu mu kigero cyo gutangira
Evoluant pour la
ishuri
Suppression des Castes
1961-62 217.000 29% by’abiga bari abakobwa
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
1964-65 280.000
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
1969-70
ADR 409.oo
: Alliance Biyongereyeho 61%. Abakobwa
pour la Démocratie et la bari
43%
Réconciliation Nationale
1972-73 425.000 Biyongereyeho 61%, muri abo 45% ari
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
abakobwa
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Aho byavuye: Libération
Paternostre du Congo-Zaïre
de la Mairieu B., op.cit., p.344.
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6 ikemezo
Gufata $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
cyo kwiga mu byiciro bibiri ku munsi ntibyabuze
JXWH]D
AIMO LELED]R LEXUD Indigènes
: Affaires U\·DEDULPXetNDQGL EDELÀWL\H XEXPHQ\L
Main-d’oeuvre
LQ\LJLVKR
AJER ]LGDÀWH LUHPH NDQGL
: Association ]LGDÀWH
de la DKREstudiantine
Jeunesse ]LKXUL\H Q·XNXUL N·X
Rwanda n’iburaRwandaise
ry’ibikoresho (ibitabo, imbaho, ingwa, amatushi
n’amazu ameze nabi).
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP
Mu gushakira: umuti
Arrêtéibyo ministériel/ Arrêté présidentiel
bibazo, hafashwe ingamba zikurikira :
AMR : Association des
- Kwihutira gushyiraho ikiciro k’imyakaMoniteurs du2Rwanda
cyo kwigisha
AMURabarimu : Association
n’abarimukazi des Musulmans
babihuguriwe, au Rwanda
kandi ibyo
ANTbigatangira : Assemblée
guhera muNationale
wa 1963. de Transition
- Gushinga ikigo “kigisha abazigisha”
(Transitional ba diregiteri b’amashuri
National Assembly)
bakabihugurirwa
APADEC igihe cy’amezi 6 bakazahinduka
: Association du Parti Démocrate Chrétien abagenzuzi
b’amashuri abanza ku rwego rwa buri perefegitura muri za
APR : Armée Patriotique Rwandaise
segiteri z’amashuri.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
- Gushyiraho ibigo 12 byo kwigisha abana bo mu cyaro
batashoboye Rwandais
kujya mu ishuri hakoreshejwe ubuhanga
APROCOMIN:
bwa «UniversitéAssociation des Commerçants
Radiophonique ya Gitarama» Indigènes
yakoreshaga
APROSOMA
uburyo bwo : Association
kwiga “kumva pourunarora”.
la Promotion Sociale de la
- Gushyiraho Masseishuri ryisumbuye ridasanzwe ry’abakobwa
ARD risimbura : Alliancery’imyaka
iryariho umunani rya menajeri
pour le Renforcement de la (imyaka
itatu ya interina) ryari
Démocratie ryaragenewe abana b’abakire.
- Kwigisha ba abayobozikazi b’ibigo by’amashuri
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
n’abarimukazi b’amashuri ya tekiniki y’abakobwa («imyaka
ibiri nyuma Droits de l’Homme
y’ikiciro cy’amashuri rusange»), yashyizwe i
AREDETWA
Nyanza, i:Mubuga
Association pour le Relèvement
n’i Remera.
Démocratique des Batwa
435
v
- Mu wa 1964, hashyizweho
ACRONYMS icyo bise “Serivisi ishinzwe
AND ABBREVIATIONS
kwigisha ___________________________________
gukunda igihugu mu rubyiruko” higirwagamo
Q·XUXE\LUXNRUXE\LVKDNL\HUXÀWHKDJDWL\·LP\DNDQD
A.A.PXUZHJRUZRJXWHJXUDDEDNR]LEDÀWHXEXPHQ\LEXQ\XUDQ\H
: Archives Africaines
NDQGL EDÀWH GLVLSXULQL NXNR ED\RERUZDJD Q·DEDVLULNDUH
A.G. : Assemblée Générale
(bigiraga i Mayange n’i Gitagata).
ABAKI
- Mu wa 1970 : Alliance des Bakiga
hashyizweho za «santeri z’uburezi bw’icyaro
ABESC : Association des Bahutu Evoluant n’abahungu
n’imyuga» (bigaga imyaka itatu, akigwamo pour la
batashoboye Suppression des Castes
kujya mu mashuri yisumbuye).
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
Mbere
ADP y’ubwigenge : Alliancebw’u Rwanda, iterambere
Démocratique des Peuples ry’amashuri
yisumbuye
ADR ryari
: Alliance pour la Démocratie et la cyanecyane
rito cyane, hari ibigo 24 bigizwe
n’amashuri 14Réconciliation
yigisha abarimu b’amashuri abanza. Kuri
Nationale
Repubulika ya mbere, amashuri yisumbuye yariyongereye kandi
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
agenda yiyungura mu nyigisho kugira ngo hazashobore kuvamo
AFDL
abajya mu mashuri: Alliance des Forces
makuru Démocratiques pour la
ya Kaminuza:
- Mu wa 1971-72 Libération
; amashuridu Congo-Zaïre
yisumbuye yari yaravuye kuri 24
AGOA
agera kuri :63. African Growth and Opportunity Act
$,'6
- Amwe mu $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
mashuri y’abahungu yarimo ikiciro k’inyigisho
rusange,
AIMO ikiciro k’inyigisho
: Affaires Indigènes zisumbuye zinyuranye, inyigisho
et Main-d’oeuvre
z’amashuri: Association
AJER yisumbuye deyala Jeunesse
tekiniki Estudiantine
(ubuhinzi, ubuvuzi
bw’amatungo, ubw’abantu, n’ibindi), amashuri y’ubwarimu
Rwandaise
mato, ayo hagati n’amashuri y’imyuga.
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
- Ku bana b’abakobwa bari barabujijwe igihe kirekire kujya mu
AM/AP : Arrêté ministériel/
mashuri nk’ay’abahungu Arrêté
y’inyigisho présidentiel
rusange, hashyizweho
AMRmu bigo bimwe : Association des Moniteurs
by’amashuri yisumbuyedu Rwanda
ikiciro k’inyigisho
AMUR : Association
rusange; ik’inyigisho des Musulmans
zinyuranye, ik’inyigisho auz’ubwarimu
Rwanda nto
ANTn’iziciriritse: Assemblée
bageza no ku Nationale
nyigishode Transitioniz’ubuganga
z’imibanire,
na menajeri.(Transitional National Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
,JLKHF\·XEZLJHQJHQWDEDQ\HVKXULEDULEDÀWHLPSDP\DEXPHQ\L
APR : Armée Patriotique Rwandaise
yuzuye y’amashuri yisumbuye y’inyigisho rusange u Rwanda
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
UZDULUXÀWH0XZDUZDVRKR\HDEDQDEDULPR
bari bararangije Rwandais
amashuri yisumbuye bita “Humanités”, 393
APROCOMIN: Association
bavuye mu mashuri y’abarimu, des169Commerçants
bo mashuri Indigènes
y’imyuga naho
APROSOMA
38 bavuye mu: Association pour la Promotion Sociale de la
mashuri ya tekiniki.
Masse
Naho
ARD ku birebana n’amashuri
: Alliance pour le makuru na Kaminuza,
Renforcement de laigitekerezo
cyo kurema ishuri ryuzuye
Démocratie ryazavamo abaziga mu mashuri
makuru cyari cyaragiyeho igihe cya Yubire y’umwami Mutara
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Rudahigwa mu wa 1956/1957. Yari yarashyize amafaranga
yasagutse kuri Droits de mu
iyo yubire l’Homme
kigega kitwa “Ikigega cya Mutara III”
AREDETWA : Association pour
cyo gufasha abarangije amashuri yisumbuye le Relèvement kuzashobora kwiga
Démocratique des Batwa
436
v
mu mashuri makuru
ACRONYMS i Burayi
AND. Ariko
32
icyo gitekerezo cyanizwe
ABBREVIATIONS
n’abategetsi ba gikoroni kuko batinyaga ko abo bakoronije
___________________________________
nibiga bazabirukana: igihe imirimo yo kubaka Koreji i Gatagara
yari irimbanije,
A.A. hari umutegetsi
: Archives ukomeye w’umukoroni wavuze
Africaines
ati: “Nimubigishe bazabirukana mu gihe kidatinze”33.
A.G. : Assemblée Générale
ABAKI igikorwa
Nyuma : Alliance
cyo kubaka des Bakiga
Kaminuza mu Rwanda cyaje kuva
ABESC
kuri Repubulika: Association
ya Mbere.des Bahutuy’u
Kaminuza Evoluant
Rwandapour la
yafunguye
imiryango yayoSuppression des Castes
tariki ya 3 Ugushyingo 1963. Yatangije ibyiciro
bine
ACR(indimi n’ubuvanganzo,
: Association des ubukungu, ubuhanga
Cultivateurs n’ubuganga).
du Rwanda
Hatangijwe
ADP n’Ishuri Rikuru ry’Indimi Zigezweho
: Alliance Démocratique des Peuples n’Ishuri Rikuru
ry’Abaforomo.
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Ku itariki ya Réconciliation
17 Ukwakira 1971, Nationale
nyuma y’imyaka munani
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
\LJLVKD.DPLQX]D\·X5ZDQGD\DULLÀWHDEDQ\HVKXULLPD]H
AFDL impamyabushobozi
gutanga : Alliance des Forces Démocratiques
250 harimo pour la
18 z’abaganga. Icyo
gihe UNR yari imaze gukomera
Libération kandi itera imbere.
du Congo-Zaïre
AGOA : African Growth and Opportunity Act
Ariko rero, nubwo tumaze kubona ko amashuri mu Rwanda yari
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
amaze gutera imbere, harimo ibibazo byinshi, ibikomeye ari ibi:
AIMO
- Nk’uko byari : Affaires
bimeze ku Indigènes et Main-d’oeuvre
gihe cyagikoroni, inyigisho zatangwaga
AJER ntizakemuraga : Association
ibibazo biri de mu la Jeunesse Estudiantine
gihugu kuko zigishaga ibintu
Rwandaise
rusange bitajyana no kongera umusaruro ahubwo bikerekeza
ALIR mu iteranyuma : Armée ry’icyaro” .
de Libération
34
du Rwanda
-
AM/APIshuri ryafashwe
: Arrêté ministériel/ Arrêtérwo
nk’urugi rukinguye kugira ubuzima
présidentiel
AMR bwiza kandi atari ukuri ahubwo
: Association bituma urubyiruko
des Moniteurs du Rwanda ruhunga
icyaro35.
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
- Urwego rw’inyigisho mu mashuri rwaheze hasi kubera
ANT : Assemblée
ibitabo bitajyanye n’igihe Nationale
na gahunda de Transition
y’igihugu, n’abarimu
(Transitional National Assembly)
EDWDELÀWL\HLPSDPE\DEXPHQ\L]LKDJLMH 36
.
APADEC
- Umubare :w’abana Association du Parti Démocrate
biga wageraga kuri 50% kuChrétien
bahungu yo
APR mu mashuri : Armée
abanza;Patriotique
ku bakobwaRwandaise
uwo mubare wari hasi cyane
APROBAMI : Association des Partisyisumbuye.
ari mu mashuri abanza ari no mu Monarchistes Kaminuza yo
\DVDJDQ·LWD]ZLKDÀNXULERVH
Rwandais
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Masse
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Démocratie
32
Kagame A., op.cit., pp.233-234
ARDHO
33
Ibidem, p.234 : Association Rwandaise pour la Défense des
34 Droits
Simpenzwe G., 1988, dep.31
op.cit., l’Homme
Ibidem, p31
AREDETWA : Association pour le Relèvement
35
36
Ibidem, p.31
Démocratique des Batwa
437
v
b. Uruhare rwihariye rw’idini
ACRONYMS gatorika
AND ABBREVIATIONS
___________________________________
Nk’uko byari bimeze mu gihe cya gikoroni, no kuri Repubulika
ya I amashuri yose yategekwaga na Kiriziya gatorika yari ikiri
A.A. : Archives
iy’abamisiyoneri. BitumaAfricaines
igira ingufu nyinshi kandi yinjira mu
nzego zose no ku bayobozi Générale
A.G. : Assemblée b’igihugu.
ABAKI : Alliance des Bakiga
5HSXEXOLND
ABESC \D , LNLYXND QWL\DUL
: Association LÀWH XEXVKRER]L
des Bahutu Evoluant EZR
pourNZLIDWD
la
mu maboko, yari ikeneye Kiriziya gatorika ngo iyitere inkunga.
Suppression des Castes
Abategetsi ba mbere ba Repubulika begamiye kuri Kiriziya
ACR : Association
gatorika mu bikorwa des Cultivateurs
bya poritiki du Rwanda
bari bashinzwe. Bagirwaga
ADP n’abamisiyoneri.
inama : AllianceBuzuzanyaga
Démocratique des Peuples
imigambi mu ibanga bigasa
ADR ari ugushimira
nkaho : Alliance pour la Démocratie
abapadiri et labanyaporitiki
bafashije abo
bari barize muRéconciliation
iseminari gukora Nationale
revorisiyo abo padiri basaga
n’abayibereye
AEC umubyeyi. Ni na ho havuye imvugo yo kwita
: Agglomeration Extra-Coutumières
Guverinoma
AFDL ya Repubulika ya I “Leta yo muri Sakirisitiya”
: Alliance des Forces Démocratiques pour la
kubera ko yakoranaga cyane na Kiriziya gatorika, n’ingufu
Libération du Congo-Zaïre
DEDSDGLULEDULEDÀWHPRPXULSRULWLNL\·LJLKXJX37.
AGOA : African Growth and Opportunity Act
Itegeko
$,'6 nshinga ryo mu wa 1961 ryavuye ku ihirikabutegetsi
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ry’i
AIMO Gitarama, n’Itegeko
: Affaires nshinga
Indigènes ryo mu wa 1962 ku
et Main-d’oeuvre
bwigenge yahaga umwanya munini cyane idini ry’abakirisitu.
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Irangashingiro ry’Itegeko nshinga ryo ku wa 24 Ugushyingo 1962
ryemeza “Ikizere Rwandaise
gisesuye Inteko Ishinga Amategeko ishyize mu
ALIR : Armée
bushobozi buruta bwose de Libération
bw’Imana”. du Rwanda
Hari izindi ngingo zerura
AM/AP : Arrêté ministériel/
zikerekana ibogamira ku idini ryaArrêté présidentiel
Leta y’u Rwanda. Ingingo
ya
AMR 8 y’Itegeko nshinga ry’i Gitarama n’ingingo
: Association des Moniteurs du Rwanda ya 39 y’Itegeko
nshinga
AMUR ryo mu wa 1962 zamagana “Ubukomunisiti
: Association des Musulmans au Rwanda n’ibikorwa
by’ikwizabitekerezo bya gikominisiti”. Ingingo ya 75 y’Itegeko
ANT : Assemblée Nationale de Transition
nshinga ryo mu 1961 yabuzaga abashakanye gutandukana.
Ingingo ya 32 (Transitional
y’Itegeko nshingaNationalryo Assembly)
mu wa 1962 ryashyize
APADEC
amashuri ya : Leta Association du Parti
n’ay’amadini ku Démocrate
kigero kimwe. Chrétien
Bivuze ko
APR
yombi yafashwaga : Armée Patriotique Rwandaise
kimwe.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Uburezi bwagumye mu maboko ya Kiriziya bituma ikomeza
kugiramo ingufu Rwandais
kugeza igihe Leta yiyemeje gushyiraho
APROCOMIN:
ubwayo umurongo Association
mugari wa desporitiki
Commerçants
y’ubureziIndigènes
ariko irekera
APROSOMA
amadini gukomeza : Association
kuyacunga.pour Ni
la Promotion
uguhera mu Sociale de laLeta
wa 1966,
yavanye uburezi Masse
mu maboko ya Kiriziya. Itangazwa ry’Itegeko
ry’uburezi
ARD ryo mu 1966 n’Amabwiriza
: Alliance Rusange y’Uburezi
pour le Renforcement de la yo mu
ZDE\DPEX\HDPDGLQLXPZLKDULNR\DULEDÀWHNXEXUH]L
Démocratie
ubuyobozi bwayo buharirwa Leta38. Impamvu zishingiye ku
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
37 Droits de l’Homme
Reyntjens P., /¶$¿TXHGHVJUDQGV/DFVHQFULVH5ZDQGD%XUXQGL,
Paris, Karthala, 1994,
AREDETWA : Association p.166 pour le Relèvement
38
République rwandaise, Ministère de l’Enseignement Primaire et Secondaire,
Démocratique des Batwa
438
v
bibazo by’amoko zagize uruhare
ACRONYMS ANDrukomeye mu ishyirwaho ry’ayo
ABBREVIATIONS
mategeko. Leta yavugaga icyo gihe ko umubare w’Abatutsi mu
___________________________________
mashuri n’uw’abapadiri b’Abatutsi mu buyobozi byayo bikiri
hejuru
A.A. cyane.: Archives Africaines
A.G. : Assemblée Générale
Kiriziya gatorika yari yishimiye gukorana n’umukuru w’igihugu
ABAKI
w’umukirisitu : kandi
Alliance des Bakiga
ugendera ku matwara y’i Burayi igihe mu
ABESC : Association des
bindi bihugu byakoronijwe, ndetse Bahutu Evoluant
n’ibyo pourkarere,
muri aka la
Suppression
byavugaga ko bigendera des Castes
ku mahame y’ubusosiyarisiti, ay’ibihugu
ACR
bitaratera : Association
imbere des Cultivateurs
mu majyambere ndetse n’ayodu Rwanda ku
kudashingira
madini.
ADP Ibyakorerwaga
: Alliancemu Rwanda byafashwe
Démocratique nk’intangarugero
des Peuples
kandi
ADR byerekanwa
: Alliance pour la Démocratie et labice byinshi,
ko bikwiye gukurikizwa mu
cyanecyane mu birebana no Nationale
Réconciliation kudahindagurika bya poritiki,
gushyigikira iterambere n’ubumwe by’abaturage (cyanecyane
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
mu nzego z’ibanze no kubuza amakimbirane). Kiriziya gatorika
AFDL : Alliance des
yemeraga ko yabonye mu Forces
RwandaDémocratiques
ahantu hashobora pourkuba
la
“urubumbambaga Libération dunk’uko
rukirisitu” Congo-Zaïre
abamisiyoneri batahwemye
AGOA
kubirota. : African Growth and Opportunity Act
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Kiriziya
AIMO gatorika yabaye
: Affaires idini rya
Indigènes Leta mu Rwanda. Yari
et Main-d’oeuvre
\DUDWRQHVKHMZHF\DQHF\DQHPXELUHEDQDQRNXJLUD\RQ\LQHKDÀ
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
umwihariko wose mu burezi, kugira ijambo ryumvikana mu
Rwandaise
buyobozi, gutunga amasambu manini kandi akenshi atabyazwa
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
umusaruro, gusonerwa imisoro bikabije.
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR Repubulika
Kuri : Association
ya I, Ishyaka des Moniteurs
Parmehutu du Rwanda
ryari ku butegetsi
AMUR
ryitiranywaga : Association
na Leta ariko desnaMusulmans au Rwanda
Kiriziya gatorika. Mu yandi
ANT
magambo, : Assemblée
nta tandukaniro Nationale
mu de Transition
butegetsi ryariho, nta
tandukaniro hagati ya Leta na National
(Transitional Kiriziya. Perezida
Assembly) yarayifashishaga
mu
APADEC butegetsi bwe. Muri disikuru ze ntiyatinyaga
: Association du Parti Démocrate Chrétien kuvuga ko
ashingiye ku mahame y’ukwemera kwe gatorika. Mu ijambo
APR : Armée Patriotique Rwandaise
yavuze ku munsi mukuru w’abakozi, tariki ya Mbere Gicurasi
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
1970, asaba abaturage kongera umusaruro, yongeyemo ijambo
Rwandais
rigira riti: “tutibagiwe igitinyiro cya Nyagasani, twiyongeremo
APROCOMIN:
ishyaka ryo gukora” .Association
39 des Commerçants Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Kuri Perezida Kayibanda,
Masse Kiriziya gatorika n’inzego zayo byari
ELÀWHXUXKDUHUXNRPH\HPXEX\RER]LEZ·LJLKXJXQRPXNZLJLVKD
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
abaturage uburere mboneragihugu. Urugero ni jambo yabwiye
Démocratie
ARDHO des équilibres
Dynamique : Association
ethniqueRwandaise pour
et régional dans la Défense
l’enseignement des
secondaire
rwandais. Fondement,Droits deetl’Homme
évolution perspectives d’avenir, Kigali, mai 1986, p.20
AREDETWA : Associationkupour
39
«Ijambo rya Perezida Kayibanda munsi w’abakozi»,
le Relèvementin Kinyamateka, no 17,
Gicurasi 1970, p.1
Démocratique des Batwa
439
v
abaturage baACRONYMS
Tambwe ku AND munsiABBREVIATIONS
wo kwibuka imyaka 10 ya
5HYRULVL\R DJLUD DWL ´0XUL L\L .RPLQL \DQ\X \D 7DPEZH PXÀWH
___________________________________
LELQWXE\LQVKLNDQGLELNRPH\HNDQGLE\HJHUDQ\H0XÀWH.RPLQL
\DQ\XEXUHDXKDQRKHSIRPXÀWHSDUXZDVL8VKDNDNXPHQ\D
A.A. : Archives Africaines
umuco w’Imana, kumenya uko agomba kumera, kumenya
A.G. : Assemblée Générale
amategeko y’Imana no kuyatunganya, nahage, ntabwo ari kure”40.
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC
Twibutse ko :umunsi Association des Bahutu
wa bazina Evoluant
ba Perezida, kupour
munsi la wa
mutagatifu Gerigori,Suppression des Castes
wizihirizwa itariki ya 3 Nzeri, wari
ACR : Association
umunsi w’ikiruhuko. Abantu des Cultivateurs
bagombaga kujyadumu Rwanda
misa kandi
bagafatanya :bibaye
ADP Alliance ngombwa n’abayobozi
Démocratique kwizihiza ibirori
des Peuples
by’uwo
ADR munsi. Nyuma ya misa yari
: Alliance pour la Démocratie et layajemo abantu benshi
Perezida yavuze disikuru yavangagamo
Réconciliation Nationale iby’idini, ibya poritiki
n’iby’ubuyobozi, agira ati: “Icyo mbasabye ni iki ngiki: ni
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
uguhorana umutima wanyu, amahame yanyu, ari ayerekeye
AFDL
idini ….umuntu : Alliance
ntahore desadandabirana
Forces Démocratiques
mu bintu pour atazi la
icyo
akurikiye, akagira Libération
amahame du Congo-Zaïre
nyakuri ku byerekeye idini ye
AGOA
iyobora ku Mana… : AfricanNkabaGrowth and Opportunity
mbasabiye Act
kugira umwete kuri
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
icyo kintu twiyemeje, ariko kiza, kigiye mu ngingo ya pariti
Parmehutu,
AIMO kigiye mu ngingo
: Affaires Indigènes y’amabwiriza ya Leta yanyu”.41
et Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Mu bintu byatumye Kiriziya gatorika ijya mu murongo
w’amatwara yaRwandaise Repubulika ya Mbere, harimo Myr Perraudin
ALIR : Armée
wabigizemo uruhare rukomeye de Libération du Rwanda
(adahisha). Yabanje kugirana
AM/AP bukomeye
ubucuti : Arrêté ministériel/
n’abayobozi Arrêté
bakuru présidentielMu gihe
ba Parmehutu.
AMR
Repubulika : Association
ya mbere yitaga des MyrMoniteurs
Bigirumwami du“gashakabuhake
Rwanda
udindiza
AMUR ibintu”
: Association des Musulmans au Rwandayitaga
kandi ikamuhoza ku nkeke zidashira,
Myr
ANT Peraudin “umudemokarate
: Assemblée Nationale ureba imbere”. Kandi kuba
de Transition
ari umuvaburayi akanaba umusenyeri w’umumisiyoneri
(Transitional National Assembly)
byamuheshaga umwanya mwiza mu ruhando mpuzamahanga
APADEC
rw’abamisiyoneri.
: Association du Parti Démocrate
Ugereranije n’abandi
Chrétien
basenyeri
APR : Armée Patriotique Rwandaise
b’Abanyarwanda, Myr Perraudin yabarushaga ubushobozi bwo
APROBAMI
kuba yumvikana: Association
neza murides Partisgatorika
Kiriziya Monarchistes
y’i Burayi. Kuba
Rwandais
\DUDEDUXVKDJDNXEDKDÀ\·DKDIDWLUZDLE\HPH]RNDQGLDULQDKR
hava amafaranga
APROCOMIN: byatumagades
Association akorana na bagenziIndigènes
Commerçants be mu buryo
bumeze
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la nta
nk’ubwa gihake. Byongeye, abenshi mu basenyeri
mpaka nyinshiMasse bakundaga kujya, byatumye Myr Perraudin
agenda ashyiraho ibimunogeye bituma yerekeza Kiriziya gatorika
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
yo mu Rwanda aho yishakiye.
Démocratie
40
Komini ya Tambwe
ARDHO yibutse imyakaRwandaise
: Association 10 u Rwanda rumaze
pour la rwigobotoye
Défenseingoyi
desya
gihake. Ijambo rya Perezida wa Repubulika muri ibyo birori”, in Kinyamateka no 18,
Kamena 1970, p.2 Droits de l’Homme
AREDETWA
41
: Association
“Tariki ya 3 Nzeri 1970. Uyu munsi pour le Relèvement
utwibutsa iki? Mutagatifu Grégoire Kayiban-
da», in Kinyamateka, no 27, Nzeri 1970, p.3
Démocratique des Batwa
440
v
Ukuri ku birebana n’ubukungu
ACRONYMS ANDna poritiki, kwahishwaga muri
ABBREVIATIONS
disikuru z’abayobozi b’abanyaporitiki n’abayobozi ba Kiriziya
___________________________________
ndetse n’inshuti zabo z’abanyamahanga, kwari kubabaje. Iyo
Leta
A.A. yari ishyigikiwe n’u Burayi
: Archives na Kiriziya gatorika yari yarishe
Africaines
abanyaporitiki batavuga rumwe na yo b’Abahutu n’Abatutsi,
A.G. : Assemblée Générale
yarimakaje ishyaka rimwe rukumbi ryari ryarahindutse
ABAKI
ubutegetsi : Alliance bumwe,
by’ubwoko des Bakiga
bwari bwarikubiwe n’abantu
b’agaco k’Abanyagitarama. Ni no muriEvoluant
ABESC : Association des Bahutu icyo gihepour la
hatangiye
kugaragara bwa Suppression des Castes
mbere imikorere ya jenoside.
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
5.1.6.
ADP Ivanwaho rya Repubulika
: Alliance Démocratique ya Mbere
des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Kuvaho ku butegesti bwa Gerigori
Réconciliation Nationale Kayibanda byiyerekanye
kandi bibanzirizwa n’ibibazo by’imbere mu gihugu butashoboye
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
kurokoka.
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
a. IrondakarereLibération
no kwikubira duubutegetsi
Congo-Zaïre
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6
Parmehutu imaze $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
gufata ubutegetsi yisanze nta yindi porogaramu
LÀWHXUHWVHL\R\DULLPD]HNXJHUDKR<DUL\DEDQMHNXEDLVK\DND
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
rimwe
AJER rukumbi mbere yuko
: Association yiyita
de la “Ishyaka
Jeunesse ry’igihugu” muri
Estudiantine
kongere yayo yo ku wa 23 Ukwakira 1966. Mbere y’iyo tariki
Rwandaise
yari yararangije kwivanga n’inzego za Leta kuri buri rwego;
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Perezida wa Repubulika ari na we Perezida w’Ishyaka, igice
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
F\DNDELULF\·DEDPLQLVLWLULEDÀWHXUXKDUHUXJDUDJDUDPXQ]HJR
AMR z’ishyaka
nkuru : Association des Moniteurs
kandi abadepite bakomeye du Rwanda
bari mu nzego
AMUR
z’ubunyamabanga : Association
bw’ishyaka desmuMusulmans
ntara. au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
.XED QWD JDKXQGD LIDWLND LVK\DND
(Transitional ULÀWH
National E\LJDUDJDMH QH]D LJLKH
Assembly)
“umwanzi
APADEC bahuriyeho” ni ukuvuga Unar
: Association du Parti Démocrate n’inyeziChrétien
bitari bikiri
ikibazo. Iyo opozisiyo ya poritiki n’izo ngabo bimaze gusenyuka,
APR : Armée Patriotique Rwandaise
ibibazo bwite by’ubutegetsi bwa Kayibanda byarushijeho
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
kwigaragaza mu ruhame.
Rwandais
APROCOMIN:
Mu mwaka wa Association
1964, Perezida des yasabye
Commerçants Komisiyo Indigènes
y’abadepite
APROSOMA
raporo : Association
itaratangajwe, pour ukuntu
yerekanye la Promotion
Parmehutu Sociale de la
yayoboraga
QDEL LJLKXJXMasse <HUHNDQD DEDIXQJZD EDGDÀWH GRVL\H XNXQWX
ubucamanza
ARD bukora
: Alliancebuhoro,
pour ukuntu ubuyobozide
le Renforcement n’ubucamanza
la
byagiye muri poritiki, irondakarere,
Démocratie poritiki y’akazu, kutuzuzanya
kw’inzego mu ntara, amacakubiri no kubura imitunganyirize na
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
demokarasi mu isyhaka42. Iyo raporo ntiyashyikirijwe Inteko ngo
igibweho impaka. Droits de l’Homme
AREDETWA : Association pour le Relèvement
42
Raporo y’uruzinduko rw’intumwa z’abadepite, Kigali, Nzeri 1964
Démocratique des Batwa
441
v
Mu wa 1967, umudepite
ACRONYMS AND umwe yatangarije mu nama
ABBREVIATIONS
y’abadepite ko___________________________________
hari “Igisebe cy’umufunzo kiri muri Parti”43. Undi
na we aryungamo avuga ati “Aho tuganisha igihugu hamaze
kuyoberana. :Turagenda
A.A. Archives tuva muri demokarasi, tugana mu
Africaines
butegetsi bw’agahato” .44
A.G. : Assemblée Générale
ABAKI
Ku itariki ya 23 : Alliance
Ukwakira des Bakiga
1966 habaye “kongere” y’Ishyaka rya
ABESC : Association
Parmehutu; yari igamije gusuzuma ibibazodes Bahutu Evoluant
byari mu pour la
ishyaka.
,E\DYXJZDJD F\DQH Suppression des Castes NXED LVK\DND ULGDÀWH
QL LEL ELNXULNLUD
ACR
imbaraga zifatika, : Association des Cultivateurs du Rwanda
irondakarere,ubugambanyi mw’ishyaka,
ruswa, kunyereza
ADP : Alliance umutungo,
Démocratique no kuba banyirabijya iyo
des Peuples
bijya
ADR n’ibindi. : Alliance pour la Démocratie etibyo
Perezida w’Ishyaka yavuze ko la bibazo ari
“umurengwe waba ugiye guca
Réconciliation ibintu mu ba Parmehutu”45.
Nationale
Ingamba nyinshi zisaba guhagarika iyo mwitwarire idahwitse
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
hubahirizwa disipurini zarafashwe ariko ntibyagira icyo bitanga.
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Ku itariki ya 4LibérationNyakangadu Congo-Zaïre
1968 hashyizweho komisiyo igizwe
AGOA : African Growth
n’abadepite batandatu, bisabweand Opportunity
n’Inteko Ishinga Act
Amategeko.
$,'6
Ibyo iyo Komisiyo $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
yerekanye byari biteye inkeke: hose, ubuyobozi
bw’ishyaka
AIMO bwarangwaga
: Affaires Indigènes n’amacakubiri hagati y’abakuru
et Main-d’oeuvre
n’abato mu buyobozi
AJER bwa poritiki
: Association n’ubw’igihugu,
de la Jeunesse hari umwiryane
Estudiantine
ushingiye ku turere (amajyaruguru ahanganye n’amagepfo,
Rwandaise
Butare ihanganye na Gitarama, Ruhengeri ihanganye na
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Gisenyi, n’ibindi), hari umwiryane mu madini, mu moko no
AM/AP
mu bantu ku : Arrêté ministériel/
giti cyabo. Arrêté “imigambi
Muri make, présidentiel y’ishyaka
AMR
yagendaga itakara : Association
umunsides ku Moniteurs du Rwanda
wundi”46. Abakoze iyo raporo
AMUR babashyigikiye
n’abari : Association des Musulmans
(abadepite au Rwanda
14) bose barahanwe, baregwa
ANT umurongo”.
“guta : Assemblée
Kuba Nationale
Kinyamateka de Transition
yari yaranenze iryo
rondakarere byatumye ibihanirwa.
(Transitional National Umwanditsi
Assembly) wayo mukuru,
Padiri
APADEC Maida, yirukanywe mu Rwanda naho
: Association du Parti Démocrate Chrétien umunyamakuru
w’Umunyarwanda, Semusambi, arafungwa, Kinyamateka na yo
APR : Armée Patriotique Rwandaise
ihagarikwa iminsi mike.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Uwo mwiryaneRwandais wabibaga amacakubiri mu buyobozi bwa
APROCOMIN: Association
poritiki waje gukazwa na gahunda des Commerçants
ya perezida Indigènes
yo gushaka
APROSOMA
kwigira : Association
perezida pour la Promotion
ubuziraherezo. Disikuru ze Sociale de la ku
ziganisha
busosiyarisiti zamuteranije
Masse n’abari bamushyigikiye cyanecyane
abanyamahanga,
ARD : Alliance pour le b’abamisiyoneri.
by’umwihariko Renforcement de Ukolaubutegetsi
bwagendaga bwikubirwa Démocratie n’agatsiko gato k’abanyagitarama,
ARDHO
43 : Association
Depite Banzi, in Kinyamateka, no 32, Rwandaise
Nzeri 1967, p.1pour la Défense des
44
Depite Sentama, in Droits de l’Homme
Kinyamateka, no 36, Ukuboza 1968, p.2
Kinyamateka, n 36, Ugushyingo
AREDETWA : Association pour
45 o
1966, p.1 le Relèvement
46
Raporo ya komisiyo y’Inteko yo mu wa 1968, Kigali, 19 Ukwakira 1968
Démocratique des Batwa
442
v
byaje kugera ACRONYMS
ku ndunduroAND mu wa 1972, imizi ya Parmehutu
ABBREVIATIONS
yarushagaho ___________________________________
kugenda iba mike. Igitangira yari ishingiye ku
murongo Butare-Gitarama-Ruhengeri, andi maperefegitura
DÀWHPR XUXKDUH UXWR 0X PSHUD ]D 5HSXEXOLND \D 0EHUH
A.A. : Archives Africaines
ishyaka ryari risigaye ku gace gato k’abakomoka i Gitarama, bari
A.G. : Assemblée Générale
bashyigikiye Kayibanda byo gupfa no gukira. Muri guverinoma
ABAKI
ya : Alliance
nyuma yagiyeho des ya
tariki Bakiga
21 Gashyantare 1972, yarimo
ABESC
abaminisitiri : Association
6 des Bahutu
bakomoka i Gitarama Evoluant
kuri 18 bayigizepour la
ni ukuvuga
Suppression des Castes
kimwe cya gatatu. Uko gushyiramo Abanyagitarama ku buryo
bukabije
ACR byatumye havukades
: Association ishyari n’uburakari
Cultivateurs du bishingiye
Rwanda ku
turere,
ADP cyanecyane mu basirikare baturuka mu
: Alliance Démocratique des Peuples Majyaruguru.
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
b. Iyicwa ry’Abatutsi mu wa 1973
Réconciliation Nationale
AECwa 1972,: Perezida
Mu Agglomeration Extra-Coutumières
Kayibanda yashatse kongera kuyobora
AFDL : Alliance des
ibyamusigaga, maze ateranya inshuti Forces Démocratiques pour la
ze magara, ngo
bashyireho umugambi Libération wodukuyobya uburari. Iyi gahunda yari
Congo-Zaïre
iyo
AGOA kwirukana: African
AbatutsiGrowth
mu mashuri mato n’amakuru,
and Opportunity Act mu bigo
bya Leta, ibishamikiye kuri Leta n’iby’abikorera. Bavugaga ko
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ari ukurangiza ibitakozwe na Revorisiyo ya 1959, iyo ntero yaje
AIMO
gusubirwamo : na
Affaires
CDR mbereIndigènes
no muriet Main-d’oeuvre
jenoside ya 1994.
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Kugira ngo buzuze Rwandaiseuwo mugambi, Kayibanda n’inshuti ze
ALIR
bashyizeho : Armée
za “komitedebitaga
Libération du Rwanda Abari bagize
ngarukiragihugu”.
izo
AM/APkomite barimo abakozi ba Leta,
: Arrêté ministériel/ Arrêté ba perefe bari bazikuriye
présidentiel
ku
AMR rwego rwa: za perefegitura,
Association desabashinzwe
Moniteursiperereza
du Rwanda n’abakuru
b’ingabo. Imvururu zari zabaye i Burundi, zari zatangiye kuri
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
29 Mata 1972, zabaye urwiyenzo n’urwitwazo ngo Kayibanda
ANT
agere kuri uwo : Assemblée
mugambi Nationale de Transition
we. A. Mugesera yagerageje gukora
(Transitional National Assembly)
ingengabihe z’ibyo bintu n’urutonde rw’abanyeshuri n’abakozi
APADEC muri
birukanywe : Association du Parti
za perefegitura zoseDémocrate
47
. Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Iyicwa ry’Abatutsi
APROBAMI : Association ryo murides Mata 1973Monarchistes
Partis ryarateguwe rishyirwa
ku murongo na Guverinoma ya Kayibanda. Ibimenyetso
Rwandais
bibyerekana ni byinshi, ariko iby’ingenzi ni ibi bikurikira.
APROCOMIN:
- Kumanika amazina Association des batifuzwa
y’Abatutsi Commerçants Indigènes
byabaye ku matariki
APROSOMA
amwe, tariki : Association
za 26 na 27pour la Promotion
Gashyantare 1973.Sociale de la
- Uburyo bwo Massekubirukana byakorwaga kimwe hose.
ARD
- Nta : Alliance
perefegitura yasigayepour le Renforcement
kandi de la
hose Abatutsi barameneshejwe
- Nta mutegetsi wo
Démocratie muri guverinoma n’umwe cyangwa
umuyobozi
ARDHO w’ishuri, uw’ikigo cya Leta cyangwa
: Association Rwandaise pour la Défense des ikiyishingiyeho
warwanije iyo migirire mibi: bose baricecekeye.
Droits de l’Homme
Reba amatariki n’amazina y’abanyeshuri
AREDETWA : Association
47
n’abakozi b’Abatutsi birukanywe,
pour le Relèvement
Mugesera A., 2004, op.cit., pp.227-263
Démocratique des Batwa
443
v
Impamvu yatanzwe
ACRONYMS na guverinoma n’abayishyigikiye yari ko
AND ABBREVIATIONS
ngo Abahutu ___________________________________
batari bagishoboye kwihanganira kuba bake mu
mashuri, mu bigo bya Leta, ibishamikiye kuri Leta n’iby’abikorera
kandi ari bo bagize umubare mwinshi w’abaturage. Ambasaderi
A.A. : Archives Africaines
w’u Rwanda mu Bubirigi yaravuze ati: “Imyaka irenze icumi
A.G. : Assemblée Générale
Abahutu barakoze revorisiyo, ariko Abatutsi bakomeje kuba
ABAKI mu myanya
benshi : Alliance
imwedesy’ubuyobozi.
Bakiga Ibigo bimwe bikoresha
ABESC
gusa : Association
Abatutsi. des Bahutu65%
Muri za Kaminuza, Evoluant pour la ni
z’abanyeshuri
Suppression des Castes
Abatutsi. Mu mashuri yisumbuye na ho ni uko. Abenshi mu
EDULPXQL$EDWXWVL0XQ]HJR]D/HWDDEDNR]LEDNXUXKDÀ\D
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
bose
ADP ni Abatutsi. Mu Rukiko
: Alliance rw’Ikirengades
Démocratique ku Peuples
bacamanza batanu
barugize, batatu ni Abatutsi. Abenshi mu bapadiri ni Abatutsi.
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Ibyo byose birerekana ko guverinoma itigeze ikora poritiki yo
Réconciliation
kurwanya Abatutsi» 48
. Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL : Alliance des bwakozwe
Ariko rero, ubushakashatsi Forces Démocratiques pour la
na Minisiteri y’Amashuri
Makuru n’Ayisumbuye Libération byerekanye ko abanyeshuri b’Abatutsi
du Congo-Zaïre
bavuye
AGOA kuri 36,3% mu 1962-63 bakagera
: African Growth and Opportunity kuri 11%Actmu 1972-
73. Mu mashuri yisumbuye Abatutsi bari 8,5% muri UNR, 6%
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
muri IPN na 3% bari baroherejwe kwiga hanze. Imibare bavugaga
AIMO
muri izo mvururu : Affaires
ivuga Indigènes et Main-d’oeuvre
ko abanyeshuri b’Abatutsi bari hagati ya
AJER
50% na 70% ntiyari: Association
yo, nta de la Jeunesse
n’aho Estudiantine
yari ihuriye n’ukuri. Ikinyoma
Rwandaise
cyari imwe mu ntwaro z’iyo Leta n’abayishyigikiye.
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Impamvu
AM/AP nyakuri z’ibyabaye
: Arrêté mu 1972-73
ministériel/ Arrêtézari mu butegetsi bwa
présidentiel
Kayibanda bwite.
AMR Kayibanda
: Association desashoza izo mvururu
Moniteurs du Rwanda yashakaga
kongera kunga ubumwe mu ishyaka rye rya Parmehutu.
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
Bitangira, yagiraga ngo yunge umutwe w’ishyaka rye Parmehutu.
ANT : Assemblée
Abatutsi berekanywe Nationale
nk’abanzi de Transition
b’Abahutu, bagizwe ibitambo.
(Transitional National Assembly)
APADEC
Imvururu zo :mu Association
wa 1972-73 du Parti Démocrate
zatumye Chrétien wari
J. Habyarimana
Minisitiri
APR w’Ingabo ahirika ubutegetsi.
: Armée Patriotique Rwandaise Igice cy’abasirikare bo
mu Majyaruguru
APROBAMI yari ahagarariye,
: Association cyari
des Partis gikomeye mu ngabo
Monarchistes
nticyashatse ko inshuti za Kayibanda ziyobora igikorwa cyo
Rwandais
kwirukana Abatutsi. Hari abanditse ko abasirikare batifuzaga
APROCOMIN: Association Ariko
ko Abatutsi birukanwa. des Commerçants
bigaragara ko Indigènes
ubuyobozi
APROSOMA
bw’ingabo bwari : Association pour la
buzi ibikorwa Promotion
byose Sociale
kandi iyo de la
butabyemera
ntibyari gukorwa. MasseAbasirikare bayoboye igikorwa cyo kwirukana
ARD
Abatutsi : Alliance pour no
bamaze kwiyemeza le Renforcement
kuyobora igihugu de cyose.
la Ariko
nta bushakashatsi bwerekana uruhare rwakozwe n’abasirikare.
Démocratie
Ariko
ARDHO kuva mu mpera za Gashyantare
: Association Rwandaise1973,pourKayibanda
la Défensentadescyo
yari akiyobora. Yazize irondakarere n’amacakubiri byari muri
Droits de l’Homme
Parmehutu. Kwirukana Abatutsi ntibyashoboye kumukiza.
AREDETWA : Association pour le Relèvement
48
La Libre Belgique, 8 mars 1973
Démocratique des Batwa
444
v
Mbere yuko manda ye irangira
ACRONYMS ANDmuri Gicurasi 1973, Kayibanda
ABBREVIATIONS
n’ibyegera bye ntibashatse kuva ku butegetsi maze bateza
___________________________________
ikibazo gikomeye muri poritiki, bahindura Itegeko nshinga,
bituma
A.A. abamurwanya
: Archives barakara
Africainesari abanyaporitiki cyangwa
abasirikare. Manda ya perezida ivanwa ku myaka 4 igirwa 5
A.G. : Assemblée Générale
kandi agashobora kwitoresha bitagira iherezo.
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC
Ubutegetsi : Association
bwa Repubulikades yaBahutu
Mbere Evoluant
bwahiritswe pourku laya 5
Nyakanga 1973Suppressionbwari bumaze des Castes kubera amacakubiri
kunanirwa
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
\DULDEXULPR3DUPHKXWX\DVDJDQ·LÀWHLPSXPX0XE\·XNXUL
ntawayivanyeho,
ADP «byabaye
: Alliance nko gusarurades
Démocratique imbuto yaboze»49.
Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
5.2. Repubulika ya II (1973-1994)
Réconciliation Nationale
AECitariki ya :5Agglomeration
Ku Nyakanga 1973, Extra-Coutumières
Ubuyobozi bukuru bw’ingabo
AFDL : Alliance des
bwatanze itangazo rigenewe abaturage Forces Démocratiques
ribabwira pour la
ibyemezo
byafashwe. Mu Libération du Congo-Zaïre
byo iryo tangazo ryavugaga, harimo ibi bikurikira :
AGOA : African Growth
- Perezida Kayibanda akuwe ku and Opportunity
murimo we wo kubaAct perezida
$,'6 wa Repubulika.
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
-
AIMO Jenerari Majoro
: Affaires J. Indigènes
Habyarimana ashinzwe gukora imirimo
et Main-d’oeuvre
AJER Itegeko nshinga
: Association de la Jeunessew’Estudiantine
ryemerera Umukuru Igihugu.
- Guverinoma yariho ivuyeho kandi isimbuwe by’agateganyo
Rwandaise
na “Komite y’Amahoro n’Ubumwe bw’Igihugu” igizwe n’aba
ALIRRÀVL\H EDNXUX: Armée deNDQGL
Libération
LNXULZH duQD
Rwanda
-HQHUDUL 0DMRUR -
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
Habyalimana, kugeza igihe hazagarukira amahoro asesuye
AMRmu gihugu. : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR
- Inteko : Association
Inshinga Amategekodes irasheshwe.
Musulmans au Rwanda
- Gukora poritiki
ANT birabujijwe
: Assemblée mu gihugu
Nationale hose; inzego z’ishyaka
de Transition
zose zirasheshwe.
(Transitional National Assembly)
- Uburenganzira n’ubwisanzure bwa muntu biteganywa
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
n’Itegeko nshinga ryo ku wa 24 Ugushyingo 1962 bigumyeho
APRuretse ibikubiye: Arméemu Patriotique Rwandaise
ngingo ya 16 bibaye bihagaritswe.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Abashyize umukono Rwandais
kuri iryo tangazo ni aba bakurikira: Jenerari
APROCOMIN:
Majoro Habyarimana,Association
Riyetonades Koroneri
Commerçants Indigènes
Kanyarengwe, Majoro
APROSOMA
Nsekarije, : Association
Majoro pour la
Benda, Majoro Promotion
Ruhashya, Sociale
Majoro de la
Gahimano,
Majoro Munyandekwe, Masse Majoro Serubuga, Majoro Buregeya,
Majoro
ARD Ntibitura, Majoro
: Alliance Simba.
pour Iyo kipe yitwaga
le Renforcement de la«Kamarade
b’iya 5 Nyakangaª \DUL LJL]ZH KDÀ \D ERVH Q·DEDNRPRND NX
Démocratie
Gisenyi na Ruhengeri, uretse Majoro Aloyizi Simba wavaga
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
49 Droits de l’Homme
Reyntjens P., $IULTXHGHV*UDQGV/DFVHQFULVH5ZDQGD%XUXQGLParis,
.DUWKDODS0¿]L&,
AREDETWA : Association Les lignes
pourdelefaite du Rwanda indépendant, Kigali,
Relèvement
Orinfor, 1983, p.50
Démocratique des Batwa
445
v
ku Gikongoro, Majoro Yohani–Nepomuseni
ACRONYMS Munyandekwe w’i
AND ABBREVIATIONS
Gitaramana, ___________________________________
Majoro Epimaki Ruhashya w’i Kigali. Imiterere
y’iyo komite yerekanaga ikibazo cy’amakimbirane cyariho hagati
y’Amajyaruguru
A.A. n’Amagepfo,
: Archives by’umwihariko mu ngabo. Ni cyo
Africaines
kibazo cyari inyuma y’ihirikabutegetsi.
A.G. : Assemblée Générale
ABAKI
Igihe : Alliance desrishingiye
k’iryo hirikabutegetsi Bakiga ku irondakarere, abagize
ABESCbasobanuraga
Komite : Association des Bahutu
igikorwa cyabo bagira Evoluant
bati :pour la
«Abayobozi
bakuru b’ingabo Suppression
babonye des Castes imbere mu gihugu
amahoro
ACR
yahungabanye : Association des Cultivateurs
n’ubumwe bw’igihugu du Rwanda
bujegajega baratabara».
Ni
ADP yo mpamvu y’iryo hirikabutegetsi
: Alliance Démocratiqueryaje kwitwa «revorisiyo
des Peuples
y’indangamyitwarire».
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
Mu by’ukuri ubumwe bavugaga muri disikuru nyinshi z’icyo gihe
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
bwari bujyanye n’ibibazo by’uturere, naho ubumwe bw’Abahutu
AFDL
n’Abatutsi bwo : Alliance des Forces
ntibwari Démocratiques
bwitaweho. Ku Batutsi pour la
benshi
Libération
b’icyo gihe, ubutegetsi duKayibanda
bwa Congo-Zaïre bwari bumereye nabi,
AGOA ya Habyarimana
disikuru : African Growth and ikizere.
yabahaga Opportunity Act
Ntibatekerezaga ko
$,'6
Habyarimana $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
yari agumanye umurage w’ingengabitekerezo bya
poritiki
AIMO ya Kayibanda
: Affaires na Parmehutu
Indigènes yaje nyuma kurushaho
et Main-d’oeuvre
kunogereza.
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Rwandaise
5.2.1. Ishyirwaho rya M.R.N.D. n’iyimikwa byayo.
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP
Mu rwego rwo : Arrêté ministériel/
gukingira icyuho Arrêté
cyasizwe présidentiel
n’ivanwaho rya
AMR
Parmehutu : Association
igihe des Moniteurs du
habaga ihirikabutegetsi, Rwanda
perezida Yuvenali
AMUR
Habyarimana : Association
yashizeho, nyumades Musulmans
y’imyaka ibiri au Rwanda
ni ukuvuga
ANT ya 5 : Nyakanga
tariki Assemblée1975, NationaleMuvomade Transition
Iharanira Ubumwe
n’Amajyambere(Transitional
(M.R.N.D.). National
Iryo shyaka ryari riteye nka
Assembly)
Muvoma
APADEC ya Rubanda iharanira Revorisiyo (M.P.R.)
: Association du Parti Démocrate Chrétien ya Perezida
J.-D. Mobutu wa Zayire. Perezida J. Habyalimana yatangaga
APR : Armée Patriotique Rwandaise
impamvu yashyizeho M.R.N.D. muri aya magambo : «Twiyemeje
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
kurema Muvoma ya rubanda ishingiye bidashidikanywa kuri
Rwandais ihuriza hamwe ingufu zose z’igihugu,
revorisiyo na demokarasi,
APROCOMIN:
ntawuhejwe, niAssociation
ukuvuga ntades Commerçants
vangura iryo ari yoIndigènes
ryose ryaba
APROSOMA
irishingiye ku: gitsina,
Association pourku
ku idini, la bwoko,
Promotion Sociale
ku ivuko, kudemwuga
la
cyangwa imibereho» Masse. 50
53
Ibidem, op.cit., p.112
Démocratique des Batwa
447
v
MRND na Komisiyo
ACRONYMSishinzwe
ANDibya poritiki, ubutegetsi, inzego
ABBREVIATIONS
n’ubucamanza. Birashaka kuvuga ko uko ari bitatu icyo
___________________________________
byakoze kwari ugushyira mu nyandiko ibyifuzo bya Perezida wa
Repubulika
A.A.
54
.: Archives Africaines
A.G. : Assemblée Générale
Itegeko nshinga ryemewe na Kamarampaka yo mu Kuboza
ABAKIIryo Tegeko
1978. : Alliance desryateganyaga
nshinga Bakiga manda y’imyaka itanu
ABESC : Association des Bahutu Evoluant
ya Perezida : ashobora kongera gutorwa, ariko ntarenzepourmanda
la
Suppression
ebyiri zikurikirana. des nshinga
Iryo tegeko Castes ryateganyaga ko mu
ACR perezida :ataba
gihe Association des kurangiza
agishoboye Cultivateurs du Rwanda
inshingano ze byaba
mu
ADP gihe gito: Alliance
cyangwaDémocratique
burundu yasimburwa by’agateganyo
des Peuples
n’Umunyamabanga
ADR : Alliance pour la Démocratie et la gihe bombi
Mukuru wa MRND, ko kandi mu
EDED EDÀWH LNLEDEX]D SHUH]LGDQVL
Réconciliation \D 5HSXEXOLND \DVKLQJZD
Nationale
umwe mu bagize Komite Nkuru ya MRND watowe na bagenzi
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
be. Kugira ngo hataba kugongana hagati ya Perezida wa
Repubulika na Alliance
AFDL : desMRND,
perezida wa ForcesItegeko
Démocratiques
nshinga ryopour la
mu 1978
ryateganyaga ko Libération duMRND
Perezida wa Congo-Zaïre
ari we wenyine uba kandida
AGOA
ku mwanya wa : African Growth
perezidansi and Opportunity Act
ya Repubulika.
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Itegeko
AIMO nshinga rishyaIndigènes
: Affaires ryahaga etububasha bukomeye cyane
Main-d’oeuvre
MRND
AJER na Perezida wa Repubulika.
: Association M.R.N.D
de la Jeunesse yari yashyizwe mu
Estudiantine
Itegeko nshinga. Inzego zayo zose zinjiye mu buzima bwa buri
Rwandaise
Munyarwanda n’ubw’igihugu.
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP nshinga
Itegeko : Arrêtéryo ministériel/
mu wa 1978 Arrêté présidentiel
ryashyizeho ubutegetsi
AMR
EXVKLQJL\H : Association
NXUL 3HUH]LGDdes Moniteurs
Q·8UZHJR du Rwanda ELÀWH
QJHQJDPLNRUHUH
AMUR nyinshi
ingufu : Association
ndetse rimwe desnaMusulmans au Rwandaibintu
rimwe hakabonekamo
ANT
bidasobanutse : Assemblée
neza : ingingo Nationale
ya 56 iha dePerezida
Transitionububasha bwo
kurinda Itegeko nshinga kandi
(Transitional ubusanzwe
National Assembly)buhabwa Urukiko
rushinzwe
APADEC kurinda Itegeko nshinga. Byongeye,
: Association du Parti Démocrate Chrétien perezida wa
Repubulika nta cyo abazwa n’Inteko Ishinga Amategeko (CND).
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Ariko abaminisitiri n’abanyamabanga ba Leta babazwa ibyo
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
bakora muri Guverinoma n’Inteko Ishinga Amategeko. Birashaka
kuvuga ko abadepite Rwandais nta cyo bashobora kubaza perezida. Ni ba
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
PLQLVLWLULEDÀWHLE\REDED]ZDLPEHUH\·DEDJL]H&1'.XUXQGL
APROSOMA
ruhade ariko :Perezida
Association pour la
ashobora Promotion
gusesa CND. Sociale de la ko
Birumvikana
Q·L\R3HUH]LGD\DULNXEDDÀWHLE\RDVKRERUDNXED]ZDQD&1'
Masse
ntabwo
ARD CND yari kugirapour
: Alliance icyo itwara Perezida kuko
le Renforcement de abaminisitiri
la
ubwabo bari abadepiteDémocratie bashyirwaho kandi bagakurwaho na
Perezida, nta cyo rero bari gutwara shebuja.
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
54
Nzaramyimana I., Droits de l’Homme
Organisations des Pouvoirs constitutionnels au Rwanda. Approche
GHV
AREDETWA : AssociationHWpour
&RQVWLWXWLRQV GH mémoire de licence en Administration
le Relèvement
Publique, Butare, septembre 1993, p.66
Démocratique des Batwa
448
v
Perezida n’Ubutegetsi
ACRONYMS nshingamategeko byari bifatanye cyane
AND ABBREVIATIONS
Q·8EXWHJHWVL ___________________________________
QVKLQJZDPLNRUHUH 8EXFDPDQ]D EZDUL EXÀWH
intege nke mu nyungu z’Ubutegetsi nshingwamikorere, hamaze
kuvanwaho
A.A. Urukiko rw’Ikirenga.
: Archives AfricainesIngingo ya 81, agaka ka 2
ivuga ko Perezida wa Repubulika ashinzwe kumenya ubwigenge
A.G. : Assemblée Générale
bw’Ubucamanza.
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC izo ngingo
Kubera : Association des Bahutu ko
zose, biragaragara Evoluant
MRND pourari yola yari
yarabaye Ishingiro Suppression des Castes
ry’ubutegetsi, guhuriza hamwe ubutegetsi
ACR byari : byarafashe
bikaba Associationintambwe
des Cultivateurs
iri hejuruduyaRwanda demokarasi
kandi
ADP gukomatanya : Allianceubutegetsi
Démocratiquebikaba desbyari byarasimbuye
Peuples
kubutandukanya.
ADR Byasigaye ari
: Alliance pour la Démocratie et la imashini ikomeye
y’ikwizabitekerezo ya fondateriNationale
Réconciliation (wa Muvoma) kugeza hose mu
gihugu binyujijwe mu nzego kuva muri Kongere y’Igihugu
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
bikanyura muri komite za perefegitura na kongere za komine
AFDL
kugeza mu nteko : Alliance des Forces
za segiteri Démocratiques
no mu nteko na komite bya pourserire.
la
Kugira ngo ikomeze Libération du Congo-Zaïre
ubutegetsi bwayo kandi yifatire igihugu,
AGOA yakoresheje
MRND : African muGrowth andbwayo
butegetsi OpportunityuburyoAct bubiri bwo
$,'6 hamwe
guhuriza $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
abaturage no kubifatira : gukoresha umuganda
no
AIMO gushyushya urugamba
: Affaires bitagaet animasiyo,
Indigènes Main-d’oeuvre byombi kandi
byaraturukaga
AJER kuri salongode
: Association nalasakayonsa bya M.P.R. byo muri
Jeunesse Estudiantine
Zayire.
Rwandaise
ALIR
Umuganda : Armée
na de Libération
animasiyo du Rwanda
byari ibikoresho bya poritiki byo
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté
kugenzura abaturage no kubahambira ku butegetsi. Muri présidentiel
AMR
animasiyo, : Association
Perezida des Moniteurs
fondateri yarasingizwaga, du Rwanda
akaririmbwa,
AMUR
agahabwa : Association des Musulmans au Rwanda
ikuzo, akavugwa ibisingizo ngo: “Perezida fondateri,
ramba,
ANT sugira, sagamba, tera
: Assemblée imbere de
Nationale turagushyigikiye”
Transition 55. Byari
umuhango wo gukuza ubuhangange
(Transitional National bwa perezida.
Assembly)
APADEC
Iyo poritiki yo: Association du Parti Démocrate
kugenzura abaturage no gushakaChrétien kubiyegereza
APR : Armée Patriotique Rwandaise
ntibyabyaye gusa abayoboke: mu wa 1980, habaye ubugambanyi
APROBAMI : Association
burwanya ubutegetsi buyobowe desna Partis
Majoro Monarchistes
Rizinde na bagenzi be56
Rwandais ku munota wa nyuma. Abari baburimo
bwashoboye kuvumburwa
baciriwe
APROCOMIN: urubanza mu Rukiko
Association rw’ubujurire rwa
des Commerçants Ruhengeri
Indigènes
bahanishwa igihano cyo kwicwa, tariki
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale deya 14 Nyakanga 1982.
la
Perezida HabyarimanaMasse yarabababariye ntibicwa ahubwo
ARD
igihano cyabo: Alliance
gihindurwamo pour le Renforcement
icyo gufungwa burundu. de la Rizinde
na benshi muri Démocratie
bagenzi be bagumye mu buroko kugeza ku
ARDHO
55 : Association Rwandaise
Nkunzumwami E., La tragédie rwandaise. Histoire etpour la Défense
Perpectives, des
Paris, L’Harmat-
tan, 1996, p.96 Droits de l’Homme
“Urubanza rwa Lizinde
AREDETWA : Association
56
na bagenzi be mu Ruhengeri”,
pour le Relèvementin Imvaho, no 395, yo ku wa
21-27 Nzeri 1981, pp.1-3
Démocratique des Batwa
449
v
itariki ya 23 ACRONYMS
Mutarama 1991 ANDubwo uburoko bwafungurwaga
ABBREVIATIONS
n’igitero k’inkotanyi, Rizinde na Biseruka basanga abari bamaze
___________________________________
kubabohoza.
A.A.
Ubushake : Archives
bwo Africaines
kugerageza guhirika ubutegetsi byaburiyemo
A.G.wa 1980: byabaye
mu Assemblée muGénérale
by’ukuri gushwanyuka k’ubumwe
bukomeye
ABAKI bw’abari barahiritse
: Alliance des Bakiga ubutegetsi ku wa 5
Nyakanga
ABESC 1973: abaturukades
: Association muBahutu
Majyaruguru y’igihugu
Evoluant pour la(igice
cy’Amajyaruguru cya Ruhengeri na perefegitura ya Gisenyi) muri
Suppression des Castes
rusange n’abaturuka mu karere ka Habyarimana by’umwihariko
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
bari barikubiye imyanya myiza mu gihugu muri byose haba mu
ADP
bikorera : Alliance
ku giti Démocratique
cyabo cyangwa abakora des
muriPeuples
Leta57.
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
5.2.2. Ingorane zifata intera ikomeye.
Réconciliation Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
a.Iringaniza ry’amoko n’uturere.
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Kuri Repubulika Libération du Congo-Zaïre
ya I, Abatutsi mu gihugu ni bo bahezwaga
AGOA abayobozi
bonyine, : African Growth
bose and Opportunity
b’Abahutu babyumvikanaho Act bihagije.
Kuri
$,'6 Repubulika ya II hongeweho
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP guhezwa kw’Abahutu
baturuka
AIMO mu: turere
Affaires two hagati n’Amagepfo
Indigènes y’u Rwanda58. Iyo
et Main-d’oeuvre
poritiki yahaga buri bwoko na buri karere umubare ntarengwa
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
w’abagomba kubona imyanya mu mashuri no mu kazi ka Leta
Rwandaise
n’abikorera hakurikijwe umubare wabo mu baturage rusange.
ALIR
M.R.N.D yarushijeho: Armée de Libération
kubikaza. du Rwanda
Fondateri wa MRND, muri
AM/AP
diskuru porogaramu : Arrêté yo ministériel/
ku itariki ya Arrêté présidentiel
1 Kanama 1973, no muri
AMR
kongere ya M.R.N.D : Association des Moniteurs
yo ku itariki ya 29 Kamena du Rwanda
1983, yaravuze
ati
AMUR : «birumvikana
: Association des Musulmans au Rwanda yose
ko kwemerera abajya mu mashuri
bizashingira :ku
ANT miterere Nationale
Assemblée y’urubumbambaga nyarwanda mu
de Transition
bijyanye n’ubwoko n’uturere twarwo”
(Transitional National Assembly)
59
.
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
Iyi poritiki y’“Iringaniza ry’amoko n’uturere” yabuzaga
APR
ababishoboye: kujya Arméemu Patriotique
mashuri, Rwandaise
mu ngabo, mu giporisi, mu
APROBAMI
myanya bifuza : Association
kandi bakwiye; desyashyiraga
Partis Monarchistes
ku ruhande Abatutsi
Rwandais
n’Abahutu bo mu zindi perefegitura uretse iza Gisenyi na
APROCOMIN:
Ruhengeri. Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Imbonerahamwe ikurikira irerekana irondakarere mu kwemerera
Masse
abajya mu mashuri yisumbuye muri Nzeri 1989 muri buri
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
perefegitura.
Démocratie
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
57 Droits
Mushari F., Interviewé de l’Homme
à Musanze, le 1er août 2007
Nkunzumwami E., 1996, op.cit., p99
AREDETWA : Association pour le Relèvement
58
59
Idem, p.310
Démocratique des Batwa
450
v
Imbonerahamwe ya 12: Iyemererwa
ACRONYMS mu mashuri yisumbuye
AND ABBREVIATIONS
ya Leta ukurikije buri perefegitura muri Nzeri 1989
___________________________________
A.A. : Imyanya
Archives yose yari
Africaines
A.G. ihari hakurikijwe
Générale Imyanya Ikinyuranyo
Perefegitura: Assemblée
ABAKI : umubare w’abaturage
Alliance des Bakiga yatanzwe
Butare 836 696 -140
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Byumba 722 662 -60
Suppression des Castes
Cyangugu 461 443 -18
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
Gikongoro 514 466 -48
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
Gisenyi 649 1045 +396
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Gitarama 836 792 -44
Réconciliation Nationale
Kibungo 501 425 -76
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Kibuye 468 412 -56
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Kigali 970 1005 +35
Libération du Congo-Zaïre
Ruhengeri 736 747 +11
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6
Byose hamwe$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
6.693 6693 442-442=0
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
AJERbyavuye: Association
Aho : Uwizeyimana de laL.,
Jeunesse
OctobreEstudiantine
et Novembre 1990.
Rwandaise
Le Front Patriotique Rwndais à l’assaut du Mutara, Edition
Université
ALIR nationale
: ArméedudeRwanda,
Libération Ruhengeri, 1992, p.83.
du Rwanda
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
PHUHIHJLWXUD \D *LVHQ\L \DUL LÀWH DEDWXUDJH EDQJDQD QD
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
by’abaturage bose b’u Rwanda yahawe imyanya igera ku
AMUR mu mashuri.
15,61% : AssociationKuva des
mu Musulmans
wa 1978 kugera au Rwanda
mu wa 1990,
ANT : Assemblée Nationale de Transition
perefegitura za Gisenyi, Kigali na Ruhengeri zahawe 51%
y’ingengo y’imari (Transitional
yose yahawe National Assembly)
za perefegitura ugereranije na
25%
APADEC yahawe :za perefegituraduzaParti
Association Gikongoro, Kibuye,
Démocrate Cyangugu
Chrétien
na
APR Kibungo uko ari enye. Perefegitura
: Armée Patriotique Rwandaise ya Gisenyi ndetse n’iya
Ruhengeri ku rwego ruto zikubiye imyanya y’ubuyobozi mu
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
nzego bwite za Leta no mu bikorera. Mu bigo bya Leta, 50%
Rwandaisn’iby’inzego nkuru yarimo abakomoka
by’imyanya y’ubuyobozi
APROCOMIN:
muri Association
izo perefegitura. des Commerçants
Imyanya Indigènes
yo muri diporomasi, iyo mu
APROSOMA
miryango : Association
yo muri aka karere pour la Promotion
n’imiryango Sociale de la
mpuzamahanga na yo
bari barayikubiye 60
Masse . Imikorere yo guheza bamwe hakoreshejwe
iringaniza
ARD ry’amoko
: Alliance n’uturere
pour lebyafashwe nka poritiki
Renforcement de la nziza yo
kurenganura abantu hasaranganywa ubukungu bw’igihugu
Démocratie
ntawuryamiwe. Abasenyeri bo mu Rwanda bandikiye abakirisitu
ARDHO : Association
babo bagira bati : «Ntimuyobewe Rwandaise pour
ko poritiki la Défense
y’iringaniza mudeskazi
Droits de l’Homme
no mu mashuri igamije gukosora akarengane kateje imbere
AREDETWA : Association pour le Relèvement
60
Kinyamateka no 1344, Gicurasi 1991
Démocratique des Batwa
451
v
bamwe ariko ACRONYMS
kakaryamira AND
abandi. Birumvikana ko bene iyo
ABBREVIATIONS
poritiki itashimisha bose, kandi itahita ibyara umusaruro
___________________________________
itezweho ako kanya» . Iyi poritiki y’ivangura ry’amoko n’uturere
61
yazonze
A.A. bikomeye Repubulika
: Archives ya 2, yagawe cyane n’abatavuga
Africaines
rumwe na Leta bari mu Ishyirahamwe ry’ingufu zigamije
A.G. : Assemblée Générale
guhindura ibintu ryaje gutuma MRND ivaho mu wa 1994.
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC
b. Iterambere: Association
ry’ubukungudes Bahutu Evoluant pour la
by’akanyuzo
Suppression des Castes
Mu
ACRbukungu :n’imibereho
Association myiza, MRND yahisemo
des Cultivateurs kudakurikiza
du Rwanda
«amatwara ya gikapitarisiti atagira rutangira cyangwa aya
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
gikomunisiti aryamira uburenganzira no kwikorera bya
ADR wese»62.: Alliance
buri Muri urwo pourrwego
la Démocratie
rwo kwanga et la inzira zose
z’ubuhezanguni, Réconciliation
ubutegetsi Nationale
bwashingiye kuri disikuru
AEC
y’iterambere :byifashishwaga
Agglomeration nk’igikoresho
Extra-Coutumières kiza cyo kurenga
AFDL : Allianceku
amacakubiri ashingiye des Forces
moko Démocratiques
n’uturerere 63
. pour la
Libération du Congo-Zaïre
Imyaka ya 1974 kugeza mu wa 1982, yajyanye n’iterambere
AGOA
ry’ubukungu :rikomeye
African Growth
rishingiye andkuOpportunity
bintu bibiri Act by’ingenzi :
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ibiciro byifashe neza by’ibicuruzwa ngengabukungu bya kawa
AIMO
by’umwihariko : Affaires Indigèneskw’imfashanyo
no ku kwiyongera et Main-d’oeuvre zituruka hanze
AJER
y’igihugu. : Association de la Jeunesse Estudiantine
Rwandaise
Ku buryo bufatika, izamuka ry’ubukungu ryashingiye ku
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
kwiyongera kw’amafaranga yaturutse mu ikawa yagurishijwe
AM/APno ku :kwiyongera
hanze Arrêté ministériel/
kw’inkunga Arrêté
yavagaprésidentiel
mu mahanga. Mu
AMR
ZD : Association
DJDFLUR des Moniteurs
N·LNDZD \DFXUXMZH duNDYX\H
KDQ]H Rwanda KDÀ NXUL
AMUR 20 z’amadorari
miriyoni : Association des Musulmans
y’Amanyamerika ageraau Rwanda
kuri miriyoni 100
z’amadorari
ANT mu wa 197964. Icyo
: Assemblée gihe ikawa
Nationale yari igicuruzwa gifatwa
de Transition
nkaho nta cyagisimbura
(Transitional mu iterambere ry’u Rwanda kuko yari
National Assembly)
LÀWHXUXKDUHUXNRPH\HPXNX]DQLUDDEDWXUDJHDPDIDUDQJD
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
APR icyo gihe,
Muri : Armée Patriotique yavaga
kandi imfashanyo Rwandaise hanze yaba iy’ibihugu
APROBAMI
ku giti cyabyo : Association
cyangwa se iturukades PartismuMonarchistes
bigega mpuzamahanga
Rwandais: yavuye kuri miriyoni 250 z’amadorari
yarushijeho kwiyongera
APROCOMIN: Association
y’Amanyamerika mu wa des 1970,Commerçants
igera kuri Indigènes
miriyoni 400
y’Amanyamerika
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale debyinshi
mu wa 1980. Yavaga mu bihugu la
bitandukanye (u Budage,
Masse u Bubirigi, u Bufaransa, u Busuwisi
ARD
61
SGCECR, : Alliance
Lettres pastorales pour le déclarations
et autres Renforcement de lacatholiques du
des évêques
Rwanda, Kigali, SGCECR, 1999,
Démocratie p.28
62
Présidence du M.R.N.D., op.cit., p.57
ARDHO
63
Hassen A., Le désenchatement de laRwandaise
: Association pouraulaPays
coopération. Enquête Défense
des mille des
coopé-
Droits
rants, Paris l’Harmattan, 1989,de l’Homme
p.134
64
Maton J., 'pYHORSSHPHQWpFRQRPLTXHHWVRFLDODX5ZDQGDHQWUHHW/H
AREDETWA : Association pour le Relèvement
dixième décile en face de l’Apocalypse, Univesité de Gand, 1994
Démocratique des Batwa
452
v
n’Amerika), kandi ikanaturuka
ACRONYMS AND mu miryango mpuzamahanga
ABBREVIATIONS
(Banki y’Isi, A.I.D, C.E.E, F.I.DA, n’iyindi).
___________________________________
Iryo
A.A. terambere ryafashije
: Archives gutangiza porogaramu z’ibikorwa
Africaines
remezo bitari byakozwe n’ubukoroni na Repubulika ya Mbere. Ni
A.G. : Assemblée Générale
ko umugi wa Kigali wakuze ndetse n’indi migi. Ni ho imihanda
ABAKI
ya kaburimbo: Alliance
yubatswe,des Bakiga
serivisi y’amaposita n’itumanaho
ABESC : Association des Bahutu ry’u
n’amazi biriyongera. Ndetse ifaranga Evoluant
Rwandapour la
ryifashe
neza n’umutekanoSuppression
mu gihugudes Castes u Rwanda rushobora
byatumye
ACR
gukurura mu:gihugu
Association
ikawa des Cultivateurs
y’ibihugu duturanyeduby’umwihariko
Rwanda
iya
ADPZayire na: Alliance
Uganda.Démocratique
Haje no kwisukiranya kw’imiryango
des Peuples
mpuzamahanga
ADR n’itegamiye kuri Leta yatumye
: Alliance pour la Démocratie et la hatangwa akazi
kenshi hanubakwa amazu atariNationale
Réconciliation make .65
Kutagira
A.A. ibicuruzwa bihagije
: Archives byoherezwa hanze ngo bifashe mu
Africaines
guhaha ibitumizwayo byateye igihombo mu bucuruzi cyagiye
A.G. : Assemblée Générale
kirushaho kwiyongera mu myaka ya 1980-1990.
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC
Imbonerahamwe : Association
ya 13des : Bahutu Evoluant
Ikinyuranyo mupour la
bucuruzi
bw’ibitumizwaSuppression des Casteshanze mu myaka ya
hanze n’ibigurishwa
ACR
1980-1991 : Association des Cultivateurs du Rwanda
ADP
Imyaka
: Alliance Démocratique
Ibitumizwa hanze
des Peuples
Ibyoherezwa Ikinyuranyo
ADR hanze
: Alliance pour la Démocratie et la
1980 18.177 12.402 -5775
Réconciliation Nationale
1981 19.230 10.521 -8.709
AEC1982 : Agglomeration
19.929 Extra-Coutumières
10.069 -9.860
AFDL 1983 : Alliance des Forces Démocratiques
18.646 11.706 pour la
-6.940
1984 Libération du Congo-Zaïre
19.786 14.455 -5331
AGOA 1985 : African 22.211
Growth and Opportunity
13.222 Act -8.989
$,'61986 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
22.217 15.338 -7.379
AIMO 1987 : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
21.271 9.075 -12.196
AJER 1988 21.296
: Association de la Jeunesse8.410
Estudiantine-12.886
1989 Rwandaise19.623 7.777 -11.846
ALIR1990 : Armée de 18.804 8.478
Libération du Rwanda -10.326
1991 28.549 11971
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel-16.578
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
Aho byavuye: %15 6WDWLVWLTXHV pFRQRPLTXHV HW ÀQDQFLqUHV
AMUR
no11, septembe : Association
1997. des Musulmans au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
Iyi mbonerahamwe (Transitional
irerekana National Assembly)hanze byagiye
ukuntu ibitumizwa
APADEC
bihindagurika : Association
ariko bigenda du birushaho
Parti Démocrate Chrétien
kwiyongera. Imyaka
APR
byagiye : Armée Patriotique
bigabanukiraho igomba kuba Rwandaise
ihura n’igihe ubuyobozi
bwageragezaga guhuza ibitumizwa hanze
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes n’ibyoherezwayo
byakomezaga kugabanuka.
Rwandais
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
Nubwo
APROSOMA ibiribwa byagiye bifata
: Association pour umwanya ukomeye
la Promotion Socialemu
de labintu
bitumizwa hanze, umusaruro w’ibihingwa ngandurarugo
Masse
wagiye uba muke ku buryo ibiribwa muri rusange byajemo
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
igihombo cyagendaga gikura muri iyo myaka yose. Igabanuka
ry’ibivumbikisho Démocratie
bigenewe gutunga umubiri buri munsi ryagiye
ARDHO : Association
rifata intera ku buryo ryagiye Rwandaise pour la Défense
munsi y’umurongo des
w’ibikenerwa
Droits de l’Homme
mu myaka ya 1985-1986.
AREDETWA : Association pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
454
v
Igishushanyo cya 10: AND
ACRONYMS UkoABBREVIATIONS
ibivumbikisho umuntu
akenera ku___________________________________
munsi byagiye byiyongera n’ukuntu ibyo
abantu binjiza bigenda birutanwa mu cyaro (1982-1993)
A.A. : Archives Africaines
A.G. : Assemblée Générale
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Libération du Congo-Zaïre
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
Mu
AJER wa 1993 ibivumbikisho
: Association de labyavaga
Jeunesse mu musaruro wo mu
Estudiantine
Rwanda byari Rwandaise byaragabanutse bigera ku 1790 ku muntu ku
munsi.
ALIR Igihombo mu biribwa
: Armée cyatewe ahanini
de Libération n’ibiciro by’ibiribwa
du Rwanda
byazamutse cyane byatangiye kuva mu mwaka wa 198766.
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
Muri iyo myaka cumi, amafaranga yinjira mu ngengo y’imari
AMUR kuruta
yabanje : Association des Musulmans
asohoka ariko yiyongeraga au Rwanda
gato ugereranije
ANT : Assemblée Nationale de Transition
nuko ayasohokaga yiyongeraga. Iryo gabanuka ryaterwaga
cyanecyane n’igwa (Transitional National
ry’ibiciro bya Assembly)
kawa n’igwa ry’agaciro k’ifaranga
APADEC
ryakomezaga :kugabanuka.
Association Mu du mpera
Parti Démocrate
z’iyo myakaChrétien
igihombo mu
APR
ngengo y’imari : Armée Patriotique
cyakomeje Rwandaise
kwiyongera nk’uko bigaragazwa n’iyi
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
mbonerahamwe ikurikira.
Rwandais
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Masse
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Démocratie
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Droits de l’Homme
AREDETWA : Association pour le Relèvement
66
Matton J., op.cit.
Démocratique des Batwa
455
v
Imbonerahamwe ya 14: Ikinyuranyo
ACRONYMS mu mafaranga
AND ABBREVIATIONS
yinjira n’asohoka mu ngengo y’imari 1980-1992
___________________________________
Imyaka
A.A. : Ayinjira
Archives Africaines Asohoka Ikinyuranyo
A.G.1980 : Assemblée
12.975,0 Générale 7.192,0 5.783,0
ABAKI
1981 : Alliance des Bakiga 10.048,0
13.448,9 3360,9
ABESC
1982 : Association
15.581,0 des Bahutu Evoluant pour
12.073,0 la
3.508,0
1983 Suppression des Castes
15.784,0 11.411,4 4.372,6
ACR1984 : Association
17.477,0 des Cultivateurs Nd du Rwanda Nd
ADP1985 : Alliance Démocratique desNdPeuples
21.061,0 Nd
ADR 1986 : Alliance pour la Démocratie
23.628,0 Nd et la Nd
1987 Réconciliation Nationale
18.133,4 Nd Nd
AEC1988 : Agglomeration
18.213,3 Extra-Coutumières
Nd Nd
AFDL1989 : Alliance des Forces Démocratiques
19.162,7 Nd pour laNd
1990 21.583,0 du Congo-Zaïre
Libération 28.117,0 -6,534,0
AGOA1991 : African Growth and Opportunity Act -6.602,0
24.994,0 31.596,0
1992
$,'6 27.562,0 40.041,0
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP -12.449,0
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
Aho
AJER byavuye ::Association
%156WDWLVWLTXHVpFRQRPLTXHVHWÀQDQFLqUHVQ
de la Jeunesse Estudiantine
o
1982 1983 :
A.A. 1984 1985
Archives 1986 1987 1988 1989 1990
Africaines
A.G.
-4.136 -4.885 : Assemblée
-3.692 -5.986Générale
-5.651 11.842 -7.795 -7.331 -101
ABAKI
-3,2 -3,4 : Alliance des Bakiga
-2,3 -3,4 -3,3 -6,9 -4,4 -4,2 -6
18,7
ABESC 2`,7 : 26,6
Association 31,7 des 36,2
Bahutu44,6 Evoluant
50,3 48,3 la51,8
pour
7,16 11,6 13,5 14,3 16,5 20,7 24,3 28,9 34,2
Suppression des Castes
6,1 8,2 8,5 8,3 9,7 12,1 13,6 16,6 20,1
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
20,4 23,4 25,4 26,5 31,0 38,1 41,9 44,4 56,7
ADP 5,9 5,6
: Alliance
5,7
Démocratique
6,6 7,2 14,8
des Peuples
14,9 16,5 18,3
ADR 11,0 17,4 : Alliance
12,5 pour
13,2 la Démocratie
12,9 20,4 et
26,5 la 30,6 32,2
779 3.231 Réconciliation
3.035 3.001 2.744 Nationale
6.804 8.481 10.551 16.484
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Aho byavuye: Ministère du Plan, Prévisions du Ministère du
AFDL
Plan antérieures : Alliance des Forces
aux événements Démocratiques
d’octobre 1990. pour la
Libération du Congo-Zaïre
c)
AGOAIngaruka z’ingorane
: African Growth mu bukunguand Opportunity Act
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Kugera hagati y’imyaka ya 1980-1990, inkingi nini z’ubukungu
AIMO
bw’igihugu : Affaires
zari zigihagaze Indigènes et Main-d’oeuvre
neza : ifaranga ryari ryifashe neza,
AJER
ubwiyongere :bw’Umutungo
Association deRusange la Jeunesse bwariEstudiantine
4,9% buri mwaka
Rwandaise
hagati ya 1965 na 1989, ibiciro ntibyiyongeraga (byari munsi
ALIR
ya 4% buri : mwaka).
Armée deAbaterankunga
Libération du Rwandan’abari mu miryango
itegamiye
AM/AP kuri
: Arrêté ministériel/ Arrêté mu
Leta bari bariroshye Rwanda kandi
présidentiel
barahashoye
AMR :amafaranga
Associationmenshi, bakeka ko
des Moniteurs dubahabonye
Rwanda indiri
y’amahoro n’aho bashobora kugeragereza ibyo bavugaga ko ari
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
byo nkingi y’amajyambere. Bahabonaga urugero rutandukanye
ANT : Assemblée Nationale de Transition
n’ibyakorwaga i Burundi. Hamwe wasangaga ubuyobozi
butavuye kuri rubanda(Transitional National
nyamwishi, handiAssembly)
ukahasanga rubanda
APADEC : Association du Parti
nyamwinshi iri ku butegetsi n’ijambo amajyambere Démocrate Chrétien
ari ryo riri
APR
ku : Armée Patriotique
isonga ry’ibivugwa 67
. Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Ihindira ry’abaterankunga n’imiryango itegamiye kuri Leta
Rwandais
ryashobora kujijisha ko hari iterambere. Ariko ntikwari ukuri.
APROCOMIN:
Ahubwo inkunga Association
zo hanzedes Commerçants
zari zarapfukiranye Indigènes
ibitekerezo
APROSOMA
byari guturuka : Association
mu benegihugu pourbari
la Promotion Sociale nk’abana
basigaye bameze de la
bategereje gusa Masse
gufashwa. Inkubiri abo baturage bakoresheje
basenya
ARD bimwe muri
: Alliance ibyo bikorwa
pour yerekana ko batigeze
le Renforcement de la babifata
nk’ibyabo. Abategamiye
Démocratie kuri Leta bishimiraga uko imishinga
yabo yateraga imbere ariko ntibigeze bita ku mibereho mibi
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
y’abaturge itasibaga gusubira inyuma68.
Droits de l’Homme
Hassen A., 1989, op.cit
AREDETWA : Association
67
. pour le Relèvement
68
Uvin P., 1998, op.cit.
Démocratique des Batwa
457
v
Mu mpera zaACRONYMS
1980, ubukene AND bw’abaturage
ABBREVIATIONS bwari bwararenze
ukwemera. Abakire
___________________________________bwiza bwo
bari barikubiye ubutaka
guhinga, inzara n’amapfa byari byarabaye urudaca. Komisiyo
\D
A.A./HWD \DYXJDJDAfricaines
: Archives NR NRPLQL ]DUL ]LÀWH LJLKRPER PX
biribwa. Perefegitura zari zibabaye cyane zari Butare, Gikongoro
A.G. : Assemblée Générale
na Kibuye. Hagati ya 1988 na 1990, umusaruro w’ibishyimbo
ABAKI
wari : Alliance des
waragabanutseho 50%Bakiga
naho uw’ibitoke ari 30%. Urebye
ABESC : Association des Bahutu Evoluant
uko ibintu byari bimeze, nta gushidikanya ko u Rwandapour la
rwari
Suppression
rwicariye ikirunga 69 des byaragiye
. Ibintu byari Castes birushaho kuba bibi,
ACR : Association
bitewe n’uruhurirane des birimo
rw’ibibazo Cultivateurs
porogaramudu Rwanda
yo kwizirika
umukanda (kugabanya
ADP agaciro k’ifaranga
: Alliance Démocratique desmu Gushyingo1990,
Peuples
byongeye
ADR muri
: Alliance pour la Démocratie et la z’intambara
Kamena 1992), harimo n’ingaruka
n’ubusambo mu bucuruzi bw’abari
Réconciliation ku ngoma. Akazu kari
Nationale
karikubiye ibishobora kuvamo inyungu byaba ibyo muri Leta
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
cyangwa ibyo mu bikorera.
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Ubukene bugenda Libération du Congo-Zaïre
bwiyongera bw’abaturage (cyanecyane
AGOA
urubyiruko), : African
izamukaGrowth and Opportunity
ry’ibiciro, ibura ry’ubutaka Act kandi
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
abaturage barushaho kwiyongera (mu wa 1990 bari 285 kuri
km
AIMO2
LPZHNDQGLEL\RQJHUDKRXPXJRUHDÀWHXEXUXPEXNH
: Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
by’abana
AJER 8,5), ibura aho rigana
: Association ry’ubuhinzi,
de la Jeunesse gukura kw’imigi
Estudiantine
n’ibindi bibazo bishya byiyongeragaho, byateye ingorane
Rwandaise
zitashoboye kubonerwa igisubizo n’ubutegetsi bwariho. Leta
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
yikomereje kuvuga disikuru isa n’umugani ivuga ko mu
AM/AP
rubumbambaga : Arrêté ministériel/
nyarwanda Arrêté
abaturage présidentiel
bareshya. Yakoresheje
AMR
ubukene : Association
bw’abaturage des Moniteurs
ibasezeranya du Rwanda
ibintu byinshi (amafaranga,
AMUR
inka n’ubutaka : Association
bw’abaturanyi) desishaka
Musulmans
kubahurizaau Rwanda
hamwe imaze
ANT
kubona : Assemblée
ko inyungu Nationale
zayo zimerewe de Transition
nabi.
(Transitional National Assembly)
Nk’uko
APADEC byari bimeze
: Associationkuri duRepubulika ya mbere,
Parti Démocrate ubutegetsi
Chrétien
bwa Habyarimana bwagiye bwiyerekana nk’ingoma igenda
APR : Armée Patriotique Rwandaise
iheza ibice bimwe kandi byinshi by’abaturage b’Abanyarwanda.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Poritiki y’iringaniza ry’amoko n’uturere yimakajwe n’ubwo
butegetsi yabaye Rwandais
iyo guheza Abatutsi n’Abahutu b’ahandi mu
gihugu uretse abo ku Gisenyides
APROCOMIN: Association Commerçants
na Ruhengeri Indigènes
bagendaga bikubira
APROSOMA
ibyiza byose : by’igihugu.
Association Mu pourmyaka
la Promotion
ya za Sociale
mirongo de inani,
la
ubutegetsi bwasigayeMasse mu maboko y’abakomoka mu Bushiru
by’umwihariko
ARD abari bagize
: Alliance pour umuryango
le Renforcementmuto de w’umugore
la wa
Perezida (akazu) : uko
Démocratie kwikubira ubutegetsi byajyanaga kandi
no kwifatira ubukungu bwose bw’igihugu byakorwaga n’ako
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
69 Droitsyatangajwe
Ni umwanzuro w’inyigo de l’Homme mbere gato y’intambara y’Ukwakira 1990,
gusoma Bezy F., Rwanda. Bilan socio-économique
AREDETWA : Association pour le Relèvement d’un régime, Louvain-la–Neuve,
1990, pp.54-56
Démocratique des Batwa
458
v
gatsiko n’inshuti zako biroshye
ACRONYMS ANDmu bucuruzi budasobanutse no
ABBREVIATIONS
muri ruswa by’abayobozi ba poritiki n’igisirikare.
___________________________________
Ubwo
A.A. Inkotanyi zateragaAfricaines
: Archives zituruka mu majyaruguru y’igihugu,
tariki ya Mbere Ukwakira 1990, u Rwanda rwari mu ngorane
A.G. : Assemblée Générale
zikomeye mu by’ubukungu n’imibereho twavuze70. Izo ngorane
ABAKI
zari : Alliance
zarushijeho des Bakiga
gukara kubera igwa ry’ibiciro by’ikawa kandi ari
ABESC : Association des Bahutu Evoluant
yo itanga 80% by’amafaranga y’ibigurishwa pour la yari
hanze. «Ingoma
Suppression
igeze mu marembera» 71
. Icyodes
giheCastes
kandi hari ibice binyuranye
ACR
by’imiryango :itegamiye
Associationkurides Cultivateurs
Leta du Rwanda
byari bitangiye kwamagana
akarengane n’imikorere
ADP mibi, bashaka demokarasi.
: Alliance Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Izo ngorane Réconciliation
mu bukungu Nationale
zari ikimenyetso ko inzira
y’amajyambere ashingiye ku cyaro yakurikiwe n’ubutegetsi bwa
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Habyarimana nta ho yaganishaga. Iyo nzira yahezaga abaturage
AFDL
ku misozi yabo: Alliance des Forces
ntibashobore Démocratiques
kwiyungura pour
ibitekerezo la
bishya.
Libération
Kutagira icyo bamenya nodu Congo-Zaïre
kwemera gusa ibivuzwe n’abiyitaga
AGOA : African
«intiti» zavugaga Growth ariko
ko zibavugira and Opportunity
mu by’ukuri Act
zibakoresha
$,'6
icyo zishaka. $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
Byaje
AJER kugera :aho isumbana
Association demu mibereho,Estudiantine
la Jeunesse iringaniza ry’amoko
Q·XWXUHUHQ·LJHQ]XULUZDKDÀU\·DEDWXUDJHE\DUXVKLMHKRNXUHQ]D
Rwandaise
urugero ibijyanye n’ihezwa no kuzana amacakubiri akomeye mu
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Bahutu ubwabo bo mu Majyaruguru. Ibyo ni byo byabanjirije
AM/AP
ingorane za poritiki: Arrêté zoministériel/
muri za 90 zaje Arrêté présidentiel
guhitana ubutegetsi bwa
AMR
M.R.N.D. : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
5.2.3. Ikibazo
ANT cy’impunziNationale
: Assemblée z’abanyarwandade Transition
(Transitional National Assembly)
Kuva
APADEC mu wa 1959, Abatutsi
: Association du Partintibahungaga
Démocrate Chrétien demokarasi
nk’uko ikwizabitekerezo za Parmehutu zabivugaga, ahubwo
APR : Armée Patriotique Rwandaise
bagombaga gukiza amagara yabo. Muri rusange bahungiraga
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
muri za misiyoni, mu mashuri n’ahandi bashoboraga kubona
ubuhungiro. Bamwe Rwandaisbahisemo kuva mu gihugu bakajya gushaka
APROCOMIN: Association
ubuhungiro mu bihugu bikikije desuCommerçants
Rwanda. Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Nyuma gato y’imvururu Masse za 1959, impunzi zari zinyanyagiye mu
gihugu
ARD zateraga ipfunwepour
: Alliance guverinoma y’Ababirigide
le Renforcement kuko
la intumwa
70
Chrétien J.-P., «LaDémocratie
crise politique rwandaise», in Génève-Afrique, no 2, 1992, pp.121-
ARDHO
140 : Association
; Willame J.-C., Rwandaise
«La panne rwandaise», pour
in La revue la Défense
Nouvelle, des ;
1990, pp.59-66
Pabanel J.-P., «Bilan de la deuxième République rwandaise: du modèle de dèveloppe-
Droits de
ment à la violence générale», l’Homme
in Politique africaine, 57, 1995, p.112-123 ; Hassen A.,
1989, op.cit.
AREDETWA : Association pour le Relèvement
71
La Libre Belgique, 31 octobre -1er novembre 1989.
Démocratique des Batwa
459
v
za Loni zari mu gihugu zabonaga
ACRONYMS izo mpunzi, kandi na Unar
AND ABBREVIATIONS
ikaba yaravugaga ko Ababirigi badashaka ko impunzi zisubira
___________________________________
mu byazo. Ni cyo cyatumye Logiest akora uko ashoboye kose
maze
A.A. ategeka: Archives
ko impunzi zigomba gusubira aho zaturutse
Africaines
nubwo zashoboraga kongera kwirukanwa. Impunzi zimwe
A.G. : Assemblée Générale
«zitashakwagwa» kugaruka aho zabaga, bazishakiye ahandi
ABAKI Ndetse
zatura. : Alliance des Bakiga
Leta yatanze imodoka ngo abashaka guhungira
ABESC : Association des
mu mahanga bageyo. Mu wa 1962, Bahutuizo Evoluant
mpunzi zopour la zari
hanze
Suppression
zimaze kuba 150.000 des mubare
kandi uwo Castes wakomeje kwiyongera.
ACRporitiki yo: kwirukana
Iyo Association des Cultivateurs
impunzi du Rwanda
aho zari zahungiye yakorewe
hose
ADP mu gihugu. Muri Werurwe
: Alliance 1962, impunzi
Démocratique zigera ku 78.000
des Peuples
zari
ADR zaramaze kuvanwa aho zari zarahungiye 72
: Alliance pour la Démocratie et la .
Réconciliation Nationale
Abari barashoboye gusubira iwabo ntibashoboye kongera
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
gusubirana imitungo yabo, akenshi yabaga yarikubiwe
AFDL : Alliance des
binyuranije n’amategeko na Forces Démocratiques
ba burugumesitiri pouryabo.
n’amacuti la
Ni yo mpamvu Libération du Congo-Zaïre
iyo mitungo yateje amakimbirane n’imanza
AGOA 73. Mu: African
nyinshi wa 1966, Growth and
Perezida Opportunity
Kayibanda Act impunzi
yabujije
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
kuburana ibyazo. Mu wa 1975, Perezida Habyarimana we
yashyizeho
AIMO itegeko
: Affairesrivuga ko imitungo
Indigènes y’Abatutsi bahunze
et Main-d’oeuvre
isubiranwa na
AJER Leta. Abayobozi
: Association bakuru Estudiantine
de la Jeunesse bari barayigaruriye
ntibashakaga kuyasubiza.
Rwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Iteka impunzi zashatse kugaruka mu gihugu cyazo ariko bake
AM/AP
cyane muri bo: ni Arrêté ministériel/bamaze
bo babishoboraga Arrêté kunyura
présidentiel
mu ngorane
AMR
nyinshi zaterwaga : Association
n’inzego des Moniteursiza
z’umutekano, duperefegitura
Rwanda n’iza
AMUR
komini. Amabwiriza : Association
ya mberedes kuMusulmans au Rwanda
itahuka ry’impunzi ni ayo mu
ANT
wa 1966. Yavugaga : Assemblée Nationale
impapuro impunzi de itahutse
Transitionigomba kuba
LÀWHLQGDQJDPXQWXLPSDSXUR]DWDQ]ZHQ·LJLKXJXDWXUXWVHPR
(Transitional National Assembly)
n’impapuro
APADEC yahawe n’Umuryango
: Association du PartiMpuzamahanga
Démocrate Chrétienw’Impunzi
(HCR). Kuri ibyo hiyongeragaho raporo yakozwe na perefe kuri
APR : Armée Patriotique Rwandaise
uwo muntu : igihe yaviriye mu Rwanda, ibihugu byo hanze
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
yabayemo, abagize umuryango we, aho yinjiriye n’ibindi. Ni perefe
wamuhaga indangamuntuRwandais y’agateganyo, akamubwira n’aho
APROCOMIN: Association des
agomba gutura. Uwahungukaga ntiyashoboraga Commerçants kujya Indigènes
mu yindi
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
.RPLQLDWDELÀWL\HXUXKXVDUZDSHUHIH<DNRUHUZDJDUDSRUR\D
buri kwezi ku myitwarire
Masse ye, abamusura n’ibindi ikoherezwa na
burugumesitiri
ARD : Alliance pour lew’Ubutegetsi
kwa Minisitiri Renforcement bw’Igihugu
de la no kuri
Minisitiri w’Ingabo n’Abaporisi.
Démocratie Burugumesitiri yari anshinzwe
kugenzura imiryango yakira impunzi kuko bene izo mpuzi
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
zabaga zaje kunekera inyenzi nk’uko byemezwaga na Minisiteri
Droits de l’Homme
Hakurikijwe Imvaho
AREDETWA : Association
72
no 3 pour le Relèvement
73
Ibyo bibazo byavuzwe na A. Mugesera, op.cit., pp.87-99
Démocratique des Batwa
460
v
y’Ingabo. Nta ACRONYMS
kwizera na busa AND impunzi itahutse kwashobokaga.
ABBREVIATIONS
Impunzi zafatwaga nk’«abantu babi muri
___________________________________kamere yabo». Abari
barahunze mu wa 1959 bo barushagaho kwitwa babi : hari
uburutane mu bubi bw’impunzi74. Ni yo mpamvu gucumbikira
A.A. : Archives Africaines
impunzi zitahutse byafatwaga nk’ikosa rikomeye ryo kuba
A.G. : Assemblée
ikitso cy’umwanzi. NubwoGénérale
hari uko kwishisha no kugenzura
ABAKI : Alliance des
impunzi zitahutse, ntibyabuzaga Bakiga ko hari Abanyarwnda benshi
ABESC
biharaga maze : Association
bakambuka des Bahutu
imipaka Evoluant
bagemuriye pour la
abavandimwe
babo, inshuti cyangwa abaturanyi,
Suppression des Castes babaga mu bihugu bikikije
u
ACR Rwanda. : Association des Cultivateurs du Rwanda Kivu
Hari n’impunzi zizwi, cyanecyane muri
y’amajyaruguru, zacumbikiraga abana b’Abahutu ngo bashobore
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
kwiga amashuri yisumbuye (muri Zayire). Imipaka y’u Rwanda
ADR
na Zayire na :poritiki
Allianceyo pour
kwanga la Démocratie et la
Abatutsi ya Repubulika zombi
ntibyashoboye Réconciliation
kuvanaho umubano Nationale
mwiza hagati y’Abahutu
AEC
bo mu Rwanda : Agglomeration Extra-Coutumières
n’impunzi z’Abatutsi. Nubwo Leta y’u Rwanda
yari yarasabye
AFDL kuva mu
: Alliance deswa 1964Démocratiques
Forces ko impunzi zituzwa
pour lamu
bihugu byazakiriye, nta cyo yakoze
Libération du Congo-Zaïre ngo izibifashemo. Ahubwo
poritiki yayo yabaye iyo kubateza ibibazo muri ibyo bihugu.
AGOA : African Growth and Opportunity Act
%D DPEDVDGHUL E·X 5ZDQGD EDUL EDÀWH LQVKLQJDQR ]R JXKRUD
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
bagenzura impunzi mu bihugu zahungiyemo.
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
Mu
AJER wa 1973 ku gihe cya Repubulika
: Association ya 2, uEstudiantine
de la Jeunesse Rwanda na Uganda
byashyizeho komisiyo igamije gucyura impunzi zabaga Uganda.
Rwandaise
Iyo komisiyo yateraniye rimwe gusa i Kampala (kuva ku itariki
ALIR
ya 21 kugeza kuya: Armée de Libération
28 Nyakanga 1974)du Rwanda
kuko bamwe mu bategetsi
AM/AP : Arrêté ministériel/
b’u Rwanda barwanyaga bivuye inyumaArrêtéko présidentiel
impunzi zitahuka.
AMR
Amabwiriza : Association des Moniteurs duyasubiyemo
yo ku itariki ya 25 Ukwakira 1973 Rwanda ayari
asanzweho ajyanye
AMUR n’itahuka
: Association desry’impunzi.
Musulmans Byose byategekwaga
au Rwanda
na perefe na we agategekwa na Minisitiri w’Ubutegetsi by’Igihugu.
ANT : Assemblée Nationale de Transition
Agatabo katangajwe mu wa 1979 kavugaga ibigomba gukurikizwa
ngo impunzi itahuke:(Transitional National
yagombaga Assembly)
kwandika avuga ko yifuza
APADEC : Association du Parti
gutahuka, iyo baruwa ikoherezwa mu Rwanda inyuze Démocrate Chrétien
kuri HCR
APR : Armée Patriotique
no kuri Leta imucumbikiye, u Rwanda Rwandaise
rwagombaga kugira icyo
ruvuga kuri iryo
APROBAMI saba, igisubizo
: Association deskikazagezwa ku wasabye binyuze
Partis Monarchistes
kuri HCR na guverinoma
Rwandais imucumbikiye, uwangiwe yagombaga
kuguma mu gihugu cy’ubuhungiro cyanga agashaka ikindi.
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
Hari impunzi: Association
APROSOMA zashakishwaga pour la naPromotion
guverinoma y’u de
Sociale Rwanda
la
zafashwe zirafungwa zimwe ziricwa. Mu wa 1982, impunzi zigera
Masse
ku 60.000 zoherejwe ku ngufu mu Rwanda na guverinoma ya
ARD : Alliance
Obote (wa Uganda). pour le Renforcement
U Rwanda rwemeye gusa de la
impunzi zigera
ku 1.026 ruvuga Démocratie
ko ari zo zujuje ibya ngombwa byo kuba
ARDHO
Abanyarwnda. : Association
Iyo migenzerezeRwandaise pour la
yatangaje Défensendetse
impunzi des
n’abantu benshi mu Rwanda
Droits de l’Homme
75
.
Mugesera A., op.cit.,
AREDETWA : Association
74
p.102 pour le Relèvement
75
Urugero ni muri Kinyamateka nos 1144-1145, Ukuboza 1982, p.5
Démocratique des Batwa
461
v
Guverinoma y’i Kigali yatezaga
ACRONYMS ANDamacakubiri mu mpunzi ubwazo
ABBREVIATIONS
cyangwa ikaziteranya n’abaturage bo mu bihugu
___________________________________ zahungiyemo.
Ni muri urwo rwego yashyigikiraga amashyirahamwe yarwanyaga
Abatutsi
A.A. mu bihugu bikikije
: Archives u Rwanda, nka Magrivi76 yo muri Kivu
Africaines
y’amajyaruguru n’Ishyirahamwe ry’Abahutu b’Abanyarwanda
A.G. : Assemblée Générale
bo muri Uganda (Abanyarwanda-Bahutu Association).
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC
Mu 1982, J. :Habyarimana
Association des Bahutu
yagarutse kuEvoluant pour la ko
kibazo k’impunzi
zigomba gutuzwa Suppression
aho ziri kuko des Castes
u Rwanda rutuwe ijana ku
ACR NR UXWDJLÀWH
LMDQD : Association
XEXWDND des]DWX]ZDKR
Cultivateurs 77
. Mu du 1986,
Rwanda Komite
nyobozi
ADP ya M.R.N.D
: Allianceyagarutse kuri icyodes
Démocratique kibazo maze isaba ko
Peuples
impunzi
ADR zihabwa ubwenegihugu n’ibihugu
: Alliance pour la Démocratie et la zituyemo. Impunzi
zimaze kubyanga ni bwo Leta y’u
Réconciliation Rwanda yashyizeho “Komisiyo
Nationale
yihariye yiga ibibazo by’impunzi” Iyo komisiyo itanga raporo yayo
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
ya mbere mu wa 1990 yiswe “U Rwanda n’ikibazo k’impunzi.
AFDL
Uko giteye, amateka : Alliance yacyo,
des Forces Démocratiques
isesengura pour la zo
ryacyo n’inzira
kukibonera igisubizo”.Libération du Congo-Zaïre
Hatangwaga ibisubizo bibiri : gucyura
AGOA no kuziha
impunzi : African Growth andbw’ibihugu
ubwenegihugu Opportunity zirimoAct (gutuzwa
$,'6
aho zahungiye). $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Ku birebana no gucyura impunzi, raporo igira
iti:
AIMO «Guverinoma y’u Rwanda
: Affaires Indigènes isanga gucyura impunzi ari cyo
et Main-d’oeuvre
JLVXEL]R
AJER NL]D:NXUXWD LELQGL
Association de$ULNR JLÀWH LQJRUDQH
la Jeunesse Estudiantine ]R NXERQHUD
ikizatunga impunzi itahutse, byashakwa n’impunzi ubwayo
Rwandaise
cyangwa bigakorwa n’Umuryango mpuzahmahanga78. Ibi nta ho
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
bitandukaniye n’ibyari byaratangajwe na MRND mu wa 1986
AM/AP
kuri icyo kibazo.: Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR mu wa
Kugeza : Association
1990, abayobozi des Musulmans
b’u Rwandaauntibari Rwanda bagifata
ANT
impunzi : Assemblée 79Nationale
nk’Abanyarwanda . Guverinoma de Transition
yababuzaga kugaruka
mu gihugu cyabo, ikababuza
(Transitional n’amahoro
National Assembly) aho bahungiye;
yashakaga
APADEC ko bakwicwa n’ubutindi bagashira
: Association du Parti Démocrate Chrétien burundu. Ni
amasezerano y’Arusha yashyizweho umukono mu wa 1993
APR : Armée Patriotique Rwandaise
yashubije impunzi uburenganzira bwazo80.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Rwandais
76
Magrivi = Mutuelle
APROCOMIN: Association des Agriculteursdes
des Virunga
Commerçants Indigènes
77
Interview dans Courrier-ACP, no 72, mars-avril 1982, p.16
APROSOMA
78 : Association pour la Promotion Sociale de la
Rapport de la Commission spéciale sur les problèmes des émigrés Rwandais. Le Rwanda
et le problème de sesMasse
réfugiés. Contexte historique, analyse et voies de solution, p.47
ARD
79
Le Soir yo ku : Alliance
wa 4 Ukwakira pour le Renforcement
1990 isubira de la Habyarimana
mu magambo ya Perezida
NXNLED]RN¶LPSXQ]L]¶$EDQ\DUZDQGDLNDJLUDLWL©1WDP\DQ\DGX¿WH\RNXEDWX]D
Démocratie
Bari bakwiye gukurwaho izina impunzi maze bagashobora kubona ubwenegihugu bwa
ARDHO : Association
Uganda cyangwa bwa Zayire. Bashobora Rwandaise
kujya baza pour la Défense
mu Rwanda desmu
by’igihe gito,
Droits de
biruhuko bagasura imiryango yabo»l’Homme
Kuva hajyaho amasezerano
AREDETWA : Association pour
80
ya Leta y’Ubumwe yo ku itariki ya 18 Nyakanga 1994,
le Relèvement
gutahuka kw’impunzi ni uburenganzira bwabo.
Démocratique des Batwa
462
v
5.2.4. Gutangiza urugambaAND
ACRONYMS rw’intambara rwa F.P.R.-
ABBREVIATIONS
Inkotanyi : tariki ya Mbere Ukwakira 1990
___________________________________
a. Amavu n’amavuko y’urwo rugamba
A.A. : Archives Africaines
A.G. kirangiye
Ikiciro : Assemblée Générale
kivuga amateka yo mu myaka ya 1950-1962
ABAKI : Alliance des Bakiga
gitanga impamvu zose zerekana ukuntu kuva mu bukoroni
ABESCRwanda
bw’u : Association
bwakozwe des nabiBahutu
nk’ukoEvoluant pour la mu
byagendekeye
by’ukuri Afurika Suppression des Castes
mbirigi yose muri rusange. Kuva mu bukoroni
byatunguye
ACR abakoroni
: Association ubwabo bituma babihubukira
des Cultivateurs du Rwandamaze
baba
ADP babibye: Alliance Démocratique des PeuplesKongo n’u
imbuto y’amakuba mu Burundi,
Rwanda babayemo. Irondabwoko ryibasiraga Abahutu mu gihe
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
cy’ubukoroni ryasimbujwe irondabwoko ryibasira Abatutsi
Réconciliation Nationale
kuva mu myaka ya za 1950. Kuva Parmehutu icyaduka, ingeso
AEC zose zitirirwaga
nziza : Agglomeration
Abatutsi Extra-Coutumières
zahindutse ingeso mbi naho
ingeso mbi zose zitirirwaga AbahutuDémocratiques
AFDL : Alliance des Forces zihindurwa nziza,pour la
byitwa
ko ari nyamwinshiLibération du Congo-Zaïre
yakandamijwe na ba gashakabuhake imyaka
amagana
AGOA n’amagana.: African Growth and Opportunity Act
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Ingaruka
AIMO zatewe n’ubutegetsi
: Affaires Indigènesbushingiye ku ngengabitekerezo
et Main-d’oeuvre
y’ivangura zirazwi: habaye isenyuka ry’igihugu, iyangizwa
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
ry’imitungo y’Abatutsi, ubwicanyi, ubuhunzi imbere n’inyuma
Rwandaise
y’igihugu. Imyitwarire kuri ako karengane yabaye gutegereza
ALIR kw’abantu
urwaje : Armée de Libération
benshi, intambaradu Rwandano kugerageza
y’inyenzi
AM/APbwo kubaho
uburyo : Arrêtémuministériel/ Arrêté mu
butegetsi bushya présidentiel
Rwanda cyangwa
AMRbihugu by’ubuhungiro.
mu : Association des Moniteurs
Nubwo ishyakadu rya
Rwanda
Unar, igice
cyo
AMUR hanze, ryari rishyigikiwe n’ibihugu bitaratera
: Association des Musulmans au Rwanda imbere mu
majyambere,
ANT ibihugu bigendera ku matwara
: Assemblée Nationale de Transition ya gisosiyarisiti
ndetse n’ibihugu by’Afurika National
(Transitional n’Aziya, ryazimye
Assembly)mu wa 1965.
Impunzi zitangira gutekereza indi mibereho: gushyiraho uburyo
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
bwo kubaho, gushaka uko babaho mu buzima bw’ibihugu
APR
byabakiriye, : Armée uko
gushaka Patriotique
babaho mu Rwandaise
Rwanda, kwita ku burezi
APROBAMI
bw’abana : Association
babo no kureba des uko Partis Monarchistes
u Rwanda n’ibihugu impunzi
Rwandais
zibamo bigenda bihinduka.
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
Ni nyuma yo: Association
APROSOMA kuvoma amasomo pour la mu byabayeSociale
Promotion byose,dehabaye
la
gukanguka muri poritiki
Masse byaje gukomezwa no gushaka kongera
kubona igihugu cyababyaye n’uburenganzira bwose bwemerewe
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
buri muturage mu gihugu ke. Uko G. Prunier yabibonye ni byo:
Démocratie
mu Banyarwanda bose b’impunzi, gukangukira umuco wabo
ARDHO : Association
byabanjirije gukangukira ibya Rwandaise
poritiki. Mupour la Défense
myaka des
ya za 1970,
Droits
KDÀ \D KRVH KDUL de l’Homme
XUXKXULUDQH UZ·DPDVK\LUDKDPZH \·XPXFR
AREDETWA
umuco : Association
w’Abanyarwanda pour leimpunzi
wahuzaga Relèvement
ariko nyuma byagiye
Démocratique des Batwa
463
v
birushaho gukomera
ACRONYMS no kurushaho kubahuza no kubateramo
AND ABBREVIATIONS
“ikizere” ndetse haremwa amashyirahamwe
___________________________________ y’umuco aho
atabaga, batangira gukora ibitaramo, kuzenguruka hirya no hino,
kwigisha
A.A. abato indirimbo
: Archives n’imbyino za kinyarwanda n’ibindi.
Africaines
Ibyo kwitangira umuco harimo gukumbura u Rwanda byaje kuba
A.G. : Assemblée Générale
urubuga rwiza rwo gukangukira ibya poritiki no gushyigikira
ABAKI
byimazeyo FPR: Alliance
mu rugamba des Bakiga
rwayo rwo kwibohoza. Kwita ku bya
ABESC : Association des
poritiki byaje nyuma yuko gushaka Bahutu
kubaEvoluant pour byaho
abenegihugu la
bahungiye bifasheSuppression des Uganda
ubusa (muri Castes ku butegetsi bwa Idi
ACR no kwirukana
Amin : Association
impunzides Cultivateurs
nyinshi du Rwanda
ku bwa Obote mu wa 1982;
ubwenegihugu
ADP budafututse
: Alliance muri Zayire
Démocratique mu
des myaka ya 1980;
Peuples
itotezwa
ADR rihoraho
: Alliance pour la Démocratie et la b’Abarundi
ry’impunzi i Burundi uko Abatutsi
EDJLUDJDLELED]RNXJDUDJDUDNR8PXWXWVLPX5ZDQGDDGDÀWH
Réconciliation Nationale
uburenganzira nk’ubw’undi muturage ahubwo ahora abuzwa
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
agaciro, anatotezwa. Ibyo byose byatumye abantu bakangukira
AFDL : Alliance
ibya poritiki, hakaba des Forces
impaka Démocratiques
hagati y’inshuti cyangwapour la
ababyeyi,
hagenda havuka Libération
umutima duwo Congo-Zaïre
guhuriza hamwe ingufu mu
AGOA
barebwaga : African
bose Growth 81and
n’uko guhezwa . Opportunity Act
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Iryo
AIMOkanguka: Affaires
muri poritiki ryabyaye
Indigènes Ishyirahamwe ryitwa
et Main-d’oeuvre
Rwandese
AJER Alliance of National
: Association Unity (RANU):
de la Jeunesse «Ishyirahamwe
Estudiantine
ry’Abanyarwanda mu Kubaka ubumwe bw’Igihugu», rihimbwe
Rwandaise
n’abasore b’impuguke bize Makerere (Uganda) bibazaga uko
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
ubuzima bw’ababo buzamera mu gihe kiri imbere. Mu mwaka
AM/AP
wa : Arrêté
1979, agatsiko ministériel/
k’impuguke Arrêté
kafashe présidentiel
ikemezo cyo gukora ibi
AMR
bikurikira: : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR : Association
1) Gushinga urubugades(forum)
Musulmans au Rwanda
abantu bahuriraho
ANT bakaganira: Assemblée
ku bibazoNationale
byerekeyede Transition
impunzi z’Abanyarwanda
zinyanyagiye ku si yoseNational
(Transitional kandi zitagira kivugira;
Assembly)
2)
APADEC Gushyiraho
: Association du Parti Démocrate intego
agatsinda gashinzwe kunoza z’urwo
Chrétien
rubuga. Impamvu y’itsindwa rya Unar ryazaga mu
APR : Armée Patriotique Rwandaise
biganiro kenshi. Nubwo Ranu yari itandukaye na Unar,
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
ariko iby’ingezi bya Unar yarabigumanye: ubumwe
Rwandaisno kwigenga k’u Rwanda. Iryo tsinda
bw’Abanyawanda
APROCOMIN: Association
kandi ryigaga desy’ubutegetsi
imiterere Commerçants bwoIndigènes
mu Rwanda
APROSOMA : Association
n’ibisubizo bikwiyepour la Promotion
bwabonerwa. Sociale
Intego de lazari
za Ranu
izi: Kurwanya
Masse ivangura rishingiye ku moko na poritiki
ARD igendera ku ngengabitekerezo
: Alliance y’amacakubiri
pour le Renforcement de laya Leta y’i
Kigali ; Kurwanya
Démocratie agatsiko k’abategetsi bihariye umutungo
ARDHO
81 : Association
Prunier G., «L’Ouganda Rwandaise
et le Front Patriotique Rwadaispour la Défense
», in Guichaoua A. (ed.),des
Enjeux
Droits
nationaux et dynamiques de l’Homme
régionales dans l’Afrique des Grands lacs, Lille, Faculté des
Sciences
AREDETWA économiques et sociales, 1992,pour
: Association pp.43-49;
le Prunier G., «Eléments pour une histoire
Relèvement
du Front Patriotique Rwandais», in Politique Africaine, no 51, 1993, pp.121-138.
Démocratique des Batwa
464
v
w’igihugu; Gukangurira
ACRONYMS Abanyarwanda
AND ABBREVIATIONS kumenya
uburenganzira bwabo; Kubonera igisubizo
___________________________________ gikwiye
ikibazo k’impunzi; Kurwanya ubutegetsi buvangura
A.A. kandi bw’igitugu
: Archivesbwa Kigali.
Africaines
A.G. : Assemblée Générale
Umugambi ni ugukangurira Abanyarwanda bose bize bo mu
ABAKI
Rwanda no mu : Alliance
mahangades Bakiga ubumwe bw’Abanyarwanda
guharanira
ABESC
mu matwara : Association des Bahutu
ya “Repubulika Evoluant
igendera kuri pour la
demokarasi
n’amatwara yaSuppression
gisosiyarisiti”.des Castes
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
Ranu yashakaga
ADP ko buri
: Alliance wese yemera
Démocratique desiyo migambi ku giti
Peuples
ke
ADR bitanyuze: Alliance pour la Démocratie et labuhorobuhoro
mu mashyirahamwe. Yatangiye
kubikanguriraRéconciliation
AbanyarwandaNationale
no kubonana mu ibanga na
za ambasade zimwe na zimwe ndetse no kohereza inyandiko
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
mu Muryango w’Ubumwe bw’Afurika (OUA). Yari igamije
AFDL : Alliance desmpuzamahanga
gukangurira Umuryango Forces Démocratiquesikibazo pour la
k’impunzi
z’Abanyarwanda Libération du Congo-Zaïre
cyari cyaribagiranye mu by’ukuri uretse aho
AGOA
cyavugwaga : hake.
AfricanInkunga
Growth y’imfashanyo
and Opportunity Act zabaye
zatanzwe
$,'6
nke: insinzi $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
nini yavuyemo yabaye iyo kumvisha impamvu
z’urugamba
AIMO rwatangiye tariki ya Mbere
: Affaires Indigènes Ukwakira 1990.
et Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Inzego nkuru za Ranu zari: Kongere (yabaga buri myaka 2);
Rwandaise
Inteko rusange yabaga buri mwaka ; Komité z’Intara zabagaho
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
kuva ku rw’ibanze kugera ku karere ukazagera ku rwego rukuru.
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR mu gushaka
Ranu : Association
abayobokedesyashyizeho
Moniteursumuco
du Rwanda
wo kurahiza
AMUR kandi: Association
abinjira des Musulmans
ibyemezo bigafatwa mu mucoau waRwanda
demokarasi:
ANT
ibyemezo : Assemblée
byafatwaga Nationale
ku bwiganze de Transition
bw’amajwi. Itangazamakuru
yifashishaga ikanashaka
(Transitionalabayoboke ryari: “Alliance” yaje
National Assembly)
gusimburwa
APADEC na “Vanguard” mu wa 1987na
: Association du Parti Démocrate yo yaje guhagarara
Chrétien
mu wa 1990 intambara itangiye.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Ranu igitangira yibandaga ku Banyarwanda bize no ku Muryango
mpuzamahanga. Rwandais
Uko igenda irushaho kwiga ibibazo, yageze aho
APROCOMIN: Association
yemeza ko inzira yo kuzakoresha des Commerçants Indigènes
intwaro izakurikizwa, inabona
APROSOMA
ko kubumbira : Association pour la Promotion
hamwe Abanyarwanda bose muSociale
mugambide la
wayo
ari ngombwa, Masseihereye ku mbaga y’impunzi mbere y’abize,
inahitamo
ARD ko hagomba kubaho
: Alliance pour abakada bahoraho
le Renforcement de lakandi bize
bihagije bo kuyobora Umuryango
Démocratie no kuwukangurira abayoboke.
Inzira y’intambara imaze kwemezwa, itotezwa ry’Abanyarwanda
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
n’Abaganda bavuga Ikinyarwanda mu wa 1982 ryabaye
Droitsb’Abanyarwanda
intandaro ku basore de l’Homme yo gusanga inyeshyamba
AREDETWA : Association pour le Relèvement
za Museveni ngo bahigire uburyo bazashobora kugaruka mu
Démocratique des Batwa
465
v
Rwanda ku ruhembe
ACRONYMS rw’umuheto. Kuba muri izo nyeshyamba
AND ABBREVIATIONS
n’insinzi y’urugamba rwa Museveni byabaye intambwe ikomeye
___________________________________
mu buzima bw’ Umuryango. Ranu imaze kubona ko igizwe ahanini
n’abantu
A.A. b’inshuti kandiAfricaines
: Archives bize, yafashe ikemezo cyo guhinduka
umuryango wa rubanda; imaze no kubona ko ikoresha abantu
A.G. : Assemblée Générale
b’abakorerabushake ariko b’igihe gito kandi batize, yahisemo
ABAKI abahoraho
gushaka : Alliance desikanakomeza
bize, Bakiga kubahugura mbere yo
ABESC : Association des Bahutu
kubaha inshingano zo gushaka abandi bayoboke Evoluantno pour la
guhugura
abandi bakadaSuppression
mu Rwandades no Castes
mu mahanga y’impunzi, no
ACR
gukangura : Association
rubanda desku
bahereye Cultivateurs
barenganyedu Rwanda abo
cyanecyane
mu
ADPnkambi z’impunzi.
: AllianceNi nyuma y’ibyo des
Démocratique byose Ranu yahindutse
Peuples
FPR-Inkotanyi.
ADR : Alliance pour la Démocratie et la i Kampala
Intebe y’Umuryango yimurirwa
(nyuma y’insinzi ya Museveni) aho
Réconciliation kuba i Nairobi.
Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
b. Gutangiza urugamba rw’intambara n’ingaruka zabyo
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
FPR-Inkotanyi imaze Libération
kujyaho dumuriCongo-Zaïre
kongere ya Ranu yo mu Kuboza
AGOA imyiteguro
1987, : African Growth and
y’intambara Opportunity
yarushijeho Act inzego
kwihuta:
$,'6
z’Umuryango $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
zirakomera, gahunda y’igihe gito, iy’igiciriritse
n’igihe
AIMO kirekire zirafutuka,
: Affaires ikerekezo
Indigènes na porogaramu poritiki
et Main-d’oeuvre
birushaho
AJER kunoga (bihuza
: Association de laAbanyarwanda
Jeunesse Estudiantine bose, ab’imbere
n’inyuma y’igihugu, Abahutu, Abatutsi n’Abatwa) byose
Rwandaise
bishingiye ku isesengura ry’imiterere y’ubutegetsi bw’i Kigali
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
no muri aka Karere by’umwihariko ahari imiryango y’abavuga
AM/AP
Ikinyarwanda : Arrêté ministériel/
n’Abanyarwanda 82
. Arrêté présidentiel neza
FPR yanasesenguye
AMR
ukuntu indi :miryangoAssociation des Moniteurs
yo kwibohoza yarwanyedu Rwandahirya no hino
AMUR
ku isi kandi :kumenyaAssociation des Musulmans
imikorere ya NRM ya au Rwanda
Museveni bituma
ANT
idakora amakosa : Assemblée Nationale de
nk’ayari yarabonetse Transition
muri uwo muryango.
(Transitional National Assembly)
Kuba
APADEC muri FPR harimo abakada
: Association babaye
du Parti mu ishyamba
Démocrate muri NRM
Chrétien
byarayifashije cyane: byatumye idahora mu magambo gusa, ikajya
APR : Armée Patriotique Rwandaise
iteka yerekana neza intego zayo, n’ibyangombwa bikenewe ari
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
abantu cyangwa ibintu mbere yo gushoza urugamba. Hifashishijwe
Rwandais
inzego zari zaragiyeho hagati ya 1987 na 1990, FPR yari izi ko
APROCOMIN: Association
ishobora kwifashisha imbaga y’abantu des Commerçants
benshi mu mpunzi Indigènes
mbere na
APROSOMA
mbere no mu :Banyarwanda
Association pour b’imberela Promotion
buhorobuhoro Sociale
ngo de la
ishobore
kubona abajya Masse ku rugamba n’abatera inkunga urwo rugamba.
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Démocratie
ARDHO
82
: Association
Guichaoua A. (éd), Rwandaise
/HV FULVHV SROLWLTXHV pour
DX %XUXQGL HW DXla Défense
5ZDQGD des
Lille, Université des sciences et technologies de Lille, 1995; Monique Mass, Paris-Ki-
Droits
gali, 1990-1994. Lunettes de l’Homme
coloniales, politiques du sabre et action humanitaire. Pour
AREDETWA
un : Association
génocide en Afrique, pour le1999;
Paris, L’Harmattan, Relèvement
Prunier G., Rwanda1959-1994.
Histoire d’un génocide, Paris, Dagorno, 1995
Démocratique des Batwa
466
v
Yari yarashoboye
ACRONYMSkumenya ANDahari inshuti, abatayitayeho
ABBREVIATIONS
n’abanzi. Nta ___________________________________
n’umwe ariko washyigikiye FPR ku mugaragaro.
Yagiye ibona inkunga y’abantu ku giti cyabo n’inshuti. Igikuru
ku
A.A.Muryago :cyari ko Umuryango
Archives Africaines Mpuzamahanga wumva ko
FPR irwanira ukuri kandi ko yahisemo gufata intwaro kubera
A.G. : Assemblée Générale
ubutegetsi bw’i Kigali n’inshuti zabwo.
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC zatumye
Impamvu : Association
FPR ishoza des Bahutu zikubiye
intambara Evoluantmu pour la
magambo
avunaguye muri Suppression
porogaramu des poritiki
Castes ya FPR: ni ikibazo
ACR
cyanecyane : Association des
k’irondabwoko Cultivateurs
(ryibasiye du Rwanda
Abatutsi), amacakubiri
y’ubutegetsi
ADP bw’i Kigali, Démocratique
: Alliance konona umutungo des w’igihugu
Peuples n’ikibazo
k’impunzi
ADR guverinoma y’u Rwanda itashakaga
: Alliance pour la Démocratie et la kubonera
igisubizo. Réconciliation Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Kuba abasirikare bakuru b’Abanyarwanda baragize uruhare
AFDL : Alliance des ya
mu rugamba rw’intambara Forces Démocratiques
kinyeshyamba ya NRMpour la
no kuba
nyuma y’insinziLibération du Congo-Zaïre
yarwo barabaye mu nzego za gisirikare za Uganda
AGOA
byatumye : African Growth
bashobora kwinjiza andmu Opportunity Act
gisirikare Abanyarwanda
$,'6 Intambara
benshi. $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
itangira mu wa 1990, FPR yari yizeye kuba
LÀWHKDÀDEDVLULNDUHEDJH]HNXERPXQ]HJR]LWDQGXNDQ\H
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
zabitojwe.
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Rwandaise
Ni ku itariki ya 1 Ukwakira 1990 mu gitondo, perotoni ebyiri
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
za APR zateye ku mupaka wa Kagitumba ziwufata bitaruhanije
AM/APy’imirwano
nyuma : Arrêté
mito.ministériel/
Uwo munsiArrêté présidentiel
saa kumi, Generari Majoro
AMR Rwigema: Association
Fred yavuze ijambo desimbere
Moniteurs du Rwanda
y’abasirikare bagera kuri
AMUR
500 : Association
bari bahuriye hamwe des ku Musulmans
butaka bw’u au Rwanda
Rwanda. Abandi
ANT
basirikare : Assemblée
bari bavuye mu Nationale
nkambi de za Transition
gisirikare zinyuranye
bari bakigenda(Transitional
bahurira ahantu hanyuranye
National Assembly)ku mupaka w’u
Rwanda.
APADEC Intambara
: Association du Parti Démocrate imaze
yo mu kigobe cya Golf yari amezi 2
Chrétien
itangiye, iyo nshya itari yiteguwe na yo yahise imenyekana mu
APR : Armée Patriotique Rwandaise
miryango mpuzamahanga.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Rwandais
c. Uko Guverinoma y’u Rwanda yabyifashemo.
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMAy’u
Guverinoma : Association pour nk’itunguwe
Rwanda yifashe la Promotionn’icyo
Sociale de kandi
gitero la
buri wese n’umuturage
Masse usanzwe yari azi ko impunzi zitegura
gutera.
ARD Ingengabitekerezo
: Alliance poury’irondabwoko
le Renforcement rirwanya
de la Abatutsi
yahise yongeraDémocratie
kubura muri disikuru no mu itangazamakuru
ry’u Rwanda; imvugo yashyizwe imbere nuko ngo Inkotanyi ari
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
inyenzi zo muri za 1960 ziyuburuye, zikaba zigizwe n’Abatutsi
ba gashakabuhakeDroits de l’Homme
batigeze bemera revorisiyo y’Abahutu yo mu
AREDETWA
wa 1959. : Association pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
467
v
Igitero k’Inkotanyi
ACRONYMScyatumye
ANDubutegetsi bw’i Kigali buhita
ABBREVIATIONS
bwishora mu ___________________________________
gikorwa cyo kumara abatavuga rumwe na yo,
bumaze kurasa amasasu mu mugi wa Kigali mu ijoro ry’uwa
4 na 5 Ukwakira
A.A. 1990.
: Archives Ubutegetsi bwavuze ko ari ibitero
Africaines
by’abanzi kandi mu by’ukuri ryari ikinamico ry’ibitero ryahaga
A.G. : Assemblée Générale
abari ku ruhande rwa Perezida uburyo bwo gufata Abatutsi
ABAKI batavuga
n’abandi : Alliance des Bakiga
rumwe n’ubutegetsi. Abantu bari hagati
ABESC : Association des
ya 7000 na 10000 barahagaritswe, Bahutu Evoluant pour
barafungwa la
barengana.
Ubwo buryo bwo Suppression des Castes
gufata abantu bwarakoreshejwe n’ahandi
ACRgihugu (Kibirira,
mu : Association desMukingo,
Mutara, Cultivateurs du Rwanda
Murambi, Bugesera…)
aho
ADPAbatutsi :bakubiswe, bagafungwa abandi
Alliance Démocratique bakicwa, kimwe
des Peuples
n’abari
ADR baratinyutse kunenga ubutegetsi; biswe
: Alliance pour la Démocratie et la “abagambanyi”
cyangwa “ibyitso”.
Réconciliation Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Nyuma, ubutegetsi bw’i Kigali bwatangiye urugamba rwa
AFDL
diporomasi : Alliance
ikomeye, des Forces Démocratiques
by’umwihariko pour la
mu nshuti n’abanyaburayi
no mu bamisiyoneriLibération du Congo-Zaïre
bigamije kwamagana ibyo bitero bya “ba
AGOA
gashakabuhake : African Growth
bashyigikiwe naand Opportunity
Uganda”, yafatwagaActnkaho ari
$,'6
yo $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
yateye. I Kigali bavugaga ko umwanzi ashyigikiwe n’ibihugu
bivuga
AIMO icyongereza n’Abongereza
: Affaires Indigènes etbarwanya igihugu kivuga
Main-d’oeuvre
igifaransa.
AJER Ubutegetsi bw’ideKigali
: Association bwirinze
la Jeunesse kuvuga impamvu
Estudiantine
nkuru z’intambara zavugwaga na FPR.
Rwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
c. Uko Umuryango mpuzamahanga wabyifashemo
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR
Igihugu cya : Association des Moniteurs
Uganda cyafatangwa du Rwanda
nk’icyateye u Rwanda
AMUR se nk’umuterankunga
cyangwa : Association des Musulmans
utisubiraho waauFPR
Rwanda
cyagumye
ANT
guhakana : Assemblée
muri rusange Nationale de Transition
ibyo birego. Cyanze cyanecyane
guterana amagambo n’ubushotoranyi
(Transitional Nationalbwa gisirikare bw’i Kigali.
Assembly)
Ahubwo
APADEC yagiye
: Association du Parti Démocrateubwumvikane,
ikora uko ishoboye ngo habe Chrétien
yemera ko haba indorerezi z’abasirikare ba Loni ku mupaka w’u
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Rwanda, inakira abadepite b’Ubumwe bw’u Burayi bemeje mu
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
myanzuro yabo ko Uganda ari umwere ku birego yaregwaga n’u
Rwanda. Igihe Rwandais
cyose intambara yamaze, imyifatire ya Perezida
APROCOMIN:
Museveni ntiyari Association
isobanutse.des Commerçants
Igihe hibukwaga Indigènes
ku nshuro ya
APROSOMA
10 : Association
jenoside yakorewe pour la
Abatutsi, Promotion
Museveni Socialeko
yatangaje denubwo
la
hari ubugenzuzi bw’Umuryango mpuzamahanga, Uganda yagize
Masse
uruhare
ARD mu guhagarika jenoside.
: Alliance pour le Renforcement de la
Démocratie
Zayire yahise yohereza ingabo gutabara ubutegetsi bwa Kigali.
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Ku mpamvu zitasobanutse neza, izo ngabo ntizatinze cyane mu
Droitsb’Abazayirwa
Rwanda. Abasirikare de l’Hommebari barafunzwe ni bo nyuma
AREDETWA
bafunguwe : Association
baje pour le Relèvement
gutanga ubuhamya buvuga neza FPR: abantu
Démocratique des Batwa
468
v
ED]LQH]DLPSDPYXEDUZDQLUDLQJDER]LÀWHGLVLSXULQLNDQGL]LÀWH
ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
umurongo zigenderaho. Umukuru w’ingabo z’Abazayirwa nubwo
___________________________________
yari ku ruhande ruzirwanya, ntiyahwemye kurata inkotanyi
kuko
A.A. yari yarakomeje
: Archives guhabwa
Africainesicyubahiro kimukwiye. Bisa
naho ayo makuru yatumye Perezida Mobutu arushaho kumva
A.G. : Assemblée Générale
Inkotanyi.
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC
U Bubirigi na: Association
bwo bwohereje desabasirikare
Bahutu Evoluant bashinzwe pour la
gucyura
abaturage babo Suppression
bifuza gutaha desiwabo.
CastesKugumisha abasirikare
ACR
b’Ababirigi mu : Association
Rwanda byakuruyedes Cultivateurs
impaka nyinshi du Rwanda
biza kugeza
aho
ADPbazishubirije iwaboDémocratique
: Alliance mu mpera z’ukwezi k’Ukwakira 1990.
des Peuples
Ahubwo
ADR u Bubirigi
: Alliance pour la Démocratie et lazo mu rwego
bwagiye bukora za misiyo
rwo hejuru bwerekana ibikwiye
Réconciliation gukorwa ariko ibyo ubutegetsi
Nationale
bw’i Kigali ntibwabyishimiraga: u Bubirigi bwavugaga ko
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Abanyarwanda ari bo bazikemurira ikibazo ubwabo kandi
ko kubahuzaAlliance
AFDL : bikwiyedesgukorwa
Forces Démocratiques pour la
n’ibihugu by’abaturanyi
n’Umuryango Libération w’Ubumwe du Congo-Zaïre
bw’Afurika bikabifashwamo
AGOA
n’Umuryango : African Growth and
mpuzamahanga. Opportunity
Nyuma ni iyo Act nama yaje
$,'6
gukurikizwa. $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
Iyo
AJER ntambara igitangirade u
: Association Bufaransa,
la Jeunesse buhurujwe na
Estudiantine
Habyarimana gutabara igihugu kivuga igifaransa cyatewe na
Rwandaise
ba gashakabuhake bavuga icyongereza n’igihugu cy’amahanga,
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
bwohereje mu Rwanda abasirikare (biswe akazina ka Noroit),
AM/AP
ariko biruhije: kumenya
Arrêté ministériel/
umubare wabo,Arrêtébagumye
présidentiel
mu Rwanda
AMR mu kwezi
kugeza : Association
k’Ukuboza des 1993.Moniteurs
Abo basirikaredu Rwanda
baje biyongera
AMUR
ku bandi bari: mu Association
Rwanda mu des rwego
Musulmans au Rwanda
rw’ubutwererane mu bya
ANT
gisirikare. : Assemblée
Abasirikare Nationale de
b’Abafaransa Transition
bari muri urwo rwego
bagumye mu Rwanda kugeza National
(Transitional mu ntangiriro ya jenoside83.
Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
U Bufaransa bwatanze impamvu nyinshi zitandukanye
APR : Armée Patriotique Rwandaise
zisobanura igituma ingabo zabwo zagumye mu Rwanda:
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Kurinda Abafaransa n’abandi banyamahanga; Kugira uruhare
mu kuzana demokarasiRwandais mu Rwanda; Kurengera igihugu kivuga
APROCOMIN: Association
igifaransa; Kurengera Abahutu desnyamwinshi
Commerçants Indigènes
batewe n’Abatutsi
APROSOMA
nyamuke, baje : Association pour la Promotion
bava mu mahanga; KudakorwaSociale n’isonideimbere
la
y’inshuti zayo z’Abanyafurika.
Masse
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Nubwo batagiraga uruhare rugaragara mu mirwano nk’uko
Démocratie
abasirikare bakuru b’Abafaransa babyivugira ubwabo, ariko abo
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
83 Droits de l’Homme
Braeckman C., Rwanda-Histoire d’un génocide, Paris, Fayard, 1994, p.212. (abasi-
rikare
AREDETWA : Association pour mu
b’Abafaransa b’abajyanama bagumye Rwanda nyuma yuko abandi bataha,
le Relèvement
tariki ya 14 Mata 1994).
Démocratique des Batwa
469
v
basirikare bateye inkunga ubutegetsi
ACRONYMS bw’u Rwanda mu myumvire
AND ABBREVIATIONS
yabwo, Abafaransa kandi babahereye imyitozo abasirikare,
___________________________________
babaha intwaro banabigishiriza imitwe yitwara gisirikare.
A.A. : Archives Africaines
Imiryango n’abantu ku giti cyabo b’Abafaransa n’abanyamahanga
A.G. : Assemblée Générale
banenze rugikubita iyo nkunga Abafaransa bateraga ubutegetsi
ABAKI
bw’ingoma : Alliance
y’igitugu des Bakigabyavugwaga ku mugaragaro
n’irondabwoko
ABESC : Association
n’itangazamakuru des Bahutu
ry’impezanguni Evoluantbakuru
n’abayobozi pour lab’iyo
ngoma ubwabo.Suppression
Imaze kotswades Castes
igitutu n’abantu b’imihanda yose,
ACR
by’umwihariko : Association des Cultivateurs
abaturage b’Abafaransa du Rwanda
ubwabo, guverinoma
y’Abafaransa,
ADP mu wa Démocratique
: Alliance 1998, yashyizehodes misiyo
Peuplesy’abadepite
bashinzwe
ADR gushaka
: Alliance pour la Démocratie misiyo
amakuru (mu mwanya wa et la y’abadepite
yo gokora anketi) yakoze Raporo
Réconciliation ihanaguraho icyaha icyo ari
Nationale
cyo cyose u Bufaransa «bwarezwe burengana».
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL
Imyanzuro y’iyo : Alliance
raporo des Forces abantu.
ntiyanyuze Démocratiques
Inyandiko pour la
nyinshi,
harimo n’amashusho Libération du Congo-Zaïre
n’ubuhamya byerekanye ko ukuri kose
AGOA
kutavuzwe mu : African
bijyanye Growth
n’uruhare and rw’u
Opportunity
Bufansa Act mu makuba
$,'6
u Rwanda rwagize. $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Byageze ku ndunduro mu wa 2004 ( ku
nshuro
AIMO ya 10 hibukwa jenoside) ubwo
: Affaires Indigènes hatangazwaga mu kwa
et Main-d’oeuvre
gatatu
AJER 2004 :igitabo cy’umufaransa
Association de la JeunessePatrikEstudiantine
de Saint-Exupery84
n’ibindi, i Paris, cya Komisiyo y’anketi y’abaturage, byerekanaga
Rwandaise
ko Abafaransa bakeneye kumenya ukuri ku myitwarire
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
y’igihugu cyabo mu mahano yabaye mu Rwanda. Iyo nkubiri
AM/AP inyandiko
yerekanye : Arrêté nyinshi
ministériel/ Arrêté présidentiel
zakusanirijwe hamwe mu gitabo
AMR L’horreur
kiswe : Association
qui nous prend des Moniteurs du Rwanda
au visage. L’Etat français et le
AMUR au Rwanda,
génocide : AssociationKarthala,des 2005
Musulmans
85
. au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
Guverinema y’u Rwanda na yo, ku ruhande rwayo, yashyizeho
(Transitional National Assembly)
komisiyo yigenga ishinzwe gukusanyiriza hamwe ibimenyetso
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
byerekana uruhare Leta y’u Bufaransa yagize muri jenoside yo
APRwa 1994,: ni
mu Armée
KomisiyoPatriotique
Mucyo, Rwandaise
yitiriwe perezida wayo, Jean
APROBAMI
de Dieu Mucyo. : Association
Mu wa 2007, desiyoPartis Monarchistes
komisiyo yasohoye raporo –
Rwandais
Raporo Mucyo - yageze ku myanzuro ishinja uruhare rukomeye
rw’u
APROCOMIN:BufaransaAssociation
mu gutegura des no gukora jenoside
Commerçants Indigènesyakorewe
Abatutsi 86
.
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
84 Masse
Saint–Exupery P., L’inavouable-La France au Rwanda, Paris, les Arènes.
ARD
85
Twavuga : Alliance pour le
ibitabo bitatu byanditswe mu Renforcement
rwego rwa “Commission de lad’enquête ci-
toyenne : Coret L. (sous la direction
Démocratie de ), Rwanda1994-2004 : des faits, des mots, des
œuvres, Paris, l’Harmattan, 2004 ; Coquio C., Rwanda. Le réel et les récits, Berlin,
ARDHO
2004 : Association
; (G. de Pradelle, Impresciptible.Rwandaise pour ladans
L’implication française Défense des
le génocide tutsi
DroitsParis
portée devant les tribunaux, de l’Homme
, Arenes , 2005.
République rwandaise,
AREDETWA
86
Rapport de pour
: Association la Commission nationale indépendante chargée
le Relèvement
de rassembler les preuves montrant l’implication de l’Etat français dans le génocide
Démocratique des Batwa
470
v
d. Imikomerere y’intambara
ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
Ku birebana na___________________________________
gahunda y’urugamba ubwarwo, urupfu rwa Fred
Rwigema ku munsi wa kabiri w’imirwano, rwahungabanije byose.
A.A.
Gahunda : Archives
yongeye kufataAfricaines
intera hongeye kujyaho Ubuyobozi
A.G. : Assemblée Générale
bukuru bw’ingabo bushya, ingabo zikongera kwisuganya Paul
ABAKI amaze
Kagame : Alliance
kugaruka, des Bakiga
imitere y’imirwanire igahindura isura,
imirwanire
ABESC isanzwe igasimburwa n’imirwanire
: Association des Bahutu ya kinyeshyama
Evoluant pour la
ndetse hagashozwa ibirindiro by’imirwano
Suppression des Castes bishya by’umwihariko
icyo
ACRmu birunga, ni ho ibintu
: Association byongeye
des kugira du
Cultivateurs ingufu mu ngabo
Rwanda
za APR.
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ADR rwa Fred
Urupfu : Alliance
Rwigema pour la Démocratie
rwakurikiwe n’urwa etPeter
la Bayingana
Réconciliation
na Chris Bunyenyenzi nyumaNationale
y’ibyumweru bitatu zafashwe
AEC n’ubutegetsi
kenshi : Agglomeration
bw’i Kigali Extra-Coutumières
n’inshuti zabyo nk’ingaruka
AFDL
z’umwiryane : Alliance
mu ngabo za desFPR.
Forces
ArikoDémocratiques pour la
si ko byari bimeze.
Libération du Congo-Zaïre
Ihungabana
AGOA rya APR ryatumye
: African Growthingabo z’u Rwanda zifatanije
and Opportunity Act n’izo
muri Zayire ndetse zinashyigikiwe n’iz’Ababirigi n’Abafaransa
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
zishobora gutsinda urugamba ku buryo ndetse Kigali yakoresheje
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
ibirori mu gihugu hose byo kwishimira ko intambara irangiye.
AJERhabaye :umuhango
Hose Associationwo deguhamba
la Jeunesse Estudiantine
Rwigema, umwanzi w’u
Rwandaise
Rwanda, mu byishimo by’abaturage bose. Ubutegetsi bw’i Kigali
ALIR
bwabyitaga : Armée de
«Intambara Libérationnk’aho
y’Ukwakira» du Rwanda
intambara yarangiye
AM/AP Nyamara
burundu. : Arrêté
APR ministériel/
imaze kwisuganyaArrêtéyahise
présidentiel
yongera gufata
iya
AMR mbere mu gushoza ibitero birimo insinzi
: Association des Moniteurs du Rwanda nk’icyo gufungura
uburoko
AMUR bwa Ruhengeri cyari gitinyutse kandi
: Association des Musulmans au Rwanda gitangaje.
ANT : Assemblée Nationale de Transition
Nyuma y’ingorane zakurikiye urupfu rwa Fred Rwigema, APR
yabikuyemo isomo, (Transitional
itangira National
umurimoAssembly)
wo guhuza inzego za
APADEC n’iza: Association
gisirikare gisiviri, yinjizaduabacuruzi
Parti Démocrate Chrétien
n’abashoramari n’abize
APR bakenewe
bari : Armée
mu nzegoPatriotique Rwandaise
zayo, ishyira ingufu mu mashuri ya
APROBAMI
poritiki, : Association
ishyiraho gahunda desy’ingendo
Partis Monarchistes
zo gusura ibirindiro,
inarushaho gutanga amakuru ajyanye n’urugamba. Ibi Radiyo
Rwandais
Muhabura
APROCOMIN: yabigizemo uruhare
Association desrunini, itangaza porogaramu
Commerçants Indigènes za
FPR, inyomoza
APROSOMA ibyavuzwe n’itangazamukuru
: Association pour la Promotion ryo mu de
Sociale Rwanda,
la
ryaba irya Leta cyangwa iryigenga ribogamiye kuri Leta kandi
Masse
ibyo rivuze bigasubirwamo n’itangazamukuru ryo hanze
ARD
y’igihugu : Alliance
rishyigikiye Letapour le Renforcement de la
y’i Kigali.
Démocratie
ARDHO : Association
FPR imaze kubona uko ibintu Rwandaise pour la Défense
byari byifashe des
hanze, yakoze
umurimo ukomeye Droitswa de l’Homme
diporomasi cyanecyane mu bihugu
AREDETWA : Association pour le Relèvement
perpétré au Rwanda en 1994, Kigali, 2007.
Démocratique des Batwa
471
v
by’Afurika n’u Burayi. Kampala
ACRONYMS (ku bashakaga gusura
AND ABBREVIATIONS
urugamba), Buruseli na New York byagize akamaro gakomeye
___________________________________
uko intambara yagendaga ikura. Uretse izo ntumwa zabaga
zoherejwe
A.A. henshi ku isi,
: Archives FPR yakoresheje kandi inzego zari
Africaines
]DJL\HKRKDÀNXLVL\RVHQ\XPD\·LWDQJLUDU\·LQWDPEDUD
A.G. : Assemblée Générale
ABAKI
Abazungu : Alliance
b’inshuti des Bakiga bageze aho bamwumvisha
za Habyarimana
ABESC
ko agomba gushakira : Association des Bahutu
igisubizo intambara Evoluant
u Rwanda pour la
rwarimo
mu bihugu birukikije. Suppression des Castes
Abaminisitiri batatu b’Ababirigi (Minisitiri
w’Intebe,
ACR uw’Ububanyi
: Association n’Amahanga
des Cultivateurs n’uw’Ingabo)
du Rwanda bakomeje
kuvuga
ADP ko baje mu Rwanda kubwira
: Alliance Démocratique des Peuples Abanyarwanda ko
igisubizo k’ibibazo by’u Rwanda kiri mu Banyarwanda ubwabo.
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Hashize igihe kirekire Habyarimana yanga kubonana na FPR,
kandi habaye inama Réconciliation
nyinshi FPR Nationale
itari yemerewe gutumirwamo.
AEC
Ahubwo akenshi: Agglomeration
izo nama zigaga Extra-Coutumières
ikibazo k’impunzi kandi ubundi
AFDL
ari ikibazo kimwe : Alliance mu desbibazoForcesbyinshiDémocratiques pour la
biri muri porogaramu
poritiki ya FPR. Mwanza du
Libération (17Congo-Zaïre
Ukwakira 1990), Gbadolité (26
Ukwakira
AGOA 1990), Zanzibar (17 Gashantare
: African Growth and Opportunity 1991), Dar-es-salam
Act
(19
$,'6 Gashyantare $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP1991).
1991), Dar-es-salam (19 Gashyantare
Izo nama zose zigaga ikibazo k’impunzi.
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
AJER Inyandiko
Nubwo : Association de la FPR
shingiro yayo Jeunesse Estudiantine
yiyiheshaga uburenganzira
Rwandaise
bwo kujya muri izo nama, ariko hakaba nta n’imwe yashyizeho
ALIR
umukono, FPR: Armée de Libération
yitabiraga du Rwanda zose. Yabaga
izo yatumizwagamo
LVKDNDNZHUHNDQDNRLÀWHXEXVKDNHQRNXYXJLUDPXULL]RQDPD
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
uruhande
AMR ihagazeho
: Association kuko des intumwa
Moniteurs nyinshi zayibazaga icyo
du Rwanda
itekereza.
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
Amasezerano : ya
ANT Assemblée
N’sele (Zayire)Nationale de Transition
yo ku itariki ya 29 Werurwe 1991
ni yo yabaye aya (Transitional National umukono
mbere yashyizweho Assembly) hagati ya Leta
APADEC
y’u Rwanda na : Association
FPR-Inkotanyi. du Parti Démocrate
Hari ibintu Chrétien
bibiri ariko bigomba
kuyavugwaho:
APR abayashyizeho umukono
: Armée Patriotique Rwandaise ntibahuriye ku meza
amwe
APROBAMI cyangwa mu cyumba kimwe
: Association des Partis ngo bage impaka ku bikubiye
Monarchistes
muri ayo masezerano. Ayo masezerano nta n’icyo yamaze. U
Rwandais
Rwanda na FPR byakomeje kuregana kuba buri wese atubahiriza
APROCOMIN:
ihagarikwa Association
ry’intambara; des Commerçants
bakitana bamwana muIndigènes kutubahiriza
APROSOMAbari
amasezerano : Association
bashyizehopour umukono.la Promotion
Hakurikijwe Sociale de la
ibyatangajwe
na Minisitiri w’UbubanyiMasse n’amahanga w’u Rwanda ageze i Kigali,
ARD
amasezerano :yasinyiwe
Alliance ipour N’seleleabaye
Renforcement
nk’itsindwa derya
la FPR87.
87 Démocratie
Kureba Ijambo rya Perezida Habyarimana ryanyuze kuri Radio Rwanda tariki ya 29 Werurwe
1991,
ARDHO aho yavugaga ati: «Magingo aya, ku butaka
: Association bw’u Rwanda,pour
Rwandaise nta mwanzi
la waduteye
Défense ukihabarizwa.
des
Nongeye gusubira mu byo nabwiye abafashe intwaro maze bagatera u Rwanda, kandi nta cyo bizaba-
Droits
gezaho, ko mbasaba kureka demul’Homme
imirwano cyubahiro, nta cyo basize inyuma kandi nta rwango, maze
AREDETWA
bagashyira : Association
intwaro hasi, bagataha mu Rwandapour
nta cyo le Relèvement
bishisha. Ni muri urwo rwego twakubye inshuro
ebyiri ahakirirwa abatahutse». Ageze ku kibuga k’indege i Kigali, Minisitiri w’Ububanyi n’Amahan-
Démocratique des Batwa
472
v
Ni mu nama y’i Parisi yo ku itariki
ACRONYMS AND ya 6 n’iya 8 Kanama bwa mbere
ABBREVIATIONS
Leta y’u Rwanda na FPR zahuriye hamwe ngo zishyireho inkingi
___________________________________
z’imishyikirano ya poritiki bahuriyeho bombi. U Rwanda n’u
Bufaransa
A.A. byifuzaga ko uAfricaines
: Archives Bufaransa buba umuhuza. FPR yanze
icyo kifuzo kuko uretse ko n’u Bufaransa bwari bwarijanditse mu
A.G. : Assemblée Générale
bibazo by’u Rwanda ariko ntiyanashakaga ko umuhuza aturuka
ABAKI
mu : Alliance desUBakiga
bihugu by’abakoroni. Rwanda rwasabye ko igihugu cya
Senegali ari cyo kiba «umuhuza»Bahutu
ABESC : Association des Evoluant
kuko icyo pour la
gihe perezida Diouf
wa Senegali ariSuppression des Castes
we wari na perezida w’Umuryango w’Ubumwe
ACR
bw’Afurika : Association
(OUA). des Cultivateurs
FPR ihitamo du Rwanda
ko hakwifashishwa ibihugu
bituranye
ADP n’u: Rwanda. Perezida Mobutu
Alliance Démocratique desnaPeuples
Perezida Nyerere
baba
ADR ari bo : Alliance pour la Démocratie etkuba
bemerwa kuba «Abahuza» no la «abayobozi
b’imishyikirano». Ariko aya magambo
Réconciliation ntiyigeze asobanurwa.
Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Imishyikirano yatangiye neza Arusha mu kwezi kwa Kamena
AFDL iza kurangira
1992, : Alliance des ya
tariki Forces Démocratiques
4 Kanama 1993. Ni pour la
ngombwa
kwibutsa ko Libération du Congo-Zaïre
iyo mishyikirano yabaga isunikwa cyane
AGOA
n’Umuryango : African Growth and
mpuzamahanga Opportunity
kandi Act
na FPR ubwayo yotsa
$,'6 cya gisirikare
igitutu $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Leta y’u Rwanda.
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
Igihe
AJER k’imishyikirano, hakwibutswa
: Association ko yahurirwagamo
de la Jeunesse Estudiantine n’abo
bireba b’Abanyarwanda (Leta y’u Rwanda, abatavuga rumwe na yo
Rwandaise
ariko batafashe intwaro na FPR) n’indorerezi z’abanyamahanga ba
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Leta zo muri aka akarere, ab’Umuryango w’Ubumwe by’Afurika,
AM/AP
ab’u Bubirigi,:uArrêté ministériel/
Bufaransa Arrêté
n’Umuryango présidentiel
w’Abibumbye.
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMURk’Imishyikirano,
Igihe : Association Leta desy’u Musulmans
Rwanda ntiyavugaga au Rwanda rumwe.
ANT uruhande
Hari : Assemblée
rwa MRNDNationale n’uruhande de rwa
Transition
Minisitiri w’Intebe
n’abaminisitiri (Transitional
bava muri opozisiyo. NationalMRND Assembly)n’inzego zayo zose
]LÀWHXEXWHJHWVL\DUL\DUDJL\HPXPLVK\LNLUDQRE\DQ\LUDUXUHVKZD
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
nk’uko bigaragazwa n’imvugo y’abayobozi bayo. Kazimiri
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Bizimungu, wari Minisitiri w’Ububanyi n’amahanga mbere yuko
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
hajyaho guverinoma iyobowe na Minisitiri w’Intebe uvuye muri
Rwandais yabwiye perezida Habyarimana ko
opozisiyo, D. Nsengiyumva,
APROCOMIN:
ubwo imishyikirano Association des Commerçants
itangiye hakwiye koherezwayoIndigènes
abatekinisiye
APROSOMA
bo mu rwego: Association
rwo hasi rushoboka.pour la Promotion Habyarimana Socialeubwe de layise
Amasezerano ya MasseArusha «ibipapuro», banakoraga ibishoboka
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
ga wari umaze gushyira umukono ku masezerano yavuzwe, yatangarije radio y’Abafaransa RFI ko
Démocratie
LQJLQJRLVDEDNRDEDVLULNDUHE¶$EDIDUDQVDEDVXELUDLZDERQWDVKLQJLURL¿WH$VXEL]DDEDQ\DPDNXUX
bamubwiraga
ARDHO ko kugumisha abasirikare b’Abafaransa
: Association Rwandaise mu Rwanda ari ukwica
pour la amasezerano
Défenseyades N’Sele,
ambasaderi w’Abafaransa i Kigali yashubije ko u Bufaransa buticaga amasezerano ya N’Sele, kuko
butayashyizeho umukono.Droits
Ku itarikide l’Homme
ya 23 Mata 1991, Perezida Habyarimana yasuye ku mugaragaro u
AREDETWA : Association pour le Relèvement
%XIDUDQVDQLXNXYXJDQ\XPD\¶LVLQ\ZDU\¶DPDVH]HUDQR\D1¶6HOHDWDULD¿WHLF\RDPXEZL\HQDEXVD
we n’abamwakiriye.
Démocratique des Batwa
473
v
byose ngo imishyikirano
ACRONYMS ye ANDkugira icyo igeraho, nk’ukuntu
ABBREVIATIONS
abaminisitiri ba MRND basibaga inama za guverinoma zigomba
___________________________________
gutangirwamo umurongo uzakurikizwa kuri buri ngingo izigwa
mu
A.A.mishyikirano, ibyo byose
: Archives ni ibimenyetso bibyemeza. Intumwa
Africaines
za guverinoma ziyobowe na Boniface Ngurinzira, Minisitiri
A.G. : Assemblée Générale
w’Ububanyi n’amahanga zo zari zishyigikiye imishyikirano ngo
ABAKI
intambara : Alliance des Bakiga
irangire.
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Amashyaka woSuppression
muri opozisiyo des Castes intwaro yari ahuriye
idakoresha
ACRIshyirahamwe
mu : Association
ry’Ingufu des Cultivateurs
za Demokarasi du Rwanda
zigamije Guhindura
ibintu,
ADP rigizwe na MDR,
: Alliance PL, PSD, PDC
Démocratique desyabonanye
Peuples na FPR
hatangira
ADR ibiganiro
: Alliance pour la Démocratie et laporitiki zayo.
bishingiye kuri porogaramu
Muri ayo mashyaka yo muri opozisiyo
Réconciliation habonekagamo ibice bitatu.
Nationale
Hari abemeraga kwinjira muri porogaramu poritiki ya FPR naho
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
bagira utwo bahinduramo duke. Hari ababonaga ko bashobora
AFDL : Alliance des
kugira urwego bahuriraho naForces
FPR arikoDémocratiques pour la
buri shyaka rikagumana
Libération
indagakamere yaryo. dunyuma
Igice cya Congo-Zaïre
cyari kigizwe n’abatemeraga
AGOA
Habyarimana :na
African
MRNDGrowth and Opportunity
ariko ntibanemere na busaActporogaramu
$,'6
za $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
FPR. Icyo gice ni cyo cyaje kwifatanya na Hutu Power.
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
Ku
AJER birebana na FPR, de
: Association imishyikirano yabaye intambwe
la Jeunesse Estudiantine
y’ingirakamaro mu rugamba rwayo. Yakoresheje uburyo bwose
Rwandaise
ngo iyo mishyikirano igire icyo igeraho. Hari intumwa zayo
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
zashyizweho ziyobowe na Pasiteri Bizimungu ngo zikurikirane
AM/AP
iyo : Arrêté
mishyikirano kuva ministériel/ Arrêté présidentiel
igitangira kugeza ku ndunduro yayo.
AMR n’ingingo
Bitewe : Association
zagombagades Moniteurs
kwigwa, abandidu Rwanda
bantu bongerwaga
AMUR
muri : Association
izo ntumwa. Kuri buri des Musulmans
ngingo yagombaga aukwigwa,
Rwanda urwego
ANT
rukuru rwa :FPR
Assemblée Nationale
rwabanzaga de Transition
kugisha inama abantu bayo
banyanyagiye ku isi yose mbere
(Transitional yo gukora
National Assembly) inyandiko itanga
umurongo
APADEC w’ibyo intumwa zayo zizatanga mu
: Association du Parti Démocrate Chrétien mishyikirano
y’Arusha. Hari ubuhamya buhurirana bwemeza ko ari inyandiko
APR : Armée Patriotique Rwandaise
ya FPR yashingirwagaho kenshi nk’inyandiko fatizo y’ibiganiro.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Rwandais
Ibiganiro by’Arusha byitabiriwe n’ibihugu byo muri aka karere,
APROCOMIN: Association
by’umwihariko u Burundi, Uganda, des Commerçants
Tanzaniya yari Indigènes
umuhuza,
APROSOMAw’Ubumwe
Umuryango : Association pour la Promotion
bw’Afurika n’u Bubirigi,Sociale
Letade Zunze
la
Ubumwe za Amerika,
Masse u Bufaransa, n’Umuryango w’Abibumbye.
1N·XNR
ARD ]LPZH PXUL L]Rpour
: Alliance QGRUHUH]L ]LWDUL ]LÀWH DKR
le Renforcement de la]LERJDPL\H
ni na ko izindi,Démocratie
by’umwihariko Abafaransa n’Ababirigi bitwaye
kenshi nk’abajyanama b’intumwa z’u Rwanda cyanecyane abo
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
ku ruhande rw’intagondwa. Intumwa z’Umuryango w’Ubumwe
bw’Afurika n’iza Droits de l’Homme
Tanzaniya zagize uruhare rwiza cyane muri iyo
AREDETWA
mishyikirano. : Association pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
474
v
Amasezerano y’Amahoro
ACRONYMS yashyizweho umukono tariki ya 4 Kanama
AND ABBREVIATIONS
1993 yari umusozo w’imibonano myinshi yabaye kuva tariki ya 17
___________________________________
Ukwakira 1990. Ibigize ayo masezerano ni ibi bikurikira:
A.A.I. Amasezerano
: Archives yo guhagarika imirwano yashyiriweho
Africaines
umukono i N’Sele tariki ya 29 Werurwe 1991 hagati
A.G. : Assemblée Générale
ya Repubulika y’u Rwanda na FPR nk’uko yahinduwe
ABAKI i Gbadolite
: Alliance desya
tariki Bakiga
16 Nzeri 1991 n’Arusha tariki ya
ABESC 12 Nyakanga
: Association 1992. Bahutu Evoluant pour la
des
II. Suppression
Porotokole des Castes
y’Amasezerano hagati y’u Rwanda na
ACR FPR: Association
yerekeranye des na Cultivateurs
Leta igendera du ku
Rwanda
mategeko
ADP yashyizweho
: AllianceArusha tariki ya des
Démocratique 18 Kanama
Peuples1992.
ADRIII. Za : Alliance pour la Démocratie et la y’u Rwanda
porotokole z’Amasezerano hagati
na FPR zerekeranyeNationale
Réconciliation no gusangira ubutegetsi muri
guverinoma y’inzibacyuho yaguye yashyizweho
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
umukono Arusha tariki ya 30 Ukwakira 1992 no ku
AFDL :
itarikiAlliance des Forces
ya 9 Mutarama 1993Démocratiques pour la
IV. Libération
Porotokole du Congo-Zaïre
y’Amasezerano hagati y’u Rwanda na FPR
AGOA : African no
yerekeranye Growth and
gucyura Opportunity
impunzi Act abakuwe
no gutuza
$,'6 mu$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
byabo yashyizweho umukono Arusha tariki ya 9
AIMO Kamena 1993Indigènes
: Affaires ; et Main-d’oeuvre
V.
AJER Porotocole y’Amasezerano
: Association de la JeunessehagatiEstudiantine
y’u Rwanda na FPR
irebana no gukora umutwe umwe w’ingabo zo bombi
Rwandaise
yashyiriweho umukono tariki ya 3 Kanama 1993 ;
ALIR
VI.
: Armée de Libération du Rwanda
Potokole y’Amasezerano hagati y’u Rwanda na FPR
AM/AP ku bibazo
: Arrêtébitandukanye
ministériel/n’ingingo
Arrêté présidentiel
zisoza yashyizweho
AMR : Association
umukono tariki yades Moniteurs
4 Kanama du Rwanda
1993.
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT buri Porotokole
Kuri : Assemblée Nationale
yashyizweho de Transition
umukono Arusha, habonekamo
buri gihe itandukanirizo hagati
(Transitional ya FPRAssembly)
National na MRND n’udushami
twayo.
APADEC Dore ingero eshatu:
: Association du Parti Démocrate Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Porotokole y’Amasezerano arebana no gushyiraho Leta igendera
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
ku mategeko. Nubwo ayo masezerano yibanda ku kubahiriza
Rwandais
ubuzima bw’ikiremwa muntu, bigaragara ko muri icyo gihe hari
APROCOMIN: Association
ubwicanyi bwinshi bwibasiye des Commerçants
abantu Indigènes
bubaziza ko bavutse ari
APROSOMA
Abatutsi : Association
n’Abahutu pourrumwe
batavuga la Promotion
na LetaSociale
koko de la
cyangwa
babyitirirwa, hari imyigaragambyo n’ubwicanyi bushyigikiwe na
Masse
Reta.
ARD Uko kutubahiriza amasezerano
: Alliance pour yashyizweho
le Renforcement de laumukono,
by’umwihariko Démocratie
uko kutubahiriza uburenganzira ku buzima,
byatumye FPR yubura imirwano tariki ya 8/9 Gashyantare 1993.
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Nyuma yo kwihanangiriza ubutegetsi bw’i Kigali no gutangaho
umugabo kenshi Droits de l’Homme
Umuryango mpuzamahanga ku marorerwa
akorwa n’ubutegetsi, FPR yubuye le
AREDETWA : Association pour Relèvement
imirwano. Ingaruka ya mbere
Démocratique des Batwa
475
v
yabaye y’icyo ACRONYMS
kemezo cya FPRANDyabaye iyo kwerekana intege nke
ABBREVIATIONS
z’ingabo z’u Rwanda. Yanatumye Umuryango
___________________________________ mpuzamahanga
wamagana icyo gikorwa kubera kwita cyanecyane ku bubabare
bw’abavanywe
A.A. mu byaboAfricaines
: Archives bari mu nkengero z’umugi wa Kigali
aho kwita ku marorerwa yakorwaga n’ingabo z’u Rwanda. Muri
A.G. : Assemblée Générale
opozisiyo kandi hari abatangiye gutinya ko FPR nubwo yakoraga
ABAKI
imishyikirano : yaba
Alliance des gufata
ishaka Bakigaubutegetsi ku ngufu. Ikindi
ABESC
nuko : Association
u Bufaransa bwongeyedes Bahutu
gutabara Evoluant
Leta y’i Kigalipour la
bwohereza
Suppression
izindi ngabo zije des Castes
kubuza ko Kigali yafatwa.
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
FPR
ADPyemera gusubira
: Alliancemu birindiro byayo
Démocratique desbya mbere y’itariki ya
Peuples
8/9
ADR Gashyantare: Alliance pour la Démocratie et la hahindurwa
1993 ikanasaba ko aho yari yafashe
DKDQWXKDWDULDEDVLULNDUHKDNDJHQ]XUZDQ·DEDVLULNDUHEDGDÀWH
Réconciliation Nationale
aho babogamiye, yerekanye ko yari ishyigikiye imishyikirano. Icya
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
nyuma nuko nubwo Amasezerano yitaga cyane kuri demokarasi,
AFDL
MRND n’inshuti : Alliance
zayo bodesbyari
Forces Démocratiques
ukuvuga ubwinshipour la
cyangwa
ubuke bw’ubwoko Libération
kavukiredu Congo-Zaïre
ikabyitiranya na demokarasi poritiki
AGOA ku bwinshi
ishingiye : African Growthubuke
cyangwa and Opportunity
bw’abasangiyeAct ibitekerezo.
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Amasezerano
AIMO yo gusangira
: Affaires Indigènes ubutegetsi muri guverinoma
et Main-d’oeuvre
y’Inzibacyuho
AJER yaguye yerekena
: Association ko itumvikanwagaho
de la Jeunesse Estudiantine kimwe.
Ku bwa MRND, gusangira ubutegetsi na FPR byari uguha FPR
Rwandaise
imyanya yo mu rwego rwa Minisiteri muri guverinoma iyobowe
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
na Minisitiri w’intebe, irimo n’abandi bava mu mashyaka atavuga
AM/AP n’ubutegetsi
rumwe : Arrêté bwa
ministériel/
MRND. ArikoArrêtéFPR
présidentiel
si uko yumvaga
AMR
ibyanditswe : Association
muri des Moniteurs
ayo Masezerano; yumvagadu koRwanda
imiterere muri
AMUR y’ubutegetsi
kamere : Association
bwa MRNDdes Musulmans au RwandaMRND
igomba guhinduka.
ANT
ntiyemeye ko,: Assemblée Nationale de perezida
mu gihe k’inzibacyuho, Transition agabanirizwa
ububasha bugashyirwa muri National
(Transitional guverinoma. FPR ntiyemeraga ko
Assembly)
mu gihe
APADEC k’inzibacyuho perezida agumana
: Association du Parti Démocrate ububasha bwinshi
Chrétien
yemererwaga n’ Itegeko nshinga ryariho icyo gihe.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Mu byagaragariraga mu masezerano yari yarashyizweho
XPXNRQR 051' Rwandais
Q·DEDUL NXPZH QD \R EDUL EDÀWH DPDKLUZH
APROCOMIN: Association
make yo guhagarika ibyemezo des guverinoma
Commerçants Indigènes
yafata. Ni na cyo
APROSOMA
cyatumye : Association
bashaka kwinjizapour
CDRla mu Promotion Sociale
Nteko Ishinga de la
amategeko.
FPR yanze CDR kuko kuri yo, ryari ishyaka ryatandukanyaga
Masse
Abanyarwanda.
ARD Byatumye
: Alliance pour perezida atangira kubiba
le Renforcement de amacakubiri
la
mu buyobozi bw’Amashyaka.
Démocratie Yaje no kubigeraho.
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Amasezerano agamije kurema umutwe umwe w’ingabo na yo
Droits derumwe
yarimo ibitavugwagaho l’Homme kandi bikomeye. Kuri MRND,
AREDETWA : Association
guhuza ingabo zombi byagombaga pour le Relèvement
kubahiriza iringaniza
Démocratique des Batwa
476
v
ry’amoko muACRONYMS
Rwanda: kuri FPR,
AND ingabo z’u Rwanda ntizari
ABBREVIATIONS
ingabo nyakuri kuko zicaga abaturage ubundi zishinzwe kurinda.
___________________________________
Guhuza ingabo byagombaga guha uruhare runini ingabo za FPR.
Ku
A.A.byayo iringaniza ryahoraga
: Archives rishyirwa imbere na MRND nta
Africaines
JDFLUR U\DUL ULÀWH $\R PDVH]HUDQR \DQHQ]ZH F\DQH Q·DEDUL NX
A.G. : Assemblée Générale
ruhande rw’ubutegetsi bw’i Kigali bemeraga ingengabitekerezo
ABAKI bakumva
yabwo, : Alliance des
ko ibyo FPRBakiga
isaba bikabije. Itangazamakuru
ryavuze ko Tewonesiti Bagosora Bahutu
ABESC : Association des Evoluant
wari na we pour la yo
mu mishyikirano
guhuza ingaboSuppression
yavuye Arusha desyiyemeje
Castes kujya kumara abantu
ACR ku “munsi
nk’ibyo : Association des Cultivateurs du Rwanda
w’imperuka”.
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
Perezida
ADR Habyarimana
: Alliance n’abe,
pour labamaze kunanirwa
Démocratie et la kuburizamo
gushyira umukono ku Masezerano
Réconciliation y’amahoro bakoze uko
Nationale
bashoboye ngo ishyirwa mu bikorwa ryayo rinanirane. Babanje
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
kubifashwamo no gutinda gushyiraho ingabo za MINUAR88.
AFDL :
Ubundi yagombagaAlliancekuba
des Forces Démocratiques
yaragiyeho pour la37
nyuma y’iminsi
Libération umukono
amasezerano ashyizweho du Congo-Zaïre
tariki ya 4 Kanama 1993;
AGOA : African
ariko igice cyayo Growth
kinini and Opportunity
cyagiyeho Act
mu mpera z’Ugushyingo
$,'6
n’intangiriro $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
z’Ukuboza 1993. Hagati aho Perezida yakomeje
kubiba
AIMO amacakubiri
: Affairesmu mashyaka
Indigènes ngo abone uko yongera
et Main-d’oeuvre
umubare w’abazamushyigikira
AJER : Association de lamuri Guverinoma
Jeunesse no mu Nteko
Estudiantine
Inshinga amategeko y’agateganyo. Gushaka kwemeza urutonde
Rwandaise
rw’abo ku ruhande rwe byafashe ubusa; perezida w’urukiko
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
rushinzwe Itegeko nshinga, Yozefu Kavaruganda, wari wenyine
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
XÀWHXEXEDVKDEZ·DEDWDQ]ZHQ·DPDVK\DNDNXEXU\REZHPHZH
AMR
n’amategeko :bugomba
Association desmu
kujya Moniteurs du Rwanda
Nteko Inshinga Amategeko
AMUR
y’Agateganyo :yagiye
Association des Musulmans
yanga kenshi au Rwanda
urutonde rwakozwe ku buryo
ANT : Assemblée Nationale de Transition
EXÀÀWVHQ·DEDULNXUXKDQGHUZD<+DE\DULPDQD
(Transitional National Assembly)
Habyarimana: Association
APADEC yageragejedu Parti
kandi,Démocrate
nubwo Chrétien
amategeko
atabimwemereraga bwose, kurahiza abadepite n’abaminisitiri.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
,PLKDQJR \R NXUDKLUD \DWHJXZH Q·DED\RER]L EDELÀWL\H
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
ububasha yagiye iburiramo kuko imitwe yitwara nk’abasirikare
yo ku ruhandeRwandais
rwa MRND/CDR yahagararaga imbere y’Inteko
APROCOMIN:
Ishinga Amategeko ngo ibuzedes
Association Commerçants
kwinjira Indigènes
abo idashaka bagombaga
APROSOMA
kurahira. : Association pour la Promotion Sociale de la
Masse
Mu rwego rwo
ARD kuburizamo
: Alliance pour le amasezerano
Renforcementy’Arusha
de la bateze
umutego imodoka zari zizanye
Démocratie abanyaporitiki ba FPR bagombaga
kujya mu nzego z’inzibabacyuho. Ku bw’amahirwe, abo bantu
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
bari batinze kuza i Kigali, umutego uhitana umusirikare umwe,
Droits de l’Homme
Minuar ni ikigo:cyashyizweho
AREDETWA
88
Association na Loni
pourcyari
legishinzwe umutekano mu Rwanda no
Relèvement
kurinda imyubahirize by’amasezerano yasinyiwe Arusha ku itariki ya 4 Kanama 1993.
Démocratique des Batwa
477
v
unakomeretsaACRONYMS
undi. Habyarimana ni we wenyine warahiye tariki
AND ABBREVIATIONS
ya 5 Mutarama 1994. Ariko kugeza ku ndunduro yashoboye
___________________________________
gukomeza kuburizamo irahira ry’izindi nzego zari ziteganijwe
n’Amasezerano
A.A. y’amahoro
: Archives y’Arusha.
Africaines
A.G. : Assemblée Générale
5.2.5 Kubangamira iterambere ry’amashyaka menshi
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC
Imihindagurikire : Association
ya poritiki ku des isiBahutu
mu myaka Evoluant
ya za 1990 pour la
ntiyaretse
u Rwanda. Nyuma Suppression
y’ivugururwades Castesrya demokarasi mu bihugu
ACRBurayi bw’u
by’i : Association
Burasirazuba des Cultivateurs
(ibihugu byahoze du Rwanda
bishamikiye
kuri
ADP Rusiya),: AllianceAfurika Démocratique
ni yo yagezweho. Imyivumbagatanyo
des Peuples
y’imbere
ADR mu : Alliance pour la Démocratie et layiyongereyeho
gihugu yaharaniraga impinduka
ko ibihugu by’iRéconciliation
Burayi na byo byashakaga
Nationale ko haba impinduka,
by’umwihariko u Bufaransa na Leta Zunze ubumwe z’Amerika,
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
imiryango mpuzamahanga n’ibigega bishingiye ku masezerano
AFDL
ya Bretton Woods : Alliance
byasabagades Forces Démocratiques
za Leta zariho pour la
kwemera amashyaka
menshi, bitabaLibération du Congo-Zaïre
ibyo ntibyongere guhabwa imfashanyo. Perezida
AGOA
Habyarimana : yabaye
African umwe Growth mu and Opportunity
bakuru b’ibihugu Actby’Afurika
$,'6 ayo mabwiriza
banze $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
yitwaje ko “Amashyaka menshi atari
ngombwa
AIMO ngo habe demokarasi
: Affaires Indigènes 89
. Kwagura amarembo ya poritiki
et Main-d’oeuvre
yabyemeye
AJER ku: Association
ngufu. de la Jeunesse Estudiantine
Rwandaise
Mu gihugu imbere ku tariki ya 1 Nzeri 1990, “impuguke 33”
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
zasabye ko habaho amashyaka menshi na demokarasi mu
AM/AP ariko: Arrêté
Rwanda, ubutegetsiministériel/
bw’i KigaliArrêtébubanzaprésidentiel
kwanga. Bumaze
AMR
gushyirwaho :igitutu
Association des Moniteurs
n’abaturage du Rwanda
ndetse n’ibihugu byo hanze,
AMUR
butangira : Association
kwagura amarembo desyaMusulmans au Rwanda
poritiki bushyiraho “Komisiyo
ANT
y’Igihugu : Assemblée
igamije gukusanya Nationale de Transition
ibitekerezo bya poritiki”. Ku
itariki ya 5 Nyakanga 1990, Perezida
(Transitional National Habyarimana
Assembly) atangaza ko
igihugu
APADEC kigiye kujya mu nzira ya
: Association du Parti Démocrate demokarasi 90
. Mu kwezi kwa
Chrétien
Mbere 1991, Komisiyo itanga Umushinga w’amahame ya poritiki
APR : Armée Patriotique Rwandaise
wafunguraga amarembo ya demokarasi y’amashyaka menshi.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Kugira ngo bishoboke, Komisiyo ishyira ahagaragara Umushinga
w’Itegeko nshinga Rwandais
rishya ryemera amashyaka menshi, ritorwa
APROCOMIN: Association
n’Inama Nkuru y’Igihugu muri des Commerçants
Kamena 1991. Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Ikimenyetso kerekanyeMasse ko Perezida Habyarimana yatangiye
guhinduka
ARD yemera amashyaka menshi cyagaragaye
: Alliance pour le Renforcement de la ku itariki
ya 13 Ugushyingo 1990.
Démocratie Icyo gihe ni ho yatangaje ko asaba
Komisiyo kuba yarangije inyandiko izifashishwa mbere yuko
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
89
Nsabimana A., “LeDroits de l’Homme
cas du Rwanda”, in Tiers-Monde Afrique, no 363, octobre 1992, p.85
Ni itangazo rya perezida
AREDETWA : Association pour
90
no 1/90 ryo ku wa 24 le Nzeri 1990 ryatangaje ku mugaragaro
Relèvement
ishyirwaho ry’iyo komisiyo
Démocratique des Batwa
478
v
umwaka urangira,
ACRONYMS anavuga
AND koABBREVIATIONS
hazaba Kamarampaka ku
Itegeko nshinga rishya tariki ya 15/11/1991 hamaze kuba
___________________________________
ibiganiro ku rwego rw’igihugu. Ni muri urwo rwego yaboneyeho
gusaba
A.A. Abanyarwanda
: Archives gushinga
Africaines amashyaka menshi. Ishyaka
PDC ni ryo ritavuga rumwe na Leta ryashinzwe bwa mbere tariki
A.G. : Assemblée Générale
ya 16/11/1990. Ryakurikiwe n’andi mashyaka. Kugeza muri
ABAKI
Nyakanga : Alliance
1992, des Bakiga
amashyaka yageraga kuri 17. Dore amazina
ABESC : Association
y’amashyaka icyo gihe: des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
ACR
Imbonerahamwe : Association des Cultivateurs
ya 16: Ivuka n’iyemerwadu Rwanda
ry’amashyaka
ya poritiki mu
ADP Rwanda
: Alliance Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Amashyaka Itariki Itariki Ikicaro
Réconciliation Nationale
yashyizweho yemereweho cyayo
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
MRND
AFDL 05/07/1991
: Alliance des Forces 31/07/1991
Démocratiques Kigali
pour la
MDR 01/07/1991 31/07/1991
Libération du Congo-Zaïre kigali
PSD 01/07/1991
AGOA : African Growth and05/081991
Opportunity Act Kigali
PDC 16/11/1990 10/08/1991 Kigali
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
PL 14/07/1991 10/081991 Kigali
AIMO
PSR
: Affaires Indigènes et30/01/1991
09/09/1991
Main-d’oeuvre Kigali
AJER
RTD : Association de la Jeunesse
30/11/1991 Estudiantine
…/11/1991 Kigali
PDI Rwandaise
30/11/1991 14/12/1991 Kigali
ALIR
PECO : Armée de Libération
02/12/1991 du Rwanda
14/12/1991 Kigali
AM/AP
PPJR : Arrêté ministériel/ Arrêté
25/09/1991 présidentiel
10/01/1992 Kigali
AMR
PARERWA : Association
20/12/1991des Moniteurs du Rwanda
20/01/1992 Kigali
AMUR
PADER : Association des Musulmans au Rwanda
18/12/1991 20/01/1992 Byumba
PARTI
ANT 28/01/1992
: Assemblée Nationale 11/03/1992
de Transition Kigali
DEMOCRATE (Transitional National Assembly)
CDR 16/03/1992
APADEC : Association du Parti16/03/1992 Kigali
Démocrate Chrétien
UDPR ? 20/06/1992 Kigali
APR : Armée Patriotique Rwandaise
MFBP 26/12/1991 24/06/1992 Kabuga
APROBAMI
PRD
: Association
18/07/1992
des Partis
-
Monarchistes-
Rwandais
APROCOMIN:
Kubera igitutu Association des Commerçants
yaterwaga n’amashyaka atavugaIndigènes
rumwe na
APROSOMA
yo : Association
(MDR, PSD, PL na PDC), pourMRND
la Promotion
yemeye Sociale
kugirana de na
la yo
amasezerano Masse
y’ubwumvikane yatumye hajyaho guverinoma
y’inzibacyuho
ARD tariki
: Allianceyo kuri
pour16le Mata 1992 (iyobowe
Renforcement de lana Dismas
Nsengiyaremye). Nyuma
Démocratie yo gushidikanya kwinshi, kwa
Habyarimana wari wakoze ibishoboka byose ngo iyo tariki
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
itinde, hashobora kuvugwa ko habaye insinzi y’amashaka ya
opozisiyo benshi Droits de l’Homme
babonyemo ivuka ry’ubutegetsi bushingiye
koko kuri demokarasi, ariko kwarileukutamenya
AREDETWA : Association pour Relèvementuko ubutegetsi
Démocratique des Batwa
479
v
bushingiye kuACRONYMS
gitugu bukora.ANDMuABBREVIATIONS
magambo make, porogaramu
ya guverinoma yari imaze kujyaho yari ishingiye ku ngingo
___________________________________
zikurikira:
A.A.x Kugarura amahoroAfricaines
: Archives mu gihugu bivuye mu mishyikirano;
x Gushimangira umutekano mu gihugu;
A.G. : Assemblée Générale
x Kuvugurura imikorere mu buyobozi bwa Leta;
ABAKI : Alliance
x Gukoresha des Bakiga
ibiganiro bya politiki birebana n’Inama
ABESC : Association
y’igihugu ; des Bahutu Evoluant pour la
x Kubyutsa Suppression
ubukungu mu desgihugu;
Castes
ACRx Gukemura: Association des Cultivateurs du Rwanda
ikibazo by’impunzi;
ADPx Gutegura amatora.
: Alliance Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
FPR yabonye iyo porogaramu ya
Réconciliation Guverinoma irimo ibitekerezo
Nationale
byiza, «irimwo ubushake bwo gukemura ibibazo byinshi
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
by’igihugu». Ariko yavuze ko D. Nsengiyaremye nta bubasha
AFDL : AllianceSRULWLNL
EZLQVKLEZRNXUDQJL]D des Forces
\H\DULDDémocratiques
ÀWHNXNRLQJXIXQpour la
\LQVKL
]DUL
Libération du Congo-Zaïre
]LÀWZHQD-+DE\DULPDQDPX©JLSDQJXª3HUH]LGDZD5HSXEXOLND
AGOA : African Growth and Opportunity Act
\DUL\DUD]LWL\H$PDVK\DND\RPXULRSR]LVL\RQWL\DULDÀWHDPDMZL
$,'6
yo kwemeza icyo$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ashaka muri guverinoma. Kubera iyo mpamvu,
ntiyashoboraga
AIMO : Affaires ibyemezo
gufata Indigènesngo ibishyirishe mu bikorwa;
et Main-d’oeuvre
kandi
AJER ntiyari :ahagarariwe mulaNteko
Association de Ishinga
Jeunesse Amategeko. Ikindi
Estudiantine
nuko porogaramu ya D.Nsengiyaremye itashyiraga mu gaciro.
Rwandaise
Urugero nuko ikibazo k’impunzi n’icy’amahoro bitari gushobora
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
gukemurwa mu mezi 12 nk’uko yabyemezaga91. Ibyo ariko FPR
AM/AP ko yari
yavugaga : Arrêté ministériel/
yiteguye gukoranaArrêté présidentiel
n’iyo guverinoma nshya.
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR
Amashyaka : Association
amaze gushyirwa des kuMusulmans au Rwanda
rubuga rwa poritiki yakoze uko
ANT
ashoboye ngo:yitandukanye
Assemblée Nationale na FPR. Mu dentangiriro
Transition kuvugana na
FPR byabonwaga nk’ikosa ryaNational
(Transitional poritiki, mbese
Assembly) nk’ubugambanyi.
Ni muri
APADEC urwo rwego, mbere yuko D. Nsengiyaremye
: Association du Parti Démocrate Chrétien aba Minisitiri
w’Intebe na we yavugaga ko MDR idashobora kugira imishyikirano
APR : Armée Patriotique Rwandaise
na FPR. Ishyaka PL ni ryo ryonyine ryitandukanije n’ayandi.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Perezida waryo yarivugiye ati: «Kuvugana si ukugambana..
ahubwo ni ugushakira Rwandaisineza igihugu»92. Andi mashyaka yaje
APROCOMIN:
NZLEXPELUD PX Association des Commerçants
F\R ELWDJD )'& Indigènes
\DUL DÀWH XEZRED Q·XUZDQJR
APROSOMA
kuri FPR, kimwe : Association
n’amashyaka pour la Promotion
yari mu butegetsi Sociale de la
bigitangira.
Masse
Ariko,
ARD buhorobuhoro
: Alliance amashyaka yagiye yiyegereza
pour le Renforcement de FPR,
la mu cyo
umuntu yakwita ubufatanye
Démocratie by’amayeri yo kwishakira uburyo bwo
kugabanya ingufu z’ubutegetsi bwa Habyarimana no gukukana
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
91
Itangazo rya FPR Droits
ryo ku wade l’Homme
17 Mata 1992
«Ntabwo kugirana imishyikirano ari
AREDETWA : Association pour le Relèvement
92
ubugambanyi ... ahubwo ni ugushaka gukorera
igihugu » (ikiganiro J. Mugenzi yagiranye n’umunyamakuru V. Nshimiyimana , s.d., s.l.).
Démocratique des Batwa
480
v
XEXWHJHWVL )35 \DUL LÀWH LQJXIX
ACRONYMS ]D JLVLULNDUH D\R PDVK\DND
AND ABBREVIATIONS
yari akeneye kugira ngo ahangane n’ubutegetsi bwariho kandi
___________________________________
yumvaga ko FPR izayakenera kubera amajwi menshi mu matora
ashingiye
A.A. ku : moko, amatora
Archives aramutse abaye. Mu bitekerezo
Africaines
bya poritiki FPR n’ayo mashyaka byari bitandukanye cyane.
A.G. : Assemblée Générale
Ariko mu rwego rwo gukora ibishoboka (« realpolitik »), hari
ABAKI ayo mashayaka
ingingo : Alliance des naBakiga
FPR byumvikanyeho cyanecyane
ABESC : Association des
igihe k’imishyikirano. Ndetse ukuntuBahutuPerezida
EvoluantHabyarimana
pour la
Suppression
yabyifashemo nabi des Castes
byamuviriyemo no kwangwa n’amashyaka
ACR yo muri: opozisiyo
amwe Association des Cultivateurs
yashoboraga du Rwanda
ubundi kumushyigikira.
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
Ndetse
ADR amashyaka
: Alliance ya
pouropozisiyo yatangiye
la Démocratie et la kurushaho
kwigirira ikizere, kuva amaze Nationale
Réconciliation kwinjira muri guverinoma ya D.
Nsengiyaremye. Ni cyo cyumvikanisha ukuntu ayo mashyaka
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
ya MDR, PSD na PL yiyemeje guhurira na FPR i Buruseri ku
AFDL : Alliance
itariki ya 1 Kamena des Uko
1992: Forces Démocratiques
guhura pour lamu
byabaye «igikorwa
Libération
mateka cyari kigamije du Congo-Zaïre
kunga Abanyarwanda ubwabo»93. Iyo
AGOA : African
mibonano irangiye ayo Growth
mashyaka and Opportunity
yavuze Actimigambi
ko «yemeye
$,'6
ya FPR ariko$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ko itemeranijwe na yo uburyo bwo kuyigeraho.
Turarwanya
AIMO umwanzi
: Affaires umwe nubwo
Indigènes uburyo dukoresha atari
et Main-d’oeuvre
bumwe» .
AJER
94
: Association de la Jeunesse Estudiantine
Rwandaise
MRND, yanze kujya muri uwo mubonano, ndetse igihe wariho
ALIR : Armée
uba, abantu babiri bo mude Itsinda
Libération duumurongo
rigena Rwanda ngenderwaho
AM/AP
wa poritiki ya: MDR,
ArrêtéKaramira
ministériel/ Arrêté
na J.-M. présidentiel
Nkezabera bahamagaje
AMR
abanyamakuru : Association des Moniteurs
i Buruseri bababwira du Rwanda
ko batemeye ibyo bagenzi
babo,
AMUR Bagaragaza na Twagiramungu, bemeranije
: Association des Musulmans au Rwandana FPR.
ANT : Assemblée Nationale de Transition
J. Habyarimana yakoze uko ashoboye kose ngo umubonano wa
(Transitional
FPR n’andi mashyaka National
uburiremo maze Assembly)
amasezerano ya Arusha
APADEC : Association du Parti Démocrate
abure icyo ageraho, yakomeje kubuza ko igihugu Chrétien
cyayoborwa
APR agendera
neza : Armée
kuri Patriotique Rwandaise ya Parmehutu.
poritiki y’amacakubiri
APROBAMI
Ishyaka rya :CDR
Association des Partis
ryashyiriweho icyo.Monarchistes
Umugambi waryo wo
guhagarika akazi ako ari ko kose mu gihugu ntushidikanywa.
Rwandais
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
Iyo poritiki yo kurwanya ibyakorwaga yagezweho kuko
APROSOMAyagiye
guverinoma : Association
itakazapour la Promotion
ingufu Sociale
uko intambara de la
yagendaga
Masse
itinda bishingiye ku bikorwa bya MRND n’ibya CDR no ku mikorere
ARD ya Opozisiyo.
itanoze : Alliance pour :le
Urugero Renforcement
nko de la ku buryo
gushaka kwirukana
Démocratie
bunyuranije n’amategeko MRND mu buyobozi bw’ibanze, ari byo
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
93 Droits 17
Ibaruwa igenewe Perezida, deUkwakira
l’Homme 1992
AREDETWA : Association pour le ya
94
Itangazo rikurikira inama y’i Buruseri hagati FPR n’amashyaka atavuga rumwe
Relèvement
n’ubutegetsi, tariki ya 1 Kamena 1992
Démocratique des Batwa
481
v
«kubohoza»95, ACRONYMS
n’amatwara yo AND kutumvira ubuyobozi ari na byo
ABBREVIATIONS
bisobanura impamu ivugururwa ry’ubuyobozi
___________________________________ ryakorwaga na
guverinoma ya Nsengiyaremye nta cyo bwashoboye kugeraho.
Ni
A.A.icyo gihe CDR yigambye
: Archives ko guverinoma ya Nsengiyaremye
Africaines
nta cyo yagezeho mu minsi 100 imaze ikora96. Yavuze ko iyo
A.G. : Assemblée Générale
guverinoma nta cyo yagezeho kubera abayigize; ngo yanze
ABAKI
gushyiramo :andi
Alliance des Bakiga
mashyaka harimo na CDR ngo ahubwo
ABESC : Association des
ihitamo ibyitso by’umwanzi (FPR), Bahutu Evoluantyitaga
by’umwihariko pourishami
la
rya FPR ndetseSuppression
ivuga ko harides Castes
uturere tutagiraga uduhagarariye
ACR guverinoma
muri : Association
nk’akareredes
ka Cultivateurs du Rwanda
Kibuye. Guverinoma yerekanye
ubwumvikane
ADP buke buyirimo
: Alliance : ntabwodes
Démocratique abayigize
Peuplesbakoranaga
hagati
ADR yabo kuko
: Alliance pour la Démocratie et la rye.
buri minisitiri yakoreraga ishyaka
Réconciliation Nationale
CDR yavugaga kandi ko guverinoma yerekana ubushobozi
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
buke mu kurangiza porogaramu yayo97. Guverinoma ya
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques
D. Nsengiyaremye yagambaniye Abahutu: «Guverinoma ya pour la
NsengiyaremyeLibération du Congo-Zaïre
iriho iratugambanira» 98
. MRND na yo ivuga
AGOA
ku : African
byagezweho n’iyo Growth
guverinoma and ya
Opportunity Act
Nsengiyaremye ni ko
$,'6
yavugaga: « $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Inzibacyuho yateje icyuho aho kugisiba». Ndetse
na
AIMOTwagiramungu yavugaga
: Affaires ko iyo
Indigènes etGuverinoma
Main-d’oeuvreyabavaniyeho
ikizere,
AJER ati «Minisitiri w’Intebe
: Association ntiyashoboye
de la kuyoborera hamwe
Jeunesse Estudiantine
ikipe yo muri guverinoma. Aho kwegura cyangwa se ngo
Rwandaise
asabe abaturage bo mu mashyaka arwanya MRND kumwotsa
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
igitutu, yahugiye mu kwandikirana amabaruwa na Perezida wa
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
95
AMRMuri perefegitura ya Gikongoro, amakomini
: Association des Moniteurs ya Nshiridu(Burugumesitiri
Rwanda wanzwe
muri Gicurasi 1992), Kivu, Mubuga muri superefegitura Munini aho superefe Biniga
AMUR n’igice: kimwe
adashakwa Association desMuri
cy’abaturage. Musulmans
perefegitura yaau Rwanda
Butare, amakomini ya
Nyakizu,
ANT Kigembe: (Amazu Assemblée40 yasenywe n’abaturage
Nationale debatashakaga
Transition burugumesitiri wa
MRND bashinjaga kubogama; abakonseye n’ababurugumesitiri barahagaritswe. Muri
(Transitional
perefegitura ya Kigari Ngari, amakominiNational Assembly)
Ngenda na Gashora yabayemo ibintu nk’ibi.
APADEC
Ni kimwe no muri: Association du Parti
perefegitura ya Kibungo, mu Démocrate
makomini ya Sake,Chrétien
muri perefegi-
tura
APR ya Cyangugu, amakomini ya Gatare,
: Armée Patriotique Rwandaise Kagano, Kirambo. Muri perefegitura ya
Kibuye, amakomini ya Rwamatamu, Gishoma; muri perefegitura Ruhengeri, Murego
APROBAMI
D. : Association
yakangishije “kubohoza amakomini des Partis
akagira Monarchistes
demokarasi” (Kanama 1992).
96
CDR, GuverinomaRwandais
y’inzibacyuho imaze iminsi ijana n’ibiri, s.d., s.l.
97
Muri iryo tangazo
APROCOMIN: CDR yemezades
Association ko ivugurura
Commerçantsmu butegetsi ryatangijwe na
Indigènes
guverinoma rikandamiza Abahutu kuko hari Abatutsi 50% mu nzego za Leta kandi
APROSOMA
basanzwe ari 9%: by’abaturage
Association pour la
: imyanya Promotion
itangwa Sociale
hakurikijwe de la
amashyaka barimo
aho gukurikiza ubushobozi
Masse : guverinoma «ifata abakozi bakuru ba Leta ibasimbuza
Abatutsi, abenshi bakorera inkotanyi, ndetse bamwe bakaba barafungiwe kuba ibyitso)
ARD no 2, 21/7/1992:
(ltangazo, : Alliance iri pour
tangazoleritanga
Renforcement
urutonde rw’abodeBatutsi
la baheruka
guhabwa imyanya 44,6%Démocratie
by’imyanya yo hejuru). Hari n’abapadiri bavugaga ibisa
n’ibi:
ARDHO “turasaba abategetsi kudatiza umurindi
: Association Rwandaise umwanzipourbagabanya ingufu zades
la Défense Leta,
mu kwirukana bya huti huti abayobozi akenshi bahorwa ibitekerezo byabo”(Ibaruwa
Droits
y’abo bapadiri 15 igenewe deyol’Homme
Papa ku itariki 5 Werurwe 1993)
AREDETWA
98
«Guverinoma ya: Nsengiyaremye
Associationiratugambanira»
pour le Relèvement
(ltangazo, no 2, ku buryo buram-
buye» (itangazo) rigenewe Abahutu bose», 21 Nyakanga 1992).
Démocratique des Batwa
482
v
Repubulika, bigatera
ACRONYMS guverinoma kurushaho gucikamo ibice.
AND ABBREVIATIONS
Guverinoma ___________________________________
yaretse kuba iy’inzibacyuho ahubwo ihinduka
guverinoma yo guhangana»99
A.A. : Archives Africaines
Indi ntwaro J. Habyarimana yakoresheje ngo ace intege
A.G. : Assemblée Générale
amashyaka atavuga rumwe na we yabaye gucamo ibice
ABAKI
amashyaka : Alliance
PL na MDRdes Bakiga ku moko n’akarere. Mu
abishingiye
ABESC
mitekerereze :y’abashinze
Association PL,des
imweBahutu Evoluant
mu ntego z’iryo pour
shyakala yari
Suppression
ukurenga imikorere igenderadeskuCastes
moko cyangwa ku turere100.
ACR : Association
Agatsiko k’abayitangiye karides Cultivateurs
kagizwe n’Abahutu dugusa
Rwanda
bashatse
gushyiramo n’Abatutsi.
ADP : Alliance Umugambi
Démocratiquew’uburinganire
des Peuples wa PL wahise
ukurura
ADR Abatutsi bashakaga ishyaka
: Alliance pour la Démocratie et la rya poritiki rikinguye
kandi ritavangura 101
. Kwitirirwa
Réconciliation «abatutsi » by’ishyaka PL
Nationale
ntibyashimishije Abahutu bamwe bo muri iryo shyaka bituma
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
havuka ibibazo mu bayobozi baryo bari batangiye kugwa mu
AFDL : Alliance
mutego w’iringaniza rya des Forces
MRND! Démocratiques
Ibi byagaragaye pour lamu
cyanecyane
Libération
LVK\LUZD PX P\DQ\D du Congo-Zaïre
U\·DEDNR]L PXUL ]D PLQLVLWHUL ]DUL ]LÀWZH
AGOA
n’ishyaka PL.: African
Gushingira Growth and Opportunity
ku bushobozi byazaga Act
kure nyuma
$,'6
yo gushingira$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ku ivuko n’ubwoko by’umukandida102. Intara
y’Amajyaruguru
AIMO yakomeje
: Affaires kutizera
Indigènes et ibitekerezo
Main-d’oeuvre byo kwishyira
ukizana bya PL.
AJER Abakomoka
: Association demuri iyo ntaraEstudiantine
la Jeunesse ntibashakaga kujya
mu mirimo ya PL. Barwanaga ishyaka rya nyirarureshwa.
Rwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Kuri ibyo bibazo bishingiye ku bwoko n’uturere, muri PL
AM/AP
KL\RQJHUDJDPR : Arrêté
LELQGLministériel/
\DUL \LÀWL\H Arrêté
NXEXUDprésidentiel
XEX\RER]L ELWXPD
AMR
ibyemezo bifatwa : Association
bihubukiwe des Moniteurs du Rwanda
(komite nyobozi yari muri
AMUR
guverinoma : bigatuma
Associationidakurikirana
des Musulmans au Rwanda
ibibazo by’ishyaka),
ANT
kutagira intego : Assemblée
ihamye : ibintu Nationale
bitobito deniTransition
byo byafataga ingufu
nyinshi kurusha iby’ingenzi, gucunga
(Transitional Nationalumutungo
Assembly)bitanyuze mu
mucyo,
APADEC za mitingi zimeze nk’ikinamico
: Association du Parti Démocrate kurusha kwegera
Chrétien abantu
bake bazashyigikira amatora, imibanire idasobanutse ya PL
APR : Armée Patriotique Rwandaise
n’andi mashyaka yo muri opozisiyo na FPR. Ubwumvikane buke
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
muri PL bwafashe intera nini igihe cyo gushyiraho abadepite
mu Nteko Ishinga Rwandais amategeko y’inzibacyuho103 L. Ndasingwa
(Lando) yiyamamaje kuzaba des
APROCOMIN: Association Commerçants
Perezida wa ANT kandi Indigènes
Prezida wa
APROSOMA
PL yarashakaga : Association
gushyiraho pour
undi la Promotion
witwa BayigambaSociale Adalbert.
de la
Kugira ngo icyoMasse kibazo gikemurwe, agace ka Lando kasabye ko
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
99
1993, op.cit., p.3.
Twagiramungu F.,Démocratie
100
Kameya A., Mémorandum sur le Parti Libéral, 5 septembre 1992, p.2.
ARDHO
101 : Association
imikono ya mbere yashyizweho kuva Rwandaise pour1991
tariki 14 Nyakanga la Défense des
102 Droits
Kameya A., 1992, op .cit., de
p.2. l’Homme
Ibaruwa ya Perezida
AREDETWA : Association
103
igenewe Landuald
pour Ndasingwa, Tariki 2 Nzeri 1993 n’igisubizo
le Relèvement
cyatanzwe n’agatsiko k’uyu kuri perezida, tariki 3 Nzeri 1993
Démocratique des Batwa
483
v
hatumizwa Kongere ya PL (abayigize
ACRONYMS bo mu nzego za perefegitura)
AND ABBREVIATIONS
-kuko ari yo igenewe gukemura ibibazo bikomeye by’mashyaka-
___________________________________
ngo itoranye abakandida minisitiri n’abazajya mu nzego za
poritiki
A.A.
104
. Perezida wa PL
: Archives ntiyahamagaza iyo Kongere kuko
Africaines
atashakaga ko iba.
A.G. : Assemblée Générale
ABAKI
Amacakubiri :muri
AllianceMDRdes Bakigaigihe yagombaga kwitoramo
yatangiye
ABESC
uzaba : Association
Minisitiri w’Intebe muri des Bahutu Evoluant
guverinoma y’inzibacyuhopouryaguye.
la
Kandidatire ya Suppression
Nsengiyaremyedes yatanzwe
Castes na Biro Poritiki ya MDR
(tariki
ACR ya 4 Mata 1993) yemezwa
: Association ku mugaragaro
des Cultivateurs duna Perezida wa
Rwanda
Repubulika
ADP ayishyikiriza guverinoma (tariki
: Alliance Démocratique des Peuples ya 10 Kamena 1993).
Inama y’abaminisitiri isuzuma iyo kandidatire ya Nsengiyaremye
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
ku itariki ya 22 Kamena 1993, ntiyemerwa n’abaminisitiri bava
mu mashyaka Réconciliation
ya MRND, PSD Nationale na PL. Perezida wa Repubulika
AEC ishyaka: Agglomeration
asaba rya MDR gutanga Extra-Coutumières
indi kandidatire. Biro poritiki
AFDL : Alliance
ya MDR yongera gutanga kandidatire des Forces Démocratiques pour la
ya Nsengiyaremye
(24 Kamena 1993). Libération Hagati du aho
Congo-Zaïre
Nsengiyaremye yikoma F.
Twagiramungu
AGOA wari Perezida
: African Growthwaand MDR avuga ko ari
Opportunity Actwe utuma
atemerwa.
$,'6 Perezida
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP MDR
wa Repubulika yongeye gusaba ishyaka
gutanga umukandida waryo ariko arisaba kudasubira gutanga
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
kandidatire ya Nsengiyaremye105. Inama y’abaminisitiri yongera
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
kwanga kandidatire ya Nsengiyaremye106. Biro poritiki bya MDR
na yo yanga kuva Rwandaise
ku izima107. F. Twagiramungu yitandukanya
ALIR
n’uko kunangira kwade
: Armée Libération
Biro poritiki. du Rwanda
Perezida wa Repubulika
AM/AP
atumiza amashyaka : Arrêté atanu
ministériel/
(tariki yaArrêté présidentiel
15 Nyakanga 1993) ngo
AMR
asuzume ukuntu : Association
guverinoma des Moniteurs du Rwanda
ya Nsengiyaremye yakomeza
gukora.
AMUR Amashyaka asaba ko kugira ngo
: Association des Musulmans au Rwanda guverinoma ishobore
gukora,
ANT MDR igomba gutanga undi
: Assemblée Nationale de Transition mukandida wayobora
guverinoma y’inzibacyuho yaguye.
(Transitional National Assembly)
APADEC
F. Twagiramungu : Association
yirengagiza du Parti Démocrate
ikemezo Chrétien
cya Biro poritiki k’ishyaka
APR : Armée Patriotique
rye, atanga kandidatire ya Mme Agathe Rwandaise
Uwiringiyimama ngo abe
APROBAMI : Association
ari we uba Minisitiri w’Intebe108 des Partis Monarchistes
. Kandidatire ya A. Uwiringiyimana
yakirwa na Perezida wa Repubulika ndetse arayihamya109. Manda
Rwandais
y’iyo guverinoma
APROCOMIN: yari iy’amezi
Association des 3. Commerçants
Ni muri ubwo buryo agace ka
Indigènes
F. Twagiramungu katsinze intambara y’ihitamo rya Minisitiri
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
w’Intebe ariko amakimbirane muri MDR yo ajya ku mugaragaro:
Masse
hagati ya F. Twagiramungu n’igice kigizwe n’intagondwa ziyobowe
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
104
itangazo ryo ku itariki 19 Nzeri 1993.
Démocratie
105
Ibaruwa ya Perezida wa Repubulika tariki 28 Kamena 1993
ARDHO
106 : Association
Inama y’abaminisitiri yo ku itariki Rwandaise
8 Nyakanga 1993pour la Défense des
107
Inama y’amashyakaDroits de12
yo ku wa l’Homme
Nyakanga 1993
AREDETWA : Association pour le1993
108
Mu nama y’amashyaka kuwa 16 Nyakanga Relèvement
109
Iteka rya perezida no 326/01 na 327/01.
Démocratique des Batwa
484
v
na D. Murego (Umunyamabanga
ACRONYMS mukuru), F. Karamira na
AND ABBREVIATIONS
Nsengiyaremye (visi perezida wa mbere)110
.
___________________________________
Agace k’intagondwa za MDR kahamagaje kongere idasanzwe
A.A.
ku itariki ya :23 Archives
na 24 Africaines
Nyakanga 1993 ku Kabusunzu! Muri
A.G.
iyo kongere, : F. Assemblée
Twagiramungu Générale na Mme A. Uwiringiyimana
ABAKI
birukanwa mu : Alliance
ishyaka des Bakiga
ryabo. Ni icyo gihe izo ntagondwa za
ABESC
MDR zatangiye : Association
kwifatanya des Bahutu
n’ishyaka CDR.Evoluant
Abantupour la
bagerageje
kunga utwo duce twa MDR,
Suppression des Castes cyanecyane abanyamadini, ariko
birananirana :kubera
ACR ubutava
Association des kuCultivateurs
izima bw’utwodu duce twombi111.
Rwanda
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
5.2.6 Imvururu n’umutekano muke nk’intwaro ya poritiki
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Mu micungire Réconciliation
y’intambara n’ingaruka Nationale zayo, ubutegetsi bwa
Habyarimana:bwitaye
AEC cyanecyane
Agglomeration kurengera abari ku butegetsi
Extra-Coutumières
kurusha kurengera abaturage muri rusange. Twabibonye
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
mbere, igihe FPR iteye tariki ya 1 Ukwakira 1990, Habyarimana
Libération du Congo-Zaïre
yabyririyeho ahagarika abantu benshi ku buryo budakurikije
AGOA
amategeko avuga : African
ko ariGrowth
ibyitso bya andFPR,Opportunity
atangira mu Actnyungu ze
$,'6
gukoresha politiki $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
y’amako n’iyo kubeshyera amashyaka atavuga
AIMO
rumwe n’irye.: Affaires
Abenshi Indigènes
mu bafashwe et Main-d’oeuvre
icyo gihe barekuwe muri
AJER
Werurwe : Association de la Jeunesseigitutu
1991, kubera kotVwa Estudiantinen’amahanga
n’imiryango iharaniraRwandaise uburenganzira bwa muntu yakoreraga
mu
ALIR gihugu. M. Sylvestre
: Armée de Libération Nsanzimana
du Rwanda wari Minisitiri
w’Ubutabera icyo gihe, yabagize abere, naho abari ibyegera bya
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
Habyarimana bakavuga ko bahawe imbabazi n’umubyeyi.
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR
Nyuma : Association
y’umukwabu wo mu des Musulmans
Kwakira au Rwanda
1990 wakorewe abantu,
nta musirikari,
ANT umujandarume
: Assemblée Nationale cyangwa umuporisi wigeze
de Transition
uhanirwa kuba yarishe abantu
(Transitional National Assembly) urubozo cyangwa kuba
yarabakoreye ibikorwa bitesha agaciro imfungwa cyangwa undi
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
wakekwagaho icyaha. Igihe abantu bahagarikwaga, Minisitiri
APR : Armée Patriotique Rwandaise
w’Ubutabera w’icyo gihe yavuze ko “ubwicanyi bwatewe
APROBAMI
n’ubushotoranyi : Association
bw’abatutsi des Partis Monarchistes
n’ubwoba bwateye abaturage”112.
Rwandais
Mu bantu bahagaritswe mu Kwakira 1990, 25 baciriwe
APROCOMIN:
urubanza n’Urukiko Association
Rukuru desrwaCommerçants
Leta rushinzwe Indigènes
umutekano,
APROSOMA
muri bo 7 bacirwa : Association
igihano cyo pour la Promotion
gupfa mu rubanza Sociale de la mu
rutakozwe
bwisanzure113 .Masse
ARD
110
Twagiramungu :F.Alliance pour le Renforcement
avuga ko Nsengiyaremye atari umuhezanguni.deYifatanyije
la n’igice
cy’abahezanguni nk’amayeri
Démocratie ya poritiki kurusha kuba ingengabitekerezo yemera”
(Twagiramungu F., 1993, op.cit., p.7)
ARDHO
111 : Association Rwandaise
Itangazo ry’abahagarariye amadini gatorika pour lakuDéfense
n’abaporotesitanti des
birebana n’uruhare
rwabo mu gushyigikiraDroits de l’Homme
ubwiyunge mu ishyaka MDR, 24 Ukuboza 1993.
Amnesty International, 1992 : 23
AREDETWA : Association pour le Relèvement
112
113
Amnesty International, Itangazo ryo ku wa 20 Gashyantare 1991
Démocratique des Batwa
485
v
Abanyamakuru na bo babaye
ACRONYMS AND urundi rwego rwibasiwe n’inzego
ABBREVIATIONS
z’umutekano z’ubwo butegetsi bwa kera. Abarenze 12 muri bo
___________________________________
bafungiwe kuba baratutse umukuru w’igihugu. Ibiro bikuru
by’imirimo
A.A. ya: gisirikare
Archives mu ngabo za Leta byahoraga binegura
Africaines
itangazamakuru n’amashyaka atavuga rumwe na Leta biyashinja
A.G. : Assemblée Générale
kuba akoreshwa na FPR114.
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC
Nyuma y’igitero : Association
k’Inkotanyi cyo deskuBahutu Evoluant
1 Ukwakira pour
kugeza ku la
itariki
ya 18 Nyakanga Suppression
1994, ubugome des n’ubwicanyi
Castes bwibasiye abantu,
ACR
bwishe abarenze : Association
abaguye mudes Cultivateurs
ntambara duUbwo
nyirizina. Rwanda
bwicanyi
bwakorwaga : ku
ADP buryoDémocratique
Alliance butandukanye deskandi
Peuplesbugakorerwa
akenshi
ADR ahiherereye
: Alliance pour la Démocratie et la ubwicanyi
kure y’urugamba. Habaye
bwibasiye imbaga y’abantu: mu
Réconciliation wa 1990 muri perefegitura ya
Nationale
Byumba, Ruhengeri na Gisenyi, Mutara, Ngororero-Kibirira; mu
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
wa 1991 mu muri perefegitura ya Kibungo, Byumba, Kigari
AFDL
Ngari; mu wa Alliance
: 1992 mu des Forces Démocratiques
Bugesera, n’ahandi. Ubwopour la
bwicanyi
bwibasiye Abatutsi Libération du Congo-Zaïre
ntibwakorwaga nk’uko ikwizabitekerezo ya
AGOA
Leta ryabivugaga!: African
IkindiGrowth and Opportunity
kandi ntibwari buturutse kuActnzangano
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
za kera zishingiye ku moko. Bwari ubwicanyi bw’urugomo
rwateguwe
AIMO n’imitwe
: Affaires yitwara
Indigènesgisirikare ya MRND na CDR na
et Main-d’oeuvre
“Hutu Power”:muri
AJER rusange.
Association de la Jeunesse Estudiantine
Rwandaise
Ubutegetsi bwakoresheje n’imyigaragambyo kugira
ALIR : Armée de Libération du
ngo bwerekane ko budashaka imishyikirano; bene iyo
Rwanda
AM/AP
myigaragambyo : Arrêté
yatejeministériel/
imvururu zagiye Arrêtézikura
présidentiel
uko kugabana
AMR : Association
ubutegetsi byagendaga des Moniteurs
bigerwaho du Rwanda
mu mishyikirano y’Arusha.
AMUR
Buri porotokore : Association des Musulmans
yose yashyirwagaho au Rwanda
umukono yafatwaga
ANT
nk’ikimenyetso : Assemblée
k’itsindwa Nationale de Transition
ry’ubutegetsi, igakurikirwa
n’ubwicanyi. Mu mvururu zabereye
(Transitional Nationali Kigali muri Gicurasi 1992,
Assembly)
abaporisi
APADEC bishe abarwanashyaka batatu
: Association du Parti Démocrate ba PSD.Chrétien
Izo mvururu
zakomereje mu mugi wa Gisenyi (Mukamira, 31 Gicurasi
APR : Armée Patriotique Rwandaise
1992) na Ruhengeri. Abishwe bagera ku bantu 27, abandi
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
benshi barakomereka. Urwitwazo rw’izo mvururu rwari ikibazo
cy’abagombagaRwandais
kuva mu gisirikare. Muri Nyakanga 1992, igihe
APROCOMIN: Association
hari hatangiye imishyikirano desy’Arusha,
Commerçants Indigènes
insoresore za MRND
APROSOMA
zashoje imvururu : Association
za poritiki pour la Promotion
zibasiye abo muri Sociale
MDR denalaPSD
mu bice bya Kigali,MasseGikondo (hapfa abantu 2 n’abandi benshi
barakomereka.
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Démocratie
Mu gihugu hose haturitse ibisasu bya gerenade ziterwa
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
cyanecyane ahantu hahurirwa n’abantu benshi: Gicurasi
1993 ijya guhera, Droitshari de l’Homme
hamaze guterwa mine 34 zaturitse.
AREDETWA : Association pour le Relèvement
114
Amnesty International, Itangazo ryo ku wa 1 Ukuboza 1991
Démocratique des Batwa
486
v
AbarwanyagaACRONYMS
amasezerano AND
y’Arusha na cyanecyane porotokole
ABBREVIATIONS
zajyanaga na ___________________________________
yo zari zimaze gusinywa, ukwezi kose kwa Mbere
1993 kwaranzwe n’umutekano muke wari wibasiye Abatutsi
n’Abahutu
A.A. bo: Archives
muri opozisiyo muri Kibirira no muri komine
Africaines
Rutsiro (Kibuye). Umutekano muke ku Gisenyi wahitanye
A.G. : Assemblée Générale
abantu bagera kuri 350, haba impunzi 4.400 n’inkomere nyinshi.
ABAKI
Imihanda : Alliance des
yarafunzwe ku Bakiga
Gisenyi, Cyangugu, Ruhengeri,
Kigali na Kibungo. AmashyakaBahutu
ABESC : Association des MRND Evoluant
na CDR pour la
yakoresheje
LP\LJDUDJDPE\R Suppression des CastesKDÀ PXUL SHUHIHJLWXUD
LWHPHZH Q·DPDWHJHNR
ACRkubera amasezerano
zose : Associationy’Arusha.
des Cultivateurs du Rwanda
Imyigaragambyo ya MRND
iADP
Kigali muri : Mutarama 1993, yahitanye
Alliance Démocratique desabantu 47 n’abandi
Peuples
benshi
ADR barakomereka. Za gerenade zaturitse mu
: Alliance pour la Démocratie et la gihugu hose.
Inama ya guverinoma yavuze koNationale
Réconciliation ari MRND na CDR byari inyuma
y’ibyo bikorwa by’imvururu zafashe intera idasanzwe kandi
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
zigakwira hose kuva tariki ya 18 Mutarama 1993.
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Inama ya guverinoma Libérationyo kudu itariki
Congo-Zaïre
ya 6 Gashyantare yemeje,
AGOA
hatarimo aba : African
MRND,Growth and Opportunity
ko mitingi z’amashyakaAct zihagarara
$,'6za perefegitura
muri $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
za Gisenyi na Ruhengeri no guhagarika
by’agateganyo
AIMO : Affairesmu
bamwe bayobozi
Indigènes et bari baragize uruhare mu
Main-d’oeuvre
mvururu
AJER
115
. Urugero ni bade
: Association burugumesitiri ba Rutsiro, Giciye,
la Jeunesse Estudiantine
Ramba na Gaseke na bamwe mu bayobozi (nka Lewo Mugesera).
Rwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Kubera imvururu zari zimaze gufata intera, abahagarariye
AM/AP byabo
ibihugu : Arrêté ministériel/
mu Rwanda Arrêtéab’i
(cyanecyane présidentiel
Burayi) n’abagize
AMR
umuryango : Association des
mpuzamahanga Moniteurs
bagejeje du Rwanda
kuri perezida impungenge
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
EDÀWHEDPXVDEDJXNRUDLWDQJD]RU\RNZDPDJDQDXEZLFDQ\LQR
ANT
kugarura : Assemblée
umutekano. Nationalekode
Bamubwiraga Transition
natabikora bazahagarika
inkunga zabo. Perezida ahitamo
(Transitional kutagira
National icyo avuga.
Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
Mu mezi ya Mata/Gicurasi 1993, habaye izindi mvururu
APR : Armée Patriotique Rwandaise
zahungabanije igihugu cyose. Mu mugi wa Kigali, habaye
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
ibikorwa by’urugomo bikozwe n’abasirikare, mini zaraturitse,
Rwandais
za gerenade n’ubwibyi bwitwaje intwaro. Muri Gicurasi 1993,
APROCOMIN: Association
hirya no hino mu gihugu (Gisenyi, des Commerçants Indigènes
Butare, Kigali …) za gerenade
APROSOMA
zaturikiye mu : Association
masoko n’ahandipour lahenshi
Promotion Sociale
abantu de la
bateranira.
Habaye ubwicanyi Massebukomeye muri perefegitura ya Kibuye
(Kabengera,
ARD Kirambo…).
: Alliance pourI Kigali, habaye ibitero de
le Renforcement nkala2 cyangwa
3 bya nijoro (urugero :
Démocratie kuri Stanislas Mbonampeka, Minisitiri
w’Ubutabera mbere yuko ahinduka Hutu power, no kwa Ignace
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Ruhatana warwaniraga uburenganzira bw’ikiremwa muntu mu
muryango utegamiye Droits kuri
de l’Homme
Leta, Kanyarwanda); abateraga ibyo
AREDETWA : Association pour le Relèvement
115
Inama ya guverinoma yo ku wa 9 Gashyantare 1993
Démocratique des Batwa
487
v
bitero bari abasore b’abasirikare.
ACRONYMS Muri Kanama 1993, igisasu
AND ABBREVIATIONS
kinini cyaturikiye mu isoko rya Nyarugenge gihitana abantu
___________________________________
benshi abandi barakomereka.
A.A. : Archives Africaines
Mu wa 1992, ubwicanyi bwibasiye Abatutsi bwabaye muri
A.G.
perefegitura : AssembléeyaGénérale
cyanecyane Kibuye. Muri Komini ya Gishyita
ABAKI : Alliance des Bakiga
.DQDPD DPD]X \·$EDWXWVL \DUDWZLWVZH KDÀ
ABESC
197), insina :n’ibiti
Association desbiratemwa,
by’ikawa Bahutu Evoluant pour la
inka ziricwa izindi
zirashimutwa. Suppression des Castes
Muri Kanama/Nzeri 1993, imvururu nk’izo
zavuzwe
ACR muri: Association
komini Tabades (Gitarama): hakomeretse
Cultivateurs du Rwanda abantu
benshi.
ADP Mu rwego rwo gufatira ku byabereye i
: Alliance Démocratique des Peuples Burundi (urupfu
rwa Perezida M. Ndadaye n’ubwicanyi bwarukurikiye), hari
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
abantu mu Rwanda batangiye guhungabanya umutekano muri
Réconciliation Nationale
Cyangugu (Bugarama) na Kibuye (Rwamatamu), bavuga ko
AEC kwica Abatutsi.
bagiye : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Itangazamakuru rya
Libération LetaCongo-Zaïre
du ryashyizwe mu maboko
ya «guverinoma
AGOA yemewe n’amategeko yo mu
: African Growth and Opportunity Act buhungiro» ngo
ishobore gusobanura uko ibintu bimeze, inake n’inkunga no
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
gushyigikirwa muri diporomasi (ikiganiro cya Minani kuri Radio
AIMO : guhamagarira
Rwanda : Affaires Indigènes
Abahutu et b’i Main-d’oeuvre
Burundi kwica Abatutsi).
AJER y’iryo: Association
Nyuma de lan’ubwicanyi
hirikabutegetsi Jeunesse Estudiantine
bwibasiye Abatutsi
Rwandaise
bwayikurikiye, haje impunzi z’Abarundi (zigera ku 400.000 mu
ALIR
Gushyingo : Armée
1993) mu de Libération
turere du Rwanda
twa Bugesera na Cyangugu. Mu
turere
AM/APtumwe: Arrêté
na tumwe, izo mpunzi
ministériel/ z’Abarundi
Arrêté zaje kugira
présidentiel
uruhare
AMR rukomeye mu bwicanyi na jenoside byo
: Association des Moniteurs du Rwanda mu 1994.
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
Mu mpande nyinshi z’igihugu, imvururu zashozwaga no
ANT : Assemblée Nationale
gupfubirana kw’abashyigikiye de Transition
amashyaka ya poritiki; akenshi
(Transitional National Assembly)
babaga ari abashyigikiye CDR na MRND bateraga abo mu yandi
APADEC Mu
mashyaka. : Association
wa 1992 i du Parti Démocrate
Rwamatamu Chrétien
imvururu zashojwe
APRCDR yibasiye
na : Armée Patriotique
abayoboke Rwandaise
ba PSD, muri superefegitura ya
Rwesero (Cyangugu) hapfubiranye abayoboke
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes ba MDR n’aba
MRND, bene ibyo byanabaye
Rwandais muri perefegitura ya Kibungo
(Sake, Mugesera, Kigarama na Birenga) no muri komine za
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
perefegitura ya Gitarama.
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Masse abanyaporitiki bakomeye : nka Mme A.
Ubwicanyi bwibasiye
Uwiringiyimana
ARD wari Minisitiri
: Alliance w’Uburezi bw’Amashuri
pour le Renforcement de la Mato
n’Ayisumbuye, Démocratie
waje nyuma kuba Minisitiri w’Intebe, watewe
na ba
ARDHO bandi bitwaje za gerenade,
: Association imipanga
Rwandaise pourn’ubuhiri;
la Défense Gapyisi
des
Emmanuel wari perezida wa «Forum pour la Paix et la Démocratie
Droits de l’Homme
)3'ª\DULLÀWHLNLQ\DPDWHNDNLWZD©3DL[HW'pPRFUDWLHªDNDED
AREDETWA
na : Association
Perezida wa pour leyarashwe
MDR/Gikongoro, Relèvement
n’abantu babiri ku
Démocratique des Batwa
488
v
itariki ya 18 Gicurasi
ACRONYMS1993 ;AND
muri ABBREVIATIONS
Kanama 1993, burugumesitiri
F. Rwambuka___________________________________
(Kanzenze) wari waragize uruhare mu bwicanyi
bwo mu Bugesera na we yishwe n’abagizi ba nabi bakomeye.
Mu
A.A.ntangiriro: z’ukwezi
Archiveskwa Mata 1994, iyicwa rya F. Gatabazi
Africaines
ryakurikiwe n’iyicwa rya Bucyana wari umuyobozi wungirije
A.G. : Assemblée Générale
w’Interahamwe. Kuva ubwo umutekano muke watangiye
ABAKI
gusakara : Alliance
hose, des Bakiga
cyanecyane mu murwa mukuru wa Kigali.
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Kubera uwo mutekano
Suppressionmuke
des wakorwaga
Castes n’ubutegetsi bwa
Habyarimana,
ACR guverinoma yageze aho irananirwa.
: Association des Cultivateurs du Rwanda Minisitiri
w’Intebe, Bwana D. Nsengiyaremye, yagerageje kenshi
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
kwamagana ubwo bwicanyi bwaterwaga n’uduco dushingiye
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
ku mashyaka ariko birananirana. Igihugu cyasaga n’ikiyobowe
n’izindi ngufu, Réconciliation Nationale
atari guverinoma. Nta buyobozi bwari bugihari
AEC ni byo byari
kandi : Agglomeration Extra-Coutumières
bigamijwe n’abateraga imvururu116.
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Ibinyamakuru Libération
mpuzamahanga byamaganye
du Congo-Zaïre ihohoterwa
ry’ikiremwamuntu n’umutekano muke. J. Afurika wayoboraga
AGOA : African Growth and Opportunity Act
ikinyamakuru cyasohokaga rimwe mu kwezi, kitwaga Umurava,
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
yabwiye umunyamakuru witwa Fr. Misser ko mu by’ukuri ari
AIMO : Affaireskitwa
mu gatsiko k’abicanyi Indigènes
“réseauetzero”
Main-d’oeuvre
kari gakuriye amakipe
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
NDEXKDULZH\·XEZLFDQ\LHVFDGURQVGHODPRUW<DUH]H6HUDÀQL
Rwabukumba wariRwandaise
muramu wa J. Habyarimana kuba ari we uri
ALIR : Armée
ku isonga y’abo de Libération du Rwanda
bicanyi.
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
Minisitiri w’Intebe na we yabwiye Perezida ko guverinoma
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
LWDJLNRUD NDQGL NR XUXKDUH UXQLQL UXÀWZH Q·,VK\DND U\H117:
AMUR : Association ba
yamuregeye abaminisitiri desMRND
Musulmans au Rwanda
kuba babuza ibyemezo
ANT : Assemblée Nationale
bya guverinoma gushyirwa mu bikorwa no kurengera ba de Transition
burugumesitiri(Transitional
bashinjwa kugira National Assembly)
uruhare mu bwicanyi (i
APADEC
Murambi, Kibuye, : Association
Kibirira…)du Partibakaba
kandi DémocratebatazaChrétien
mu nama za
guverinoma.
APR Minisitiri w’Intebe yanareze
: Armée Patriotique Rwandaise Perezida ubwe kuba
nyirabayazana
APROBAMI w’ibitagenda,
: Association desagira
Partis ati: «Uruhare rwawe mu
Monarchistes
gutuma guverinoma idakora rugaragara ku buryo bubiri: nka
Rwandais
3HUH]LGDXÀWHLQVKLQJDQR\RJXWXPDLQ]HJR]LNRUDQH]DQRNXED
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
NDQGL XUL SHUH]LGD ZD 051' LVK\DND ULÀWH NLPZH F\D NDELUL
APROSOMA : Association kandi
k’imyanya y’abaminisitiri pour la Promotion
ikaba ari yo Sociale de la
ibuza imikorere
myiza y’Inama Masse y’abaminisitiri”118.
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Amashyaka 4Démocratie atavuga rumwe na MRND n’udushyaka
tuyigenderaho,
ARDHO yakoresheje Rwandaise
: Association ikiganiro n’abanyamakuru
pour la Défenseyiyama
des
116 Droitsagenera
Urugero ni mu butumwa de l’Homme
Abanyarwanda, ku wa 28 Nyakanga 1992
Ibaruwa ya Minisitiri w’Intebe
AREDETWA : Association pour
117
kuri Perezida
le wa Repubulika, ku wa 22 Nzeri 1992
Relèvement
118
Ibaruwa ya Minisitiri w’Intebe kuri Perezida wa Repubulika, ku wa 22 Nzeri 1992
Démocratique des Batwa
489
v
“ibikorwa by’iterabwoba
ACRONYMSn’ubwicanyi» . Asubira kuvuga ko
AND ABBREVIATIONS
119
ashyigikiye ___________________________________
imishyikirano ya Arusha kandi yihaniza ARD
(udushyaka dushyigikiye ubutegetsi) kuko ibyo ikora bingana
no «gushyigikira
A.A. ubutegetsi
: Archives bw’igitugu”. Guceceka kwa Minisitiri
Africaines
w’ubutegetsi bw’igihugu (MRND) byafatwaga nko gushyigikira
A.G. : Assemblée Générale
ibibi bikorwa. Ayo mashyaka 4 yakoresheje imyigaragambyo,
ABAKI
tariki ya 15: Alliance des Bakiga
Ugushyingo 1992, yo kwamagana MRND:
ABESC : Association des
yaritabiriwe cyane. Ariko abasoreBahutu Evoluant pour
b’amashyaka la
ashyigikiye
Suppression
Perezida bashojemo des Castes
imvururu zibasiye abarwanashyaka
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
b’ayandi mashyaka.
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
Nyuma y’inama yari yahuje, tariki ya 16 kugeza ku ya 25
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Ugushyingo 1992, intumwa z’amadini n’intumwa z’amashyaka
Réconciliation Nationale
akiri muri guverinoma zasabye ko hakorwa ibishoboka byose
AEC
umutekano muke : Agglomeration
ukarangira mu Extra-Coutumières
gihugu. Ariko nta cyakozwe!
AFDL
Ahubwo umutekano muke wafashe Démocratiques
: Alliance des Forces indi ntera kubera pour la
intwaro
zagiye zikwirakwizwa Libération du Congo-Zaïre
mu baturage. Mu nama yahuje amashyaka
AGOA
13 n’abahagarariye : Africanamadini
Growthmuri and Werurwe
Opportunity 1993,Actumwe mu
myanzuro
$,'6 yafashwe wabaye ko bagomba
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP gushaka abasiviri
bakabaha intwaro
AIMO : Affairesngo Indigènes
barinde igihugu. Byateye impungenge
et Main-d’oeuvre
Leta maze mu nama y’abaminisitiri, guverinoma itegeka
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Minisitiri w’Ingabo “gutahura” intwaro zose zari zaranyanyagijwe
mu baturage (Werurwe Rwandaise 1993). Ariko ntibyubahirijwe; ahubwo
ALIR
ubujura n’ubwicanyi: Armée de bikoreshejwe
Libération du intwaro Rwanda byarushijeho
AM/AP
kwiyongera. : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
Guhohotera
AMUR ikiremwa
: Association muntu desbyari bimaze iminsi
Musulmans au Rwanda mu gihugu
byaje kwemezwa n’anketi yakozwe na Komisiyo mpuzamahanga
ANT : Assemblée Nationale de Transition
yari ihuriwemo n’imiryango iharanira uburenganzira
bw’ikiremwamuntu (Transitional
120 National
. Iyo komisiyo Assembly)
yari yatumiwe n’imiryango
APADEC
y’uburenganzira : Association
bw’ikiremwamuntu du Partimu Démocrate
Rwanda ngo Chrétien
ize gukora
APR
anketi : Armée Patriotique
ku ihohoterwa Rwandaise
ry’ikiremwamuntu mu Rwanda. Iyo
APROBAMI
komisiyo yari :igizwe
Association
n’abantu des
10.Partis Monarchistes
Ni Madamu Alison Des Forges
wari uyiyoboyeRwandaiskandi agahuriza hamwe ibikorwa byayo. MRND
yanze ko ibaho ariko
APROCOMIN: inama y’abaminisitiri
Association des Commerçants irabyemeza. Komisiyo
Indigènes
yageze mu Rwanda ku itariki ya 7 Mutarama 1993. Yasuye
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
perefegitura 5 kuri 11 (Kigari Ngari, Umugi wa Kigali, Gisenyi,
Masse
Ruhengeri na Byumba). Ariko ntiyashoboye gusura no gukora
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
119
Ikiganiro cy’amashyaka menshi n’abanyamakuru ku wa 13 Ugushyingo 1992
Démocratie
120
Komisiyo mpuzamahanga ishinzwe guperereza ku ihohoterwa ryakorewe
ARDHO
ikiremwamuntu kuva : Association Rwandaise
tariki ya 1 Ukwakira pour
1990. Iyo la Défense
komisiyo yari igizwedes
n’aba
bakurikira: Human Droits
Rights Watchde l’Homme
(New York), Fédération internationale des Ligues
des Droits de l’Homme
AREDETWA (Paris), Centre
: Association International
pour des Droits de l’Homme et des
le Relèvement
Peuples (Ouagadougou).
Démocratique des Batwa
490
v
anketi mu buroko, ku ihohoterwa
ACRONYMS ry’abanyamakuru no kureba
AND ABBREVIATIONS
uko imanza zicibwa; ntiyashoboye kujya mu bigo bya gisirikare
___________________________________
n’ahandi hantu hafungirwa abantu (urugero : burigade).
A.A. : Archives Africaines
Komisiyo yabonye imirambo, aho biciye abantu n’ibyobo rusange
A.G. : Assemblée Générale
bahambwemo byinshi aho yasuye mu gihugu. Yemeje ko mu
ABAKI hakomejwe
gihugu : Alliance des bwa
ubugizi Bakiga
nabi, iterabwoba n’ubwicanyi.
Yavuze ko ubwo bwicanyi bwakoreweEvoluant
ABESC : Association des Bahutu Abatutsi pour la
n’Abahutu
batavuga rumwe Suppression
n’ubutegetsi.des
Ku Castes
birebana n’Abatutsi, Komisiyo
ACR
yarangije : Association
itanga umwanzuro deskoCultivateurs
“bakorewe du Rwanda
jenoside nk’uko
amategeko
ADP mpuzamahanga abivuga”. Eric
: Alliance Démocratique desGillet,
Peuplesumwe mu bari
bagize
ADR iyo Komisiyo
: Alliance pour la Démocratie et la ku Batutsi
yavuze ko “kuba harabaye jenoside
ari ukuri”. Yongeraho ati: «Habaye
Réconciliation Nationaleubushake bwo kuzimya
ubwoko bw’Abatutsi»121. Jean Carbonare, na we wari umwe mu
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
bagize iyo Komisiyo na we ni ko yabibonaga. Yahakanaga ko
AFDL :
atari isubiranamo Alliance des Forces
ry’amoko. Démocratiques
Ati ni poritiki pour la
yateguwe. Ubwicanyi
Libération
ntibwapfuye kwizana. du Congo-Zaïre
Habayeho «kumara ubwoko», «jenoside» ni
AGOA kibasiye
«icyaha : African
inyoko Growth
muntu”122 and Opportunity
. Muri ubwo bwicanyi,Act uruhare
$,'6
rwa Perezida, $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ibyegera bye n’umuryango we ntibishidikanywa123.
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
Mu
AJER butegetsi bwo hasi, uruhare
: Association mu
de la bwicanyi Estudiantine
Jeunesse rwagizwe n’abayobozi
barwo (burugumesitiri na ba konseye, nk’uko byabaye i Kibirira
Rwandaise
na Bugesera). Raporo ya Komisiyo mpuzamahanga yerekanye ko
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
abakozi ba Leta ari bo bashozaga imvururu n’iterabwoba, bagateza
AM/AP
umutekano muke : Arrêté
bicaministériel/
bakanafata abagoreArrêté présidentiel
ku ngufu. Abaturage
AMR
bakoreshwaga: Association
icyo interahamwe des Moniteurs du Rwanda bwari
zishate. Ubucamanza
AMUR : Association
EXWDJLNRUD EZDUDKDJD]H des Musulmans
DEDMXML QWD EXPHQ\Lau Rwanda
EDUL EDÀWH NDQGL
ANT
Perezida ni we: Assemblée
wari umukuru Nationale
w’Inamade Transition Perezida
y’ubucamanza).
Habyarimana yagenzuraga
(Transitional inzira zose zanyurwagamo
National Assembly) n’abicanyi.
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
Komisiyo mpuzamahanga yareze ingabo za Leta (ari zo FAR).
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Yerekana muri raporo yayo ihohoterwa ry’ikiremwa muntu
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
ryakozwe n’ingabo za Leta. Yerekanye ko ingabo za Leta
Rwandais
zitubahiriza uburenganzira bw’ikiremwa muntu ku rugamba
APROCOMIN:
nk’uko zitanabigiraga ahatari Commerçants
Association des ku rugamba. IndigènesZahagarikaga
APROSOMA
abaturage nta: Association
mpamvu. Ibigo pour la Promotion
byazo Sociale de
byafungirwagamo la
abantu.
+DÀ DEDQ\XUXUX EDUL EDUDIDVKZH EDJDIXQJZD LQWDPEDUD
Masse
igitangira
ARD barishwe.
: Alliance Abasirikare bafashe abagore
pour le Renforcement de labenshi ku
ngufu. Démocratie
ARDHO
121 : Association Rwandaise
Radio France Internationale, 23 janvier 1993 pour la Défense des
122 Droits de29l’Homme
Radio France Internationale, janvier 1993
Komisiyo mpuzamahanga
AREDETWA : Association pour
123
ishinzwe guperereza ku ihohoterwa ryakorewe ikirem-
le Relèvement
wamuntu kuva tariki ya 1 Ukwakira 1990, Raporo, p.7
Démocratique des Batwa
491
v
Raporo mpuzamahanga
ACRONYMS AND yateye impungenge Umuryango
ABBREVIATIONS
mpuzamahanga (u Bubirigi, u Bufaransa n’Amerika).
___________________________________
Abaterankunga bashakaga guhagarika imfashanyo zabo nk’uko
bari
A.A.babisabwe n’abakozeAfricaines
: Archives iyo Raporo, bagira bati: «Igihe kirageze
ngo ibihugu by’i Burayi bifasha bihindure uburyo bibikora. Igihe
A.G. : Assemblée Générale
cy’ubucuti n’ibihugu bitubahiriza uburenganzira bwa muntu
ABAKI kurangira
kigomba : Alliance desigihe
hakaza Bakiga
cya demokarasi ishyigikiwe na
za guverinoma n’ibihugu by’i Burayi»124. Evoluant pour la
ABESC : Association des Bahutu
Suppression des Castes
ACR
J. : Association
Habyarimana yanenze iyodes Cultivateurs
raporo du Rwanda
avuga ko yibanze ku kibazo
cy’amoko
ADP aho: Alliance
kubona Démocratique
ibibazo by’ihangana biri mu gihugu.
des Peuples
<DYX]H
ADR NR DPDVK\DND \RVH DEXÀWHPR XUXKDUH
: Alliance pour la Démocratie et la NDQGL NR
umwanzuro w’iyo raporo wanditswe
Réconciliation «hutihuti» ukibanda «ku
Nationale
ruhande rumwe».
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL :
Guverinoma yatangaje Alliance des icyo Forces Démocratiques
ivuga kuri iyo raporo, pour ivugalako
ituzuye ku byerekeye Libération du Congo-Zaïre
ibibazo byo kutubahiriza uburenganzira
AGOA
bwa muntu. :Iryo African
tangazo Growth and Opportunity
ryasinywe na Perezida Act
na Minisitiri
$,'6
w’Intebe. $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Ryahanaguraga kandi kuri Perezida n’ibyegera bye
XUXKDUH
AIMO EDUL EDÀWH PX
: Affaires IndigènesNXWXEDKLUL]D XEXUHQJDQ]LUD EZD
et Main-d’oeuvre
muntu
AJER .
125
: Association de la Jeunesse Estudiantine
Rwandaise
FPR yashimiye Komisiyo mpuzamahanga kuba yarerekanye ibibi
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
bikorwa n’ingabo z’u Rwanda n’imitwe yitwara gisirikare ya MRND
AM/AP
na CDR n’amakipe: Arrêté ministériel/
y’ubwicanyi no Arrêté
kudakoraprésidentiel
k’ubucamanza126.
AMR
Komisiyo yanenze : Association
FPR na des yo koMoniteurs du Rwanda bwo
yayimye uburenganzira
AMUR
kwisanzura :mu Association des Musulmans
bice byagenzurwaga au Rwanda
n’Inkotanyi (kureka
ANT
abaperereza :n’abafata
Assemblée Nationale
amafoto). FPRdeyashubije
Transition ko Komisiyo
itasabye kubonana mu mwiherero
(Transitional n’abari barakuwe mu
National Assembly)
byabo
APADEC n’intambara cyangwa abanyururu
: Association du Parti Démocrate Chrétien b’intambara.
Komite Mpuzamahanga ya Croix-Rouge yo yarabikoze kandi
APR : Armée Patriotique Rwandaise
irabyishimira127. Komisiyo ntiyashatse kurara mu gace FPR yari
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
yarafashe, ni cyo gituma hatabonetse igihe gihagije cyo kuganira
na yo. Rwandais
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
124
Ikiganiro perezida wa FIDH yagiranye n’abanyamakuru tariki 15 Werurwe 1993.
Masse
125
biragoye kumva impamvu Minisitiri w’Intebe atagaragaje uruhare rwa perezida
ARD : Alliance
muri iryo hohoterwa. pour
Hari abavuga ko le Renforcement
byari de la na Habya-
mu bwumvikane bagiranye
rimana rwihishwa, maze na
Démocratiewe akazamusubiza ku mwanya wa Minisitiri w’Intebe
w’inzibacyuho.
ARDHO
126
FPR. Icyo FPR :ivuga
Association
kuri raporo yaRwandaise pour la ishinzwe
Komisiyo mpuzamahanga Défense des
guperereza
Droits
ku ihohoterwa ryakorewe de l’Homme
ikiremwa muntu, yakozwe muri Mutarama 1993, Byumba,
10 Mata 1993.
AREDETWA : Association pour le Relèvement
127
Ubuhamya bwo ku wa 23 Kanama 1992
Démocratique des Batwa
492
v
Dukurikije ibyo Komisiyo AND
ACRONYMS yanditse, umutekano muke no
ABBREVIATIONS
guhagarika imishyikirano bigamije kudindiza
___________________________________ amasezerano
E\DWHUZDJDQ·DEDWHJHWVLED/HWDEDULEDÀWHXUXKDUHPXEZLFDQ\L
Muri
A.A. iyo gahunda y’ubwicanyi,
: Archives ubutegetsi bwakoreshaga uburyo
Africaines
bwinshi : imvugo ishishikariza abaturage kwishora mu bikorwa
A.G. : Assemblée Générale
bibi, gushora abantu mu bwicanyi, mu macakubiri no kwanga
ABAKI kudindiza
Abatutsi; : Alliance des Bakiga
ubucamanza, gukuraho ibihano; kwimakaza
ABESC : Association des
umuco wo kudahana abicanyi; kuremaBahutu Evoluant pour imitwe
no koshya la
Suppression
y’abicanyi bitwaje des bitemewe
intwaro kandi Castes n’amategeko . 128
ACR : Association
ane yo muri opozisiyo des Cultivateurs
na bo bamaganye du Rwanda
uko kongera gutera kwa
FPR. Impamvu
ADP zabiteyeDémocratique
: Alliance bazishyiraga kuri FPR cyangwa kuri
des Peuples
Perezida
ADR J. Habyarimana wadindizaga imishyikirano,
: Alliance pour la Démocratie et la ubundi
bakazishyira haba kuri MRND,
Réconciliation haba kuri CDR. Basabaga ko
Nationale
FPR isubira mu birindiro byayo. Amashyaka ya poritiki yatinye
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
ko FPR yafata umurwa mukuru. Minisitiri w’Ingabo yavugaga ko
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
)35LWDULLÀWHLPSDPYX]RJXWHUDNXNRLE\R\DUL\DVDE\HE\RVH
Libération
byariho bishyirwa du Congo-Zaïre
mu bikorwa na guverinoma.
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6
Amahanga na$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
GOMN bavuze ko FPR yarenze ku masezerano,
ariko
AIMO bakemeza ko nta Indigènes
: Affaires mutekano wari mu gihugu. Basabye ko
et Main-d’oeuvre
FPR ihagarika
AJER intambara, de
: Association igasubira
la Jeunesse mu Estudiantine
birindiro byayo bya
mbere.
Rwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Mu itangazo yashyize ahagaragara tariki ya 21 Gashyantare,
AM/AP
FPR yavuze ko : Arrêté ministériel/
ihagaritse intambara Arrêté
ku présidentiel
ruhande rwayo ako
AMR
kanya kandi : ko Association des Moniteurs
yiteguye guhita isubira mu du Rwanda
birindiro byayo
AMUR
ngo imishyikirano : Association
ishobore des Musulmans
gukomeza. au Rwanda
Ariko isaba ko n’ingabo
ANT
za FAR ziguma : Assemblée
ku birindiro Nationale de Transition
byazo bishya, hagati yazo na APR
hakaba ingabo (Transitional
(GOMN) zigenzura ako gace
National kazitandukanya.
Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
FPR yasobanuraga ikemezo cyayo ivuga ko yari yageze ku ntego
APR : Armée Patriotique Rwandaise
zayo: ubutegetsi bwari buhakuye isomo. Nta wahakana ariko ko
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
na yo hari abayokeje igitutu bavuye hirya no hino: Umuryango
w’Ubumwe bw’Afurika Rwandais wakoresheje inama y’Abaminisitiri
APROCOMIN:
b’Ububanyi n’amahanga Association desnama
bari Commerçants
Addis-Abeba Indigènes
usaba ko
APROSOMA
intambara yahita : Association
ihagarara,pour la Promotion
mu mishyikirano Socialeigatangira
ikongera de la
NDQGL LELKXJX E\·LELKDQJDQJH NX LVL ELJDNXULNLUDQLUD KDÀ
Masse
ibibazo
ARD by’u Rwanda.
: Alliance Ni pour
muri urwo rwego, Minisitiri
le Renforcement w’Ububanyi
de la
n’Amahanga w’u Bubirigi
Démocratie yamaganye iyubura ry’imirwano: asaba
FPR gusubira ku murongo w’aho yahoze mbere y’iyo mirwano
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
mishya ariko anamagana uruhare rw’ubutegetsi bwa Perezida
Droits de l’Homme
AREDETWA : Association pour le Relèvement
132
Itangazo rusange, tariki ya 13 Gashyantare 1993
Démocratique des Batwa
495
v
J. Habyarimana mu iyuburwa
ACRONYMS ANDry’iyo mirwano»133. Leta Zunze
ABBREVIATIONS
Ubumwe z’Amerika na zo zamaganye iyubura ry’intambara,
___________________________________
]LVDEDNRLQWDPEDUD\DKDJDUDUD8%XIDUDQVDEZREZDULEXÀWH
impungenge
A.A. ko FPR yatsinda
: Archives intambara kuko ingufu zo muri
Africaines
aka karere zari kuba zihindaguritse: Abatutsi baba bagiye ku
A.G. : Assemblée Générale
butegetsi mu Rwanda no mu Burundi, nk’uko umuvugizi wa
ABAKI
guverinoma : Alliance
y’u Bufarnsades Bakiga 134.
yabyivugiye
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
FPR yemeye gusubira Suppressioninyumades Castes
ariko ivuga ko bigomba kuba mu
ACR butatu:: Association des Cultivateurs du Rwanda
buryo
ADP a) Ingabo:z’u Rwanda
Alliance zigomba kuguma
Démocratique des aho ziri ;
Peuples
ADR b) FPR igomba kugira uburenganzira
: Alliance pour la Démocratie et la bwo gukorera poritiki
aho hantu hashya hari habohojwe
Réconciliation Nationale (ibi ariko ntibyemewe
mu masezerano yabaye hanyuma i Kinihira);
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
c) Uburyo bwo kuyobora inzego zo hasi (aho FPR yariri)
AFDL bugahinduka : Alliance
135
. des Forces Démocratiques pour la
Ikemezo cyo gusubira Libération mudu Congo-Zaïre
birindiro cyatangaje abantu benshi
AGOA
ndetse n’inshuti : African
za FPR. Growth and Opportunity Act
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Ingaruka
AIMO ya mbere y’igitero
: Affaires cya APRetcyo
Indigènes muri Gashyantare 1993
Main-d’oeuvre
nuko ingabo : za
AJER FAR zitashoboye
Association kugihagarika.
de la Jeunesse Inshuti zabo
Estudiantine
zagombye kubatabara. U Bufaransa bwohereje abasirikare 150
Rwandaise
(biyongereye ku bari bahari) kubuza ingabo za FAR kuneshwa
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
burundu. Icyo gitero kandi cyateye ingorane zikomeye zajyanye
AM/AP : Arrêté ministériel/
n’ibirebana n’ikiremwa muntu. Umuntu Arrêté rero
présidentiel
yakwibaza niba
AMR : Association
FPR yari yaratekereje des Moniteurs
ku ngaruka n’uburemeredu Rwanda
bw’icyo gitero,
AMUR
kuko abakuwe : Association
mu byabo des Musulmans
n’intambara icyo au
giheRwanda
bari benshi
ANT
kandi bagahunga : Assemblée
basatiraNationale
amarembodeyaTransition
Kigali (i Nyacyonga).
,]R PSXQ]L ]DJHUDJD KDÀ \DNational
(Transitional PLUL\RQL XJHUHUDQ\LMH
Assembly) Q·LELKXPEL
200
APADEC byo mu kwezi kwa 8/1992). Kuzitunga
: Association du Parti Démocrate byasabaga miriyari
Chrétien
1.7frw y’amanyarwanda buri kwezi (atangwa n’abaterankunga
APR : Armée Patriotique Rwandaise
bo hanze n’imiryango itegamiye kuri Leta (ONG). Igice cy’ayo
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
mafaranga kibwe n’abategetsi b’igihugu n’abakozi ba Leta. Mu
nkambi z’impunzi Rwandais
hari ubuzima butoroshye: ibiribwa byari bike,
APROCOMIN: Association
abantu bagerekeranye, hari ubwicanyi des Commerçants
n’indwaraIndigènes
zicaga abantu
APROSOMA
benshi, n’ibindi. : Association pour la Promotion Sociale de la
Masse
Hari
ARD abasesengura maze
: Alliance bakavuga
pour ko icyo gitero
le Renforcement k’intambara
de la
cya FPR cyayambuye Démocratie urukundo abanyaporitiki bamwe bo
PX PDVK\DND DWDYXJD UXPZH QD /HWD EDUL ED\LÀWL\H NXNR
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
133 Droits
Claes W., in V.O.A., févrierde l’Homme
1993
Reuters, 11 Gashyanatre 1993.
AREDETWA : Association pour le Relèvement
134
135
Ikiganiro n’umusirikare mukuru wa APR, 12 Ukwakira 2002
Démocratique des Batwa
496
v
babonyemo ko ishaka gufata
ACRONYMS ANDubutegetsi ku ngufu136. Ahubwo
ABBREVIATIONS
bigaragara ko ___________________________________
kiriya gitero cyo ku itariki ya 8 Gashyantare cyateye
ubwoba abanyaporitiki bose kuko bwari ubwa mbere bumva
bari
A.A. mu makuba bo ubwabo.
: Archives Ntibari bazi ko FPR yashoboraga
Africaines
gutsinda. Icyo gitero kerekanye ko bishoboka. Ni cyo cyatumye
A.G. : Assemblée Générale
abo banyaporitiki ndetse n’imiryango itegamiye kuri Leta bagira
ABAKI cyane
ubwoba : Alliance
batangirades Bakiga
kuvuga ko igihugu gishobora kugwa
ABESC : Association des Bahutu
mu maboko y’ubutegetsi bw’igitugu kurusha Evoluant pourkimeze
uko cyari la
Suppression des Castes
mu myaka 20 ishize.
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
Hatangiye
ADP kuva ubwo amagambo
: Alliance Démocratique yo kwamagana
des Peuples FPR ko ngo
yakoze
ADR ibikorwa «bitubahiriza uburenganzira
: Alliance pour la Démocratie et la bwa muntu» igihe
yateraga. FPR isubiza ko, koko Nationale
Réconciliation hapfuye abantu ariko nta bantu
bishwe na yo ku bushake kandi batarwana; ko abapfuye ari
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
abo mu mitwe yitwara gisirikare ba MRND na CDR bitabiriye
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
XUXJDPEDEDÀWHLQWZDURPD]HEDNDUXJZDPR
Libération du Congo-Zaïre
AGOA haje :kuba
Nyuma African Growth and
imishyikirano Opportunity
hagati Act yari mu
y’amashyaka
$,'6
butegetsi bw’u$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Rwanda na FPR. Yabereye i Bujumbura ku
itariki
AIMO ya 25 Gashyantare 1993, ariko
: Affaires Indigènes MRND ntiyayitabira137. Iyi
et Main-d’oeuvre
mishyikirano :yabaye
AJER mberedey’iyabereye
Association la Jeunesse i Dar-es-Salaam
Estudiantine hagati
ya Minisitiri w’Intebe w’u Rwanda na FPR. Amashyaka yasanze
Rwandaise
abona kimwe mu kwamagana «poritiki y’ivangura ry’amoko,
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
ry’uturere, uburwanyi no gutegekesha igitugu bya Habyarimana,
AM/AP
bya MRND :n’ibyegera Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
byayo». Amashyaka yasanze kandi
AMR
guverinoma ya : Association
Nsengiyaremye des Moniteurs du Rwanda
nta cyo igikora (imishyikirano
AMUR
itagenda, ubuyobozi: Association des Musulmans
bw’ibanze butavugururwa, au Rwanda
kudashobora
ANT
kugarura umutekano : Assemblée Nationale
no kuba de Transition
guverinoma nta cyo igikora na
busa). Ni Perezida n’ishyaka National
(Transitional rye bari ku isonga ry’«iterabwoba
Assembly)
ritegurwa»
APADEC mu turere twa Bugesera, Ruhengeri,
: Association du Parti Démocrate Chrétien Gisenyi na
Kibuye; iryo terabwoba “ryahindutse jenoside nyayo...akaba ari
APR : Armée Patriotique Rwandaise
igikorwa kitubahiriza amazezerano yo guhagarika imirwano...Mu
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
by’ukuri, FPR yubuye imirwano igira ngo ihagarike ubwicanyi
ariko igwa na yo Rwandais
mu mutego wo kutubahiriza amasezerano yo
APROCOMIN: Association
guhagarika intambara». Iyo mishyikirano des CommerçantsyasabagaIndigènes
ko imirwano
APROSOMA
ihagarara ku: Association
rugamba; ingabo pour la Promotion zigasubira
z’amahanga Sociale de la
iwazo
]LJDVLPEXUZD Masse Q·L]D 28$ QD 218 ]LGDÀWH DKR ]LERJDPL\H
gusubira
ARD byihutirwa mu pour
: Alliance mishyikirano ; gusubiza de
le Renforcement iwabo
la abakuwe
mu byabo n’intambara Démocratie no gufatira ibihano abayobozi bagize
uruhare mu bwicanyi . 138
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
136 Droits
Prunier G. kuri RFI, de l’Homme
Nyakanga 1993
AREDETWA : Association1993
137
Itangazo rya nyuma, 2 Werurwe pour le Relèvement
138
Itangazo rya nyuma, 2 Werurwe 1993
Démocratique des Batwa
497
v
HakwibutswaACRONYMS
ko Bwana Debarge, Minisitiri w’u Bufaransa wari
AND ABBREVIATIONS
XVKLQ]ZH LPXEDQR Q·DPDKDQJD \DUL KDÀ DKR PX ´EXWXPZD
___________________________________
bw’amahoro”. Ku itariki ya 1 Werurwe yabonanye na Minisitiri
w’Intebe
A.A. na :Perezida
Archiveswa Repubulika. Nyuma y’igitero cya
Africaines
FPR, bavuga ko ari we watumye amashyaka yo muri opozisiyo
A.G. : Assemblée Générale
ashwana, n’uruhare rw’Abafaransa muri poritiki y’u Rwanda.
ABAKI
Ni : Alliance
we wasabye des Bakiga
amashyaka kuvuga rumwe na Perezida wa
ABESC : Association des Bahutu
Repubulika no kurwanya FPR ashyize Evoluant
hamwe. Nahopour la
abayobozi
Suppression
b’amadini bagiye i Bujumburades Castes na FPR ngo barebere
kubonana
ACR ukuntu
hamwe : Association des
imishyikirano Cultivateurs du Rwanda
yasubukurwa.
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
Imishyikirano
ADR yatangiyepour
: Alliance nezala ku itariki ya et22
Démocratie la Gashyantare
nyuma y’aho Minisitiri w’Intebe
Réconciliation yemereye iby’ingenzi mu byo
Nationale
FPR isaba. Ariko Perezida wa Repubulika n’ishyaka rye MRND
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
ntibabikozwaga: baje kubyemera ku gahato. CDR yo yakomeje
AFDL :
kwanga ko hongera Alliance
kubadesimishyikirano
Forces Démocratiques
na FPR. Nipour la
Minisitiri
w’Intebe ubwe Libération du Congo-Zaïre
wayoboye intumwa z’u Rwanda mu mishyikirano
AGOA
y’Arusha. : African
Ikibazo cyajeGrowth and Opportunity
kurangizwa Act
n’umukono washyizwe ku
$,'6
masezerano $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
y’i Dar-es-salam (yo ku wa 7 Werurwe 1993) hagati
ya
AIMOMinisitiri : AffairesD.
w’intebe Nsengiyaremye
Indigènes na Perezida wa FPR.
et Main-d’oeuvre
Ayo
AJER masezerano yategekaga
: Association de guhagarika
la Jeunesse intambara,
Estudiantine gusubira
mu birindiro byayo by’ingabo za FPR bya mbere y’itariki ya 8
Rwandaise
Gashyantare 1993, gusubira mu mishyikirano (tariki ya 15
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Werurwe) no gusubiza iwabo ingabo z’amahanga (igice k’ibanga
AM/AP
cy’Amasezerano) : Arrêté ministériel/
zigasimbuzwa izaArrêté
GOMN.présidentiel
CDR yanze ayo
AMR
masezerano, :yivana
Association des Moniteurs
mu ihuriro du Rwanda
ARD (ku itariki ya 27/3/893)
AMUR
ivuga ko kubwayo: Association des Musulmans
MRND yagambanye yemera koauayo
Rwanda
masezerano
ANT
adasubirwamo. : Assemblée Nationale de Transition
(Transitional National Assembly)
APR
APADECyasubiye: Association
mu birindiro dubyayo
PartikuDémocrate
itariki ya 20/3/93
Chrétienisiga
hagati yayo n’ingabo za FAR umwanya utabarizwamo ibikorwa
APR : Armée Patriotique Rwandaise
bya gisirikare (DMZ) abaturage bari barahunze kubera intambara.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Mu mishyikirano ya Arusha, hemejwe ko abaturage basubira mu
byabo (DMZ) (muriRwandais
Mata 1993). Mu by’ukuri, ibiganiro byerekeye
APROCOMIN: Association
iki kibazo byabereye i Kinihira des Commerçants
tariki ya 10 GicurasiIndigènes
biyobowe na
APROSOMA
GOMN : Association
hari n’indorerezi (bapour la Promotion
ambasaderi bamwe, Sociale de la
abahagarariye
amashami ya ONU, Massena bamwe mu bahagarariye ibihugu byabo
byo
ARD muri aka karere ). Ibi
: Alliance biganiro
pour byibanze cyane
le Renforcement de ku
la birebana
n’ubuyobozi n’umutekano.
Démocratie
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Mu masezerano y’i Kinihira yashyizweho umukono ku itariki
ya 30 Gicurasi,Droits de l’Homme
umutekano mu gace katarangwamo ibikorwa
bya gisirikare washinzwe GOMN.le Naho
AREDETWA : Association pour Relèvement
ubuyobozi bw’ibanze
Démocratique des Batwa
498
v
bugakorwa n’abakuru
ACRONYMS ba serire,
ANDnaABBREVIATIONS
segiteri, ba burugumesitiri na
ba superefe. Abakuru ba serire na segiteri batorwaga n’abaturage
___________________________________
ku buryo butaziguye. Abo batowe baragarukaga bakaba ari bo
batora
A.A. ba burugumesitiri (ariko bo badashobora kwitoresha).
: Archives Africaines
Ba superefe ba Kinihira (komini 11 kuri 17 za perefegitura ya
A.G. : Assemblée Générale
Byumba) na Kirambo (igice cya 2 cya komini zigize Ruhengeri)
ABAKI
bashyirwagaho : Alliance des Bakiga
na guverinoma ifatanije na FPR. Bategekwaga
ABESC : Association des Bahutu
na Minisitiri w’Ubutegetsi bw’igihugu. Evoluant
Ni we pourraporo,
bagezagaho la
Suppression des Castes
si kuri ba perefe.
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
Abakuwe
ADP mu :byabo n’intambara
Alliance bagombaga
Démocratique gusubira mu byabo
des Peuples
nyuma
ADR y’ukwezi
: Alliance pour la Démocratie et la umukono.
kumwe amasezerano ashyizweho
Abantu bagera Réconciliation
kuri 650.000 bari bategerejwe ngo basubire muri
Nationale
ako karere katarangwamo ibikorwa bya gisirikare (DMZ). Muri
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
buri superefegitura, komisiyo igizwe n’abantu 20 (10 boherejwe
na guverinoma,Alliance
AFDL : des Forces
10 bahagarariye FPR)Démocratiques pour la139.
yari ishinzwe kubatuza
Umuyobozi mukuru Libération du Congo-Zaïre
w’iyo komisiyo yari uhagarariye guverinoma
AGOA
(L. Ngirabanzi), : African Growthvisi
umwungirije and Opportunity
perezida (BarindaActSylvestre)
$,'6
n’umunyamabanga $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
mukuru (Semajara Paul) baturukaga muri
FPR.
AIMO Mu bibazo iyo
: Affaires komisiyo
Indigènesyahuye na byo, harimo: ubunini
et Main-d’oeuvre
bw’ako karere,
AJER imodoka zode
: Association kubatwara
la Jeunesse (hari imodoka imwe) no
Estudiantine
kubura ibibafasha kubaho i Kinihira. Komisiyo yatangiye gukora
Rwandaise
akazi kayo ku itariki ya 23 Kamena 1993, ariko mu gace ka
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
perefegitura ya Byumba gusa 140.
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR
Imbonerahamwe : Association des Moniteurs
ya 17: Perefegitura, du Rwanda
Komini na Segiteri
AMUR
by’ahatarangwa : Association
ibikorwades byaMusulmans
gisirikare byariau Rwanda
ibi:
ANT : Assemblée
Komini zo Nationale de
DMZ/ Transition
DMZ/
Perefegitura Segiteri RGF RPF
(Transitional
muri DMZ National FARAssembly)
RPF
APADEC
Byumba : 8Association
kuri 17 du 76
Parti Démocrate
11 2 Chrétien
19 11
APR
Ruhengeri
: 10
Armée Patriotique
kuri 16 111
Rwandaise
13 5 47 10
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Rwandais ibikorwa bya gisirikare
DMZ: Agace katarangwamo
APROCOMIN:
RGF: Association
Agace kagenzurwa des Commerçants
n’ingabo za guverinoma Indigènes
FAR
APROSOMA
RPF: : Association
Agace kagenzurwa pour la
n’ingabo zaPromotion
FPR Sociale de la
DMZ/RGF; DMZ/RPF: Masse segiteri zikirimo igice kimwe ingabo za
Leta
ARD cyangwa iza FPR pour le Renforcement de la
: Alliance
Démocratie
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
139
Yiswe“ KomisiyoDroits
ishinzwede l’Homme
ibibazo by’abasubira mu byabo, gutegura no kuyobora
amatora mu karere ka Kinihira” (CRE-Kinihira)
AREDETWA : Association pour le Relèvement
140
Idem
Démocratique des Batwa
499
v
Iminsi mike nyuma y’amasezerano
ACRONYMS ya Kinihira, 80% y’abavanywe
AND ABBREVIATIONS
mu byabo muri perefegitura ya Byumba bari barabisubiyemo.
___________________________________
Ariko abakozi ba guverinoma ntibasibaga guca intege abashaka
gusubira
A.A. mu :gace FPR yagenzuraga.
Archives Africaines
A.G. perefegitura
Muri : Assemblée Générale
ya Byumba habaye amatora yari yateguwe
ABAKI : Alliance des Bakiga
n’inama nyinshi za komisiyo ibishinzwe, yabaye mu mahoro.
ABESC
Ariko amatora: Association
yabereye muri desza
Bahutu
komineEvoluant
zimwe zapour la
Ruhengeri
cyanecyane muSuppression
Kinigi, Kidahodes Castes
na Nkumba zabayemo imvururu
nyinshi.
ACR Minisitiri w’Ubutegetsi
: Association desbw’Igihugu yahagaritse
Cultivateurs amatora
du Rwanda
(Ugushyingo
ADP 1993) muri ayo makomini bitewe
: Alliance Démocratique des Peuples n’imvururu
y’abashyigikiye MRND n’abari ku ruhande rwa FPR.
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation
No mu gace katakorerwaho Nationale
imirimo ya gisirikiri na ko habaye
AEC
imidugararo. :Mu
Agglomeration
ijoro ryo ku wa Extra-Coutumières
17 na 18 Ugushyingo hishwe
AFDL benshi
abantu : Alliance
muri za deskomini
ForcesKidaho,
Démocratiques pour lana
Keru, Nkumba
Nyamutera. Guverinoma
Libérationyavuze ko hapfuye abantu 40 n’abandi
du Congo-Zaïre
benshi
AGOA barakomereka.
: African Growth and Opportunity Act
$,'6iperereza
Ariko $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
rya Dallaire wari uhagarariye MINUAR ryatangaje
AIMO
ko : Affaires
abantu bapfuye bari Indigènes et Main-d’oeuvre
21 gusa. Minisitiri w’Ingabo n’abapadiri
AJER
ba diyosezi ya: Association
Ruhengeri de la Jeunesse
(bari barikubiye Estudiantine
mu ishyirahamwe
Fratres in unum) Rwandaise
bageretse ubwo bwicanyi kuri FPR. P. Kagame
yarabibeshyuje
ALIR ubwo yavugiraga
: Armée de Libérationkuridu
radiyo BBC ko ingabo ze
Rwanda
zitigeze
AM/AP zigaba igitero kuri utwo turere.
: Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
Yaketse ahubwo ko ari ingabo za Leta zabikoze, asaba ko ONU yakora
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
iperereza. Muri raporo yayo, MINUAR ntiyashoboye kumenya niba
ANT : Assemblée
ari ingabo za FAR cyangwa iza Nationale
FPR zaba de
ziriTransition
ku isonga ry’ubwicanyi
(Transitional National Assembly)
bwo ku wa 17-18 Ugushyingo 1993 kuko ako gace byabereyemo
APADEC
karimo intwaro: Association du Parti Démocrate
nyinshi zari zaratanzwe na guverinomaChrétien
ya MRND.
APR
Ubundi : Armée
bwicanyi Patriotique
bwavuzwe Rwandaise
mu Mutara (Ugushyingo 1993) no
muri superefegitura Kinihira (Werurwe 1994).
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Rwandais
5.2.8. Kudindiza amasezerano y’Arusha
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA : Association
Guhanganisha amashyaka pourbyabaye
la Promotion
bimweSociale
mu dentwaro
la
Masse
zakoreshejwe n’ubutegetsi ngo budindize inzira y’amasezerano
ARD
y’Arusha : Alliance
byakozwe pour le Renforcement
n’ubutegetsi bushyira imberedeuburyo
la bwose
bushingiye ku Démocratie
moko, buhuriza hamwe abaturage bukoresheje
imvugo
ARDHO ziyama umwanzi Rwandaise
: Association wa “gahutu”. pourByabaye ngombwa
la Défense des
ko Guverinoma ya Nsengiyaremye
Droits de l’Homme yagombaga gusimburwa
yongezwa amezi 3, nyuma yuko Nsengiyaremye amaze gucudika
AREDETWA : Association pour le Relèvement
na perezida J. Habyarimana.
Démocratique des Batwa
500
v
Kugira ngo hageho MinisitiriAND
ACRONYMS w’Intebe w’agateganyo, amashyaka
ABBREVIATIONS
MRND, MDR,___________________________________
PSD na PL yumvikanye ko atangwa n’ishyaka
rya MDR, agashyikirizwa inama y’abaminisitiri, yamwemera,
izina
A.A. rye rikoherezwa Arusha
: Archives (ingingo 51 y’Arusha). Inama ya
Africaines
guverinoma yo ku wa 22 Kamena 1993 yasuzumye kandidatire
A.G. : Assemblée Générale
ya D. Nsengiyaremye nka Minisitiri w’Intebe w’agateganyo.
ABAKI “uwo mukandida
Isanga : Alliance des Bakigakwemerwa”. Kuva icyo gihe
adakwiye
ABESC urwikekwe
hatangira : Association des Bahutu Evoluant
mu banyaporitiki: amashyakapour la
atavuga
rumwe na LetaSuppression
atangira gukekades Castes
ko D. Nsengiyaremye ashaka
ACR
gukomeza : Association
kuba Minisitiri des Cultivateurs
w’Intebe du Rwanda
ku “buryo bw’amayeri”.
Kandi
ADP koko Nsengiyaremye yari yoherejedes
: Alliance Démocratique kandidatire
Peuples ye Arusha
atayinyujije
ADR muri guverinoma.
: Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
Inama ya guverinoma yemeye kandidatire ya Twagiramungu
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
nka Minisitiri w’Intebe w’inzibacyuho, n’Agatha Uwiringiyimana
nka Minisitiri Alliance
AFDL : w’Intebe des
wariForces Démocratiques
ushinzwe pournshya
gutegura inzego la
za Leta. Bombi, Libération du Congo-Zaïre
n’abaminisitiri ba MDR bemeye kujya muri
AGOA
guverinoma : Africany’ishyaka
kongere Growth ryabo
and Opportunity
iribirukanamoActmu nama
$,'6
idasanzwe $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
yabereye ku Kabusunzu. Nubwo D. Nsengiyaremye
yari
AIMO yiyegereje
: Affaires Indigènes uyu
J. Habyarimana, we yahisemo kujya ku
et Main-d’oeuvre
ruhande
AJER rwa :Twagiramungu-Uwilingiyimana.
Association de la Jeunesse Estudiantine
Rwandaise
Kandidatire ya F. Twagiramungu nka Minisitiri w’Intebe wa
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
guverinoma y’inzibacyuho yemewe muri Nyakanga 1993, mu
AM/AP
gihe : Arrêté
k’imishyikirano yaministériel/ Arrêté
Kinihira iyobowe présidentiel
na Minisitiri w’Ububanyi
AMR
n’amahanga : Association
wa Tanzaniya.des Moniteurs duiyo
Abakurikiranaga Rwanda
mishyikirano
AMUR
babonaga : Association
amahoro des Musulmans
bayakozaho au Rwanda
imitwe y’intoki: bavugaga ko
ANT
“bigaragara : Assemblée
neza Nationale
ko amahoro de Transition
agiye kuboneka”.
(Transitional National Assembly)
Perezida
APADECJ. Habyarimana yabwiye
: Association abahagarariye
du Parti Démocrate ibihugu
Chrétienbyabo
mu Rwanda ko yiteguye gushyira umukono ku masezerano.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Amatariki 2 yari yaratoranijwe: iya 19 n’iya 24 Kamena
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
1993. Hanyuma ariko aya matariki yagiye asubikwa kubera
ko hari ingingoRwandais
zimwe perezida n’ishyaka CDR batashakaga
APROCOMIN: Association
by’umwihariko ingingo ya 11 des Commerçants
yavugaga Indigènes
ko Perezida ashobora
APROSOMA
kujyanwa mu: Association pour la Promotion
rukiko aramutse Sociale de
yishe Itegeko la
nshinga.
Amasezerano Masse
y’Arusha yashyizweho umukono tariki ya 4
Kamena
ARD 1993, imbere ya
: Alliance ba le
pour perezida b’ibihugudebyo
Renforcement la muri aka
karere. Ishyaka rya CDR
Démocratie na MDR/Parmehutu ntibyohereje
abayahagarariye Arusha.
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Droits de l’Homme
AREDETWA : Association pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
501
v
Ishyirwaho umukono
ACRONYMS ry’Amasezerano ya Arusha ryakiranywe
AND ABBREVIATIONS
ibyishimo byinshi n’abavanywe mu byabo n’intambara, imiryango
___________________________________
itegamiye kuri Leta na menshi mu mashyaka yemewe. Yashyize
umukono
A.A. ku masezerano agenga imyitwarire,uretse MRND, CDR
: Archives Africaines
na
A.G.MDR- Parmehutu byari byaranze na mbere imishyikirano.
: Assemblée Générale
Abantu benshi babonaga ayo masezerano ari igikorwa
ABAKI : Alliance des Bakiga
cy’ubwiyunge n’impamvu y’ikizere. Umunsi utazibagirana,
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
umunsi wo gusezerera ibitekerezo bishaje, umunsi wo kwishima
Suppression des Castes
kw’Abanyarwanda bazatangira kubana mu bumwe n’amahoro”,
ACR : Association
ni ko umunyamakuru des Cultivateurs
wa Radiyo du Rwanda
Rwanda yavugaga 141
.
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ADR umupadiri
Hari : Alliance
watanzepour la Démocratie
igitekerezo ko hakwiye et lakujya habaho
buri mwaka Réconciliation
umunsi mukuru Nationale
wo kwibuka uwo munsi
AEC
utazibagirana, : Agglomeration
ukitwa “UmunsiExtra-Coutumières
mukuru wo kwibuka ivanwaho
ryo
AFDLkwihorera” . Minisitiri
: Alliance
142
des Forces w’Intebe yasabye pour
Démocratiques abaturage
la
kwishimira uwo munsi warangije
Libération du Congo-Zaïre intambara n’ibibi byayo.
Radio
AGOA Rwanda na yo yakoresheje
: African Growth and Opportunityibiganiro byavugaga
Act ibice
bitandukanye
$,'6 by’amasezerano ya Arusha.
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
Igihe cyari cyarateganyijwe ngo habe hagiyeho inzego nshya
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
z’inzibacyuho cyari iminsi wa 37 nyuma y’ishyirwaho umukono
ry’amasezerano. Rwandaise
Ariko icyo gihe nticyubahirijwe kubera impamvu
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Q\LQVKL.XYDWDULNL\D1]HULLJLKXJXNLQML\HPXELKHELGDÀWH
AM/APnshinga
Itegko : Arrêté ministériel/
kigenderaho maze Arrêté présidentiel
abarwanyaga amasezerano
AMR
babyuririraho : Association
ngo bayabuze desgushyirwa
Moniteursmu du Rwanda
bikorwa. Kuva
AMUR amasezerano,
basinya : Association des Musulmans
guverinoma yari isigayeau Rwanda
ikora ibyihutirwa
ANT 143. Guverinoma
gusa : Assemblée ntiyongera
Nationale kugira icyo ishobora gukora
de Transition
ndetse irutwa (Transitional
n’iyo yarisimbuyeNational kubera umutekano muke
Assembly)
waterwaga
APADEC n’uruhande rwa Habyarimana
: Association du Parti Démocrate rwari rwiyemeje
Chrétien
kuburizamo
APR ayo
: Arméemasezerano.
Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Ikibazo cya mbere cyavutse cyabaye kutazira igihe by’ingabo
Rwandais
za Loni zari zitegerejwe kuba zaraje ku itariki ya 31 Ukwakira.
APROCOMIN:
Intumwa Association des
za guverinoma hamwe Commerçants
n’iza FPR Indigènes
zazengurutse
APROSOMA
ibihugu by’i :Burayi,
Association
zijya pour
murilaLoniPromotion
zisaba Sociale
ibihugu, deinzego
la
mpuza-mahanga Massen’ibihugu bikomeye kumva akamaro ko
ARD
“kwihutisha : uburyo
Alliance ingabo
pour le z’Umuryango
Renforcement mpuzamahanga
de la
Démocratie
141
“Umunsi utazibagirana, wo gusezerera burundu ibitekerezo bishaje, ni umunsi w’ishe-
ARDHO : Association
ma ry’Abanyarwanda bagiye kubana mu Rwandaise pour(3la
bumwe n’amahoro” Défense
Kanama 1993) des
142
“isabukuru yitwaDroits dewol’Homme
iy’umunsi guca inzigo” (padiri G. Mudashimwa)
Kavaruganda J., Perezida
AREDETWA : Association pour
143
w’Urukiko Rushinzwe kubahiriza Itegeko nshinga kuri
le Relèvement
Minisitiri w’Intebe, 30 Nzeri 1993
Démocratique des Batwa
502
v
]LGDÀWH DKR ]LERJDPL\H
ACRONYMS ]DM\D
AND PX P\DQ\D PEHUH \XNR LQ]HJR
ABBREVIATIONS
shya z’inzibacyuho zijyaho” .
144
___________________________________
Mu
A.A. kwezi kwa Nzeri, Jenerari
: Archives AfricainesDallaire yavuze muri raporo
yanditse ko ibya ngomba byose bihari ngo ingabo za Loni zize.
A.G. : Assemblée Générale
Inama y’umutekano ku isi ibyemeza tariki ya 5 Ukwakira mu
ABAKI : Alliance des Bakiga
kemezo cyayo no 872 cyo kohereza ingabo mu Rwanda (abantu
ABESC zo gushyigikira
2.500) : Association des Bahutu
amahoro Evoluant
(MINUAR). pour laz’izo
Inshingano
Suppression
ngabo zari kugenzura des Castes
ishyirwa mu bikorwa ry’inzego z’igihe
ACR : Association des Cultivateurs
k’inzibacyuho kugeza ku matora, hifashishijwe duingengo
Rwanday’imari
ADP
ingana : Alliance Démocratique
na 62.618.000 y’amadorari des PeuplesIzo ngabo
y’Amerika.
zagombaga
ADR kugenda ziza
: Alliance mu la
pour gihe cy’amezi atatu
Démocratie et la nyuma y’aho
zemerewe kuza.Réconciliation
Hari intumwa zaje mbere gutegura aho izo ngabo
Nationale
zizaba, zigera mu Rwanda hagati mu kwezi kwa 10 mu wa 1993.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
MINUAR yatangiye akazi kayo tariki ya 1 Ugushyingo 1993.
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Urundi rwitwazo Libération du Congo-Zaïre
mu kudindiza amasezerano rwifashishijwe
na Perezida n’agatsiko ke rwabaye Opportunity
AGOA : African Growth and amakimbiraneAct n’isenyuka
$,'6
by’amashyaka $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
atavuga rumwe n’ubutegetsi, yagombaga kujya
muri
AIMOguverinoma. Nk’uko
: Affaires amasezerano
Indigènes y’Arusha yabisabaga,
et Main-d’oeuvre
amashyaka
AJER (MDR, PSD, PL de
: Association n’utundi dushyaka
la Jeunesse duto) yagombaga
Estudiantine
gutora abadepite b’Inteko
Rwandaise Ishinga amategeko y’inzibacyuho
mu kwezi kwa Munani n’ukwa Kenda 1993 (ANT), ikanashaka
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
abakandida minisitiri b’amashyaka amwe, nk’ishyaka PSD.
AM/AP ntibigeze
Abatowe : Arrêtébemerwa
ministériel/ kuko Arrêté présidentiel
Perezida yabyivanzemo
AMR
ntibemerwa. : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT mu Kwakira
Kuva : Assemblée
1993, MRNDNationale
na CDR de Transition
byashoje imvururu zo
kubuza ibintu kujya mu buryoNational
(Transitional (urugero ni iyicwa rya F. Gatabazi,
Assembly)
tariki
APADEC ya 21 Gashyantare 1994), kwivanga
: Association du Parti Démocrate muChrétien
bibazo by’i
Burundi, kubiba amacakubiri mu mashyaka amwe ya poritiki,
APR : Armée Patriotique Rwandaise
imyigaragambyo itemewe yo kubuza irahira ry’abaminisitiri
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
n’ibindi145.
Rwandais
APROCOMIN:
Igihe Association
cyose hagombaga gufatwa desibyemezo
Commerçants Indigènes
byo gushyiraho inzego
APROSOMA : imvururu
z’inzibacyuho, Association pour la Promotion
n’iterabwoba byarushagahoSociale de la
kwiyongera
bikozwe n’InterahamweMasse za MRND n’Impuzamugambi za CDR.
Ku
ARD itariki ya : Alliance pour le1994,
22 Gashyantare ingabo z’ude
Renforcement Rwanda
la (FAR)
zateze umutegoDémocratie
zirasa iza APR zicamo umuntu 1 hakomereka 2.
Uyu mutego wari ugamije kumara abayobozi ba FPR bagombaga
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
kujya mu muhango wo kurahira ku itariki Habyarimana yari
Droits de l’Homme
Itangazo rigenewe
AREDETWA : Association
144
abanyamakuru, pour
12 Ukuboza 1993
le Relèvement
145
FPR, Rwanda : les raisons de l’impasse politique actuelle, avril 1994.
Démocratique des Batwa
503
v
yashyizeho ubwe kandi bitari
ACRONYMS ANDbyemewe. Icyo yashakaga mu
ABBREVIATIONS
by’ukuri byari___________________________________
ibintu bibiri:
Icya
A.A. mbere, :yashakaga kuburizamo Amasezerano y’Arusha
Archives Africaines
abuza
A.G. ishyirwaho rya guverinoma
: Assemblée Générale y’inzibacyuho n’Inteko Ishinga
Amategeko y’inzibacyuho. Uruhande rwa Perezida rwasabaga ku
ABAKI : Alliance des Bakiga
mugaragaro ko ingingo zimwe zo mu masezerano zasubirwamo
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
kandi na CDR ikagira umwanya mu Nteko y’Inzibacyuho
Suppression des Castes
(ANT)146. Ikindi, Habyarimana yashakaga ko ingufu z’amashyaka
amushyigikiye Association
ACR : des Cultivateurs
zirushaho kugira uburemere du Rwandaibyari
kurusha
ADP
byarateganijwe: Alliance Démocratique
n’amasezerano y’Arusha.desAshyiraho
Peuples urutonde
ADR
rw’abadepite : Alliance
yishakiyepour la Démocratie etn’abanyaporitiki
abigambanyemo la
bamwebo muri Réconciliation
PL, MDR, PDI naNationale
PDC bari baramugarukiye, akora
AECashoboye: Agglomeration
uko ngo barahire. FPR Extra-Coutumières
ibona ko ibyo bitakwemerwa
kuko
AFDLbyari bishingiye
: Alliance kudes
iterabwoba
Forces ritandukanye
Démocratiques n’ibyifuzwaga
pour la
mu masezerano y’Arusha.
Libération Irega Habyarimana gukoresha
du Congo-Zaïre
amashyaka
AGOA ku
: African Growthngo
nyungu ze and amuhagararire
Opportunity Act mu nzego
z’inzibacyuho
$,'6
147
. Bwana J. Kavaruganda, umuyobozi w’Urukiko
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
rushinzwe kurinda Itegeko nshinga yoherereza Minisitiri w’Intebe
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
urutonde rw’amashyaka yemewe n’amazina y’abayobozi ba buri
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
shyaka bujuje ibisabwa ngo bajye mu Nteko y’Inzibacyuho (ANT).
Rwandaise
ALIR
Minisitiri w’Intebe: Armée de Libération
afatanije du Rwanda mukuru wa
n’Umunyamabanga
AM/AP
Loni bahamagaje : Arrêté
kenshiministériel/
Guverinoma Arrêté présidentiel
y’inzibacyuho n’abadepite
AMR
kuza kurahira : Association
148
. Perezida des Moniteurs
arahira wenyine du ku
Rwanda
itariki ya 5
AMUR
Mutarama : Association
1994. Haba inama desnyinshi
Musulmanszatumijwe au Rwanda
n’uhagarariye
Loni
ANT cyangwa: Minisitiri
Assemblée w’Intebe
Nationalewa Guverinoma
de Transition y’inzibacyuho
ngo ibintu bishyirwe mu buryo
(Transitional National ariko biba iby’ubusa. Na
Assembly)
+DE\DULPDQD
APADEC : Association du Parti DémocrateXEXUHQJDQ]LUD
\DUD]LWXPLMH NDQGL DWDELÀWL\H Chrétien
ndetse
APR n’abahagarariye ibihugu byabo
: Armée Patriotique Rwandaise mu Rwanda cyanecyane
uw’Ubudage n’uwa Leta Zunze Ubumwe z’Amerika na bo
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
bakoresheje inama bagerageza gufasha ngo ibintu bige mu buryo.
Rwandais
CDR yo yari yishimiye ko Amasezerano y’Arusha adashyirwa mu
APROCOMIN:
bikorwa. Ku bwayo Association des Abahutu
ikibazo cyari Commerçants Indigènes
n’Abatutsi barwanira
APROSOMAMu
ubutegetsi. : Association pour lakitarakemurwa,
gihe icyo kibazo Promotion Sociale ntade la
mahoro
yagombaga kubaho. MasseCDR kandi ku bwayo, yabonaga ko ingingo
ARD z’amasezerano
nyinshi : Alliancey’Arusha
pour le zariRenforcement
zinyuranije de la
na demokarasi,
Démocratie
146
Ngirumpatse M., «le point sur les négotiations entre le gouvernement rwandais et le
ARDHO
Front patriotique rwandais (FPR)», 9 Rwandaise
: Association novembre 1993 pour la Défense des
147
FPR, itangazo ryoDroits
ku tarikide l’Homme1994
28 Gashyantare
Amatariki 29 na 30/12/93;
AREDETWA : Association pour
148
1/1/94; 5/1/94;
le 8/1/94;
Relèvement15/1/94 ;2/2/94 ; 22/2/94 ;
23/2/94; 10/3/94 et 21/3/94.
Démocratique des Batwa
504
v
zitabona ibintu uko biri kandi
ACRONYMS ANDkubera izo mpamvu zidashobora
ABBREVIATIONS
gukurikizwa” ___________________________________
149
.
FPR
A.A. yanze gusubira mu Africaines
: Archives masezerano yari yarasinyiwe Arusha,
ibuza
A.G. n’andi : Assemblée gutatira
mashyaka Généraleumurongo w’Amasezerano
y’Arusha. Ku byerekeye urutonde, FPR yavuze ko: “yemera
ABAKI : Alliance des Bakiga
gusa urutonde rw’abadepite batowe mu gihe cyateganyagwa
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
n’amasezerano y’Arusha. Ivuga kandi ko itazemera na gato
Suppression des Castes
kwinjira muri guverinoma irimo abantu nka Justin Mugenzi
ACR : Associationy’Arusha”
basuzugura amasezerano des Cultivateurs
150
. du Rwanda
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ADR ku bireba
Naho : Alliance
ibyo pour
CDR la Démocratie
yasabaga, FPRetyanze
la ko yajya
mu nzego z’inzibacyuho,Réconciliation igiraNationale
iti: “Ako gashyaka katasinye
AEC
amasezerano : Agglomeration
y’amahoro, kazwiho Extra-Coutumières
ubwicanyi n’amagambo
asebanya
AFDL gusa ntigakwiye
: Alliance guhagararirwa
des Forces mu Nteko
Démocratiques pourIshinga
la
Amategeko y’Inzibacyuho”
Libération du nk’uko ingingo ya 61 y’Amasezerano
Congo-Zaïre
ibiteganya
AGOA
151
. : African Growth and Opportunity Act
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
CDR itari yashyize umukono ku masezerano, yisubiyeho yemera
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
gusinya amasezerano y’imyitwarire myiza y’amashyaka ivuga ko
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
yemeye Amasezerano ngo yinjire mu Nteko Ishinga Amategeko
y’inzibacyuho. RwandaiseYari yemeye amasezerano bya nyirarureshwa,
ALIR
itaretse : Armée de Libération
ingengabitekerezo du Rwanda
y’amacakubiri. Hirya no hino FPR
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté
bagumye gusaba ko FPR yakoroshya ntigumye kubangamira présidentiel
AMR Ariko FPR
CDR. : Association des Moniteurs
ntiyava ku murongo wayo152.duKuriRwanda
yo, ihame rya
AMUR
Leta igendera:ku Association des Musulmans
mategeko ntirijyana n’imikorereau Rwanda
y’amacakubiri
n’imvururu
ANT izo ari zo zose,Nationale
: Assemblée biranga CDR. Minisitiri w’Ububanyi
de Transition
n’Amahanga wa Tanzaniya (Rwegasire)
(Transitional yagerageje gukemura
National Assembly)
ibyo
APADEC bibazo bya
: Association du Parti Démocrate rw’icyumweru
poritiki byariho mu rugendo Chrétien
yakoze
APR (guhera tariki ya 17 Werurwe
: Armée Patriotique Rwandaise 1994) agerageza guhura
n’abanyaporitiki benshi bireba, ariko ntiyashobora kugira icyo
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
ageraho.
Rwandais
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
149
Ibaruwa ya Bucyana M. yandikiye perezida wa Repubulika, 10 Nzeri 1993
Masse
150
“RPF yemera gusa lisiti y’abadepite batowe mu gihe cy’amasezerano ya Arusha.
ARD
RPF ntabwo izaba : Alliance pour le
muri guverinoma Renforcement
izasangamo abantu nkadeMugenzi
la J. ufata
amasezerano ya Arusha Démocratie
nki’’imbwa yaboze ipfunyikiye mu igunira” (itangazo rya
tariki 28 Gashyantare
ARDHO 1994)
: Association Rwandaise pour la Défense des
151
Les raisons de l’impasse, op.cit., p.9.
152
FPR, ikibazo cyoDroits de l’Homme
kubona ishyaka CDR ryinjiye mu Nteko y’Inzibacyuho, Kigali
AREDETWA
29-3-1994. Minisitiri: Association pour le Relèvement
w’Intebe Uwiringiyimana A. avuga ko «nta waheza CDR,
yemeye ibyo andi mashyaka ayisaba» (5 Mutarama 1994)
Démocratique des Batwa
505
v
Abaterankunga, bari basabwe
ACRONYMS gutera inkungu mu gihe
AND ABBREVIATIONS
k’inzibacyuho___________________________________
(hari harabaye inama nyinshi za FPR na
guverinoma kuva muri Nzeri 1993) bari batangiye kurambirwa
bategereje
A.A. ko: Archives
guverinoma y’inzibacyuho yajyaho ngo babone
Africaines
gutanga
A.G. imfashanyo zabo. W.
: Assemblée GénéraleClaes wari Minisitiri w’Umubano
n’Amahanga w’u Bubirigi yavuze icyo gihe ko amahanga
ABAKI : Alliance des Bakiga
atazakomeza kwihanganira itinzwa ryo gushyira mu bikorwa
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
amasezerano ya Arusha153. L. Delcroix wari Minisitiri w’Ingabo
Suppression des Castes
w’u Bubirigi na we yavuze ko u Bubirigi butazategereza
ACR
ubuziraherezo Association
: ishyirwa mudes Cultivateurs
bikorwa du z’inzibacyuho.
ry’inzego Rwanda
ADP : Alliance
Boutros-Boutros Démocratique desMukuru
Ghali (Umunyamabanga Peupleswa Loni) na
ADR
we yagize ati:: Alliance pour la Démocratie
“Niba amasezerano ya Arushaet adashyizwe
la mu
bikorwa, MINUAR Réconciliation
izigendera”. Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Ni icyo gihe: Alliance
AFDL hari umwuka mubiDémocratiques
des Forces mu baturage, pour
urangwa
la
n’umutekano muke, nta buyobozi
Libération buriho, intagondwa zarangije
du Congo-Zaïre
imyiteguro
AGOA ya nyuma ya jenoside n’ubundi bwicanyi.
: African Growth and Opportunity Act Ku
babiteguye, byari
$,'6 ngombwa ko abari bashyigikiye FPR, haba
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
kuri kamere cyangwa mu bitekerezo byabo, bashira kugira ngo
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
nihaba amatora na yo ubwayo izatsindwe ivanwe mu ruhando
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
rwa poritiki. Ni icyo gihe hatari umutekano na muke, FPR yafashe
Rwandaise
ikemezo cyo gusubiza ku Murindi igice kimwe cy’abakada bayo
ALIR : Armée
batari abasirikare bataride bakiri
Libération du Rwanda
ngombwa muri CND.
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
(Transitional National Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Rwandais
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Masse
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Démocratie
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Droits de l’Homme
AREDETWA : Association pour le Relèvement
153
L’Echo, 23 Gashyantare 1994
Démocratique des Batwa
506
v
ACRONYMS AND VI ABBREVIATIONS
______________________________________________________________
___________________________________
JENOSIDE YAKOREWE ABATUTSI (Mata–Nyakanga 1994)
A.A. : Archives Africaines
Byanditswe na Faustin RUTEMBESA
A.G. : Assemblée Générale
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
H
Libération du Congo-Zaïre
AGOA : African
agati ya MataGrowth and Opportunity
na Nyakanga 1994 mu Rwanda Act habaye
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
jenoside yahitanye abantu barenga miriyoni1. Guhera
AIMO mu: wa 1994 Indigènes
Affaires jenoside yakorewe Abatutsi yakozweho
et Main-d’oeuvre
ubushakashatsi,
AJER inandikwaho
: Association de la byinshi.
JeunesseBamwe mu banditsi
Estudiantine
bagerageje gusubiramo nta gutegwa uko yateguwe n’uko
Rwandaise
yakozwe. Abandi bibanda ku gusesengura impamvu zayiteye.
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Muri urwo rwego, umutego w’irondabwoko wibanzweho nta
AM/AP ndetse
kujenjeka : Arrêté ministériel/ Arrêté
n’icengezamatwara présidentiel ribiba
ry’itangazamakuru
AMR
urwango : Association
na ryo ryarasesenguwe des Moniteurs du Rwanda
ku buryo buhagije.
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT
Raporo : Assemblée
z’imiryango Nationalezatangiye
mpuzamahanga de Transitionkugaragaza uko
jenoside yateguwe ikanashyirwa
(Transitional mu bikorwa,
National Assembly) ari na ko abantu
banyuranye
APADEC batanga ubuhamya buteye nk’inkuru
: Association du Parti Démocrate Chrétien z’ubuzima
banyuzemo. Habaye amaperereza nk’iryakozwe na Sena
APR : Armée Patriotique Rwandaise
y’Ababirigi ku Rwanda, komisiyo y’ababadepite b’Abafaransa,
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Umuryango w’Abibumbye (ONU), Umuryango w’Ubumwe
bwa Afurika Rwandais (OUA) ndetse n’inyandiko mvugo z’inama
APROCOMIN: Association
n’ubushakashatsi bunyuranye. des Commerçants Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Haje kandi Raporo Masse ya komisiyo y’igihugu ishinzwe kwegeranya
ibimenyetso
ARD bigaragaza
: Alliance pour uruhare rwa Leta y’u Bufaransa
le Renforcement de la muri
jenoside yakorewe Abatutsi
Démocratie mu Rwanda mu wa 1994 na raporo
y’iperereza ku mpamvu, imigendekere n’abagize uruhare mu
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
1 Droits
Ikigereranyo k’imibare de l’Homme
ituruka mu nkiko gacaca kigaragaza ko hishwe 1050,000
(Urwego rw’igihugu rushinzwe
AREDETWA : Association pour inkiko gacaca, rôle central des juridictions Gacaca,
le Relèvement
Kigali, Nzeri 2007.)
Démocratique des Batwa
507
v
iraswa ry’indege ya Perezida AND
ACRONYMS w’u Rwanda. Amakuru kuri jenoside
ABBREVIATIONS
yakorewe Abatutsi mu 1994 aturuka kandi ku buhamya
___________________________________
butangwa mu nkiko zisanzwe, mu rukiko mpuzamahanga
mpanabyaha
A.A. :(TPIR) no mu
Archives nkiko gacaca.
Africaines
A.G. : Assemblée Générale
Uhereye kuri izi nyandiko, bigaragara ko gusobanura jenoside
ABAKIibintu :byinshi
bisaba Alliance deskwegeranya.
bigoye Bakiga Muri byo hagaragaramo
ibikurikira: ingufu zo kubasha guhanganaEvoluant
ABESC : Association des Bahutu n’abashakapour la
kwivanga,
akenshi bo hanze Suppression des Castes
y’ubushakashatsi, ubumenyi bwimbitse mu
ACR bw’imikorere,
buryo : Association des Cultivateurs
kugira ubumenyi duubuhanga
bw’ibanze, Rwanda bwo
kugereranya
ADP amasesengura anyuranye n’indishyi
: Alliance Démocratique yo gukuramo
des Peuples
ibitekerezompine.
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
Nubwo hari inyandiko nyinshi, gusobanura jenoside yakorewe
AEC
Abatutsi bihura: Agglomeration Extra-Coutumières
n’inzitizi nyinshi. Zimwe zirebana n’ijorabumenyi,
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour
izindi zishingiye ku bintu biri hanze y’ubushakashatsi. Wakumvala
Libération
ute jenoside yakorewe du Congo-Zaïre
Abatutsi ukagerageza no kuyisobanura?
AGOA
Imiterere : African
y’iki kibazo Growth
ituma ntaandkantu
Opportunity
na kamwe Act dukwiye
kwirengagiza.
$,'6 Ubushakashatsi bwakozwe ku
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP zindi jenoside
bugaragaza
AIMO ko ari ngombwa
: Affaires kubanza
Indigènes et kwiga intangiriro y’icyaha,
Main-d’oeuvre
icyatumye
AJER kiba ku buryo bunonosoye kandi nta nkomyi, inzego
: Association de la Jeunesse Estudiantine
n’amayeri yakoreshejwe.
Rwandaise
ALIR
Kugendera : Armée
kuri de Libération
izi ngingo, bifashadukugerageza
Rwanda kumva no
AM/AP
gusobanura : Arrêté“abantu
uburyo ministériel/
bangana Arrêté
kuriyaprésidentiel
bapfuye n’ukuntu
abandi
AMR bangana kuriya babaye abicanyi
: Association des Moniteurs du Rwanda bahuje umugambi”2.
Kuri iki kibazo
AMUR hashamikiraho
: Association des ibindi bifashaau
Musulmans umuntu
Rwanda kubona
ibisobanuro
ANT nko kumenya uko abicanyi
: Assemblée Nationale de Transition bumvaga ukwitabira
kwabo jenoside. Tugendeye ku nyandiko ndetse n’ibyavuzwe, iki
(Transitional National Assembly)
gice kiragaragaza mu buryo bw’intangiriro, impine y’ibitekerezo
APADEC
bifasha umuntu : Association
kumva jenoside du Parti Démocrate
yakorewe Chrétien
Abatutsi.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
6.1. Gusobanura
APROBAMI : Association amagambo desn’inshoza z’ibanze
Partis Monarchistes
Rwandais
Mbere yo kwinjira mu isesengura ryimbitse, birakwiye
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
gusobanura inshoza n’amagambo bizakoreshwa mu bice biri
APROSOMA
imbere: “icyaha : Association
k’intambara”, pour la Promotion
“Icyaha kibasiraSociale
inyoko de la
muntu”,
“jenoside”3. AyaMasse magambo akunze gukoreshwa ku buryo butari
ARD
bwo. Urebeye :mu Alliance
nyandikopour le Renforcement
zimwe na zimwe usanga de la
ajya kuvuga
kimwe ndetse ugasanga Démocratie adafutura icyo yashyiriweho.
ARDHO
2
Chrétien J.-P., “Un génocide africain:Rwandaise
: Association de l’idéologie àpour la Défense
la propagande”, des
muri Verdrier
V. et al., Rwanda. Un Droits
génocidede
du l’Homme
XXeme siècle, Paris, L’Harmattan, 1995. 46.
Ku birebana no kubiha amazina
AREDETWA : Association pour
3
ndetse no gusobanura ibi byaha wareba, Ternon Y.,
le Relèvement
guerre et génocide au XXe siècle.
Démocratique des Batwa
508
v
Amasezerano ACRONYMS
y’i Jeneve (Convention de Genève) yo mu wa 1906
AND ABBREVIATIONS
n’ay’i Lahe (Convetion de la Haye) yo mu wa 1907, ibyaha
___________________________________
by’intambara ni ibikorwa bya kinyamaswa bikorerwa abasiviri
n’abasirikare
A.A. :bakomeretse cyangwa bafashwe bunyago mu gihe
Archives Africaines
k’imirwano hagati y’ibihugu. Nyuma haje gushyirwaho ibikorwa
A.G. : Assemblée Générale
bigize icyo cyaha. Ibyo ni nk’ibikorwa by’iyicarubozo, cyangwa
ABAKIbikorwa
ibindi : Alliance deskimuntu,
bitari ibya Bakiga kubabaza nkana, gufunga
ABESC
binyuranye : Associationguhatira
n’amategeko, des Bahutu Evoluant
umuntu kurwanirapouringabo
la
Suppression
z’umwanzi, gusenya des Castes
no gutwara ku ngufu ibintu by’abandi
ACRho bigaragara
nta : Association
ko bikenewedes mu
Cultivateurs
rwego rwa du Rwandakandi
gisirikare,
bigakorwa
ADP ku: bwinshi
Alliancen’ibindi.
Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Icyaha kibasiraRéconciliation
inyoko muntuNationale
cyasobanuwe mu masezerano
y’i Londres (Convention de Londres) yasinywe n’abafatanyije
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
kurwanya Hitireri tariki ya 8 Kanama 1945 kugira ngo habe
AFDL :
imanza z’abicanyi Alliance des Forces
b’abanazi. Démocratiques
Kireba by’umwiharikopour la
ibikorwa
Libération
bitari ibya kimuntu du Congo-Zaïre
bikorerwa abasivire ku buryo bwateguwe
AGOA
mu : Africancyangwa
gihe k’intambara Growthcy’amahoro.
and Opportunity Act imanza
Kuva haba
$,'6
z’i Nuremberg$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
inshoza y’icyaha kibasira inyoko muntu isuzumwa
ku
AIMO buryo buhoraho.
: Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Sitati ya Roma (statut de Rome) igenga urukiko mpanabyaha
Rwandaise
mpuzamahanga yashyize ahagaragara ibyiciro birenga icumi
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
by’ ibikorwa bigize iki cyaha. Twavuga nk’ubwicanyi cyangwa
AM/AP
kurimbura ku: Arrêté
bwinshiministériel/ Arrêté présidentiel
abagize amatsinda y’abantu runaka,
AMR
guhungisha : Association
cyangwa des Moniteurs
kwimura du Rwandagufunga
ku ngufu abaturage,
AMUR ubundi
cyangwa : Association des Musulmans
buryo bukabije bwo kubuza au uburenganzira
Rwanda
ANT
bufatika, : Assemblée
urengereye Nationale deby’ibanze
ibiteganywa Transition n’amategeko
mpuzamahanga, gutoteza itsinda
(Transitional iryo ari
National ryo ryose uhereye ku
Assembly)
mpamvu
APADEC za poritiki, ibara ry’uruhu, igihugu,
: Association du Parti Démocrate umuco, ukwemera
Chrétien
(idini), cyangwa se igitsina, gushimuta bikozwe ku bwinshi
APR : Armée Patriotique Rwandaise
kandi byateguwe bigakurikirwa no kunyereza.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Uhereye ku mavu Rwandais n’amavuko, jenoside ni ijambo rishya,
APROCOMIN: Association
ryubatswe bahereye ku ijambo des Commerçants
ry’ikigereki Genos,Indigènes rivuga
APROSOMAinyoko
intangiriro, : Association
n’ubwoko pour la Promotion
ndetse no ku nshingaSocialey’ikiratini
de la
Caedere ivuga Masse kwica. Ryakoreshejwe bwa mbere mu wa 1944
na
ARD Raphaël Lemkin mu gitabo
: Alliance pour le “Axis rule in Occupied
keRenforcement de la Europe”
aho ijambo jenoside risobanura
Démocratie kurimbura ibihugu n’amatsinda
y’amoko runaka uhereye ku mugambi wateguwe ukayoborwa
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
kandi ugashyirwa mu bikorwa4.
Droits de l’Homme
AREDETWA : Association pour le Relèvement
4
Ternon Y., L’État criminel. les génocides du XXè siècle, Paris, Seuil, 1995, p. 17.
Démocratique des Batwa
509
v
Iryo jambo ryakoreshejwe
ACRONYMS ku ANDnshuro ya mbera mu nyandiko
ABBREVIATIONS
yemewe mu kirego cyo mu rukiko mpuzamahanga
___________________________________ rwa gisirikare
rw’i Nuremberg. Kuri urwo rwego, igisobanuro k’ijambo
jenoside
A.A. kigaragaza,
: Archives ubugira kabiri, ubushake bw’umuryango
Africaines
mpuzamahanga. Ku ruhande rumwe, kigaragaza ubushake
A.G. : Assemblée Générale
ntavuguruzwa bwo guhana icyaha, kugeza icyo gihe kitari
ABAKI
mu : Alliance des
nkoranyamagambo Bakiga mpanabyaha; ku rundi
y’ubutabera
ABESC guha
ruhande, : Association des ry’Abayahudi
inyito irimburwa Bahutu Evoluant pourna
ryateguwe laLeta
Suppression
ya Hitireri. Bityo rero, ijambodes Castes
jenoside ryahimbiwe gusobanura
ACR gishya :k’icyaha
ikiciro Association des Cultivateurs du Rwanda
kitahozeho.
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
Igisobanuro
ADR cya jenosidepour
: Alliance cyasubiwemo mu rwego
la Démocratie et larw’amategeko
mu masezeranoRéconciliation
yo kurwanya no gukumira icyaha cya jenoside
Nationale
yemejwe n’abari mu nteko rusange y’Umuryango w’Abibumbye
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
bose tariki ya 9 Ukuboza 1948. Ayo masezerano, yatangiye
gushyirwa muAlliance
AFDL : bikorwa desmuForces Démocratiques
wa 1951, asobanura mu pour la
ngingo
yayo ya II, ko Libération du Congo-Zaïre
“Jenoside igaragarira muri kimwe mu bikorwa
AGOA
bikurikira, : Africanhagambiriwe
bikorwa Growth and Opportunity Act
kurimbura itsinda ryose
$,'6 se igice
cyangwa $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
cy’abagize itsinda ry’abanyagihugu, ry’ubwoko,
ry’inyoko
AIMO cyangwa ry’ idini
: Affaires mu buryo
Indigènes bukurikira:
et Main-d’oeuvre
AJERa. Kwica abagize iryo itsinda;
: Association de la Jeunesse Estudiantine
b. Kototera ubutavogerwa bw’umubiri cyangwa ubwenge
Rwandaise
bw’abagize iryo tsinda;
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
c. Gushyira nkana abagize iryo tsinda mu mibereho igamije
AM/APkubarimbura
: Arrêtébose
ministériel/
cyangwa seArrêté présidentiel
igice cyabo;
AMR d. Gufata :ibyemezo
Association des
bigamije Moniteurs
gukumira, du Rwanda
kubyara muri iryo tsinda;
AMUR : Association
e. Kwimurira ku gahato des Musulmans
abana au Rwanda
bo mu itsinda runaka mu
ANT rindi”.5: Assemblée Nationale de Transition
(Transitional National Assembly)
Uhereye
APADECku nshoza “kwica kudu
: Association bwinshi”, n’uruhare ubutegetsi
Parti Démocrate Chrétien bwa
poritiki bugenda bubigiramo, inshoza y’“icyaha kibasira inyoko
APR : Armée Patriotique Rwandaise
muntu” na “jenoside” bijya gusa. Niba icyaha k’intambara kiba
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
aruko habaye imirwano hagati y’ibihugu, icyaha kibasira inyoko
muntu na jenosideRwandais
bishobora kuba mu makimbirane y’imbere
APROCOMIN: Association
mu gihugu. Ikinyuranyo hagati desy’ibyo
Commerçants Indigènes
byaha byombi gishingira
APROSOMA
ku mpamvu : zibitera.
Association pour la Promotion
Umwicanyi Socialegukuraho
abikora agamije de la
uwicwa kubera, inyoko, ubwoko bwe cyangwa se ibitekerezo bye
Masse
E\DSRULWLNL,\RXPXQ\DF\DKDDÀWHXEXVDKDNHEZRNXULPEXUD
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
5
Convention sur laDémocratie
prévention et la répression du crime de génocide muri Ternon
Y., 1995, op.cit., 44;
ARDHO reba na none Nations
: Association Unies (service
Rwandaise pourd’informations),
la DéfenseQu’est-ce
des
qu’un génocide? Une convention des Nations Unies pour prévenir et punir la destruc-
Droits
tion délibérée d’un groupe de l’Homme
national, racial, religieux ou ethnique, New York, 1959 ; J.-
AREDETWA
Dupaquier F. (dir),: La
Association pour face
justice internationale le Relèvement
au drame rwandais, Paris, Karthala,
1996, p. 120.; Nations Unies, Statuts de Rome de la Cour internationale, 2000.
Démocratique des Batwa
510
v
burundu cyangwa se igice k’itsinda
ACRONYMS ry’abanyagihugu, ry’inyoko
AND ABBREVIATIONS
runaka, ry’ubwoko cyangwa idini uko biri, ibikorwa bye byitwa
___________________________________
jenoside.
A.A. : Archives Africaines
Ushaka kumva jenoside uhereye kuri ibi bisobanuro,
A.G. : Assemblée Générale
biragaragara ko imiterere y’icyaha iza imbere y’ubwinshi bw’abo
ABAKI Ikintu
gihitana. : Alliance
k’ibanzedesmuBakiga
gusonura jenoside si ubwinshi
ABESC : Association
bw’abicwa n’uburyo bukoreshwa des Bahutu
mu Evoluant pour la ni
kubica, ahubwo
Suppression
ubushake n’umugambi wa Letadescyangwa
Castes inzego ziyishamikiyeho
ACRgutegura :gutsemba
wo Association des Cultivateurs
itsinda du Rwanda
ry’abantu ryemejwe nk’inzitizi
z’intego
ADP cyangwa ibyifuzoDémocratique
: Alliance by’iyo Leta. des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Niba umugambi wo kurimbura
Réconciliation itsinda ry’abanyagihugu uko
Nationale
rimeze utoroshye kugaragazwa mu rwego rw’amategeko kubera
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
ko inshuro nyinshi uba utashyizwe mu nyandiko, ibimenyetso
AFDL : Alliance
bifatika bishobora des Forces Démocratiques
kuwugaragaza. Guhura kw’igihepour la
ndetse
Libération
n’ahantu k’ubwicanyi du Congo-Zaïre
bukorerwa abaturage bagaragajwe mbere
AGOA
bigaragaza : African Growth
umugambi andn’inzego
wa Leta Opportunity Act
ziyihagarariye wo
$,'6
JXNXUDKR $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
EXUXQGX DER EDWXUDJH NX EXWDND EZD\R Q·DKR LÀWH
ububasha
AIMO hose.
: Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Nk’uko bigaragara ntibyoroshye gusobanura inshoza ya
Rwandaise
MHQRVLGH NXEHUD XEXU\R LNXULUL]ZD QGHWVH Q·LELQGL ELQWX ELÀWH
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
aho bihuriye na yo, birushaho gutuma bikomera. Muri byo
AM/AP ikoreshwa
twavuga : Arrêtéryaministériel/
hato na hatoArrêté
ry’iryo présidentiel
jambo, ibyibanda ku
AMR
gushyira : Association
imbere descy’abaturage.
ikiciro runaka Moniteurs du MuriRwanda
uwo murongo
AMUR jenoside
ijambo : Association
rikoreshwades
muMusulmans
kumvikanisha auubwicanyi
Rwanda icyo
ANT kemeza: ko
kiciro Assemblée
cyakoreweNationale de Transition
mu gihe cyashize. Icyo gihe ijambo
jenoside rigakoreshwa hagamijwe
(Transitional kwibuka
National inkomoko.
Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
Haza kandi impamvu z’ubutabazi bw’ibanze, zikunze gukoreshwa
APR : Armée Patriotique Rwandaise
n’imiryango itabogamiye kuri Leta. Aha, ijambo jenoside
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
rikoreshwa nk’amyeri agamije kuzamura amarangamutima,
guca ibikuba mu Rwandais
bantu kugira ngo hemezwe ko haba ubutabazi
APROCOMIN: Association
mpuzamahanga. Izindi mpamvu des Commerçants
zishobora kubaIndigènes
iz’ubutabera.
APROSOMA
Gukoresha : Association
ijambo pourbigamije
jenoside biba la Promotion Sociale
kugaragaza de la
ubukomere
bw’ibyaha no kuburanisha
Masse umunyaporitiki runaka wabigizemo
uruhare
ARD mu nkiko mpuzamahanga.
: Alliance pour le Renforcement de la
Démocratie
Bimwe muri ibyo bintu bibangamira gusobanura jenoside
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
bigaragara kandi mu gihe cyo gusonura jenoside yakorewe
Droits de
Abatutsi. Ntawabura l’Hommezimwe mu nyandiko, ubwo
kwibutsa
AREDETWA
zamaraga : Association
kugaragaza ukopour le Relèvement
igice kimwe cy’Abanyarwanda
Démocratique des Batwa
511
v
n’umujinya mwinshi,
ACRONYMS kibasiye
AND ikindi zemezaga ko uruhare
ABBREVIATIONS
rw’ubwo bwicanyi rukwiye gushyirwa ku wateye uwo mujinya6.
___________________________________
Iyi myumvire igaragaza ko gusobanura jenoside yakorewe
Abatutsi bitagamije
A.A. gusaAfricaines
: Archives inyungu z’ubumenyi.
A.G. : Assemblée Générale
Nymara, guhera kuri L. Lemkin n’amasezerano yo mu wa
ABAKI
1948, intambwe : Alliance
ifatikades Bakiga mu kugaragaza ku buryo
yaratewe
ABESC
bwumvikanyweho, : Association
ibikorwades Bahutu
bigize icyahaEvoluant pour laIbyo
cya jenoside.
bikorwa si umubare Suppressionw’abicwa,des Castes
ahubwo ni umugambi wo
ACR
kurimbura itsinda : Association
ry’abantudes Cultivateurs
runaka ndetse nodu Rwanda mu
kuwushyira
bikorwa byateguwe
ADP cyangwa
: Alliance byumvikanyweho.
Démocratique Ubushakashatsi
des Peuples
bwakozwe
ADR kuri jenoside zakozwe mu kinyejana
: Alliance pour la Démocratie et la cya XX bugaragaza
ko buri yose yari yabanjirijwe n’imyiteguro
Réconciliation Nationale miremire yo kubaka
ingengabitekerezo ndetse na tekiniki, bikozwe n’inzego za Leta.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL
Muri iyi nyandiko, : Allianceinteruro
des Forces Démocratiques
“jenoside yakorewe pour la
Abatutsi”
igarukamo cyane. Libération du Congo-Zaïre
Kuyikoresha, aho gukoresha “jenoside
AGOA
nyarwanda” :bishingiye
African Growthku ngingoand Opportunity Act
ebyiri z’inyurabwenge ya
$,'6
jenoside: mbere $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
na mbere itsinda ry’abicwa ryatoranijwe kandi
rigaragazwa
AIMO nk’itsinda ry’ubwoko,
: Affaires Indigènes no kuritsemba bikorwa
et Main-d’oeuvre
mu kivunge. :Na
AJER none, abicanyi
Association bibonaga Estudiantine
de la Jeunesse kandi bakigaragaza
nk’Abahutu kandi bagahitamo abo bica kubera ko bari mu
Rwandaise
itsinda rifatwa ko ari Abatutsi.
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP
6.2. Imbarutso : Arrêté ministériel/
n’ishyirwa mu bikorwaArrêtéryaprésidentiel
jenoside yakorewe
AMR
Abatutsi : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
6.2.1. Ihanurwa
ANT ry’indege
: Assemblée ya Perezida
Nationale no gushyira mu
de Transition
bikorwa jenoside (Transitional National Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
Tariki ya 6 Mata 1994, indege yari itwaye Perezida w’u Rwanda
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Yuvenari Habyarimana na Cyprien Ntaryamira w’u Burundi
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
yarasiwe iruhande rw’ikibuga k’indege k’i Kanombe, hejuru
y’umusozi wa Rwandais Masaka. Uko iyo ndege yahitanye abaperezida
APROCOMIN:
bombi ndetse Association
n’ibyegera byabo des Commerçants
harimo umugaba Indigènesmukuru
APROSOMA
w’ingabo z’u Rwanda: Association
Koroneripour la Promotion
Déogratias Socialeyarashwe
Nsabimana, de la
bikurura impaka zikomeye. Izo mpaka zishingira ku bisobanuro
Masse
bitatu.
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Démocratie
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
6 Droits
Reyntjens P., “Rwanda. de l’Homme
Ten years on: From genocide to Dictatorship”, in Africa Af-
fairs
AREDETWA : Association kandi
(2002), 103, pp. 177-210. Reba pourLugan B., Rwanda, Contre- enquête sur le
le Relèvement
génocide, éd. Privat, 2007, p. 273.
Démocratique des Batwa
512
v
Igisobanuro cya mbere gishyira
ACRONYMS mu majwi uruhare rwa FPR
AND ABBREVIATIONS
mu gutegura___________________________________
no guhanura indege ya perezida7. Abatanga
ibi bisobanuro ahanini ni abari mu nzego z’ubuyobozi
z’Abafaransa,
A.A. abahoze ari abanyacyubahiro mu buyobozi
: Archives Africaines
bwatsinzwe mu Rwanda n’abanyamuryango b’imitwe ya poritiki
A.G. : Assemblée Générale
LED PX EXKXQJLUR QGHWVH QD EDPZH PX EDQWX EDÀWH DKR
ABAKI : Alliancecy’ubafaransa.
bahurira n’igisirikare des Bakiga Bemeza ko FPR yabikoze
ABESC
yabigambiriye: ku
Association des Bahutu Evoluant pour la
mpamvu eshatu.
Suppression des Castes
Ngo FPR yaba
ACR yateguye des
: Association kandi igashyirisha
Cultivateurs mu bikorwa
du Rwanda
umugambi
ADP wo: Alliance Démocratique des Peuples rwego rwo
guhanura Perezida Habyarimana mu
kuburizamo amaserano ya Arusha yari imaze gusinyana na
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Guverinoma y’u Rwanda Arusha tariki ya 4 Kanama 1993. Ngo
Réconciliation
yaba kandi yarashakaga kwikizaNationale
Perezida wari uyibangamiye mu
AEC
gutsinda burundu : Agglomeration
urugamba. Ngo Extra-Coutumières
FPR yaba yarashakaga gufata
AFDL
ubutegetsi bwose : Alliance
bwa des Forces
poritiki nta Démocratiques pour la
nkomyi, aho kubugabana
n’indi mitwe yaLibération
poritiki yaridu iriCongo-Zaïre
mu Rwanda.
AGOA : African Growth and Opportunity Act
Iki gisobanuro kigamije kumvikanisha igitekerezo gihamya ko
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
jenoside yakorewe Abatutsi, yatewe n’umujinya utunguranye
AIMO : Affaires Indigènes
w’Abahutu bakoreshejwe n’agahinda,et Main-d’oeuvre
kumva nta cyo bashoboye
AJER : Association
QWD Q·XEXUHQJDQ]LUD de la Jeunesse
EDJLÀWH 7ZLEXWVHEstudiantine
NR LNL JLVREDQXUR
cyakwirakwijweRwandaise na guverinoma y’abatabazi yishyizeho tariki ya
8 Mata 1994. :Cyatumye
ALIR Armée debabashaLibérationgusobanura
du Rwanda jenoside yakorewe
Abatutsi, urupfu rw’abasirikari 10 b’Ababirigi bari muri MINUAR
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
na bamwe mu banyaporitiki batavugaga rumwe na Leta8.
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR
Igisobanuro :cya Association des Musulmans
kabiri k’ihanurwa au Rwanda
ry’indege ya Perezida
ANT : Assemblée Nationale de Transition
Habyarimana gishyira mu majwi ibyegera bye, by’umwihariko
abaturuka mu umuryango
(Transitional w’umugore
Nationalwe bafashijwe n’abahanga
Assembly)
mu
APADECbya gisirikare b’abanyamahanga
: Association du Parti Démocrate
9
. Ngo ibyoChrétien
byegera bya
Perezida byaba byarabikoze kubera impamvu ebyiri. Iya mbere,
APR : Armée Patriotique Rwandaise
ngo bamushinjaga kuba yarasinye ku itariki ya 4 Kanama 1993,
APROBAMI
ku gitutu cya :FPR, Association
abayobozi des Partis Monarchistes
b’ibihugu byo mu karere k’ibiyaga
Rwandais
bigari n’umuryango mpuzamahanga, amasezerano y’amahoro
APROCOMIN:
y’Arusha. Urupfu Association
rwe ngodes Commerçants
rwaba Indigènes
rwari rugamije guteza
imidugararo n’akaduruvayo
APROSOMA : Association pour byashoboraga
la Promotion kuburizamo igikorwa
Sociale de la
cyo kubahirizaMasse imigereka y’amasezerano irebana no kugabana
ubutegetsi muri Leta y’inzibacyuho yaguye no guhuza ingabo.
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Démocratie
7
Prunier G., Rwanda (1959-1994), Histoire d’un Génocide, Milan, Ed. Dogorno,
ARDHO
1997, pp.259-261. : Association Rwandaise pour la Défense des
8 Droitsn’ubutegetsi
U Bubirigi bwafatwaga de l’Hommebwariho nk’ubwafashije FPR mu itegurwa
n’ishyirwa
AREDETWA : Association pour le ya
mu bikkorwa ry’ihanurwa ry’indege Perezida Habyarimana.
Relèvement
9
Prunier G., op.cit., pp.266-267
Démocratique des Batwa
513
v
Igisobanuro cya kabiri gishingira
ACRONYMS AND ku isano iri hagati y’igitekerezo
ABBREVIATIONS
cyo kutarekura ubutegetsi mu itsinda ry’Abahutu na jenoside
___________________________________
yakorewe Abatutsi. Abatutsi bafatwaga nk’abantu babangamiye
gushyira mu bikorwa icyo gitekerezo. Abateguye jenoside
A.A. : Archives Africaines
babonaga mu rupfu rwa Perezida, uburyo bwiza bwo kwica
A.G. : Assemblée Générale
ku bwinshi Abatutsi ndetse no kwica Abahutu no kwikiza
ABAKI : Alliance
ingengabitekerezo des Bakiga
y’abatavugaga rumwe na Leta. Ihereye ku
ABESC byaturutse
bitekerezo : Association
ahantu des Bahutu Evoluant
hanyuranye, pour la ku
raporo y’iperereza
Suppression des Castes
ihanurwa ry’indege ya Perezida igaragaza ko iyo ndege yarasiwe
mu
ACRgace ka :gisirikare k’i des
Association Kanombe, irashwedu
Cultivateurs naRwanda
bamwe mu
basirikare
ADP bo : Alliance Démocratique des Peuples gace .
mu ngabo z’ u Rwanda bagenzuraga ako 10
ARD
ari bo, baba :ari Alliance pour le Renforcement
abanyamahanga de la
bateguye, bakanashyira mu
bikorwa ihanurwa ry’indege ya Perezida Habyarimana.
Démocratie
10
République du :Rwanda,
ARDHO Le RaportRwandaise
Association d’enquête sur les causes,
pour la les circonstances
Défense des et
les responsabilités de l’attentat contre l’avion présidentiel rwandais, Kigali, 20 Avril,
2009, p. 183-186. Droits de l’Homme
11
Prunier G., 1997,
AREDETWA op.cit, p. 258.
: Association pour le Relèvement
12
Collette B., 1997, op.cit, p. 258; La Nuit Rwandaise, no 2,7 Avril 2008, pp.400-401
Démocratique des Batwa
514
v
Nubwo nta bimenyetso
ACRONYMS bifatika bigaragaza abarashe indege,
AND ABBREVIATIONS
hari abantu batera indi ntambwe bemeza ko jenoside yakorewe
___________________________________
Abatutsi yatewe n’ihanurwa ry’indege ya Perezida Habyarimana.
Abayobozi
A.A. ba :guverinoma y’abatabazi n’abari bayoboye jenoside
Archives Africaines
ni ko babigaragazaga. Babyerekanaga nk’uburyo bwa nyuma
A.G. : Assemblée Générale
$EDKXWX EDUL EDÀWH EZR NZLWDEDUD EDUZDQ\D $EDWXWVL EDFL\H
ABAKI umutwe
igihugu : Alliance
kandidesbagakorana
Bakiga n’umwanzi wo hanze
ABESC : Association
y’igihugu ari we FPR. des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
ACR y’iryo :hanurwa
Nyuma Association des Cultivateurs
ry’indege, du Pawa
igice cya Hutu Rwanda cyabaye
umuyoboro
ADP mfashabwenge wo guhamagarira
: Alliance Démocratique gutsemba Abatutsi.
des Peuples
Abari
ADR bari bawuyoboye
: Alliance pour la Démocratie et larwa Perezida
bagaragazaga urupfu
Habyarimana Réconciliation
nk’igikorwa Nationale
cy’ubushotoranyi bw’Abatutsi
n’integuza yo gutsemba Abahutu. Gutsemba Abatutsi
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
byasobanurwaga nk’uburyo bwa nyuma bw’Abahutu bwo
AFDL : Alliance
guharanira kubaho des Urupfu
kwabo. Forces Démocratiques pour la
rwa Perezida Habyarimana
rwatumye habaLibération
ishyirwa mu du bikorwa
Congo-Zaïre
ry’imigambi ibiri mikuru:
AGOA
Uwo guhorera: Abahutu
African Growth andno
b’i Burundi Opportunity
kurinda aboAct
mu Rwanda
$,'6
umugambi wo$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
kubarimbura wateguwe na FPR
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
Bityo
AJERrero, amarangamutima
: Association deyaturutse ku rupfu
la Jeunesse rw’abaperezida
Estudiantine
b’u Burundi n’u Rwanda akoreshwa mu kumvikanisha itsembwa
Rwandaise
ry’Abatutsi no gushaka ababyitabira benshi. Kuba Guverinoma
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
y’abatabazi n’abari bayoboye jenoside baratungaga agatoki
AM/AP ko :ari
Abatutsi Arrêté
bo ministériel/ Arrêté présidentiel
bacuze umugambi bakanarasa indege,
AMR
byahinduye : Association
ku des Moniteurs
buryo bugaragara imyumvire du Rwanda Ibirego
y’abaturage.
AMUR
byashinjwaga : FPR
Association des byayo
“n’ibyitso”13 Musulmans au Rwanda
byari bigamije kumvisha
ANT
Abahutu : Assemblée
impamvu Nationale
yo gutsemba de Transition
Abatutsi vuba na bwangu.
(Transitional National Assembly)
Impuruza
APADEC ya : Shingiro Mbonyumutwa
Association yanyujijwe
du Parti Démocrate kuri RTLM
Chrétien
hashize icyumweru nyuma y’urupfu rw’abaperezida bombi ni cyo
APR : Armée Patriotique Rwandaise
yari igamije. Uwo muhungu w’uwigeze kuba Perezida, yazamuye
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
amarangamutitma y’Abahutu bari bagishidikanya, ababurira ko
ari bo batahiweRwandais
gutsembwa n’Abatutsi bo hanze y’igihugu niba
APROCOMIN: Association
batabatanze ngo batsembe vuba des Commerçants
na bwangu abo Indigènes
mu gihugu:
APROSOMA :rwose
“Mutekereze Association pour
Abatutsi bo la Promotion
hanze Sociale
y’igihugu de la mu
nibagera
gihugu bagatangira
Massekwihimura ku banzi babahejeje hanze imyaka
mirongo
ARD itatu!
: Alliance pour le ko,
Ndabahamiriza nk’uko na bo
Renforcement de babyivugiye,
la
ikibazo cy’umubare munini
Démocratie w’Abanyarwanda kizahita gikemuka.
Bazatsemba, batsembe, batsembe, batsembe. Bazatsemba
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
kugeza ubwo basigara bonyine muri iki gihugu kugira ngo
Droits de l’Homme
Ijambo ikitso ryasobanuraga
AREDETWA
13
Abatutsi
: Association pourbose le
b’imbere mu gihugu n’Abahutu batavu-
Relèvement
gaga rumwe na Leta
Démocratique des Batwa
515
v
ubutegetsi ababyeyi babo babashije
ACRONYMS kugumana imyaka magana
AND ABBREVIATIONS
ane, bo babugumane imyaka igihumbi (…) Ni na yo mpamvu
___________________________________
wowe utekereza, wibwira ko bizaba biguhagije kwibombarika
(…)
A.A.ko bizaba :biguhagije
Archives gukoma amashyi igihe batera (…) urata
Africaines
igihe cyawe! Ntihagire ugabanya umurava”14.
A.G. : Assemblée Générale
ABAKI
Biragaragara : rero
Alliance des Bakiga
ko iraswa ry’indege ryo ku itariki ya 6
ABESC : Association
Mata, ryabaye urwitwazo aho kuba des Bahutu Evoluant
impamvu, pour la
yo guhagurutsa
Suppression
imashini ya jenoside yubatwe des mu Castesmyaka ya mbere. Inzego
ACR : Association zigizwe
zinyuranye z’abajenosideri des Cultivateurs
n’imitwe itaridu Rwanda
iya gisirikari,
imitwe ya gisirikari,
ADP : Alliance imitwe yitwara gisirikari
Démocratique des Peuplesyatojwe gufata
no
ADR kwica mu kivunge yatangiye kugerageza
: Alliance pour la Démocratie et la umugambi wabo
guhera mu Kwakira 1990, i Kibirira,
Réconciliation Nationale i Mutura, i Kanzenze na
Gashora ho mu Bugesera. Ibitangazamakuru byo byahitishaga
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
ubutumwa buvuga ko Abatutsi ari icyago k’ibanze bakwiriye
AFDL :
kurwanya. Impamvu Alliance des butumwa
ubwo Forces Démocratiques
bwasubiwemo na pour la
nyuma
yuko ubwicanyiLibération
butangira,du nukoCongo-Zaïre
bwari bukubiyemo ibisobanuro
AGOA
by’ibyarimo kuba: African Growth
kandi ari andna ko Opportunity Act
butera akanyabugabo
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
abakoraga jenoside.
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
Ntawakwibagirwa
AJER gukomoza
: Association de ku rupfu rwa
la Jeunesse Perezida Ndadaye
Estudiantine
Melchior w’u Burundi rwo ku itariki ya 21 Ukwakira 1993.
Rwandaise
Uru rupfu rwafashije kwegeranya ibice by’abahezanguni
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
bo mu mashyaka yitwaga ko aharanira demokarasi kandi
AM/AP
atavuga rumwe : Arrêté ministériel/
na Leta. Rwatumye Arrêté présidentiel
kandi bamagana byimazeyo
AMR
amasezerano :y’Arusha
Association des Moniteurs
uko yakabaye. Bahereyedu kuri
Rwanda urwo rupfu,
AMUR
imyumvire yari : Association
ishyizwe imberedes Musulmans
n’ibyo biceau Rwanda
yagiye irushaho
ANT
guhabwa agaciro.: Assemblée
Vuba naNationale
bwangu, iyo de myumvire
Transitionyari igamije
kumvikanisha (Transitional
ibirimo gukorwa kandiAssembly)
National igasobanura impamvu
Abatutsi
APADEC bagomba kurwanywa.
: Association du Parti Démocrate Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Mu gihembwe cya nyuma cy’umwaka wa 1993 ibice
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
by’abahezanguni byari bimaze kwigarurira inzego n’imikorere
by’ubutegetsi. Rwandais
Ibi kandi byafashije mu gushyira mu bikorwa
APROCOMIN: Association
igishushanyo mbonera des Commerçants
k’“imperuka” uko cyari Indigènes
cyaratangajwe
APROSOMA : Association
n’ibitangazamakuru pour la Promotion
kikamaganwa n’imwe Sociale
mu miryangode la
iharanira uburenganzira
Masse bwa muntu. Ibi byerekana ku
buryo
ARD bugaragara
: Alliance pour leiriRenforcement
isano nini hagati y’imikorere de layimakajwe
n’ubutegetsi n’ihanurwa
Démocratie ry’indege ya Perezida wabwo. Iyo sano
ishingiye ku gukabya ubugizi bwa nabi no guhutaza ku buryo
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
bukabije umuryango nyarwanda/ abaturage nk’amayeri yo
kwisubiza ingufu Droits de l’Hommeububasha bwa MRND. Asinya
no gushimangira
AREDETWA : Association pour le Relèvement
14
RTLM, Appel de M. Shingiro, cité par J.-P. Chrétien, 1995, op.cit., pp. 299-300
Démocratique des Batwa
516
v
maserano y’amahoro
ACRONYMS y’Arusha
AND ndetse aniyemeza kuyashyira
ABBREVIATIONS
mu bikorwa, Perezida Habyarimana yari agaragaje ibimenyetso
___________________________________
by’intege nke kandi arushijeho gutuma abantu barushaho
kwibaza
A.A. ejo :hazaza h’ubutegetsi
Archives Africainesbwe. Icyo gihe, kumwikiza
byarashobokaga kubera impamvu ebyiri.
A.G. : Assemblée Générale
ABAKI na mbere,
Mbere : Alliance des Bakiga
kumwikiza byatangaga ikizere ku gitekerezo
ABESC : Association
cya “rubanda y’Abahutu” yagambaniwe des Bahutu kandiEvoluant pour la nta
igashotorwa
mpamvu; bikaba Suppression
byari kwakirwa desvuba
Casteskandi n’abantu benshi. Mu
ACR magambo,
yandi : Association
icyo gitekerezodes cyari
Cultivateurs du Rwanda
kigamije kongera kwibutsa
imizi
ADP ya gahutu no gutuma
: Alliance bemera gukora
Démocratique ubugizi bwa nabi
des Peuples
bwo
ADR ku rwego rwo hejuru. Noneho, igikorwa
: Alliance pour la Démocratie et la cyo kwica Perezida
+DE\DULPDQDF\DULNLÀWHPRLQJXIX]RNXPYLNDQLVKDNRKDED\H
Réconciliation Nationale
ishyano ridasanzwe. Kumuhitana byaje gutuma hakoreshwa
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
ibihuha bishoboka byose, ibinyoma, urwango n’ubwoba
AFDL : Alliance des
kugira ngo haburizwemo Forces ibyagezweho
burundu Démocratiques mu pour
maseranola
y’amahoro y’Arusha, Libération
hanyuma du Congo-Zaïre
abatemeraga kumvikana uko ari
AGOA
ko : African
kose cyanecyane na Growth and Opportunity
FPR bagafata Act
ubuyobozi bw’igihugu.
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
“Muri
AIMO Werurwe 1993,Indigènes
: Affaires Ambasaderi w’u Bubirigi (i Kigali)
et Main-d’oeuvre
yahamagaje
AJER :abanyamakuru
Association de lab’Ababirigi aduha amabwiriza
Jeunesse Estudiantine
dufata ifunguro rya mu gitondo. Ntitwashoboraga kubivuga
Rwandaise
muri icyo gihe, ariko yadusobanuriye ku buryo burasa ku
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
ntego ibyategurwaga byose. Yasobanuye uburyo hashyirwaho
AM/APyitwara
imitwe : Arrêté ministériel/
gisirikare, Arrêté présidentiel
uko ikwirakwizwa ku misozi, itangwa
AMR
ry’intwaro, uko: Association des Moniteurs
hakorwa amarisiti y’abantudu Rwandakwicwa;
bagomba
AMURbyahuzaga
byose : Association
n’ubuhamya desabanyamakuru
Musulmans au bariRwanda
begeranyije.
ANTbindeba, nanditse
Ku : Assemblée inkuru Nationale
ndende de muTransition
kinyamakuru cyange
mu mpera za (Transitional
Werurwe ngira ngo mvuge
National Assembly)ibyari gutegurwa
mu
APADECRwanda. Bivuze ko ku itariki ya 6 Mata,
: Association du Parti Démocrate Chrétien ubwo indege
yaraswaga, no ku itariki ya 7, ubwo amakuru y’urupfu rwa
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Minisitiri w’Intebe yamenyekanaga n’urupfu rwo ku ikubitiro
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
rw’abanyaporitiki i Kigali, ntatangaye, kuko umugambi wari
Rwandais ku buryo budasubirwaho”15.
waratangajwe wakorwaga
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA
Ryitiriwe mu: Association pour la Promotion
guhubuka abasirikari Sociale
b’Ababirigi de laFPR
mbere,
nyuma; ihanurwa Masse ry’indege ya Perezida ntiryakagombye
gutandukanywa
ARD n’ingingo
: Alliance pourzavuzwe haruguru zigize
le Renforcement de laumugambi
w’ubwicanyi. Ubuhamya
Démocratie bwegeranijwe na komisiyo y’iperereza
y’abanyagihugu, inzego z’ubutasi z’Abafaransa n’Ababirigi zari
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
15 Droits de
Témoignage de Braeckman, l’Homme
in C., Coret L. et Verschave F.-X., L’horreur qui nous
prend au visage. L’Etat français
AREDETWA : Association pour dans le génocide au Rwanda, Paris, Karthala, 2005, p.
le Relèvement
342
Démocratique des Batwa
517
v
zizi neza itegurwa rya jenoside,
ACRONYMS AND byibuze ukwezi kumwe mbere
ABBREVIATIONS
yuko itangira16 . Birumvikana ku buryo buhagije
___________________________________ ko iyicwa rya
Perezida Habyarimana ari imwe mu nkingi y’iyo myiteguro. Ryari
rigamije gukomeretsa
A.A. : Archivesamarangamutima
Africaines yose ashoboka kugira
ngo abantu bemere ubugizi bwa nabi burenze kamere kandi
A.G. : Assemblée Générale
bukorewe hose. Ubuhamya bwashyikirijwe komisiyo y’iperereza
ABAKI
ku ruhare rw’u: Alliance des Bakiga
Bufaransa muri jenoside yakorewe Abatutsi
ABESC
bushimangira iki gisobanuro . Bahutu Evoluant pour la
: Association des
17
Réconciliation Nationale
Mu rwego rwo kugaragaza ubushobozi bwabo mu mirimo
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
mishya, abayobozi bashya bahamagariraga abaturage gutsemba
AFDL :
Abatutsi mu duceAlliance des Forces Démocratiques
bakomokagamo. pour laku
Mu nama zategurwaga
Libération
rwego rw’ubuyobozi, du Congo-Zaïre
abo bayobozi bacishagamo ibitekerezo bibiri.
AGOA : African
Icya mbere cyari icyo Growth and ko
kugaragaza Opportunity
umuryangoActw’Abahutu
$,'6
wahohotewe $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
nta mpamvu kandi ushobora kurimburwa. Icya
kabiri
AIMO cyari icyo kwemeza
: Affaires ko Abatutsi
Indigènes iyo bava bakagera ari
et Main-d’oeuvre
ba nyirabayazana
AJER b’intambara
: Association n’akaga Abahutu
de la Jeunesse bahura na
Estudiantine
ko. Ibyo bitekerezo bigahembera inzika, bigakarishya urwango,
Rwandaise
bigatuma hitabirwa kwica nta mpuhwe.
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP
Tariki ya 11: Arrêté Mata ministériel/
1994, Minisitiri Arrêtéw’Intebe
présidentielw’abatabazi,
AMR
Jean Kambanda, : Association
yatumije des muriMoniteurs
Hôtel des du Rwandai Kigali
diplomates
AMUR : Association
abaperefe ba perefegitura desuretse
zose Musulmans au Rwanda
uwa Butare, Jean Baptiste
ANT
Habyarimana.: Assemblée
Iyo nama yari Nationale de Transition
igamije gufasha abayobozi bashya
kumenya aho ubwicanyi(Transitionalbugeze no kumenya
National ubushake bw’abo
Assembly)
bakuriye
APADEC mu : Association du Parti Démocrate Guhera
kugeza igikorwa kure hashoboka. Chrétientariki
ya 12 Mata 1994, abari bakuriye amakomini, segiteri na za
APR : Armée Patriotique Rwandaise
serire bashumurije Abatutsi abaturage bashinjaga ko bashaka
APROBAMI
gutsemba Abahutu.
: Association des Partis Monarchistes
Rwandais
APROCOMIN:
Uretse perefegitura Association
ya Butare, desuduce
Commerçants Indigènes
tundi tw’igihugu twahise
APROSOMA
twiroha mu bwicanyi: Association pourmu
bukozwe la Promotion Socialeku
kivunge. Kugeza de itariki
la
ya 16 Mata 1994, Masseperefe wa perefegitura ya Butare, Jean
Baptiste
ARD Habyarimana,
: Alliance yari
pour yabashije kurinda umutekano
le Renforcement de la w’iyo
perefegitura. Kuri iyo
Démocratietariki yakuwe ku mirimo ye asimbuzwa
Sylvain Sibomana. Mu gihe bimikaga Sylvain Sibomana, Perezida
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
w’abatabazi Théodore Sindikubwabo, yaboneyeho kumvisha
Droits de l’Homme
Guichaoua A., Rwanda
AREDETWA : Association
21
1994. Les politiques
pour leduRelèvement
génocide à Butare, Paris, Karthala,
2005, p. 256.
Démocratique des Batwa
520
v
abaturage akamaro k’amabwiriza
ACRONYMS y’abayobozi no kwihutira
AND ABBREVIATIONS
bwangu gutsemba “umwanzi”.
___________________________________
“Birashoboka
A.A. : ko mutamenye
Archives amabwiriza yacu (…) cyangwa
Africaines
mutumvise icyo tubasaba cyangwa se, mwaracyumvise, mwanga
A.G. : Assemblée Générale
kumvira. Cyakora ntituzi impamvu z’uko kwanga kumvira
ABAKI
« XZXPYD: Alliance des
DYXJD DWL JHBakiga
QWLELQGHED JH QLÀWL\H XEZRED
abo bahitamo kurebera abandiBahutu
ABESC : Association des bakora,Evoluant
bagombapour la
kutubisa.
Suppressionnibashyireho
Abashinzwe kumudukiza des Castes umwete bamudukize
ACR
abakozi : Association
bandi beza bifuza des Cultivateurs
gukorera igihugu du Rwanda
cyabo barahari.
Bavandimwe,
ADP : ndashaka ko amagambodes
Alliance Démocratique arangirira
Peuples aha ariko
ndifuza
ADR ko mwajya
: Alliance pour la Démocratie etimvugo
mutwumva, mugasemura la yacu ku
buryo iba yavuzwe, mukumvaNationale
Réconciliation impamvu tuba twavuze gutyo,
buri jambo mukarisesengura, mugerageze, mugerageze kumva
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
impamvu riba ryavuzwe rityo, ntirivugwe kuriya: nuko turi mu
AFDL : Alliance
bihe bidasanzwe. des n’amashyengo
Urwenya Forces Démocratiques pour la
bigomba kwimukira
umurimo”22. Libération du Congo-Zaïre
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6 ngo ubwicanyi
Kugira $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
bwihute kandi bukorwe neza, bamwe mu
basirikare
AIMO barindaga Perezida
: Affaires Indigènes boherejwe muri perefegitura ya
et Main-d’oeuvre
Butare.
AJER Bityo,: Association
mu cyumweru de kiva ku itariki
la Jeunesse ya 19 kikagera ku
Estudiantine
ya 26 Mata, perefegitura ya Butare yari imaze gutakaza Abatutsi
Rwandaise
barenga ibihumbi 150,000.
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP umugi
Kugeza : Arrêté
wa Butareministériel/ Arrêté présidentiel
ufatwa n’ingabo za FPR tariki ya 2
AMR
Nyakanga : Association
1994, jenoside yari desimaze
Moniteurs
guhitana du abantu
Rwandabarenga
AMUR . : Association des Musulmans au Rwanda
230,000 23
b’amashyaka
A.A. :ya MRND, MDR
Archives yiyise pawa na CDR n’ imitwe yayo
Africaines
yitwara gisirikare ari yo Interahamwe, Inkuba n’impuzamugambi.
A.G. : Assemblée Générale
ABAKI
Abanyemari : Alliance
nka Félicien desKabuga
Bakiga bateye inkunga izo nzego
ABESC
z’abicanyi : Association
bashinga RTLM,des Bahutu
bagura Evoluant
imihoro pour la
banaha kandi
amatsinda y’abicanyi Suppression intwarodes Castes
zinyuranye. Ntawabura kuvuga
ACR
abayobozi : Association
b’imitwe yitwara des Cultivateurs
gisirikare du Rwanda
n’amashyaka ya poritiki
bagize
ADP uruhare rufatika
: Alliance mu mitegurire
Démocratique n’imigendekere ya
des Peuples
jenoside.
ADR Hari Robert Kajuga, umyobozi
: Alliance pour la Démocratie et la w’Interahamwe, Mathieu
Ngirumpatse (perezida Réconciliation wa MRND) Nationalena D. Joseph Nzirorera,
umunyamabanga mukuru wa MRND Jean Bosco Barayagwiza,
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
George Rutaganda n’abayoboke babo bijanditse mu masaha
AFDL
ya mbere y’iraswa : Alliance des Forces
ry’indege mu bikorwaDémocratiques
byo kwicapour la
Abatutsi
mu mazu yaboLibération du Congo-Zaïre
no ku mabariyeri bagenzuriragaho amakarita
AGOA
y’irangamuntu, : African Growth and Opportunity
hari harashyizweho mu gihugu hose. Act Nubwo
$,'6
aba bantu bose $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
bakiburana ndetse bamwe muri bo bakaba
batarafatwa
AIMO ngo
: Affaires Indigènesibirego
baburanishwe, bashinjwa bigaragaza
et Main-d’oeuvre
uruhare
AJER rwabo mu mitegurire
: Association de la n’imikorerwe ya jenoside.
Jeunesse Estudiantine
Rwandaise
Urwego rwa kabiri rw’imitegurire ya jenoside rugizwe n’inzego
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
nka RTLM, abantu ku giti cyabo nka Ferdinand Nahimanana,
AM/AP Bemeriki.
Valérie : Arrêté Aba ministériel/
bacishaga Arrêté présidentiel
ku maradiyo amagambo
AMR
y’abayobozi, : Association des
bashishikazaga kandi Moniteurs
bakamaradu Rwanda
ubwoba abaturage,
AMUR
bari nk’ikiraro: hagati
Association des Musulmans
y’ugushaka kw’abayoboziau Rwanda
n’ibyo abaturage
ANT bityo bakabasha
biteze, : Assemblée Nationale
kwinjiza umubarede Transition
munini w’abaturage
muri jenoside.(Transitional RTLM, Radiyo Nationaly’igihugu,
Assembly) itangazamakuru
ryandika
APADEC byakoraga igikorwa cyo kuyobora
: Association du Parti Démocrate Chrétien abakoraga jenoside
bakarishya urwango.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Uruhare rw’intyoza zo mu nzego zo hasi, rwabaye runini.
Abayobozi b’inzego Rwandais z’ibanze, abanyamakuru, abacuruzi,
APROCOMIN: Association
abanyamadini n’abandi bavuga desrikijyana
Commerçants Indigènes
bagize uruhare runini
APROSOMA
mu gukora ku : Association
marangamutima pour la Promotion
batera ubwoba, Socialebanatuma
de la
abantu bitabira Massejenoside ku bwinshi bakoresheje ibihuha.
Abakozi
ARD bo mu buyobozi,
: Alliance pour abarimu, abakora mu
le Renforcement debuvuzi,
la muri
PDNH QL DEDULDémocratie
EDÀWH XUXKDUH UXQLQL PX PLEHUHKR \·DEDWXUDJH
n’ubukungu ku misozi, bashishikarizaga kwica29. Birumvikana
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
ko iyo hataba ako kanyabugabo k’injijuke zo ku rwego rwo hasi
Droits de l’Homme
Prunier G., 1997,
AREDETWA : Association
28
op.cit., p. 228, Des
pourForges
le A., 1999, op.cit., p. 233.
Relèvement
29
Vidal Cl., “Les politiques de la haine” in Les temps modernes, N0. 583, 1995, pp. 30-31
Démocratique des Batwa
524
v
abashyiraga ACRONYMS
mu bikorwa jenoside yakorewe Abatutsi batari
AND ABBREVIATIONS
kugera ku gipimo bagezeho hagati ya Mata na Nyakanga.
___________________________________
Ikiciro
A.A. cya gatatu k’inzego
: Archives zatumye jenoside ibasha kuba
Africaines
cyari kigizwe n’abayobozi b’inzego z’ibanze: abaperefe,
A.G. : Assemblée Générale
ababurugumesitiri b’amakomini, abakonseye ba segiteri
ABAKI : Alliance
n’abaresiponsabure des BakigaAbaperefe ba perefegitura
b’amaserire.
ABESC
nka Clément: Association
Kayishema des wa Bahutu
Kibuye, Evoluant
Laurent pour la
Bukibaruta
wa Gikongoro,Suppression des Castes
Sylvain Nsabimana wa Butare, na Godefroid
ACR
Ruzindana : Association
wa des Cultivateurs du
Kibungo, ababurugumesitiri Rwanda
nka Jean Paul
Akayesu
ADP wa : Alliance
Taba muri Gitarama, des
Démocratique EliePeuples
Ndayambaje wa
Muganza
ADR muri Butare, abaminisitiri b’intagondwa
: Alliance pour la Démocratie et la nka
Pauline Nyiramasuhuko, n’abandi
Réconciliation bashishikarizaga abaturage
Nationale
bayoboraga, bagatanga ibikenewe mu rwego rwa tekiniki
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
n’ibitekerezo mu duce baturukagamo.
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Libération
Bifashishaga ingufu zo kudu Congo-Zaïre
rwego rw’igihugu nk’ingabo, porisi,
AGOA
abajandarume, : African
ya mitweGrowth and Opportunity
yitwara gisirikari, mu guhiga,Act
gukusanya
$,'6
no $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
kwica Abatutsi. Abayobozi b’inzego z’ibanze batangaga
amabwiriza
AIMO yaturutse hejuru agana
: Affaires Indigènes hasi, bagahamagarira
et Main-d’oeuvre
abaturage
AJER kwitabira jenoside
: Association kuJeunesse
de la bwinshi. Estudiantine
Bamwe mu bicwaga
bahugurwaga bisabwe n’aba bayobozi ubwabo, abandi biciwe
Rwandaise
ahantu hahurira abantu benshi no mu nyubako z’ubutegetsi ari
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
bo bazicungiye.
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR byakomojweho,
Nk’uko : Association des Moniteurs
ubushobozi bw’abantudun’Rwanda
ibikoresho bya
AMUR
Leta : Association
byagejejwe ku bashyiragadesmuMusulmans au Rwanda
bikorwa jenoside. Aba na bo
ANT mu baturage
bavaga : Assemblée Nationale
basigaye uhereye deku
Transition
rubyiruko rwinjijwe
mu mitwe yitwara gisirikareNational
(Transitional kugera Assembly)
ku basaza unyuze ku
bagore
APADEC n’abagabo bakuze babyemeye kubera
: Association du Parti Démocrate ko bemera jenoside
Chrétien
cyangwa bakurikiye inyungu z’ubukungu. Mu bashyize mu
APR : Armée Patriotique Rwandaise
bikorwa jenoside hari mbere na mbere abasirikare bagera ku
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
1500 barindaga Perezida. Batangiye ubwicanyi mu mugi wa Kigali
Rwandais
guhera ku itariki ya 6 Mata 1994 mbere yuko babukwirakwiza
APROCOMIN: Association
mu gihugu hose. Hari na none des Commerçants
abari Indigènes
mu mitwe yitwara gisirikare
APROSOMA :n’Impuzamugambi
Interahamwe Association pour la Promotion
bahise Sociale
bifatanya de la
n’abarindaga
Perezida mu bikorwa
Masse byo guhiga, gufata no kwica Abatutsi.
Abaturukaga
ARD muri iyo pour
: Alliance mitwe yitwara gisirikare
le Renforcement de labafashijwe
n’abayobozi bo Démocratie
hasi, abaporisi ba komini, bamwe mu basirikare
n’abajandarume n’abaturage basanzwe.
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Droits de l’Homme
AREDETWA : Association pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
525
v
Abakoze jenoside babaye benshi
ACRONYMS ANDmu gihugu hose30. Bafashwaga
ABBREVIATIONS
mu murimo wabo n’umubare munini w’ibyitso n’abareberaga.
___________________________________
Aba na bo bagize uruhare mu bikorwa binyuranye. Ibyo byitso
byarangaga
A.A. aho abicwagaAfricaines
: Archives bari bihishe, bakababuza kugerageza
guhunga cyangwa bakareka abana babo bishora mu bwicanyi.
A.G. : Assemblée Générale
Abareberaga bo, bareberaga umubabaro w’abandi, babaye
ABAKI
“Abagabo : Alliance
b’akaga des Bakigabw’abicwaga”31. Imyitwarire
n’ububabare
ABESC
yabo : Association
yari ishingiye des Bahutu
by’umwihariko Evoluant
ku kutagira icyopour la nko
bitaho
kutababazwa Suppression des Castes ku bwinshi. Ibyitso
n’ubwicanyi bwakorwaga
ACR
n’abareberaga: Association des Cultivateurs
bari mu byatumye umugambiduwo Rwanda
kurimbura
Abatutsi
ADP ushyirwa mu bikorwa
: Alliance neza.
Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Gutegura no gushyira mu bikorwa
Réconciliation jenoside yakorewe Abatutsi
Nationale
bigaragaza uruhare rwa Leta y’u Rwanda. Urwo ruhare
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
rugaragazwa mbere na mbere n’uko iyo Leta itigeze ibuza cyangwa
ihana ubugizi Alliance
AFDL : bwa nabides Forces Démocratiques
bwakorewe pour la
igice kimwe cy’abaturage
bayo. Kuba iyo Libération ducyangwa
Leta yarifashe Congo-Zaïre
ikanga kurinda abaturage
AGOAbagirirwa
bayo : African
nabi ni Growth and Opportunity
byo bigaragaza Act Nk’uko
uruhare rwayo.
$,'6inshingano
bizwi $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
rusange za Leta iyo ari yo yose ni ukurinda
abaturage
AIMO bari
: Affairesy’inkiko
imbere z’ubutaka
Indigènes bwayo. Ni yo mpamvu
et Main-d’oeuvre
igira
AJERumwihariko w’urugomo
: Association rwemewe
de la Jeunessen’amategeko. Ariko iyo
Estudiantine
ikoresheje ingufu zayo mu kurimbura igice cy’abaturage bayo
Rwandaise
ku mpamvu yuko bari mu gice iki n’iki, iyo Leta iba yatezutse
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
ku mahame n’indangagaciro yubakiyeho zinatuma yitwa gutyo.
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR
Uruhare : Association
rwa Leta y’u Rwanda des Moniteurs
muri jenosidedu Rwanda n’uko
rugaragazwa
AMUR benshi
abishwe : Association
bicirwaga mu desnyubako
Musulmans au Rwanda
zihurirwamo n’abantu
ANT ndetse: n’ubuyobozi
benshi Assemblée Nationale
hakoreshejwe de Transition
ingufu za Leta.
(Transitional National Assembly)
Biciwe
APADEC mu biro by’ubuyobozi
: Association bw’amakomini
du Parti Démocratenka Kigembe,
Chrétien
Nyaruhengeri, Runyinya, Gishamvu; mu mashuri ya Leta nka
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Murambi na Cyahinda; ahantu ho kwidagadurira no kwigira nko
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
ku masitade ya Kibuye, ETO Kicukiro n’ahandi hantu hahurira
abantu aho ingufu Rwandais za Leta zashoboraga kurinda ku buryo
APROCOMIN: Association
bworoshye ( muri za kiriziya za desCyahinda,
Commerçants Kibeho,Indigènes
Nyamasheke,
APROSOMA
Nyange, : Association
Sainte pour la Promotion
Famille, Mugombwa, Sociale
Ntarama, de la
Nyarubuye,
Nyamata, Nyundo Masse n’ahandi).
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Démocratie
ARDHO
30
Ibigereranyo bya nyuma byatanzweRwandaise
: Association n’inkiko gacacapour
bivugala Défense
1015000 des
bakoze jeno-
Droits
side (service national de l’Homme
des juridictions gacaca, Rôle central des juridictions Gacaca,
Kigali,
AREDETWA septembre :2007).
Association pour le Relèvement
31
Ternon Y., 1995, op.cit., p. 124.
Démocratique des Batwa
526
v
Uruhare rwa Leta y’u Rwanda
ACRONYMS ANDrugaragara kandi mu kwirukana,
ABBREVIATIONS
kwica no gushyira mu kato abayobozi ba gisirikare batari
___________________________________
bashyigikiye jenoside . Ibi byemezo byahaga ingufu intagondwa,
32
bikazorohereza
A.A. kurangizaAfricaines
: Archives ibikorwa byo guhiga no kwica Abatutsi
mu bice binyuranye by’igihugu. Bari bizeye ko batazahanwa,
A.G. : Assemblée Générale
bica ibihumbi n’ibihumbi by’Abanyarwanda nta cyo bishisha.
ABAKImu bari
Umwe : Alliance
mu mitwe des Bakiga
yitwara gisirikare witabiriye ibikorwa
byo guhiga mu mazu no mu bihuru ndetseEvoluant
ABESC : Association des Bahutu pour la byo
akitabira ibikorwa
kwica Abatutsi Suppression des Castes
kuri bariyeri i Murambi 33
, agaraza uko kutishisha
ACR
kw’abicanyi : Association
n’uko des Cultivateurs
kudahanwa du Rwanda “nta
bahabwaga n’ubuyobozi:
soni
ADP nagiraga:zo kujya mu
Alliance bikorwa by’ubwicanyi
Démocratique muri jenoside.
des Peuples
Cyari
ADR nk’igikorwa gisanzwe kuko burugumesitiri
: Alliance pour la Démocratie et la Serukwavu na
Sebuhura (komanda wungirijeNationale
Réconciliation wa jandarumori ku Gikongoro)
bazaga buri gihe kuri bariyeri. Bakaduha ubutumwa bwo
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
kudutera morari. Burugumesitiri yakundaga gukoresha imvugo
AFDL : Alliance
ye y’Ikinyarwanda des Forces
‘Nimukore, Démocratiques
turabashyigikiye’, pour lawe
Sebuhura
Libération dukureka
yatubwiraga: “Ntimugomba Congo-Zaïre
umwanzi ngo abacike”34.
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6
Umwihariko $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
wo gutanga uburyo bwo kwica, gushishikariza
kwica,
AIMO kudahana abicanyi
: Affaires bihamya
Indigènes etnta shiti uruhare rwa Leta
Main-d’oeuvre
y’u Rwanda: :“mbere
AJER ya jenoside
Association gato abayobozi
de la Jeunesse batweretse ko
Estudiantine
Abatutsi ari abagome, ko baduteye, ko bagiye kudutsemba, ko
Rwandaise
tugomba kwirwanaho tubica (…) nagiye mu duco tw’abicanyi
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
n’abasahuzi. Twatangiye twica imiryango ya Karangwa na
AM/AP
Karamuka. Twari : Arrêtéibico
ministériel/
bitandatu Arrêté présidentiel
by’abicanyi. Hanyuma
AMR
dukomereza ahantu : Association des Moniteurs
hari hahuriye du Rwanda
Abatutsi benshi twica abatari
AMUR
munsi y’ibihumbi : Association
20.000. des Musulmans
Abayobozi au Rwanda
b’amashyaka ya MRND
ANT
na MDR n’abayobozi : Assembléeba za Nationale
segiteri nade Transition
serire bari kumwe natwe
bayoboye ibikorwa by’ubwicanyi.
(Transitional NationalTwageze kwa Karumugabo,
Assembly)
turamwica
APADEC n’umugore we n’abana be
: Association du Parti Démocrate babiri, twatabye
Chrétien abantu
twatemye n’umuhoro mu byobo rusange, bamwe bari bakiri
APR : Armée Patriotique Rwandaise
bazima. Nijoro twaganiraga kuri tekiniki twakoresheje ku
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
manywa no ku zo tuzakoresha umunsi ukurikiyeho. Muri
make twishe nta Rwandais
nkomyi Abatutsi aho twabasanze hose; ku
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
32
Burugumesitiri wa komini Nyabisindu, Gisagara J.-M. n’uwa Ntyazo Nyagasaza
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
N., perefe wa perefegitura ya Butare, Habyarimana J.-B. bakuweho bakanicwa hagati
ya tariki ya 16 na 19Masse
Mata n’inzego za Guverinoma y’abatabazi ni ingero zifatika.
ARD
33
Ibihumbi : Alliance
birenga 50.000 pour le
by’Abatutsi Renforcement
byari de la z’icyari kuba
byahungiye mu nyubako
ishuri ryisumbuye ry’i Murambi
Démocratie bishwe bunyamaswa n’Interahamwe, Impuzamu-
gambi, abajandarume, abaporisi n’abandi baturage b’Abahutu babisabwe n’abakuriye
ARDHObwaho :harimo
ubutegetsi Association Rwandaise
perefe Bukibaruta pour la wa
L., burugumesitiri Défense
NyamagabedesSe-
makwavu na Komanda Droits de w’abajandarume
wungirije l’Homme baho Sebuhura.
Mbakuriyemo S., uvugwa
AREDETWA : Association pour
34
na African Rights, Murambi. “Go if you die perharps I
le Relèvement
will live”, 2006.
Démocratique des Batwa
527
v
misozi, mu nsengero
ACRONYMS cyangwa
AND mu mazu yabo. Gewe ubwange
ABBREVIATIONS
nicishije umuhoro n’impiri Michel Murwanashyaka, Karorina
___________________________________
n’abana be 2, Madarubi n’abana be 3, Mushingwe Etienne,
umugore
A.A. we : Archives
n’umukobwa wabo, Uwayezu n’abana be 2,
Africaines
WZLFDJDWZDELWHNHUHMHKRWZDULGXÀWHXPXWLPDQDPDWZL]HUDJD
A.G. : Assemblée Générale
kugira igihugu kitagira Abatutsi. Twatekerezaga ko u Rwanda
ABAKI paradizo
ruzaba : Alliance
niruba des Bakiga
rutakirangwamo Abatutsi. Nta Muhutu
utaritabiriye jenoside, uretse abarwayi n’ibimuga.pour
ABESC : Association des Bahutu Evoluant la
Umutima
Suppression
nama wari waragiye. Abahutudes Castes
bose bari bashishikajwe no kwica.
ACR ry’ibintu:na
Irari Association
ryo ryatumyedesubwicanyi
Cultivateurs du Rwanda
bwitabirwa 35
.
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
b. Uburyo bwo kwica
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Iyo hatabaho Réconciliation Nationale ubwicanyi ntibuba
imyiteguro inonosoye,
AEC
EZDUDIDVKH : Agglomeration
LQWHUD Extra-Coutumières
LQJDQD NXUL\D ,\R P\LWHJXUR \DUL LÀWH
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques
inzego zirutanwa n’iziyishyira mu bikorwa. Yari igizwe pourkandi
la
n’urukomataneLibération du Congo-Zaïre
rw’ibintu umuntu yakwita uburyo bwo kwica.
Ubu
AGOA buryo bushobora kureberwa mu bice bitatu. Igice
: African Growth and Opportunity Actcya mbere
kiva
$,'6 ku itariki$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ya 6 kikageza ku ya 11 Mata 1994 cyari kigamije
kwica Abatutsi hifashishijwe urutonde rwari rwarakozwe mbere.
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
AJERiki gice :cyo
Muri Association de la Jeunesse
kwica ab’ibingenzi, Estudiantine
aboyoboraga jenoside bari
bamaze guha Rwandaiseudutsiko tw’abicanyi intonde ziriho amazina
y’abantu
ALIR bashakishwaga by’umwihariko.
: Armée de Libération Ayo mazina kandi
du Rwanda
yasomerwaga
AM/AP kuri RTLM kugira ngo abicanyi
: Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel bamenye
ko
AMRbahamije: Association
uwashakishwaga. Ahaninidu yari
des Moniteurs Rwanda imiryango
yashakishwaga by’umwihariko kubera ubuzima babagaho,
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
amashuri bari barize, urwego rw’imibereho bari bagezeho,
ANT
imyanya barimo : Assemblée
mu buyobozi Nationale de Transition
ndetse n’uko babitiriraga gukorana
na FPR. Kubica (Transitional National Assembly)
byakozwe n’abicanyi bakoreraga mu dutsiko
APADEC
duto babiciraga : Association du Parti
aho babasanze: muDémocrate
ngo zabo, mu Chrétien
muhanda
APR
cyangwa kuri:bariyeri.
Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Ubwo buryo bwo kwica ab’ingenzi bwari bugamije kubuza
Rwandais
Abatutsi bajijutse, abahiriwe n’ubucuruzi, n’ababashaga
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
kuvugana no hanze gushaka uko bahunga, bakwirwanaho
APROSOMA
cyangwa : Association
bakwamagana pour la Promotion
ubwicanyi. Uwahoze Sociale de la
ari umusirikare
mu ngabo z’u Masse Rwanda abisobanura neza mu buhamya bwe:
ARD
“Nabonye : Alliance
abasirikare pour
9 bo murile batayo
Renforcement
y’abakomandode la n’abajepe
Q·XPXVLYLULXPZHE\DJDUDJDUDJDNR\DULDED\RER\H%DULEDÀWH
Démocratie
mu
ARDHO ntoki urutonde rw’amazina.
: Association Rwaripour
Rwandaise urutonde rw’amazina
la Défense des
y’abantu bagomba kwicwa.
Droits de l’Homme Banyuze ku wundi muturanyi
Ubuhamya bwa Kaburame
AREDETWA : Association
35
I. bwafashwe
pour nale Mutwarasibo
Relèvement E. mu Kinyarwanda, i
Kiramuruzi tariki ya 4 Kanama 2007.
Démocratique des Batwa
528
v
bahatera gerenade.
ACRONYMS Bafungura
ANDumuryango w’inzu bawurashe.
ABBREVIATIONS
Bica abarimo.___________________________________
Basubira inyuma n’amaguru. Umuboyi wange
nari nohereje kubakurikira yambwiye nyuma ko abasirikare
barashe
A.A. ingo :enye”36
.
Archives Africaines
A.G. : Assemblée Générale
Abanyarwanda benshi bibuka ubu buryo bwo gukora intonde
ABAKI
mu rwego rwo : Alliance
kurangiza des Bakiga wa jenoside. Ayo marisiti
umugambi
ABESC : Association
yafashije abicaga gushakisha des Bahutu
no kwica Evoluant
bwangu pourabantu
la
bashakishwagaSuppression
cyane. Kugira des
ngoCastes
hatagira Umututsi ubacika,
ACR : Association
bariyeri zashyizwe mu mahuriro des Cultivateurs
y’inzira na RTLM du Rwanda
igatangaza
amazina na aderesi
ADP : Allianceby’abantu
Démocratiquebafatwaga des nk’ibyitso
Peuples bya FPR
by’imbere
ADR mu gihugu. Itegeko ryo kwitwaza
: Alliance pour la Démocratie et la ikarita y’irangamuntu
yarimo ubwokoRéconciliation
ryafashaga kubona ku buryo bworoshye abicwa.
Nationale
Iyo ibyari byanditse mu ndangamuntu byahuraga n’ibyavuzwe
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
PXLWDQJD]DPDNXUXF\DQJZDE\DQGLWVHNXPDULVLWLEDULEDÀWH
AFDL :
abicanyi bahitagaAlliance des uwahigwaga.
barangiza Forces Démocratiques
Ibyo byabaye pour la
mu duce
twose tw’umugiLibération
wa Kigali, du muCongo-Zaïre
duce twegereye inkiko z’igihugu
AGOA
nka Gisenyi, :Kibungo
Africanna Growth
Cyanguguand Opportunity
no hagati mu Act gihugu. Aho
$,'6
ari ho hose $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Abatutsi baragaragajwe, bashyirwa ku ruhande
baranicwa.
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Muri iki kiciro habaye igikorwa cyo kwica Abahutu bose
Rwandaise
bashoboraga gufata ubutegetsi ku buryo bwemewe n’amategeko
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
bakarwanya jenoside. Urupfu rwa Minisitiri w’Intebe, Agathe
AM/AP
Uwiringiyimana,: Arrêté ministériel/
abakandida Arrêté
babiri ku mwanya présidentiel
w’inteko ishinga
AMR : Association
amategeko y’inzibacyuho des Moniteurs
Félicien Ngango wa duPSD
Rwanda
na Landoald
AMUR
Ndasingwa wa: Association
PL; minisitiri des Musulmans
Fréderic Nzamurambahoau Rwanda na Joseph
ANT
Kavaruganda,: Assemblée Nationalerurinda
Perezida w’Urukiko de Transition
iremezo ry’itegeko
nshinga ni cyo (Transitional
rwari rugamije. Nyuma Assembly)
National yo kwica abataravugaga
rumwe
APADEC na Leta, abateguye jenoside
: Association du Parti Démocratebari baharuye inzira nziza
Chrétien
yo gukomeza ubwicanyi.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Ikiciro cya kabiri cyari gishingiye ku kwica Abatutsi, atari ukwica
umuntu ku giti Rwandais
ke, ahubwo nk’abagize itsinda ryagaragajwe
APROCOMIN: Association
gutyo. Icyo kiciro cyabaye hagati des Commerçants
y’itariki ya 12Indigènes
Mata (nyuma
APROSOMA
gato y’inama :y’abaperefe
Associationbapour la Promotion
perefegitura Sociale de
na Minisitiri la
w’Intebe
wa Guverinoma y’abatabazi, Jean Kambanda, n’itariki ya 1
Masse
Gicurasi
ARD 1994. Muri iki kiciro,
: Alliance pour le ibikorwa by’ubwicanyi
Renforcement de labyakomeje
gukoranwa ubuhanga butangaje.
Démocratie Mbere na mbere, igikorwa cyo
guhiga Abatutsi cyarakajijwe kugira ngo bavumbure kandi bice
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Abatutsi bari bihishe mu bishanga, mu mirima y’amasaka, mu
mashyamba cyangwaDroits demul’Homme
biti byegereye ahatuwe. Iki gikorwa
AREDETWA : Association pour le Relèvement
36
Ubuhamya bwa Kaburame I., i Kiramuruzi tariki ya 4 Kanama 2007
Démocratique des Batwa
529
v
cyunganiragaACRONYMS
kandi kikuzuza icyo ABBREVIATIONS
AND gushyiraho bariyeri. Hagataho
igikorwa cyo kwica Abatutsi bari bahungiye ahantu hateranira
___________________________________
abantu benshi cyari cyateguwe neza.
A.A. : Archives Africaines
Birakwiye kwibutsa ko abayobozi bahamagariraga Abatutsi
A.G. : Assemblée Générale
kujya ahantu hahurira abantu benshi nko ku biro by’amakomini,
ABAKI
mu : Alliance
masitade, des Bakiga
mu mashuri, ku bigo nderabuzima. Abo
ABESC : Association des Bahutu
bayobozi babwiraga Abatutsi ko kuba Evoluant
hamwepour la
bibafasha
kubarinda. MuSuppression des
gice cya kabiri Castes kwa Mata 1994, ubwo
cy’ukwezi
ACR
buhungiro : Association des buterwa
bwarazengurutswe, Cultivateurs du Rwanda
n’abaporisi ba komini
n’abajandarume
ADP ndetse n’abasirikare
: Alliance Démocratique n’imitwe yitwara gisirikare.
des Peuples
Bicaga
ADR abageragezaga guhunga, bagahuhura inkomere,
: Alliance pour la Démocratie et la bagasaka
mu nkengero kugira ngo hatagira
Réconciliation urokoka.
Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Birakwiye kwibutsa kandi ko Guverinoma yari yabujije abategetsi
AFDL
bo mu nzego: Alliance des Forces
zo hasi guha Démocratiques
ibya ngombwa by’inzirapour la
Abatutsi
babaga mu duce Libération du Congo-Zaïre
bakuriye. Abageragezaga kwihisha hanze
AGOA
barafatwaga :bagahita
African Growth
bicwa37. and Opportunity
Ahagana mu mperaAct z’ukwezi
$,'6Mata, Guverinoma
kwa $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
y’abatabazi yatangaje ko ubwicanyi
burangiye
AIMO n’ituze rikaba rigarutse.
: Affaires Indigènes et Iryo tangazo ryakwirakwijwe
Main-d’oeuvre
n’abayobozi
AJER bo mu nzegodez’ibanze
: Association basabaga
la Jeunesse abari bakiriho
Estudiantine
gusohoka aho bari bihishe. Nyamara, abasohokaga bahitaga
Rwandaise
bicwa. Intego y’ayo mayeri birumvikana ko yari iyo gufata no
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
kwica abari babashije kurokoka.
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR cya gatatu
Ikiciro : Association
cya jenoside des Moniteurs du Rwanda
yakorewe Abatutsi cyatangiye
AMURya 2 Gicurasi
tariki : Association des Musulmans
1994. Gikurikira igikorwa aucyoRwanda
kurimbura
ANT
abicwaga aho: Assemblée
bari bateraniye Nationale de Transition
no kwica abari basohotse mu
bwihisho. Kirangwa n’ibikorwa
(Transitional byo gukubura
National Assembly) ku misozi, mu
mazu
APADEC yatawe no mu matongo. Muri iki kiciro
: Association du Parti Démocrate Chrétien abaturage bahawe
imbunda n’ubutegetsi mu rwego rwo kwirinda kwa gisiviri
APR : Armée Patriotique Rwandaise
bihatiye gukubura burundu mu duce twabo ikitwa Umututsi.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Rwandais no kurokoka birabananira
c. Bagerageje kwirwanaho
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA
Uburyo : Association
jenoside yateguwe pour la Promotion
ikanashyirwa mu Sociale
bikorwade la
bifasha
kumva ukuntu Massekwirwanaho no kurokoka byari ihurizo.
Abayiteguye
ARD : Alliance pour mu
n’abayishyize bikorwa baridebarashyizeho
le Renforcement la
ingamba mu gihugu hose
Démocratie zidatuma gucika ubwicanyi byoroha.
Ibikorwa byo kwirwanaho byagiye bitsindwa kubera impamvu
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
eshatu z’ingenzi. Iya mbere ni umubare munini w’abitabiriye
Droits de l’Homme
Des Forges A., 1999,
AREDETWA : Association
37
op. cit., p. 245. Rebale
pour kandi Hatzfeld J., Dans le nu de la vie.
Relèvement
Récits des marais rwandais, Paris, Seuil, 2000, pp. 15-17
Démocratique des Batwa
530
v
XEZLFDQ\L0XELFHKDÀ\DE\RVHDELFZDJDEDWHUZDJDQ·XPXEDUH
ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
munini w’abicanyi. Ababashaga kubaca mu rihumye bafatwaga
___________________________________
n’amarondo ya nijoro cyangwa imikwabu yo kumanywa.
A.A. : Archives Africaines
Mu Rwanda, abicwaga n’abicaga babaga hamwe. Akenshi
A.G. : Assemblée Générale
bari banaziranye. Kubera iyo mpamvu ntibyari byoroheye
ABAKI mu :kivunge
kwivanga Alliance des
ngo Bakigagucika ubwicanyi. Umwe mu
babashe
ABESC jenoside
barokotse : Association des agaragaza
mu Bisesero Bahutu Evoluant
imiterere pour la
y’ubwicanyi
anashimangiraSuppression des Castes
ubwinshi bw’ababateye bakuriwe n’abayobozi ba
ACR n’aba :gisirikare:
gisiviri Association“kudes Cultivateurs
itariki du Rwanda
ya 13 Gicurasi, abasirikari
n’Interahamwe
ADP baje muDémocratique
: Alliance mabisi umunani, mu makamyoneti,
des Peuples
mu
ADR makamyo bakoreshaga mu kubaka umuhanda
: Alliance pour la Démocratie et la Kibuye–
Gitarama, abandi benshi baje mu
Réconciliation mavatiri hamwe n’abasirikare
Nationale
Q·DED\RER]L$EDQGLEDQWXEDMHQ·LELUHQJHEDÀWHLPLKRURPXQWRNL
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
EDMHERVHEDULULPEDEDYX]DDPDÀULPELEDQDYX]DLQJRPD8ZR
munsi nabonyeAlliance
AFDL : desKibuye,
perefe wa ForcesClément
Démocratiques
Kayishema,pour la
Eliézer
Niyitegeka, ObedLibération
Ruzindana duna
Congo-Zaïre
ba burugumesitiri ba Gishyita
AGOA
na : AfricanAba
Gisovu n’abandi. Growth andbasigaye
bo bari Opportunity Act ribanza
ku ishuri
$,'6
rya Bisesero $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
bareba uburyo abasirikare babo n’Interahamwe
EDWZLFD8ZRPXQVLKLVKZHDEDJRUHQ·DEDQDKDÀ\DERVHµ
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre 38
.
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Undi warokotse we agaragaza uruhare rw’abasirikare
Rwandaise
n’Interahamwe ndetse n’uko bari bashishikaye mu Bisesero.
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Tariki ya 13 Gicurasi bafatanyije, bagabye igitero simusiga ku
AM/AP bari bahungiye
Batutsi : Arrêté ministériel/ Arrêté“Interahamwe
mu misozi yaho: présidentiel nyinshi
AMR
n’abasirikare : b’i
Association
Gitarama des
bo kuMoniteurs du Rwanda
Gisenyi n’abandi baturutse
AMUR
KDÀ \D KRVH: PX
Association des PX
JLKXJX EDMH Musulmans au Rwanda
PDELVL PX PDNDP\RQHWL
ANT : Assemblée
Baratuzengurutse, Nationale
baturasa de Transition
nta gutuza. Uwo munsi urebye
DEDJRUH Q·DEDQD KDÀ \D National
(Transitional ERVH EDULVKZH
Assembly) NXNR DEHQVKL
ntibabashaga
APADEC kwiruka. Uwo munsi umugore wange,
: Association du Parti Démocrate Chrétien Marthe
Nyirahategeka, yarishwe n’abana bange barindwi n’abuzukuru.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Izo nterahamwe zari zambaye imyenda yera n’amababi y’ibiti ku
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
mutwe. Bari bameze nk’abasazi. Uwo munsi baradutsembye.
Rwandais
Imisozi yari yuzuye imirambo”39.
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA
Impamvu ya :kabiri
Association pour la kw’abagerageje
y’ugutsindwa Promotion Sociale de la
kwirwanaho
muri jenoside Masse igaragarira mu mayeri yo gukusanya abicwaga
yashyizweho
ARD ku ikubitiropour
: Alliance n’aboyobozi bo hasi. Bitwaje
le Renforcement de lakubarinda,
abo bayobozi Démocratie
babahurije ahantu hahurira abantu benshi,
baharindisha abaporisi, imitwe yitwara gisirikare cyangwa
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
38 Droits
Nsanzimfura J.-D., wavuzwedenal’Homme
African Rights, Résistance au génocide. Bisesero
Avril-Juin 1994, London, p. 35
AREDETWA : Association pour le Relèvement
39
Simeon wavuzwe na African Rights, 1994, op. cit., P. 35.
Démocratique des Batwa
531
v
abasirikare kugira ngo batabacika,
ACRONYMS babone uko babica. Aya
AND ABBREVIATIONS
mayeri yatumye, bisabwe n’abayobozi ba gisirikare na gisiviri
___________________________________
ndetse, ingeri nyinshi z’abaturage zibigiramo uruhare; yatumye
ubwicanyi
A.A. ndengakamere bukorwa ku bwinshi no mu minsi
: Archives Africaines
mike.
A.G. : Assemblée Générale
ABAKI ya gatatu
Impamvu : Alliance des Bakiga
y’ugutsindwa kw’ibikorwa byo kwirwanaho
ABESC : Association des
ijyana n’ikoreshwa ry’imbunda ndetse n’uruhareBahutu Evoluantrw’ingufu
pour la za
Leta zishinzwe Suppression
umutekano. Ahantu des Castes
hanyuranye abicwaga bari
ACR
bahuriye nko :mu Association
mashuri, ku des Cultivateurs
masitade du Rwanda
n’amasanteri ya komini,
imitwe
ADP yitwara gisirikare
: Alliance yitabaje abasirikarare.
Démocratique des PeuplesAbasirikare
bakoreshaga
ADR : Alliance pour la Démocratie et laamagerenade,
imbunda zabo cyangwa bagatera
nyuma abicanyiRéconciliation
bakabasha gusonga inkomere.
Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Nubwo abasirikare n’interahamwe bakoresheje imbunda,
AFDL
abahigwaga, hirya : Alliance
no hino, des Forces
babashije Démocratiques
kwirwanaho bya pour la
kigabo
iminsi myinshi, Libération
ndetse bimara du Congo-Zaïre
ibyumweru byinshi. Mu bice
AGOA
bitandukanye : African
babashije Growth and Opportunity
kubarwanya n’amaboko.Act Bisesero
$,'6
igaragara $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
nk’umwihariko w’ahantu abahigwaga babashije
kwirwanaho
AIMO ku buryo budasanzwe: “Ubwicanyi bwakozwe ku
: Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
misozi
AJER ya Bisesero muri Mata,
: Association de laGicurasi
Jeunesse na Kamena 1994 bufata
Estudiantine
umwanya w’umwihariko kandi munini mu mateka ya jenoside
Rwandaise
yakorewe Abatutsi bo mu Rwanda. Abantu benshi bari bahungiye
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
muri iyo misozi iri ku Kibuye, mu bwoba ndetse n’ibyiringiro
AM/AP
barwananye : Arrêté kugira
ishyaka ministériel/ Arrêté présidentiel
ngo barokoke. Mu minsi ya mbere
AMR
babashije : Association des
kwihagararaho Moniteurs
barwana du Rwanda zaho,
n’Interahamwe
AMUR
banazicamo : Association
abatari bake. Abenshides Musulmans
mu bagombaga au Rwanda
kwicwa muri
ANT
jenoside yo mu : Assemblée
1994 bagerageje Nationale de Transition
kwirwanaho uko bashoboye.
Abenshi bararwanye (Transitionalmu cyo abarokotse
National Assembly)bita ‘intambara
y’amabuye
APADEC n’amasasu’ mbere yuko hapfa ibihumbi.
: Association du Parti Démocrate Chrétien Umwihariko
wa Bisesero ni uburyo uko kwirwanaho byari bitunganije
APR : Armée Patriotique Rwandaise
n’ukuntu byamaze igihe ugereranyije n’ingufu z’ababarwanyaga.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
1\DPDUD QXEZR EDUL EDÀWH LVK\DND E\DUDQJL\H LPSXQ]L
zitabashije kurwanya Rwandais ingufu zakoraga jenoside. Uko kurwana
APROCOMIN: Association
kwabo kwakomeje kandi gukarishya des Commerçants
akababaro Indigènes
kabo, kuko
APROSOMA1.000
ugereranyije : Association
gusa mu pour la Promotion
bihumbi 50.000 ariSociale de la
bo barokotse.
Ntibarwanyije Masse gusa abicanyi baturukaga muri Kibuye na
Gikongoro,
ARD hari n’abandi
: Alliance baturutse
pour i Cyangugu,
le Renforcement de ilaGisenyi na
Ruhengeri. BirwanyehoDémocratie kugeza mu mpera z’ukwezi kwa Mata
bica umubare utari muto w’ababarwanyaga barimo abaporisi
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
n’Interahamwe”40.
Droits de l’Homme
AREDETWA : Association pour le Relèvement
40
African Rights,1994, op. cit., pp. 2-3.
Démocratique des Batwa
532
v
Kugerageza kwirwanaho
ACRONYMS byabayeho mu duce twinshi tw’igihugu.
AND ABBREVIATIONS
Ariko, buri gihe, ubwicanyi bwagendaga bufata indi ntera
___________________________________
n’ingamba abicwaga batabashaga gucika. Nko ku misozi ikikije
Akanyaru,
A.A. aho abantu Africaines
: Archives bari bihishe mu bihuru n’urutoke
cyangwa amasaka hashakishwaga bakoresheje imbwa z’impigi.
A.G. : Assemblée Générale
Ku rundi ruhande, ku mipaka ya perefegitura ya Butare,
ABAKI
Gikongoro, : Alliancenades
Cyangugu Bakiga
Kigali abageragezaga guhunga bagana
i Burundi bagwaga mu marondo Bahutu
ABESC : Association des Evoluant
y’abaturage batuye pour la
ku mpande
Suppression
zombi z’urwo ruzi. des Castes
Muri perefegitura ya Kibungo imipaka y’u
ACR
Rwanda : Association
na Tanzaniya yarides Cultivateurs
yafunzwe 41
du Rwanda
. Ibi byose bigaragaza
ko
ADPmu mitegurire ya jenoside,
: Alliance hari hatekerejwe
Démocratique des Peuplesku kugeza
uwo
ADR mugambi mubisha no hanze y’u
: Alliance pour la DémocratieRwanda.et laUko kwagura
NZDUL JXÀWDQ\H LVDQR \D EXJXÀ
Réconciliation Q·DPDJDPER \·XEXWDJRQGZD
Nationale
yahamagariraga abantu kurimbura umubisha w’Umututsi mu
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
karere.
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Mu gihe ibihumbi Libération du Congo-Zaïre
by’Abanyarwanda byicaga ibindi bihumbi,
AGOA ariko:bake,
bamwe, African Growth and
bageragezaga Opportunity
kugira abo bakiza. ActUbuhamya
$,'6
bw’abarokotse $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
bugaragaza Abahutu bafatanije n’Abatutsi
kwirukana
AIMO Interahamwe. Buvuga etkandi
: Affaires Indigènes amazina y’Abahutu,
Main-d’oeuvre
batitaye
AJER ku ngaruka byashoboraga
: Association kugiraEstudiantine
de la Jeunesse ku buzima bwabo,
barengeye, bahishe cyangwa bafashije Abatutsi guhunga.42
Rwandaise
Abo barokoraga Abatutsi ntibafata ibyo byemezo kubera gusa
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
ibitekerezo byabo bya poritiki, babigiriraga kandi ubucuti
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
Q·DPDVDQR\·LPLU\DQJREDULEDÀWDQ\HQ·$EDWXWVL
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR ibinyejana
Hashize : Association
Abahutudes Musulmans
n’Abatutsi au Rwanda
babana, ari abaturage
ANT
basangiye : Assemblée
umuco umwe. Nationale
Bityo rero de nta
Transition
gitangaje kubona
Abahutu barongora abagore b’Abatutsikazi
(Transitional n’Abatutsi barongora
National Assembly)
abagore
APADEC b’Abahutukazi.
: Association du Parti Démocrate b’Abatutsikazi
Nguko abagore benshi Chrétien
n’abana babo babashije kurokoka. Ukwemezwa mu mategeko
APR : Armée Patriotique Rwandaise
k’umuco wo kugendera ku gisanira gabo kwemezaga ko abana
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
EDÀWHVHZ·8PXKXWXQDQ\LQDZ·8PXWXWVLND]LELWZD$EDKXWX
Nyamara, bamwe Rwandais
mu baturanyi cyanecyane abo kwa sebukwe
APROCOMIN: Association
bashidikanyaga kwereka abicanyi des Commerçants Indigènes bari
abagore b’Abatutsikazi
APROSOMA :n’Abahutu.
bararongowe Association pour la Promotion Sociale de la
Masse
Birakwiye
ARD nyamara kumenya
: Alliance pour kole ibikorwa
Renforcementbyo kurokora
de la Abatutsi
byacibwaga intege n’ibiganiro
Démocratie bya RTLM na Radiyo Rwanda.
Hacagaho inkuru zigaragaza imiryango y’Abahutu yatewe
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
41
P. Rutazibwa P. naDroits deP.,l’Homme
Rutayisire Le Génocide à Nyarubuye, Kigali, 2007
AREDETWA : Associationquelques
42
Kabwete M.-C., “Le sauvetage de pour rescapés du génocide dans les communes
le Relèvement
Gishamvu et Kigembe au Rwanda”, in Etudes Rwandaises, no 13, 2007.
Démocratique des Batwa
533
v
ikagirirwa nabi, kuva jenoside
ACRONYMS ANDyatangira, bazira kuba barahishe
ABBREVIATIONS
Abatutsi. Ingengabitekerezo yagejeje kuri jenoside yerekanaga
___________________________________
Abahutu bagerageza gukiza abicwa nk’abagambanyi n’ibyitso
by’umwanzi.
A.A. :Gutera ubwoba,
Archives gutangaza no kwica abashinjwa
Africaines
kuba ibyitso byatumye abantu batagerageza na busa gufasha
A.G. : Assemblée Générale
cyangwa kurengera abicwa.
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC
d.Ukwicecekera : Association
n’ubufatanyacyaha des Bahutu Evoluant
by’umuryango pour la
mpuzamahanga
Suppression des Castes
ACR
Jenoside : Association
yakorewe des Cultivateurs
Abatutsi du Rwanda
ni ugutsindwa gukabije
k’umuryango
ADP : mpuzamahanga.
Alliance Démocratique Igaragaza desukuntu
Peuplesubufatanye
rusnge
ADR mu kurwanya
: Alliance pour la Démocratie etkuva
ingufu z’ikibi byigishijwe la intambara
ya 2 y’isi na jenoside yakoreweNationale
Réconciliation Abayahudi byarangira, nta cyo
byamaze. Birumvikana ko iyo umuryango mpuzamahanga,
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
uhagarariwe na ONU, uba waratabaye mu Rwanda, hakoreshejwe
AFDL
abasirikare bayo : Alliance
2.534 des bo Forces
kubungabungaDémocratiques
amahoro,pour la
jenoside
yakorewe Abatutsi Libération
ntiyari du Congo-Zaïre
kugera ku ntera yagezeho. Uruhare
AGOA
rw’umuryango : African
mpuzamahangaGrowth and Opportunity
rushobora Act
gusesengurwa mu
$,'6ebyiri: kwicecekera
nzego $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
n’ubufatanyacyaha.
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
8PXU\DQJRPSX]DPDKDQJDXÀWHXUXKDUHUXQLQLNXEDZDULIDVKH
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
ntutabare mu Rwanda kandi wari uzi neza ko jenoside yarimo
Rwandaise
itegurwa. Guhera mu Kuboza 1993 abasirikare n’abahagarariye
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
8PXUD\DQJR Z·$ELEXP\H EDUL EDÀWH DPDNXUX DKDJLMH
AM/AP
yerekeranye : Arrêté ministériel/
n’irimburwa ry’Abatutsi. Arrêté présidentiel
ONU yamenyeshwaga buri
AMRikwirakwizwa
gihe : Association
ry’intwaro des Moniteurs
ziciriritse mu du Rwanda
baturage ku buryo
AMUR
butemewe. : Association
Urubyiruko des Musulmans
rw’Abanyarwanda au Rwanda
rwahabwaga imyitozo
ANTgisirikare : ku
ya Assemblée
buryo bwihuseNationale de Transition
kandi bagategurwa gukora
jenoside igihe icyo ari cyo cyose
(Transitional
43
.
National Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
Ishingiye ku nshingano yayo yo kubungabunga amahoro
APR : Armée Patriotique Rwandaise
n’umutekano ku isi, ONU yari kugira icyo ikora ku buryo
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
bwihuse mu Rwanda. Ivanguramoko rikabije, ukwiyongera
k’urugomo rutewe Rwandais n’ikwirakizwa ry’imbunda mu baturage
ndetse no kwanga Abatutsi des
APROCOMIN: Association byariCommerçants Indigènes
ingingo zigaragaza kwangiza
APROSOMA
amahame : Association
y’ingenzi amahoro pour la Promotion
n’umutekano Sociale de laONU
bishingiyeho.
\DUL LÀWH XEXEDVKD
MasseQ·XEXU\R E\R JXWDEDUD LWHVKXND NX E\R
\L\HPHMH
ARD LUHEHUD \LFHFHNH\H
: Alliance pour le NDQGL LÀWH LQJDER
Renforcement de]LKDJLMH
la XNR
ubwicanyi bwateguwe.Démocratie
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
“Imyiteguro y’ubugizi bwa nabi yakorerwaga mu maso
y’ingabo zishinzwe Droitskubungabunga
de l’Homme umutekano z’Umuryango
AREDETWA : Association pour le Relèvement
43
Des Forges A., 1999, op.cit., p.175
Démocratique des Batwa
534
v
w’Abibumbye.ACRONYMS
Uwaziyoboraga yagezaga ku bamukuriye
AND ABBREVIATIONS
ibimenyetso by’uko ibintu birushaho kumera nabi, bakamutegeka
___________________________________
kubahiriza imiterere y’ubutumwa yahawe uko yakabaye (…).
Nubwo
A.A. hari ibimenyetso byagaragazaga ko ubugizi bwa nabi
: Archives Africaines
bwenda gutangira, u Bufaransa ndetse na Leta Zunze ubumwe
A.G. : Assemblée Générale
za Amerika nta cyo bibwirije gukora, ahubwo bakomeje gukorera
ABAKI mu myumvire
imbere : Allianceifunze
des Bakiga
yakunze kuranga poritiki yabo ku
Rwanda mu bihe byahise (…).Bahutu
ABESC : Association des Evoluantn’abasirikare
Abadiporomate pour la
Suppression
bakuru b’Abafaransa des Castes
baganiriye mu ntangiriro ya za 1990 ku
ACR jenoside
kuba : Association des Cultivateurs
yarashobokaga, kandi, nk’ukodu Rwanda
byatangajwe
n’uwahoze
ADP ari: Alliance
ambasaderi, Martres, jenoside
Démocratique yo mu wa 1994
des Peuples
yaba
ADR yarateganywaga mu Kwakira 1993” 44
.
: Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
Urwego rwa kabiri rwo gusesengura uruhare rw’umuryango
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
mpuzamahanga rushingira ku kuba nta cyo wakoze ku
AFDL
bwicanyi. ONUAlliance
: des Forces
muri rusange Démocratiques
n’ibihugu bikomeye pour
byari lamu
Libérationntibashobora
Rwanda by’umwihariko du Congo-Zaïre
kwemeza ko batunguwe
AGOA
na jenoside :yakorewe
African Growth and
Abatutsi muOpportunity Act
Rwanda. Ntibashobora
$,'6
kwemeza kandi$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ko hari icyo bakoze kugira ngo bayihagarike.
Abasirikari
AIMO 2534 b’Umuryango
: Affaires w’Abibumbye
Indigènes bo kubungabunga
et Main-d’oeuvre
amahoro n’abadiporomate
AJER : Association debari mu Rwanda
la Jeunesse mbere y’itariki
Estudiantine
ya 6 bagize uruhare rushingiye ku kureberera ntibagire icyo
Rwandaise
bakora ku bwicanyi bakagombye kuba barakumiriye cyangwa
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
bagahagarika.
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR
Aho gukoresha : Association
ingufu za des Moniteurs
MINUAR du Rwanda
ngo uhagarike jenoside,
AMUR : Associationwashatse
Umuryango w’Abibumbye des Musulmans
mbere naaumbere
Rwandakurinda
ANT
ingabo zawo.: Assemblée
R. DallaireNationaleyahawe de Transition
amategeko yo kwirinda
icyahungabanya abasirikareNational
(Transitional be aho gutabara ubuzima
Assembly)
bw’Abanyarwanda.
APADEC Ku itariki ya
: Association du Parti Démocrate 21 Mata 1994 akanama
Chrétien
gashinzwe umutekano katahuye igice kinini k’ingabo zari
APR : Armée Patriotique Rwandaise
zishinzwe kubungabunga umutekano, gasiga abasirikare
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
amagana bari bashinzwe kurinda abasiviri bari bahungiye ku
kicaro cya ONURwandais
45
.
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA : Association pour
Umuryango mpuzamahanga la Promotion
wagize uruhareSociale
muri de la
jenoside
yakorewe Abatutsi Masse igihe wangaga gukoresha ijambo jenoside
mu
ARD kuvuga ubwicanyi
: Alliance pour bwakorerwaga mu Rwanda.
le Renforcement de la Kuvuga
jenoside hakoreshwaga
Démocratie imvugo yo gutsinda nka: ubwicanyi
bwo mu kivunge, guhangana kw’amoko, intambara y’abaturage.
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
44 Droits
Des Forges A., 1999, de p.204-205.,
op. cit., l’HommeMelven L., Ubuhamya bwakoreshejwe
muri La nuit rwandaise, op. cit.,
AREDETWA : Association 403-407. pp. pour le Relèvement
45
Des Forges A., 1999, op.cit., pp. 30-31
Démocratique des Batwa
535
v
Binyujijwe muACRONYMS
bari bahagarariye
ANDibihugu bikomeye by’amahanga,
ABBREVIATIONS
ibikorwa byo___________________________________
kwamagana jenoside byari byageragejwe
n’imiryango, ibigo nka Radiyo y’u Burundi, Radiyo Muhabura
ya FPR n’abandi
A.A. banyamakuru
: Archives bo hanze, byaburijwemo.
Africaines
A.G. : Assemblée Générale
Guverinoma y’abatabazi yishyizeho tariki ya 8 Mata 1994
ABAKI
yabashije : Alliance
gukora des nta
jenoside Bakigakiyikomye mu nkokora kuko
ABESC : Association des
umuryango mpuzamahanga wari wagumye Bahutu Evoluantmu pourmpaka
la
zivanzemo imvugoSuppression
zo gutsinda des
no Castes
gupfobya z’abari bahagarariye
ACR
u : Association
Rwanda, Leta des Cultivateurs
Zunze ubumwe z’Amerika du n’uRwanda
Bufaransa.
Mu
ADPgihugu cyari cyugarijwe
: Alliance n’ibibazo des
Démocratique karande
Peuples by’ubukungu
n’imibereho
ADR myiza
: Alliance pour la Démocratie et la mfashanyo
kandi cyagenderaga cyane ku
zo hanze, kwamagana abari bayoboye
Réconciliation Nationalejenoside byari bihagije
ngo bihatire Leta y’u Rwanda guhagarika ubwicanyi. Bamwe
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
mu Banyarwanda bari kwitandukanya n’ubwicanyi, bakanga
AFDL : Alliance
kumvira Guverinoma des Forces
itemewe Démocratiques
n’amategeko pour la
imbere y’umuryango
mpuzamahanga. Libération du Congo-Zaïre
Uyu muryango, wahisemo gukorana na
AGOA
*XYHULQRPD :\DUL
African Growth
L\RERZH and Opportunity
Q·DEDQWX EDWXUXND PX ActELFH ELÀWH
$,'6 muri$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
uruhare jenoside. Ambasaderi w’u Rwanda yagumanye
ikicaro
AIMO ke n’akanama
: Affairesgashinzwe
Indigènesumutekano gakomeza kwakira
et Main-d’oeuvre
intumwa
AJER za Guverinoma
: Association y’abatabazi i New York
de la Jeunesse baje gusobanura
Estudiantine
ibitekerezo byayo. Nyuma, Akanama gashinzwe umutekano
Rwandaise
muri ONU katoye ntawuvuyemo umwanzuro 912 wateganyaga
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
kugeza ingabo za MINUAR ku basirikare 270 mu gihe imiterere
AM/AP yagatumye
y’ibibazo : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
bazongera bakanahindura ubutumwa
AMR kugira :ngo
bwazo Association des Moniteurs
zibashe guhagarika du Rwanda
jenoside.
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
,ELE\HPH]RE\RVHQWLE\DIDWZDJDDUXNREDGDÀWHDPDNXUXDKDJLMH
Jenerari Roméo(Transitional
Dallaire yahaga amakuru
National ku buryo buhoraho
Assembly)
Umunyamabanga
APADEC Mukuru wa ONU. Yatangaga ibitekerezo
: Association du Parti Démocrate Chrétien
birebana n’ingamba zafatwa kugira ngo ahagarike ubwicanyi
APR : Armée Patriotique Rwandaise
anagarure ituze. Ku buryo bufatika yasabaga kongera ingabo
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
no guhindura ubutumwa bwa MINUAR. Ukwicecekera kwa
ONU n’ikemezoRwandais
cyo kugabanya ingabo za MINUAR byafashije
APROCOMIN: Association des Commerçants
abicanyi. Ntibigomba gutandukanywa Indigènes
n’amateka ya jenoside
APROSOMA
yakorewe : Association pour la Promotion Sociale de la
Abatutsi.
Masse
e.
ARDIgikorwa cya gisirikarepour
: Alliance kiswele
Turukwaze (Opération
Renforcement de laTurquoise)
Démocratie
Ubuhamya n’inyandiko nyinshi bigaragaza uruhare
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
rw’Abafaransa muri jenoside yakorewe Abatutsi mu wa
1994. Hagati Droits
ya 1990de na
l’Homme
1994, u Bufaransa bwafashije u
AREDETWA : Association pour
Rwanda kongera ingabo zarwo zivale Relèvement
ku 5.000 zigera ku 50.000
Démocratique des Batwa
536
v
hakoreshejweACRONYMS
kwinjizamo ANDabandi ku bwinshi. Muri uko
ABBREVIATIONS
kubinjiza hashyizweho ibigo bitangirwamo imyitozo46. Komisiyo
___________________________________
mpuzamahanga y’iperereza ku ihungabanywa ry’uburenganzira
bwa
A.A. muntu mu RwandaAfricaines
: Archives yagaragaje mu wa 1993, ko hari ibyo
bigo byigisha abakomando n’Interahamwe mu Majyaruguru y’u
A.G. : Assemblée Générale
Burengerazuba bw’u Rwanda.
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC
Muri Kamena: 1994,Association
u Bufaransades Bahutu
bwabonye Evoluant
ubundipour
buryo labwo
gukomeza guha Suppression
inkunga ya des Castes
gisirikare Guverinoma y’abatabazi
ACR
n’igisirikare : Association
cyayo. Muri icyo desgihe,
Cultivateurs
FPR yari du Rwanda
ikomeje kwigira
imbere
ADP ku rugamba
: Alliancekandi ntawugishidikanya
Démocratique des Peuples ko izatsinda.
Bisabwe
ADR na bwo,
: Alliance pour la Démocratie et la mu kanama
u Bufaransa bwabashije gutoresha
gashinzwe umutekano ka ONUNationale
Réconciliation umwanzuro 929. Watowe tariki
ya 22 Kanama 1994. Uwo mwanzuro wahaga uburenganzira
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
abasirikare b’aAbafaransa gutabara mu Rwanda byaba
AFDL
ngombwa bagakoresha : Allianceingufu.des Forces Démocratiques
Mu by’ukuri pour la
ingabo z’Abafaransa
zari zatangiye Libération
ibikorwa byazo du Congo-Zaïre
ku butaka bw’u Rwanda mbere
AGOAuwo mwanzuro
yuko : African Growth
utorwa 47
. and Opportunity Act
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Igikorwa
AIMO cya gisirikare
: Affairescya Turukwaze
Indigènes “cyari cyuzuye urujijo nko
et Main-d’oeuvre
kuvuguruzanya
AJER kwagaragaraga
: Association de la Jeunesse hagati y’ibikorwa by’ubutabazi
Estudiantine
bari bagamije n’uko bari ku byitwaramo” . Abasirikare ibihumbi
48
Rwandaise
bibiri na magana atanu bakigiyemo bari abasirikare b’inzobere,
ALIR
bashoboraga : mu Armée de Libération
masaha du Rwanda umwambaro
make, kwiyambura
AM/AP
wo kutagira : uruhandeArrêté ministériel/
bashyigikira, Arrêté présidentiel
bagatangira kurwanira
AMR
uruhande runaka: : Association des Moniteurs
“bari bitwaje intwaro du Rwandabameze
zihambaye
nk’abiteguye
AMUR intambara: indege z’indwano,
: Association des Musulmans au Rwanda kajugujugu zo kurasa
no
ANT kwikorera, morutsiye ziremereye,
: Assemblée Nationale de Transitionamamodoka amagana (…)
Mu minsi ya mbere byari biteganyijwe ko bagenda bakagera
(Transitional National Assembly)
i Kigali. Ayo mabwiriza yakuweho ku munota wa nyuma.
APADEC
(…) Kuba icyo : Association du Parti kitarabaye
gitero cya gikoroni Démocratehari Chrétien
impamvu
APR
nyamukuru yabiteye: : Armée bari Patriotique
batinze. Rwandaise
Tariki ya 4 Nyakanga 1994,
APROBAMI
nyuma y’ibyumweru : Association
bitagera deskuri
Partis Monarchistes
bibiri Turukwaze itangiye,
umugi w’u Rwanda, Rwandais Kigali, wafashwe na FPR, abanzi bacu.
APROCOMIN: Associationbaradusize.
Baturushije umuvuduko, des Commerçants Hari hasigaye
Indigènes ikintu
kimwe cyo gukora: kugenzura imirwano, kweza agace kari kakiri
APROSOMA : Association
mu maboko y’abicanyi, abo pour la Promotion
dufatanije. Iki ni cyoSociale de la
gitekerezo cyari
Masse
kihishe inyuma y’ishyirwaho ry’agace k’ubutabazi kizewe” . 49
Rwandaise
Muri icyo gihe, u Bufaransa bwari bukomeje kohereza intwaro ndetse
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
no gutorokesha abayoboye jenoside bagana i Goma. Kuva mbere
AM/AP
y’igikorwa cya:Turukwaze,
Arrêté ministériel/
uwo mugi Arrêté
wafatwaga présidentiel
nk’ihuriro ndetse
AMR : Association des
n’ahantu ho kwisuganyiriza Moniteurs
kw’ingabo du Rwanda
z’u Rwanda. Ni muri iyo
AMUR : Association
mitekerereze igice des Musulmans
cya kabiri k’ibikubiye au Rwanda
muri Turukwaze kifuzaga
ANT : Assemblée
ko abantu berekeza Nationale
amaso ndetse de Transition
no kubyutsa amarangamutima
y’isi yose yabonaga uko Goma irimburwa
(Transitional na korera.
National Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
Iyo korera yamaze igihe gito ariko, ivugwa mu itangazamakuru
APR : Armée Patriotique Rwandaise
ku buryo bukabije. Yari imaze kwibagiza jenoside. Bahereye ku
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
guhunga kw’abaturage benshi n’umubare w’abishwe na korera,
bamwe mu bayobozi Rwandais b’u Bufaransa bongeye kubyutsa iturufu
APROCOMIN: Association
y’ubutabazi. Bapfobyaga akaga des kakorewe
Commerçants Abatutsi Indigènes
bagashyira
APROSOMA
imbere ububabare : Association pour la Promotion
bwa nyamwinshi y’Abahutu.Sociale Aya mayeride layari
agamije gutuma abicanyi n’abo bafatanije bagaragara nk’aho
Masse
ari
ARD bo bishwe. Aba
: Alliance bicanyi
pour bahise bafata isura
le Renforcement deimwe
la ikwiye,
iy’abishwe.53 Muri icyo
Démocratie gihe, ihunga ry’abaturage uko ingabo za
FPR zigiraga imbere ku rugamba, n’ubwicanyi bwazitirirwaga
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
byatumye bahimba igitekerezo cya jenoside ebyiri.
Droits de l’Homme
Idem p. 500.
AREDETWA : Association pour le Relèvement
52
53
Brauman R., Devant le mal. Rwanda, un génocide en direct, Paris, Arléa, 1994, p. 83.
Démocratique des Batwa
539
v
Ibi byose byerekana
ACRONYMS ukuntuAND uruhare rw’Abafaransa rwagiye
ABBREVIATIONS
rwigaragaza by’umwihariko.
___________________________________ by’agaciro
Inyandiko n’ubuhamya
kanini bifasha kumva imiterere y’urwo ruhare. Habanza
uruhare rwa gisirikare54. Hakaza kandi uruhare rwa poritiki.
A.A. : Archives Africaines
0XULMHQRVLGHX%XIDUDQVDEZDJLUDQ\HLPLEDQLUH\DEXJXÀQD
A.G. : Assemblée
Guverinoma y’abatabazi Générale
n’abandi bagize uruhare muri jenoside.
ABAKI : Alliance des Bakiga
-HDQ ERVFR %DUD\DJZL]D ZDUL XÀWH LPLJDEDQH PXUL 57/0
ABESC : Association
akanaba umuyobozi wa CDRdes BahutuBicamumpaka
na Jérome Evoluant pour la
Minisitiri
w’Ububanyi n’Amahanga bakiriwe na
Suppression des Castes Minisitiri w’Intebe Eduard
Balladur ndetse
ACR na Minisitiri
: Association des w’Ububanyi
Cultivateursn’Amahanga
du RwandaAlain
Juppé mu gashami gashinzwe Afurika mu ngoro Perezida w’u
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
Bufaransa akoreramo (Champs Elysée).
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Ukwicecekera Réconciliation Nationale
kwa ONU n’ubufatanyacyaha bw’u Bufaransa
byahishe
AEC itegurwa
: Agglomeration Extra-Coutumièresmu bikorwa.
rya jenoside, binatuma ishyirwa
Kuva
AFDL jenoside yahagarikwa
: Alliance mu 1994,
des Forces ikibazo kigora
Démocratiques pour kumva
la
ni ukwibaza icyatumye abaturage barimbura kimwe mu bice
Libération du Congo-Zaïre
byabo? Kuki byageze hariya? Kuki jenoside yabashije gukorwa
AGOA : African ese
ku buryo bunonosoye, Growth and Opportunity
ni iki cyatumye abaturage Act bitabira ku
$,'6
bwinshi ibikorwa $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
bya jenoside?
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
6.3. Ibyahereweho mu gushishikariza abaturage kurimbura Abatutsi.
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
6.3.1. Kugaragaza Rwandaise intambara yo mu 1990 nk’ikintu
cyugarije
ALIR ukubaho
: Armée kw’Abahutu
de Libération du Rwanda
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
+DULLVDQR\DEXJXÀKDJDWL\RNZHUHNDQDLQWDPEDUD\DWDQJLMZH
AMR
na : Association
FPR mu Kwakira 1990 nodes Moniteurs
kwibanda du Rwanda
ku macakubiri ashingiye
AMUR
ku : Association
bwoko. Guhera mu Kwakirades Musulmans
1990, imvugo au Rwanda
ziganisha ku
miturire
ANT y’u : Rwanda
Assemblée zarubuwe
Nationale ku deburyo buhoraho kandi
Transition
budasanzwe bashaka gusobanura igitero
(Transitional National Assembly) cya FPR, woroshya
ihererekanyamakuru bakoresha amgambo atyaye no kunga
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
ubumwe bw’Abahutu bwahungabanye.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI
Ukwezi kumwe : Association
nyuma yuko desintambara
Partis Monarchistes
itangira, ni ukuvuga
tariki ya 1 Ugushyingo
Rwandais 1990, Perezida Habyarimana yatangaje
ko: “Aho guhara
APROCOMIN: agace gato
Association desk’ubutaka
Commerçants bwacu, n’iyo kaba
Indigènes
gato gute, (…) twahitamo kurwana kugera ku muntu wa
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
nyuma mbere yo kureka igihugu cyacu kigasenywa, ubuhake
n’ubwami bikagaruka Masse (…). Barashaka kugarura mu gihugu
ARD ubutegetsi
cyacu : Alliance pour le
bwa gihake bwoRenforcement
mu gihe cyahize, de labarashaka
kugaruka mu gihe Démocratie
cyashize, Bashaka kwinjira mu rukomatane
ndengakarere”
ARDHO .
: Association
55
Rwandaise pour la Défense des
54
Ubuhamya bwa P. Droits de l’Homme
Brana wavuzwe na Coret L. na Verschave F.-X., op.cit, pp. 464-466.
AREDETWA
55
: Association
Perezida Habyarimana pour ry’umukuru
J., Igice k’ijambo le Relèvementw’igihugu “Nous préferons
nous battre jussqu’au dernier” ryo ku itariki ya 1 Ugushyingo 1990, ryasohotse muri
Démocratique des Batwa
540
v
Aka gace kagaragaza
ACRONYMS hamweAND muABBREVIATIONS
hantu h’ingezi ubuhanga ku
mvugo za poritiki buhuriza. 56
Intego nyamukuru y’iyi mvugo
___________________________________
ni ugutuma abantu barenga inyungu zitatanye, hanyuma
hagashakishwa
A.A. abashyigikira
: Archives iki gitekerezo benshi bashoboka.
Africaines
Ku buryo bw’umwihariko, aya mayeri y’ubukangurambaga
A.G. : Assemblée Générale
agaragarira mu mvugo igamije gutunga agatoki abateza
ABAKI
intambara, : Alliance des
ibagaragaza mu Bakiga
“bwoko” bwabo. Ibyo bikaba bigira
uruhare mu guteza intugunda Bahutu
ABESC : Association des Evoluant
no kurenga pourry’ibice
ihangana la
Suppression des Castes
cyangwa akarere.
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
Uretse
ADP kwitiranya
: Alliance ibintu ndetse no des
Démocratique gutekerereza
Peuples abantu
bigaragaramo,
ADR iyi mvugo iragaragaza
: Alliance pour la Démocratie et la kandi umusingi
ikoreshwa ry’amoko ryubakiyeho.
Réconciliation Kwari ugutanga amakuru ku
Nationale
migendekerere y’intambara. Nyamara, amakuru yatangwaga
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
yasaga, ku ruhande rumwe, nkaho aganisha ku “ihangana
AFDL
Hutu–Tutsi” agamije : Alliance des Forces
kugaragaza iryoDémocratiques
hangana mu mateka pourkandi
la
agaha uruhande Libération
rumwe ibikorwadu Congo-Zaïre
byiza, urundi akaruha ibibi.
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6Abahutu$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Bityo n’Abatutsi bakagaragazwa haherewe ku ihangana
ryitirirwa
AIMO ko : Affairesriranga
ryagiye Indigènes imibanire yabo. Imyumvire ku
et Main-d’oeuvre
miturire
AJER ya mbere y’igihugu,de
: Association n’uko buri ruhande
la Jeunesse rwabifataga mu
Estudiantine
rwego rwa poritiki, byari izingiro ry’iryo hangana. Hakiyongeraho
Rwandaise
imibereho igoye muri rusange, intambara ishimangira gutyo iyo
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
myumvire bituma batangira gushaka abo bayitirira.
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR
Kubera ukuntu : Association
yagaragaraga des Moniteurs
n’ingarukaduyari Rwanda ku buzima
AMUR
bw’abaturage, : Association
intambara des Musulmans
yabaye au Rwanda
igikoresho cya mbere
ANT
kifashishijwe : mu
Assemblée
gushishikaza Nationale de Transition
abaturage benshi. Nk’ahandi
hose, uko gushishikaza (Transitional abuturage
Nationalntibyari
Assembly)bishingiye gusa
ku gikorwa
APADEC cyo
: Association du Parti Démocrategusaba
kwinjiza abasirikare bashya no Chrétien ingabo
kuba maso. Byari bigamije kandi guhamagarira abantu guhuza
APR : Armée Patriotique Rwandaise
ibikorwa byo gushyigikira, guhuza imiyoborere, ubukungu
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
n’ibikenewe muri icyo gihe, guhatira kurwanya abigomeka
bashobora kugaragara. Rwandais
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA
Isesengura : Association
ry’ibyabaye mupourRwandala Promotion
mu myaka Sociale de la
ya 1990-1994
no mu BudageMasse bw’Abanazi rigaragaza ko ikemezo cyo gukora
MHQRVLGHDULXPXJDPELZ·XEXJZDULZ·XEXWHJHWVLEXGDÀWHLQJXIX
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
burwana n’umwanzi w’imbere mu gihugu no hanze yacyo.
Démocratie
Bashyira ingufu zabo mu kurimbura umwanzi w’imbere baba
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Droits
La Relève, yo ku itariki de l’Homme
ya 2 kugera ku ya 8 Ugushyingo 1990 p. 3na 6.
Le Bon F., “ Le langage
AREDETWA : Association pour
56
et la politique” in Grawitz M. na Lega J., Traité de Science
le Relèvement
politique, Paris, PUF,1985, t. III, p. 37 et ss.
Démocratique des Batwa
541
v
babasha kwigondera,
ACRONYMSicyitsoAND
cy’umwanzi w’inyuma baba batinze
ABBREVIATIONS
gutsinda mu ___________________________________
rwego rwa gisirikare. Bitwaza intambara ngo
bahishe ubutagondwa, banabashe kwikiza uwo mwanzi.
A.A. : Archives Africaines
Nubwo ibimenyetso by’akaga gakaze byagaragaraga,
A.G. : Assemblée Générale
DEDWXUDJHQWLEDULEDÀWHLELWHNHUH]RELIDWLNDNXELED]RE\DULKR
ABAKI : Alliance
Kubibashishikariza des Bakiga
byasabaga kwegeranya ingufu z’ubwenge
ABESC : Association des Bahutu
ugereranyije n’icyari kigambiriwe. Evoluant pour la
Suppression des Castes
ACR
“Ubutegetsi :bwishakiye
Associationabavugizi.
des Cultivateurs du Rwanda
Bwashishikarije abantu
gushinga
ADP ibinyamakuru byo
: Alliance Démocratique guhangana,
des Peuplesbyacengewe
n’irondamoko
ADR : Alliance pour la Démocratie w’imbere
no kurwanya umwanzi et la ndetse
n’uw’inyuma y’igihugu. Icyari Nationale
Réconciliation kigamijwe nuko byatangaza ku
rwego rwo hejuru kandi bikarusha ibindi bitangazamakuru,
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
bityo, havuka umubare w’ibinyamakuru by’ibihezanguni
AFDL : Alliance
bivoma mu “ bigega des Forces
by’ubucuruzi Démocratiques
“bw’inzangano pourkandi
z’amoko” la
Libération
bigakoresha inshuro du Congo-Zaïre
nyinshi ibishushanyo bisebanya ndetse
AGOA
n’inyandiko : African
zimwe” 57
. Growth and Opportunity Act
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Uhereye ku murongo wafashwe n’ibinyamakuru, biroroshye
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
kumenya umumaro wabyo. Umumaro wa mbere wari uwo
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
guhuza imigirire n’imyitwarire hakoreshejwe kugarura ibisubizo
Rwandaise
byahozeho. Umumaro wa kabiri wari uwo gukomeza nkana
ALIR : Armée de
umusingi w’ubwoko kugira Libération du Rwanda
ngo ibikorwa byo guhangana
AM/AP kurwanya
cyangwa : Arrêté ministériel/
FPR Arrêté
bihite bigira présidentiel
umumaro kandi birambe.
AMR buri kiciro,
Muri : Association
kugarukadesku Moniteurs du Rwanda
nsanganyamatsiko y’imiturire
byashimangiraga
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda mu
amarangamutima y’abumvaga basagariwe
myemerere
ANT yabo n’inkomoko
: Assemblée yabo.
Nationale de Transition
Inyandiko ya (Transitional National Assembly)
Innocent Nsengimana ishobora kubyerekana
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
neza: “Iterwa ry’u Rwanda guhera tariki ya 1 Ukwakira 1990, ni
APR
ibitekerezo : Armée
byo Patriotique
hambere birwanya Rwandaise
amategeko, ni ugukumbura
ubuhake
APROBAMI gushishikaye, kukarwanya
: Association demokarasi,
des Partis ni ukugerageza
Monarchistes
kwinjiza mu Rwandais
mateka inzozi yo kugarura ukwikanyiza,
ukwikanyiza kwa ba nyakamwe
APROCOMIN: Association b’Abahamite (Hamite)
des Commerçants kuri ba
Indigènes
nyamwinshi b’Ababantu (Bantou)”58.
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Guhitamo no kutajyanisha amagambo y’ibanze bigaragaza ko
Masse iy’ubwoko, insanganyamatsiko y’ukuntu u
bahindura intambara
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
57
Chrétien J.-P., 1995, op.cit., p.44-45
Démocratie
58
Nsengimana I., “ La guerre d’Octobre: Le mythe s’en prend-il au droit?”, in La
ARDHO
Relève, n° 165, mars: Association
1991, p. 4, reba Rwandaise
kandi muri icyo pour la Défense
kinyamakuru des
M. Ngirira, J.-B.
Nzitabakuze, Mugabo., Droits de l’Homme
“Les visées politiques du Front Patriotique Rwandais”, no 159,
février 1991, p. 8-12;
AREDETWA E. Nsengimana,pour
: Association “ Une le
agression sous prétexte…” no 143-144,
Relèvement
octobre 1990, p.10.
Démocratique des Batwa
542
v
Rwanda rwagiye ruturwa yariAND
ACRONYMS yafashe intera y’ ingengabikerezo. Ni
ABBREVIATIONS
ukuvuga ko ari ukumvikanisha amagambo
___________________________________asanzwe ibikenewe
by’umwihariko . Bityo, Martin Bucyana yamaganye n’ubukana
59
bwinshi
A.A. imyitwarire y’abayobozi
: Archives b’Abahutu “bashaka kwishimisha
Africaines
kandi bikunda aho guhangayikishwa n’ubumwe bwa rubanda
A.G. : Assemblée Générale
nyamwinshi yugarijwe na ba gashakabuhake bashaka kwihimura”60.
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC
Nk’uko ubwanditsi : Association des Bahutu Evoluant
bw’ikinyamakuru pour la
“Umurwanashyaka”
bwabisabaga, Suppression
buri wese yagombaga des Casteskugaragaza uruhande
ACR
arimo kandi : akagiraAssociation icyo desakora Cultivateurs
azirikana 1959 du Rwanda
na 1973.61
Birumvikana
ADP :ko uko kwibuka
Alliance kwari kuzuye
Démocratique ibitekerezo bitesha
des Peuples
DJDFLUR$EDWXWVL´$EDWXWVLEDÀWHLQ\RWD\·DPDUDVRQ·XEXWHJHWVL
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
barashaka guhatira rubanda ukwikanyiza
Réconciliation Nationale kwabo bakoresheje
uruhembe rw’umuheto n’imbunda”62.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL
Biragaragara ko : Alliance
aka gacedes Forces Démocratiques
gasubiramo ijambo ryavuzwepour la
ku itariki
ya 1 Ugushyingo Libération
1990 nadu Congo-Zaïre
Perezida Habyarimana. Iragaragaza
AGOA
imikorere yari: yarashyizweho
African Growth mu and Opportunity
rwego Act
rwo gukwirakwiza ibyo
$,'6
bemeraga. Iyi$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
nyandiko yasohotse mu kinyamakuru isohoka no
mu
AIMO bindi, yitwa ko yanditswe
: Affaires Indigènesn’abandi banyamakuru. Kugaruka
et Main-d’oeuvre
ku ngingo zimwe
AJER kandi mu
: Association de labihe runaka
Jeunesse mu binyamakuru
Estudiantine
byashakaga kwerekana icyari kigambiriwe. Mu yandi magambo,
Rwandaise
byerekanaga ishusho y’ibyakorwaga, ingufu za Leta n’abaturage
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
bakagombye kugira icyo bakoraho. Ugushidikakanya cyangwa
AM/AP
kwifata : Arrêté
imbere ministériel/ w’ubutagondwa
y’umurongo Arrêté présidentiel wafashwe
AMR
n’ubutegetsi : Association
byafatwaga des Moniteurs mu
n’abanditsi du Rwanda
binyamakuru
AMUR
nk’ubugambanyi : Association
mu guterwa des Musulmans
kw’igihugu; auyari
intego Rwanda
iyo gutuma
ANT
buri wese ajya: Assemblée
ku ruhande Nationale
rw’abashyigikiye de Transition
ubutegetsi buriho.
“Ntiti z’Abanyarwanda,(Transitional National
mugire ibakwe,Assembly)
mufashe Perezida
APADEC
kurwanira igihugu. : AssociationNtekereza du Parti Démocrate
ko guceceka Chrétien
kw’abanyabwenge
APR
b’Abanyarwanda : Armée Patriotiquey’Ukwakira-Ugushyingo
ku ntambara Rwandaise 1990
APROBAMI
kumaze kuba : Association
gukabya cyangwa des Partis MonarchistesAbaturage
ubugambanyi.
abatangiye kwinubira Rwandais ibyegera bya Perezida byubatse urusika
PX PSDQGH ]H
APROCOMIN: ,QNRWDQ\Ldes
Association ]LÀWH DEDYXJL]L $EDWXWVL
Commerçants Indigènes EDÀWH
uburenganzira
APROSOMA bwo kuvugapour
: Association akababaro
la Promotionkabo Sociale
aho ari de ho lahose
(…). Abahutu nta n’uburenganzira bwo kwemeza ko ari Abahutu
Masse
kandi ko bugarijwe. Ntiti z’Abanyarwanda, mwihezwa muri
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
59
Doubon R., L’idéologie. L’origine des idées reçues, Paris, Fayard, 1998.
Démocratie
60
Bucyana M., “Discours prononcé à l’occasion de l’agrément du Parti CDR” muri
ARDHOno 9, p.2.: Association Rwandaise pour la Défense des
Kangura,
61
Umurwanashyaka,Droits de1991.
no 4, mars l’Homme
p. 2; no 7, Juillet 1991, p. 4
62
Kangura,
AREDETWA : Association pour p.le14.Relèvement
déc. 1990, p. 6; no 51, oct. 1993, Reba kandi Nahimana F., “Le génie
cruel des pays de la source du Nil” muri Vérité d’Afrique-Impano, no2, 26 août, 1992.
Démocratique des Batwa
543
v
poritiki igezweho y’u Rwanda
ACRONYMS ANDigomba kuba iy’abaturage kandi
ABBREVIATIONS
ikarengera ibyagezweho mu wa 1959 no mu wa 1973. Mwiharira
___________________________________
akazi Perezida wa Repubulika y’u Rwanda n’inama ye y’igihugu
LKDUDQLUD
A.A. DPDM\DPEHUH EDÀWH LQ]LWL]L Q\LQVKL NDQGL QD ER
: Archives Africaines
umunaniro ushobora kubatera”63.
A.G. : Assemblée Générale
ABAKI
Biragaragara : ko
Alliance des Bakiga
gukoresha amagambo nka “Inyota cyangwa
ubushotoranyi bw’Abatutsi”, Bahutu
ABESC : Association des Evoluant
“akababaro ka pour la
rubanda”,
Suppression
“umujinya w’abaturage”, des Castes
“intambara/ukugaruka ku buhake”,
ACR
“intambara/igitero : Association
hima-tutsi”, desn’ibindi
Cultivateurs du Rwanda
byaganishaga ku kibazo
cyo
ADPkwirwanaho byemewe.
: Alliance Kuri iyo ngingo,
Démocratique desH. Ngeze, umwe mu
Peuples
banyamakuru
ADR : Alliance pour la Démocratie et la irondamoko
bari baracengewe no kwenyegeza
yaranditse: “Icyo tuzi, nuko Nationale
Réconciliation kubera Revorisiyo, nyaminshi
yabashije gusubirana igihugu cyayo cyari cyaribwe n’itsinda
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
ry’Abatutsi ryari ryarakigaruriye imyaka 400 (…) niba ibintu
bikomeje gutyaAlliance
AFDL : biradusabades Forces Démocratiques
indi revorisiyo nk’iyo mupour la
wa 1959
kugira ngo nyamwinshi Libération du Congo-Zaïre
isubirane ibyayo”64.
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6 uko $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Muri kwerekana ingaruka zatewe n’ukwikanyiza
kw’Abatutsi,
AIMO itangazamakuru
: Affaires Indigènes ryashakaga guha igisobanuro
et Main-d’oeuvre
n’injyana
AJER ibyarimo gukorwa. Uko gutondekanya
: Association de la Jeunesse Estudiantine ibya poritiki nka
demokarasi n’ubuhake, nyamwinshi na nyamuke, abanyagihugu
n’abanyamahanga, Rwandaise
umurimo w’ingengabitekerezo yo gusobanura
ALIR
inkomoko wari : Armée
umaze de Libération
kugera ku rwego du rwo
Rwanda
hejuru rushoboka,
AM/AP
rugaragara : Arrêté
kandi ministériel/
rwumvikana. MuriArrêté présidentiel
nomero yasohotse muri
Werurwe
AMR 1991, ni ukuvuga amezi atanu nyuma
: Association des Moniteurs du Rwanda yuko FPR itangiza
intambara,
AMUR ikinyamakuru
: Association des mpezanguni
Musulmans Kangura
au Rwanda cyahereye
ku mahame yitiriwe ko ari ay’ubuhanga n’umuco kugira ngo
ANT : Assemblée Nationale de Transition
gishimangire ukunyurana kw’amatsinda abantu bakomokamo:
“Twumvikane rwose, (Transitional
ikibazoNational
cy’Abahutu Assembly)
n’Abatutsi ni ukuri
APADEC : Association du
mu Rwanda nubwo bitaragera aho batemagurana Parti Démocrate Chrétien
n’umuhoro.
APR
Abarimu bo muri: Armée
campus Patriotique
y’i Nyakinama,Rwandaise
bemeza ko iyi ntambara
ari iy’Abatutsi
APROBAMI batera Abahutu.
: Association des PartisKuyitsinda mu rwego rwa
Monarchistes
poritiki, n’urwaRwandaisgisirikare bisaba ko impande zombi zigaragazwa
kandi zikemerwa. Bityo, tuzashyikirana uko turi. Ibitari ibyo,
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
nta cyo tuzageraho nidukomeza kuvanga ibintu bitavangwa. Aha
APROSOMA
ndakeka ko ari: Association pour la Promotion
umutego w’umwanzi. Bahutu,Sociale de la
murashishoze,
mukomeze ubumwe, Masse ibihe birakomeye, mwituma nyamwishi
ARD aho irimburwa.
igera : AllianceNamwepour leBatutsi,
Renforcement
nimugirede la
ubutwari bwo
cyo, mwirwaneho, ariko nta gushaka kwihisha”65.
kuba icyo muri Démocratie
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
63 Droits de
Kangura, no 5, Ugushyingo 1990l’Homme
AREDETWA : Associationguerre
64
Ngeze H., “Le 4 Août, journée de la pourethnique” muri Kangura, no 48, 1993, p. 10
le Relèvement
65
Kangura, no 12, 1991.
Démocratique des Batwa
544
v
Bityo, kuri buri ruhande hakujijwe
ACRONYMS imyitwarire ndangabwoko
AND ABBREVIATIONS
itandukanya ___________________________________
ku buryo bugaragara ibyo bice bibiri
by’Abanyarwanda. Kuri iyi ngingo uwarokokeye jenoside i
Murambi
A.A. atanga ubuhamya:
: Archives Africaines
A.G. : Assemblée Générale
“Akaga ka jenoside katugezeho i Kiramuruzi na mbere yuko
ABAKI Habyarimana
Perezida : Alliance apfa.
des Bakiga
Mbere ya jenoside yo muri Mata
1994, Abatutsi bo muri komini Bahutu
ABESC : Association des MurambiEvoluant pour laburi
bahohoterwaga
gihe. Nyuma Suppression des Castes
y’igitero cya FPR mu Kwakira 1990, amagana
ACR
y’Abatutsi, : Association
harimo des Cultivateurs
n’umugabo du Rwanda
wange, barafashwe bajyanwa
n’imodoka
ADP ya: komini
Alliancei Byumba kuhafungirwa,
Démocratique bicwa urubozo
des Peuples
ndetse
ADR baranicwa.
: Alliance pour la Démocratie et la abasirikare
Umugabo wange yacitse nta nkuru
bari bamujyanye i Byumba. Agarutse
Réconciliation Nationalemu rugo akubitwa byo
gupfa akuka amenyo. Interahamwe zari zaduteye zaramuretse
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
ngo apfe. Tumujyana mu bitaro by’i Gahini. Guhera 1992,
AFDL :
twafashe ikemezoAlliance des Forces
cyo kujya turara Démocratiques pour lamu
mu bihuru tugasubira
Libération du Congo-Zaïre
QJREXNH\H7DULNL\D.DQDPD,QWHUDKDPZH]DUL]LÀWH
AGOA abenshi
intwaro, : African
bari Growth
Abahutuand Opportunity
twari duturanye, Act
baraduteye,
$,'6 urutoki
batema $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
rwacu, bamena ibintu mu rugo, bakubita abana,
batera
AIMO amabuye hejuru Indigènes
: Affaires y’inzu. et Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Muri Nyakanga 1993, baraje, banshyira mu muhanda, bankubita
Rwandaise
byo gupfa, banjyana nambaye ubusa i Nyamarebe, mu bukonje
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
butabaho, ngo ndi inkotanyi. Ibikoresho byose byo mu rugo,
AM/AP imyenda,
amakayi, : Arrêté ministériel/
ameza Arrêté présidentiel
n’intebe byaratwitswe n’inzu isenywa
AMR Mu gitondo
igice. : Association des kuregera
abana bajya Moniteurs du Rwanda Gatete.
burugumesitiri
AMUR
Uyu : Associationababwira
na we arabasuzugura des Musulmans auko
ko ari ibyitso Rwanda
bakagombye
ANT
kwitega : Assemblée
ukwihimura Nationale
kw’abaturage de Transition
kubera ko ari “abavandimwe
EDERE·$EDWXWVLµEDWDQJLMHLPLUZDQR$EDQDEDWDVK\HEDÀWHXEZRED
(Transitional National Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
Batangira kwanga kujya ku ishuri kubera ko batotezwaga mu
APR : Armée Patriotique Rwandaise
ishuri cyangwa mu nzira n’abarimu babo n’abo bigana. Abahutu
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
twari duturanye batubuzaga gushaka abakozi bo mu rugo.
Resiponsabure Rwandais
wa serire n’abaturanyi bazaga badutunguye
APROCOMIN: Association
kugira ngo barebe ko nta muntudes uri
Commerçants Indigènes
mu rugo udukorera. Nyuma
APROSOMA
y’ubugizi : Association
bwa nabi Abahutupourtwari
la Promotion Sociale
duturanye, de la
twumvikana
batangiye kujya baduhunga tubasaba kudufasha. Nyuma, na
Masse
bo
ARDbinjira mu: Alliancebyo
bikorwa pourgusahura no kudusenyera
le Renforcement de la ibintu iyo
Interahamwe zaduteraga”
Démocratie
66
.
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Droits de l’Homme
Ubuhamya bwa Uwamariya
AREDETWA : Association
66
Annonciata,
pouri Kiramuruzi (Akarere ka Gatsibo), tariki
le Relèvement
ya 4 Kanama 2007.
Démocratique des Batwa
545
v
6.3.2 Gushishikariza
ACRONYMS abantu kurwanya
AND amasezerano y’Arusha
ABBREVIATIONS
___________________________________
Byaba ari ugukabya gutekereza ko Abanyarwanda benshi
bemeraga imvugo y’urwango cyangwa yo gutsimbarara ku
A.A. : Archives Africaines
by’amoko. Ikizere cyaherekeje imishyikirano y’Arusha n’ibyishimo
A.G.
byagaragajwe : Assemblée Générale ya nyuma yasinywaga
mu gihe amasezerano
ABAKI
muri Kanama: Alliance des Bakiga
1993, bigaragaza ko abantu bari bakiriye neza
ABESCbyashyikiranyweho.
ibyari : Association Birakwiye
des Bahutu Evoluant
kwemera ko pour
bamwe la mu
Banyarwanda Suppression
bumvaga intambara bahereye
des Castes ku gipfunyika
cy’ubumenyi
ACR n’imyemerere
: Associationbahawe binyuze mudu
des Cultivateurs nzira zigoye.
Rwanda
ADP
Bagerageje : Alliance Démocratique
gukarishya amakimbirane, des Peuples ndetse no
imyumvire,
ADR
kurwanya : Alliance
ibisubizo pour la Démocratie
byagaragaraga et la guhindura
ko bishobora
imyumvire yabo Réconciliation
muri poritiki.Nationale
Igice kinini k’itangazamakuru
kihatiye
AEC kubigaragaza. Imvugo ikarishye n’amashusho
: Agglomeration Extra-Coutumières
bibyerekana neza. Nk’abanyamwuga, itangazamakuru
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
ryashishikajwe no kugaragaza icyago cyari cyugarije ibyagezweho
mu wa 1959 noLibération du Icyo
mu wa 1973. Congo-Zaïre
cyago nticyarebaga abayobozi
AGOAcyanarebaga
gusa, : African Growth
Abahutu and moteri
babaye Opportunity Act
y’ibyo byagezweho.
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Mu gihugu, mu ntangiriro ya 1991 hatangiye kugaragara ikindi
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
kerekezo. Itangazamakuru ryateshutse ku murimo waryo
AJER
usanzwe wo :gutangaza
Associationamakuru.
de la Jeunesse
Ryiha Estudiantine
kurengera inyungu
Rwandaise
z’igice runaka cy’abaturage. Kugira ngo rivuguruze ukuri
ALIR
kw’ibyavugwaga: Armée de Libération
n’abandi, du Rwanda kurushanwa
ntiryashidikanyaga
kwereka
AM/AP ihangana karande hagati y’Abahutu n’Abatutsi ndetse
: Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
n’ingorane
AMR bizatera. Kuri iyo des
: Association ngingo, itangazamakuru
Moniteurs ryatangaga
du Rwanda
ibimenyetso ahagaragaragamo imikorere yo guhimba ibikorwa
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
n’ababikora. Muri iyo mukorere hakoreshejwe inzira ebyiri.
ANT : Assemblée Nationale de Transition
Inzira ya mbere yari igamijeNational
(Transitional kubaka Assembly)
ibigwi bihesha agaciro
Abahutu
APADEC n’ibikambura Abatutsi.
: Association du Parti Démocrate Ibyo bigwi byariChrétienbigamije
kubyutsa amarangamutima cyangwa kumvisha abantu ko bari
APR : Armée Patriotique Rwandaise
mu matsinda ahanganye. Dore bimwe mu bigwi byitirirwaga
APROBAMIrubanda
Abahutu: : Association des Partis
nyamwinshi 67 Monarchistes
, abana ba Sebahinzi68,
Rwandais
Inzirabwoba n’abunze ubumwe . Abatutsi bo babavugaga
69
APROCOMIN:
bakoresheje Association
inyito zikurikira: des Commerçants
nyamuke n’ibyitso Indigènes
70
, Abanzi ba
rubanda n’igitotsi 71
, Inzoka n’indyarya
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
72
.
67
Kangura, (nomeroMasse
zose), Umurwanashyaka, no 4, 1991.
ARD
68
Médaille : Alliance
Nyiramacibiri, no 18,pour
1994 le Renforcement de la
69
Ijambo, no 64 na 65,
Démocratie na 14 Gashyanatre 1994, Isibo n 52, 1992, Ziri-
31 Mutarama o
Kayanza, Cibitoke,
A.A. Muyinga
: Archives na Bubanza byagize uruhare runini
Africaines
mu gushishikariza abaturage iby’amoko mu Rwanda.
A.G. : Assemblée Générale
ABAKI
Nyuma yo kwica : Alliance
Abatutsi des Bakiga bo muri Uprona, ibihumbi
n’Abahutu
ABESC
by’Abahutu bo : Association des Bahutumu
mu Burundi byahungiye Evoluant
Rwanda.pour la
Iryo hunga
ryabaye hashize Suppression
amezi abiri nyuma des Castes
yuko amasezerano y’Arusha
ACR
ashyirwaho umukono : Association hagatides Cultivateurs
ya Guverinoma y’udu Rwanda
Rwanda na FPR,
ukubaho kw’izo
ADP mpunzi mu
: Alliance Rwanda byateye
Démocratique des icyuka
Peuples cyakuririjwe
n’abacurabwenge
ADR : Alliance pour la Démocratie et la bavomaga
ba jenoside. Aba bacurabwenge
mu bibazo by’u Burundi urwitwazo
Réconciliation Nationalerwo kwanga, guhakana
amasezerano y’amahoro y’Arusha no gukarishya imvugo itunga
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
agatoki umwanzi w’Umututsi.
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Jordane Bertrand Libération
we yandikadu Congo-Zaïre
ko kwicwa kwa Perezida w’u
AGOA : African
Burundi byihutishije mu Growth
Rwanda and Opportunity
ibibazo by’amokoAct binyuze mu
$,'6
kongerera ingufu $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
inzego z’abahuje ibitekerezo byari byaratangiye
na
AIMO mbere: “Guhera
: Affairesicyo gihe, hiyongereye
Indigènes icyuka cy’ubwoba
et Main-d’oeuvre
bwinshi, intagondwa
AJER : Association ziragikoresha
de la Jeunesse ndetse zinacyongerera
Estudiantine
ingufu (…) kwari ugusobanura ndetse no gusumbanisha amoko
Rwandaise
E\XEDNLZH NX JLNRUZD JLÀWH XUXKDUH PX NXQR]D XEXIDWDQ\H
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
bushya ndetse no kongera gutunganya indi mihora uhereye
AM/AP
ku murongo :ucamo Arrêté ibiceministériel/
ushingiyeArrêté présidentiel
ku bwoko (…). Ubwoba
AMR
bwarakoreshejwe : Association
ku rwego rwo deshejuru,
Moniteurs
bitumaduabantu
Rwanda bumva ku
AMUR
buryo buhanitse : Association
igitekerezo des cyoMusulmans au Rwanda
kwifatanya kw’abagize ubwoko
ANT
runaka. Bityo, : Assemblée Nationale de
hongera kugaragara Transition
ibitekerezo, hari hashize
umwaka, bitangwa na CDR ndetse
(Transitional Nationaln’uburyo
Assembly)bwo gusobanura
ubwoko
APADEC bwa Parmehutu bugarukana
: Association du Parti Démocrate ingufu, bigarura
Chrétien urujijo
hagati y’ubwoko na poritiki rwahozeho muri za 50”78.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Alison des Forges, we agaragaza ko ingufu zahagurukije imashini
ya jenoside zaturutse Rwandais mu bibazo by’u Burundi. Imyumvire
APROCOMIN: Association
baringa y’igice cya Hutu pawa, des Commerçants Indigènes
yari ikiraro cy’abanyabwenge
APROSOMA : Associationkupour
ba jenoside, “yiyubakiye la Promotion
murambo Sociale79de
wa Ndadaye” la
itangira
kugaragara neza. Masse
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Ibibazo by’u Burundi Démocratie byatumye haba kwifatanya kw’ibice
by’ibihezanguni bya MDR, PL, na PSD n’ihuriro rya MRND/
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
77
Guichaoua A., 1995,Droits
op.cit, de l’Homme
p. 554
Bertrand J., op.cit., pp. 245-247.
AREDETWA : Association pour le Relèvement
78
79
Des Forges A., 1999, op.cit., p. 166.
Démocratique des Batwa
551
v
CDR. Kugendera ku ihungabana
ACRONYMS AND ry’amarangamutima
ABBREVIATIONS yaturutse
ku rupfu rwa Perezida w’u Burundi ndetse n’impunzi z’Abarundi
___________________________________
zari mu Rwanda, byafashije kurushaho gusobanura iyicwa
ry’Abatutsi.
A.A. : Archives Africaines
A.G. : Assemblée Générale
Urwo rupfu rwagagazwaga nk’uburyo bwa nyuma bwo
ABAKI
guharanira : Alliance
ukubaho des Bakiga
kw’Abahutu. Urupfu rwa Melchior Ndadaye
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour
rwabafashije gutyo kwerekana ko urupfu rw’Abatutsi la
ari igikorwa
JLÀWH LPLPDURSuppression des Castes
LELUL 8ZR JXKRUHUD $EDKXWX E·L %XUXQGL NX
ACR
ruhande : Association
rumwe, n’uwo kurindades abo
Cultivateurs
mu Rwanda du Rwanda
igitero simusiga
cy’Abatutsi
ADP ku rundi Démocratique
: Alliance ruhande. Ingingo y’ubufatanyacyaha
des Peuples
hagati
ADR ya FPR n’abishe Perezida w’u Burundi
: Alliance pour la Démocratie et yabafashije
la cyane
kwemeza rubanda igitekerezo cyo
Réconciliation guhora ku ntera ndende.
Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Nk’urugero, umunyamakuru wa Kangura yahamagariraga
AFDL
abayobozi : Alliance
b’ingabo z’u des Forces
Rwanda Démocratiques
gufasha Abanyarwanda pour lamu
Libération
gikorwa cyo kwihorera du Congo-Zaïre
bateganyaga gukora bivuna ibyaha bya
AGOA
FPR. : African
“Iyo Ndadaye atazaGrowth
kwicwa, and Opportunity
Abatutsi Act guhisha
bari gukomeza
$,'6 wabo
umukino $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
kugeza ku mperuka. Abatutsi bazishyura kugeza
ku
AIMOmperuka : Affaires rwa
urupfu Ndadaye,
Indigènes babishaka batabishaka
et Main-d’oeuvre
(…)
AJER basirikare bakuru, tubabajwe
: Association cyaneEstudiantine
de la Jeunesse no kubamenyesha
ububwicanyi abasirikare ba FPR barimo gutegura mu rwego
Rwandaise
rwo kurimbura inzirakarengane. Basirikare bakuru b’ingabo
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
z’u Rwanda (…) ndashaka na none gutanga umusanzu wange
AM/AP kutumva
mbasaba : Arrêtéiyiministériel/
GuverinomaArrêté présidentiel
ahubwo mugatabara aba
AMR
baturage : Association
harimo des Moniteurs
ababyeyi banyu du Rwanda
n’abavandimwe” 80
.
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT
Amashusho : Assemblée
asebanya Nationale de
y’ibinyamakuru Transition
byitwaga ko “byigenga”81
ndetse n’amagambo rutwitsiNational
(Transitional ya RTLM yerekanaga isano iri
Assembly)
hagati
APADEC ingabo za FPR n’abishe Perezida w’u Burundi;
: Association du Parti Démocrate asenya
Chrétien
LNL]HUH $EDQ\DUZDQGD EDPZH EDUL EDJLÀWH PX PDVH]HUDQR
APR : Armée Patriotique Rwandaise
y’Arusha. Buhorobuhoro ukuri kwa jenoside kugenda gutsinda
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
ukw’imishyikirano n’impinduka za demokarasi. Ibibazo by’u
Rwandais
Burundi byafashije “abacurabwenge” ba jenoside gushyiraho
APROCOMIN: Association
imipaka idahinduka y’ubwoko des Commerçants
hagati Indigènes
y’Abahutu n’Abatutsi.
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Isesengura ryakozwe Masseku zindi jenoside ritwereka ko uburyo bwo
kwerekana
ARD itsinda ry’abanyagihugu
: Alliance ryose nk’umwanzi
pour le Renforcement de la buba
bugamije gusobanura mbere,
Démocratie ubugizi bwa nabi buzarikorerwa.
Jacques Sémelin asobanura ko guhamya kamere y’ubugome
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
cyangwa ubugambanyi ari amayeri yo guhimba uko ubugizi bwa
Droits de l’Homme
Kangura, n 52, décembre
AREDETWA : Association
80 o
1993. pour le Relèvement
81
Kangura, no 48-58; Le courier du peuple, no 11 na 12.
Démocratique des Batwa
552
v
nabi buzakorerwa
ACRONYMSiryo tsinda
AND ry’abanyagihugu
ABBREVIATIONS ryerekanywe
buzasobanurwa: “Amasesengura ateye gutyo,
___________________________________ashingiye ku
kwemeza amatsinda abantu bakomokamo adahinduka,
aba
A.A. agamije :gushimangira ko abantu banyuranye: Yahudi/
Archives Africaines
Aryens, Hutu/Tutsi (…) bisobanura ihangana hagati ya ‘bo’
A.G. : Assemblée Générale
na ‘twe’. Ni iyo itsinda rya “bo’ ryagaragajwe na ‘twe’ nkaho
ABAKI
ari : Alliance
ryo ritwugarije. Ntades Bakigabishoboka kuko ikidutanya
biganiro
ABESC
cyagaragajwe :nk’ikidafatika”
Association des
82
. Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
ACR
Iyo migirire yo: Association des Cultivateurs
kugaragaza itsinda du Rwanda
ry’abanyagihugu wabambitse
umwambaro
ADP :w’abagizi
Alliance ba nabi yari igamije
Démocratique kubura inzika no
des Peuples
gutegura
ADR inzira ziganisha ku bwicanyi. Kwerekana
: Alliance pour la Démocratie et la Abatutsi
nkaho ari babiRéconciliation
muri kamere Nationale
yabo, kimwe no kubashyiraho
ibyago byose bya rubanda, byari bigamije kubakura mu
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
muryango w’abanyagihugu. Kandi nk’uko Y. Ternon abigaragaza,
AFDL : Alliance
gukabya kubigizayo des bifasha
na byo Forces muDémocratiques pour la
gushyiraho uburyo bwo
kubakuraho ubica:Libération du Congo-Zaïre
“birasanzwe mu bihugu bitagendera kuri
AGOA
demokarasi, : African Growth
kwigizayo andbaOpportunity
itsinda rya Act
nyakamwe ushingiye ku
$,'6
ikandamiza $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
bihindura buhumyi imyumvire ya nyamwinshi:
Yubaka
AIMO ikibatanya kandi
: Affaires Indigènesikibanda kubatesha umurongo.
et Main-d’oeuvre
*XNDQGDPL]D
AJER ELWHJXUD JXWRWH]D
: Association %LÀWH Estudiantine
de la Jeunesse LPLPDUR LELUL XZR
gushimangira urwango nyamwinshi yanga nyakamwe wigijweyo
Rwandaise
ndetse no kwerekana abo ba nyakamwe. Ibyo bitegura igikorwa
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
cyo kugaragaza mu bihe bizaza ubushake bwo kurimbura
AM/APrunaka”
itsinda : Arrêté
83
. ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR
6.3. 4 Ikoreshwa : Association deshato
rya hato na Musulmans
ry’ubwobaaun’inzika
Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
Gusesengura imvugo za poritiki
(Transitional zacaga
National mu bitangazamakuru
Assembly)
bya
APADECLeta ndetse n’ibyigenga bigaragaza
: Association du Parti Démocrateko guheraChrétien
mu wa 1992,
igitekerezo cy’uko bashobora gutsindwa cyagendaga kiyongera
APR : Armée Patriotique Rwandaise
mu butegetsi bwo mu Rwanda. Gusaba ko hajyaho amashyaka
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
menshi n’intambara byagaragaraga ko bishobora gusenya
imisingi y’ingufu Rwandais
zabwo. Ku rundi ruhande, igitutu bwotswaga
APROCOMIN: Association
na FPR kerekanaga ko gutsindwa des Commerçants Indigènes
urugamba bishoboka.
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Nk’uko bigaragara Masse mu bindi bikorwa biganisha kuri jenoside, hari
isano
ARD nini hagati yo
: Alliance kumva ko le
pour ugiye gutsindwa no
Renforcement dekwirukira
la mu
bugizi bwa nabi. Iyo ubutegetsi
Démocratie bwumva bwugarijwe bwihutira
gukora ubugizi bwa nabi kugira ngo buhatire abantu kwemera
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
ubutegetsi kandi busubirane ishema ryabwo. Birumvikana
Droits de l’Homme
Sémelin J., op.cit,
AREDETWA : Association
82
p. 88 pour le Relèvement
83
Ternon Y., 1995, op.cit., 97.
Démocratique des Batwa
553
v
ko igikorwa ACRONYMS
cyo gusaba ANDdemokarasi ndetse n’intambara
ABBREVIATIONS
byashoboraga___________________________________
ubwabyo gusobanura ubushake bwo gukora
ubwicanyi ku bwinshi. Aha ni ho ingengabitekerezo igaragara
nk’igikorwa
A.A. ngenderwaho cy’ubukangurambaga simusiga. Mu
: Archives Africaines
gihe cy’amage akaze, ingengabitekerezo ikoreshwa mu kubaka
A.G. : Assemblée Générale
LVXUD\·DEDVXPELULMZHQGHWVHQ·L\·DEDELÀWHPRXUXKDUHF\DQJZD
ABAKI
abasumbirije.: Alliance
Iyo nzirades
yo Bakiga
kwerekana abasumbirijwe ituma
ABESC : Association des Bahutu Evoluant
habaho imigenzereze yo gusuzugurana. pour
Iba igamije la
kwemeza
Suppression
ubugizi bwa nabi des Castesmu bikorwa.
ndetse no kubushyira
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
Kuri
ADP iyo ngingo, AlisonDémocratique
: Alliance Des Forges agaragaza
des Peuples ukuntu ubu
bukangurambaga
ADR : Alliance pour la Démocratie et la kurimbura
bwifashishijwe mu gikorwa cyo
Abatutsi. “Jenoside yo mu Rwanda
Réconciliation Nationale irihariye kubera uburyo
abayiteguye bihatiye gushishikariza abaturage ku bwinshi
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
kwitabira ubwicanyi. Nta guhisha icyo bari bagambiriye,
AFDL
batangazaga ku : Alliance
mugaragaro, des Forces Démocratiques
mu binyamakuru pour
no kuri la
radiyo,
umugambi wabo Libération
wo gutsemba du Congo-Zaïre
abaturage b’Abatutsi bo mu
AGOA Basabaga
Rwanda. : African Growthkwitabira
Abahutu and Opportunity Act
igikorwa cy’ubwicanyi,
$,'6
bashimangira $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ko buri wese bimureba (…). Berekeza ubwoba
n’urwango
AIMO ku Batutsi,Indigènes
: Affaires abayiteguye bizeraga gushakisha ku
et Main-d’oeuvre
QJXIX
AJER XEXIDWDQ\H EZ·$EDKXWX
: Association $ULNR KLU\D
de la Jeunesse \·LE\R EDUL EDÀWH
Estudiantine
umugambi wo gutegura ubufanyacyaha rusange muri jenoside”84.
Rwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Birakwiye kwibutsa ko kugira ngo abaturage bitabire ubugizi
AM/AP
bwa nabi bugiriwa : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
itsinda ryagaragajwe gutyo, igikorwa
AMR
cyashoboraga: Association
guhinduka des Moniteurs
bitewe n’ibihedubyihariye.
Rwanda Muri
AMUR : Association des
rusange, icengezamatwara Musulmans au rigira
y’ingengabitekerezo Rwandauruhare
ANT : Assemblée
runini. Mu mikorere, Nationale
rishyiraho de Transition
cyangwa risobanura impamvu
ubwicanyi ari ngombwa.
(Transitional Mu National
Rwanda, hagati
Assembly)ya 1992 na 1994
iryo
APADEC cengezamatwara ryigaragaje rigarura
: Association du Parti Démocrate Chrétien igikangisho cy’ uko
Abatutsi bagiye gutsemba Abahutu.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Agace k’ijambo Léon Mugesera yavugiye i Kabaya mu Gushyingo
1992 karabyerekana: Rwandais “Gushishoza, muzi icyo ari cyo. Bagore
APROCOMIN:
namwe bagabo, muzi yukodes
Association Commerçants
hari inyenzi mu Indigènes
gihugu, zo...
APROSOMA
zafashe abana : Association
bazo zibohereza pour la kuPromotion
rugamba Sociale de la
kujya gufatanya
n’inkotanyi. Kuki Masse mudafata ababyeyi babo ngo mubatsembe.
Kuki
ARD mudatsemba
: Alliance abo pour bantu bose bohereza
le Renforcement de laabo bana
kurwana? Mumbwire, Démocratie mutegereje ko baza kubica? Biranditse
mu itegeko nshinga ryacu ko ubutabera butangwa mu izina
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
rya rubanda. Tugomba kwikorera izo ngegera tukazitsemba.
Biranditse mu Droitsivanjiri,de l’Hommeko igihe muzemera ko inzoka
murabizi,
AREDETWA : Association pour le Relèvement
84
Des Forges A., 1999, op.cit., pp. 891- 892.
Démocratique des Batwa
554
v
iza kubaruma, mukayireka AND
ACRONYMS ikabagumamo, ni mwe muzashira.
ABBREVIATIONS
Buri muntu udasanzwe muri serire agomba kumenywa, niba
___________________________________
afatanije n’inyenzi agomba gupfa nta rundi rubanza (…).
Ndabibasubiriramo
A.A. ko tugomba
: Archives gutangira gukora”85.
Africaines
A.G. : Assemblée Générale
Nk’uko bigaragara, ijambo rya Léon Mugesera ryageragezaga
ABAKI : Alliance des
kwerekana, hagenderewe Bakiga wo kwica Abatutsi, ububi
umugambi
ABESC
bw’intambara,: Association
rinatanga umuti des Bahutu Evoluant pour
wo kubungabunga la
umutekano
cyangwa ukubaho Suppression des Castes
kw’Abahutu. Nk’uko tubizi, kugaragaza
ACR
itsinda ryugarijwe : Association
bikorwa des Cultivateurs
bahakana du Rwanda
iry’abandi ryagaragajwe
ko rinyuranye: Alliance
ADP na yo kandi ari ribi. Muri
Démocratique desrusange,
Peuplesni muri iyo
ntumbero
ADR uwo ‘wundi’ ateshwa agaciro,
: Alliance pour la Démocratie et la agahabwa amazina
y’ibikoko/inyamaswa. Uko kumugira
Réconciliation Nationale inyamaswa bigamije
NZHUHNDQD XUZDQJR EDPXÀWL\H NXEXUL]DPR LJLNRUZD LF\R
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
ari cyo cyose cyo kumugirira impuhwe cyangwa kumukunda.
AFDL
Inyandiko yasohotse: Alliance mu des Forces Démocratiques
kinyamakuru Kangura pour la
ishobora
kudufasha kugaragaza Libération ayodu Congo-Zaïre
magambo.
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6
“Inyenzi ibyara $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
indi inyenzi (…). Amateka y’u Rwanda atwereka
ku
AIMO buryo bugaragara
: AffaireskoIndigènes
umututsietyagumye kuba uko yahoze,
Main-d’oeuvre
ko atigize ahinduka.
AJER Amayeri,
: Association de laubugome
JeunesseniEstudiantine
bwa bundi tuzi mu
gihugu cyacu (…). Ni nde wabasha gutandukanya inyenzi zateye
Rwandaise
PX .ZDNLUD Q·L]R PX P\DND \D " %DÀWDQ\H LVDQR
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
bamwe ni abuzukuru b’abandi. Ubugome bwabo ni bumwe
AM/AP
(…) ubugome: Arrêté butagira ministériel/
urugero inyenziArrêtéz’uyu
présidentiel
munsi zikorera
AMR
abaturage byibutsa : Association des Moniteurs
ubwakorwaga n’aba mbere: dukwica,
Rwanda gusahura,
AMUR
gufata abakobwa : Association
n’abagore des Musulmans
ku ngufu n’ibindi.auNiba
Rwanda
mu rurimi
ANT
rwacu bamwita : Assemblée Nationale
inzoka, iryo de Transition
riramuhagije (…). Umututsi ni
XPXQWXXÀWHXEXJRPHEXWDJHUHUDQ\ZD«0XUXULPLUZDFX
(Transitional National Assembly)
Umututsi
APADEC yitwa inyenzi kukodu
: Association yitwikira ijoro, ariyoberanya
Parti Démocrate Chrétien kugira
ngo agere ku ntego ze. Ijambo inyenzi ritwibutsa kandi inzoka
APR : Armée Patriotique Rwandaise
\·LQND]L LÀWH XEXPDUD EXNRPH\H .XED $EDWXWVL EDUDKLVHPR
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
D\RPD]LQDELÀWHLF\RELVREDQX\HNXEDVKDNDNXE\XPYD«86.
Niba Abahutu Rwandaisbatitonze, Abatutsi bashobora kubiba revorisiyo
APROCOMIN:
bakoze mu wa 1959”. Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Mu gikorwa cyaMasse jenoside, ubwo bukangurambaga butanga muri
rusange
ARD umusaruro
: Alliance uteye
pourukubiri. Ubwa mbere
le Renforcement de labushyiraho
intangiriro yo kwigizayo
Démocratie abicwa. Aba, batandukanywa ku buryo
budasubirwaho n’abandi bantu. Ubwa kabiri butegura mu
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
85
Ijambo rya Léon Droits
Mugeserade l’Homme
i Kabaya tariki ya 17 Nzeri 1992, muri Chrétien J.-P.,
op.cit. p.56.
AREDETWA : Association pour le Relèvement
86
Kangura, no 40, Werurwe 1993, pp. 16-17
Démocratique des Batwa
555
v
bitekerezo, abazakora
ACRONYMS uwo “murimo” usebetse. Bakangishijwe
AND ABBREVIATIONS
87
A.A. Guhagarika
6.4. : Archives Africaines
jenoside bikozwe na FPR
A.G. : Assemblée Générale
6.4.1.
ABAKIIbikorwa bya gisirikare
: Alliance des Bakiga
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
FPR yari yiteze ko umuryango mpuzamahanga ugira uruhare
Suppression
mu kurinda abasiviri desbwinshi
ubwicanyi Castes bwubuye. Nta n’umwe
ACR : Association des Cultivateurs
wagaragaje ubwo bushake igihe Abatutsi n’Abahutu du Rwanda
batavuga
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
rumwe na Leta bicwaga guhera tariki ya 6 Mata 1994, FPR itanga
ADR tariki :yaAlliance
ikifuzo 9 Mata, pour la Démocratie
ko habaho et la
igikorwa ihuriyeho n’ingabo
za MINUAR, ingabo z’u Rwanda, buri
Réconciliation Nationalegice kigatanga abasirikare
300
AEC bo guhagarika ubwicanyi.Extra-Coutumières
: Agglomeration Ingabo z’u Rwanda zanga icyo
kifuzo ndetse n’ingabo za MINUAR ziragabanywa. Uko byari biri,
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
na mbere yo kugabanywa bareberaga nta cyo bakora ubugizi
Libération du Congo-Zaïre
bwa nabi bw’amoko yose bwakorerwaga mu maso yabo.
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6ntiyabashaga
FPR $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
kwihanganira icyo gihirahiro, ihagurutsa
AIMO zayo kujya
ingabo : Affaires Indigènes
gutabara batayo etyari
Main-d’oeuvre
imeze nk’ifungiwe mu
AJER
nzu inama : Association de la Jeunesse Estudiantine
y’igihugu iharanira amajyambere yakoreragamo
(CND), guhagarika ubwicanyi no gusenya ubushobozi bw’ingufu
Rwandaise
zakoraga
ALIR jenoside
: Armée de abasirikare
zarimo Libération b’ingabo
du Rwanda z’u Rwanda (FAR)
n’imitwe yitwara gisirikare ikomoka mu mashyaka. Abarwanyi
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
ba FPR banyuze mu nzira eshatu (axes): i Burasirazuba, i
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
Burengerazuba no hagati (hagana i Kigali). Ingabo zo mu gice cyo
AMUR zafashe
hagati : Association
Byumba, ibice desbindi
Musulmans au Rwanda
bibiri bihura na ya batayo
ANT : Assemblée Nationale de Transition
yabaga muri CND nyuma y’ iminsi itatu, nyuma yuko imirwano
yubuye. Uko zaganaga (Transitional National
imbere, ingaboAssembly)
za FPR zatahuraga ko
hari
APADECgukorwa :ibintu biteye ubwoba:
Association du Partiabantu batemwe,
Démocrate inkomere
Chrétien
zisambagurika,
APR abakiriho bakomeretse
: Armée Patriotique Rwandaise bikabije, abarokotse
bahungabanye,
APROBAMI : Associationn’ibindi. des Partis Monarchistes
Rwandais
Kwigira imbere kw’ingabo za FPR kwakomwaga mu nkokora
APROCOMIN:
n’imitego Association
y’ ubwoko bwose nka desza Commerçants Indigènes
mine, ibico, ibiraro byaciwe,
APROSOMA
n’ibindi. Uko :ubwicanyi
Association pour la Promotion
ndengakamere Sociale ibiganiro
bwakomezaga, de la
Masse byo guhagarika imirwano hagati ya
by’i Kigali (ibiganiro
ARD
Mugambage : Alliance
wa FPR napour le Renforcement
Gatsinzi wa Guverinoma de biyobowe
la na
Dallaire) nta cyo byageragaho.
Démocratie Cyari ikiganiro k’ibiragi: Uwari
uhagarariye
ARDHO FPR yasabaga ko
: Association ubwicanyipour
Rwandaise bwahagarara
la Défensemudesgihe
uwa Guverinoma Droits yatsimbararaga
de l’Homme ku guhagarika imirwano
mbere yo guhagarika ubwicanyi bwakorerwaga abasiviri.
AREDETWA : Association pour le Relèvement
94
Sémelin J., 2005, op.cit., p. 97.
Démocratique des Batwa
558
v
8EXKDQJD EZD )35 \DUL LQDÀWH
ACRONYMS XPXEDUH Z·DEDVLULNDUH PXNH
AND ABBREVIATIONS
(abasirikare 25.000) ugereranije n’ingabo z’u Rwanda n’imitwe
___________________________________
\LWZDUD JLVLULNDUH E\DUL ÀWH LQWZDUR Q\LQVKL \DUL XJXNRUD NX
buryo badatakaza abasirikari benshi; bagakoresha ubwenge bwo
A.A. : Archives Africaines
kutarwana imbonankubone. Ingabo za FPR zacengeraga aho
A.G.
umwanzi : Assemblée
yabaga akambitse,Générale
zikamuzenguruka, zikamutesha
ABAKI : Alliance des Bakiga
umutwe zimurasaho na morutsiye. Cyangwa se zigafunga
ABESC acamo
amayira : Association
ingemu ariko des Bahutu Evoluant
zikamusigira akayira pour la
yanyuramo
ahunga. Bityo,Suppression
ingabo z’u Rwanda, dore
des Castes ko inyinshi zari zibereye
mu
ACRbikorwa :byo kwica abatutsi
Association no gusahuradu
des Cultivateurs imitungo
Rwandayabo,
zibuzwa mu mashyi no mu mudiho. Morari yabo yaratwaga buri
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
gihe, yari yangiritse. Zarahunze, bituma ingabo za FPR zitabara
ADR
ubuzima bwa:bake
Alliance pour la Démocratie
mu barokotse jenoside. et la
Réconciliation Nationale
AEC bamwe :bareberega,
Kuri Agglomeration Extra-Coutumières
amayeri ya FPR yafashije gutsinda
urugamba
AFDL rwa gisirikare
: Alliance desariko
Forces agatanga amahirwepour
Démocratiques makela yo
gutabara abicwaga muri jenoside
Libération du Congo-Zaïre
95
. Mu by’ukuri ibyo birego
byinjira mu mugambi rusange wo gusebya FPR. Icyo kirego
AGOA : African Growth and Opportunity Act
kidafata umwanya wo kureba ingabo zari zihari n’ibyari
$,'6
bigamijwe hari$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ukuri kirengagiza. Birumvikana ko FPR ifata ayo
AIMO yo gutera
mayeri : Affaires
ingaboIndigènes
z’u Rwanda etmuMain-d’oeuvre
bice bitandukanye yari
AJER
igambiriye : Association de la Jeunesse Estudiantine
ibintu bibiri by’ibanze.
Rwandaise
Byari
ALIR ngombwa ko berekana
: Armée ko hari du
de Libération icyago
Rwandacyugarije mu gace
k’Amajyaruguru (Ruhengeri na Gisenyi) kugira ngo bayobye
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
ingabo z’u Rwanda bazikururire kuhibanda. Ayo mayeri yari
AMR
agamije gutuma: Association
ibikorwa des bya Moniteurs du Rwanda
gisirikare birangira vuba mu
AMUR
duce : Association
tw’i Burasirazuba des Musulmans
(Kibungo), two hagati au Rwanda
(Kigali, Gitarama)
ANT
n’Amagepfo : Assemblée
(Butare, Nationale
Gikongoro) twaridetwitabiriye
Transition cyane kwica
Abatutsi. Kubera (Transitional
ayo mayeri National
ya gisirikare,Assembly)
abasirikare ba FPR
barokoye
APADEC ibihumbi kandi bafata
: Association ababikoraga.
du Parti Démocrate FPR yahagaritse
Chrétien
jenoside,
APR itsinda abayobozi ba
: Armée Patriotique Rwandaisegisiviri na ba gisirikare bari
bakuriye ubwicanyi n’abo bafatanyije
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
96
.
Rwandais
6.4.2 Igikorwa cya diporomasi
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA
Mu gihe jenoside : Association
yarimo pour la Promotion
gukorwa, Sociale
abayiteguye de labari
n’abo
bafatanije bakoze Masseibishoboka bahakana ubwicanyi bwabo.
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
95
Des Forges A., 1999, op.cit., pp. 813, 814.
Démocratie
96
Tariki ya 22 Gicurasi 1994, yafashe ikibuga k’indege n’ikigo cya gisirikare cya
ARDHOImigi ya: Association
Kanombe. Rwandaise
Kigali na Butare yakuwe mu maboko pour la Défense
y’ingabo des
zakoraga jenoside
DroitsRuhengeri
tariki ya 4 n’iya 5 Nyakanga. de l’Homme yo yabohowe tariki ya 14 na Gisenyi ibohorwa
ku
AREDETWA : Association pour yatangaje
ya 17 Nyakanga. Tariki ya 18 Nyakanga, ko jenoside ihagaritswe n’uko
le Relèvement
ituze rigarutse. Tariki ya 19 Nyakanga, ishyiraho guverinoma y’ubumwe bw’igihugu.
Démocratique des Batwa
559
v
Igikorwa cyuzuye ibinyoma no
ACRONYMS guhimba
AND cyakozwe na Guverinoma
ABBREVIATIONS
y’abatabazi n’abari bayishyigikiye bavugaga ko FPR ari yo yateje
___________________________________
jenoside. Ipfundo nyamukuru ry’icyo gikorwa kwari ukuvuga
ko
A.A.byaturutse ku ntambara
: Archives na FPR yagaragaraga nk’igitero
Africaines
kitumvikana cyatewe n’u Bugande buyobowe na Yoweri Kaguta
A.G. : Assemblée Générale
Museveni97.
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC : Associationno
Igisobanuro cy’umujinya deskumvira
Bahutu buhumyi
Evoluant by’abaturage
pour la
byagerageje guhisha Suppression
jenosidedes Castesku buryo bunonosoye:
yateguwe
ACR
“urupfu rwa :perezidaAssociation des Cultivateurs
Habyarimana rwatunguyedu Rwanda
kandi rutera
ubwoba Abanyarwanda
ADP : Alliancendetse n’umujinya
Démocratique muPeuples
des basirikare bamwe,
bahise
ADR batera bamwe mu bayobozi
: Alliance pour la Démocratie et la bakekwagaho cyangwa
bagaragaraga ko bafashije, bagize
Réconciliation uruhare muri uko kwicwa
Nationale
k’umuyobozi w’igihugu. Ntibashoboraga kwihangana, bamwe mu
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
basirikare b’ ingabo z’u Rwanda bateye abakekwagaho kuba ibyitso
AFDL
bya FPR harimo : Alliance
Madamu des Forces Démocratiques
Uwiringiyimana Agathe, waripour la
Minisitiri
w’Intebe na batatu Libération du Congo-Zaïre
mu bari bagize Guverinoma ye. Naho abaturage,
AGOA
bari batewe ubwoba : African Growth
nyuma and Opportunity
yo kumva ubwo bwicanyi Act
bukorerwa
$,'6
mu duce ducungwa $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
na FPR, ba babajwe kandi basazijwe n’urupfu
rw’umukuru
AIMO w’igihugu,
: Affaires bariyegeranyije kugira ngo birinde”98.
Indigènes et Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
FPR yarwanyije uko guhakana ukuri kuri jenoside binyuze muri
Rwandaise
diporomasi no mu itanzamakuru yivuye inyuma. Mu gihe cya
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
jenoside na nyuma gato yayo, abahagarariye FPR bazengurutse
AM/AP
imigi ikomeye :y’iArrêté
Burayiministériel/ Arrêté présidentiel
na Amerika y’Amajyaruguru ndetse n’imwe
AMR
mu migi yo muri : Association
Afurika basobanura des Moniteurs du Rwanda
ukuntu ibyabaye mu Rwanda
AMUR
ari jenoside. :Byasabaga
Association des Musulmans
kumvisha umuryangoaumpuzamahanga
Rwanda
ANT ngo wemere
kugira : Assemblée
iyo jenoside,Nationale
unabashede Transition
kuyihana.
(Transitional National Assembly)
Mu
APADEC mezi ya Mata, Gicurasi,
: Association duKamena 1994, intumwa
Parti Démocrate za FPR
Chrétien
zigizwe na G. Gahima na Ch. Murigande (rimwe na rimwe
APR : Armée Patriotique Rwandaise
na Cl. Dusaidi), zashyize ingufu ahari ikicaro cy’umuryango
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
w’abibumbye i New York ndetse n’i Washington. Bahangaye
bitagira urugero Rwandais
n’abahagarariye Guverinoma y’abatabazi,
APROCOMIN: Association
basabaga ko jenoside yakwemezwa, des Commerçants Indigènes
kurwanya igikorwa cy’utabazi
APROSOMA
bw’ igisirikare: cy’Abafaransa
Association pour la Promotion
kibogamye, Sociale
kugarura de la
no kongerera
ingufu MINUAR kugira ngo bafashe guhangana n’akajagari
Masse
ka
ARD sizwe na : Alliancebagasaba
jenoside, kandi ko hashingwa
pour le Renforcement de la urukiko
mpanabyaha mpuzamahanga
Démocratie rushinzwe kuburanisha ibyaha
byibasiye inyoko muntu na jenoside yakozwe mu Rwanda.
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
97 Droits dey’u
Ibyatangajwe na Guverinoma l’Homme
Rwanda ku byaberaga mu Rwanda ku birebana
n’uburenganzira bwa muntu,
AREDETWA : Association pour s.d., s.l., p.2 le Relèvement
98
Ibid, p. 7
Démocratique des Batwa
560
v
Byarangiye intumwa
ACRONYMS za FPR ANDzibashije kumva mu kanama
ABBREVIATIONS
gashinzwe umutekano 99
. Mbere yuko bajya mu kanama
___________________________________
gashinzwe umutekano intumwa zinyuranye zabanje kuganira
n’iza
A.A. FPR. Muri imwe muAfricaines
: Archives myanzuro ya ONU yatowe ku Rwanda
mu gihe cya jenoside 100
ijwi rya FPR byibuze ryitabwagaho.
A.G. : Assemblée Générale
Muri Kamena umunyamabanga Mukuru wa ONU yagerageje
ABAKI
gukoresha : Alliance
ijambo des 101
“jenoside” Bakiga
.
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Muri Leta Zunze Suppression
Ubumwedes Castes komite y’imibanire
z’Amerika,
ACR
n’amahanga : muri AssociationSena des Cultivateurs
(abantu du Rwanda
20) yoherereje ibaruwa
Perezida Clinton
ADP (16 Kamena
: Alliance 1994) muri
Démocratique desiyoPeuples
baruwa yemeraga
“igikorwa
ADR cyateguwe cya jenoside”
: Alliance pour la Démocratie et lakandi inasaba
102
mu Rwanda
ubutabazi bwihutirwa:
Réconciliation “turatekereza
Nationale ko Jenoside iri gukorwa
mu Rwanda isobanura, birumvikana, kandi bisaba igisubizo
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
kihuta hagendewe ku masezerano ya jenoside… Ibihumbi
AFDL
amagana by’abantu : Alliance barides muForces Démocratiques
gihirahiro” 103
. Bategetsepour
kandi lako
Libérationy’abatabazi
uhagarariye Guverinoma du Congo-Zaïre atakongera kugira ikicaro
AGOA : African Growth
mu kanama gashinzwe umutekano. and Opportunity Act
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Mu
AIMO ntangiriro z’ukweziIndigènes
: Affaires Kwa Kamena, Cl. Dusaidi yasabye,
et Main-d’oeuvre
mu izina rya : FPR
AJER gushyiraho
Association de laurukiko
Jeunesse rwo guhana abateguye
Estudiantine
jenoside yakorewe Abatutsi: “… gushishikariza akanama
Rwandaise
gashinzwe umutekano kwemeza ku mugaragaro ko ubwicanyi
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
bwo mu Rwanda ari jenoside ndetse no gushyiraho urukiko rwa
AM/AP : Arrêtéby’intambara
gisirikare rw’ibyaha ministériel/rwo Arrêté présidentiel
kuburanisha abakoze iki
AMR
cyaha cy’urwango” : Association
104
. Babikozedes Moniteurs
ku giti cyabo, du Rwanda
J. Birara na A.
AMUR : AssociationUmuryango
Munyaneza bahamagariye des Musulmans w’Ubumweau Rwanda
bwa Afurika
ANT
(OUA) “kugira: Assemblée
ngo hashyirweho Nationale de Transition
byihutirwa urukiko rwihariye,
Nuremberg nshya” 105
.
(Transitional National Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
99
Ubutumwa bwa G. Gahima bugenewe Umunyamabanga Mukuru wa ONU., 12 Gi-
APR : Armée Patriotique Rwandaise
curasi 1994.
APROBAMI
100
Umwanzuro no: 912
Association
(1994) wafashwe destariki
Partis
ya 21 Monarchistes
Mata usubiramo ubutumwa bwa
Rwandais
MINUAR kandi bugabanya umubare w’abasirikare kuri 270; Umwanzuro no 918
(1994) watowe tarikiAssociation
APROCOMIN: ya 19 Gicurasi wemeraga kongera ingabo za
des Commerçants MINUAR kugera
Indigènes
ku basirikare 5.500 unongera manda yayo, bivuga kurengera abasiviri bari mu kaga
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
no gufasha abakora ubutabazi; umwanzuro no 925 (1994) watowe tariki ya munani
Masse
Kamena urebana n’igihe cyo kohereza MINUAR II.
ARD
101
Reba ibaruwa : Alliance pourMukuru
y’Umunyamabanga le Renforcement
wa ONU yandikiyede Perezida
la w’aka-
nama gashinzwe umutekano,
Démocratie tariki ya 19 Kamena 1994
102
“A Planed campein of Genocide”
ARDHO
103 : Association Rwandaise pour la Défense des
104 Droits
Reba ibaruwa kuri S. G., 3 de l’Homme
Kamena 1994
Reba ibaruwa yohererejwe Umunyamabanga
AREDETWA : Association pour le Relèvement
105
Mukuru wa OUA, Salim Ahmed
Salim, 25 Kamena 1994.
Démocratique des Batwa
561
v
Iki gikorwa ACRONYMS
cyo gutuma AND jenoside yemezwa cyajyanaga no
ABBREVIATIONS
kwamagana ___________________________________
abayiteguye n’abavugizi babo mu ruhando
mpuzamahanga. Cl. Dusaidi yasabye ko uhagarariye Guverinoma
y’abatabazi
A.A. :atakongera kwicara mu kanama gashinzwe
Archives Africaines
umutekano . Amabaruwa menshi yoherejwe n’ubuyobozi bwa
106
A.G. : Assemblée Générale
FPR, yohererezwa bamwe mu ba Perezida b’Abanyafurika kugira
ABAKI
ngo Guverinoma : Alliance des Bakiga
y’abatabazi yari gukora jenoside ititabira
ABESC : Association des Bahutu Evoluant
imirimo y’inama y’Umuryango w’Ubumwe pour
bw’Afurika la 107.
i Tunis
Suppression des Castes
ACR
Mu : Association
itangazo risoza des Cultivateurs
inama y’abaminisitiri du Rwanda
b’ububanyi n’amahanga
b’Afurika
ADP bari: Alliance
bahuriyeDémocratique
i Tunis, mu mirimo y’inama isanzwe
des Peuples
ya
ADR OUA yabereye
: Alliance pour la Démocratie et labatangaje ko
i Tunisi muri Kamena 1994
“bahangayikishijwe n’uko ubwicanyi
Réconciliation bukomeje ndetse hakaba
Nationale
hicwa abasivire b’inzirakarengane”108. Ikemezo cyo guhagarika
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
imirwano k’i Tunisi cyavugaga ko abari mu nama “bamaganye
AFDL
bivuye inyuma Alliance
: ubwicanyides Forces Démocratiques
bwateguwe pour
ndetse na jenoside la
byabaye
mu Rwanda”109Libération du Congo-Zaïre
. FPR na Guverinoma y’u Rwanda bumvikanye
AGOA
gushyiraho : African Growth
komisiyo andyo
y’iperereza Opportunity
kugaragazaActababikoze
$,'6
bagomba $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
kuburanishwa bagahanwa hakurikijwe amategeko
mpuzamahanga.
AIMO Mu gihugu,
: Affaires Indigènes FPRet yakusanyaga
Main-d’oeuvre ibimenyetso
bifatika
AJER n’ubuhamya kuri jenoside.
: Association Amaperereza
de la Jeunesse mpuzamahanga
Estudiantine
yakozwe nyuma yarabikoresheje. Ni muri urwo rwego, n’uwo
Rwandaise
murimo wo kwegeranya ubuhamya bw’ingeri zose ko inzibutso
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
za jenoside z’i Nyamata na Nyarubuye zubatwe. Ambasaderi
AM/APSegui, : umwanditsi
Degni Arrêté ministériel/
wihariye Arrêté présidentiel
wa komisiyo y’umuryango
AMR
w’abibumbye : y’ubureganzira
Association desbwa Moniteurs
muntu,duyakoresheje
Rwanda ibyo
AMUR
bimenyetso. : Association des Musulmans au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
Muri raporo ye, uwo umwanditsi
(Transitional wihariye
National Assembly)yavuze “ubwicanyi
butigeze
APADEC buba mu mateka mabi y’igihugu”
: Association du Parti Démocrate
110
. Ubwo bwicanyi
Chrétien
ni ibikorwa by’imitwe yitwara gisirikare interahamwe
APR : Armée Patriotique Rwandaise
n’Impuzamugambi bwakorerwaga Abatutsi n’Abahutu bacisha
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
make. Yashinjaga Guverinoma kuba yarakoresheje jenoside
Rwandais
106
Reba ibaruwa ya Bizimungu P. yandikiwe Umunyamabanga Mukuru wa OUA,
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
tariki ya 4 Kamena 1994.
APROSOMA
107
Reba ibaruwa ya: Association
Kol. Kanyarengwepour la Promotion
yandikiye Sociale
Perezida Mubarak, de la
Perezida wayob-
oraga OUA, tariki yaMasse
20 Gicurasi 1994, amusaba” kutemera itsinda ry’abicanyi ryigize
Guverinoma; ibaruwa yandikiwe Perezida wa Burukina Faso, tariki ya 31 Gicurasi
ARD : Alliance
1994; ibaruwa yandikiwe pour
Perezida le Renforcement
wa Côte d’Ivoire, tariki ya 31 de la 1994.
Gicurasi
108
Démocratie
Umushinga w’umwanzuro ku bibera mu Rwanda.
109
Itangazo ry’i Tunis,
ARDHO : 15 Kamena 1994.
Association Rwandaise pour la Défense des
110
Raporo ku mimerere y’uburenganzira bwa muntu mu Rwanda yatanzwe na M.
Droits wihariye
R. Degni-Segui, umwanditsi de l’Hommewa komisiyo y’uburenganzira bwa muntu mu
AREDETWA
gushyira mu bikorwa: Association pour le Relèvement
igika cya 20 cy’umwanzuro 1993 S- 3/1 wa komisiyo, ku itariki
ya 25 Gicurasi 1994.
Démocratique des Batwa
562
v
n’ubwicanyi, ACRONYMS
René Degni Segui, yatanze ikifuzo, mbese nka
AND ABBREVIATIONS
FPR, cyo gushyiraho urukiko mpuzamahanga rwo kuburanisha
___________________________________
ababukoze. ONU yatoye nyuma umwanzuro kuri jenoside
yakorewe
A.A. Abatutsi111
.
: Archives Africaines
A.G. : Assemblée Générale
Asoza raporo ye avuga ko “Ibyaha bivugwaho biri ugutatu:
ABAKI ituruka
jenoside : Alliance des Bakiga
ku bwicanyi bwakorewe Abatutsi, ubwicanyi
ABESC : Association des
bwa poritiki bwakorewe Abahutu Bahutu
no Evoluant
kurengerapourku laburyo
Suppressionbwa
bunyuranye uburenganzira desmuntu.
Castes Ni jenoside uhereye ku
ACR ya II y’amasezerano
ngingo : Association des Cultivateurs
yo kurinda du Rwanda
no guhana icyaha cya
jenoside
ADP yo ku itariki yaDémocratique
: Alliance 9 Ukuboza 1948” . Abakoze jenoside
des Peuples
112
ni
ADRabanyaporitiki
: Alliance pour la Démocratie et la abashinzwe
bo hejuru ku rwego rw’igihugu,
umutekano, inzego za Leta, zimwe
Réconciliation muri Leta z’amahanga”113.
Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Raporo yasabwe na OUA yongeraho ibindi igira iti: “Ntibyaba
AFDL guhakana
bikwiye : Alliance desrwa
uruhare Forces Démocratiques
FPR mu pour la
kwibasira uburenganzira
bwa muntu mu Libération
mezi yo mudu Congo-Zaïre
gihe na nyuma ya jenoside. Aba
AGOA bari mu
bantu : African Growth
ntambara and Opportunity
y’ubwicanyi, yakajijwe Act
na jenoside
$,'6 n’umwanzi
yatejwe $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
wabo kandi yibasira ubwoko bwabo”.
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
Abasore binjijwe mu gisirikare batatojwe ikinyabupfura
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
cy’abarwanyi ba mbere byari bigoye kubacunga. Umusaruro
Rwandaise
w’ibikorwa by’ubugizi bwa nabi, kwibasira uburenganzira bwa
ALIR n’imfu: wabaye
muntu Armée de Libération
mwinshi. duntitubashije
“Ariko Rwanda kugaragaza
AM/AP wabyo
umubare : Arrêté
n’ibyoministériel/ Arrêté présidentiel
ari byo, mu mibare myinshi yatangajwe,
AMR
y’ukuri” 114
: Association basubiramo
. Abayirwanyaga des Moniteurs du Rwanda
“ibirego ndengakamere
byakwirakwijwe
AMUR mu isi n’abayoboke ba Hutu
: Association des Musulmans au Rwanda pawa byibasira
Guverinoma
ANT iriho… Ariko Nationale
: Assemblée ntitwabonye
de ikimenyetso
Transition na kimwe
cyatuma tubishyigikira” 115
.
(Transitional National Assembly)
APADEC
Nubwo hari ibirego: Association
bivugwa ku dubasirikare
Parti Démocrate
bayo bakuru Chrétien
(ubwicanyi
APR : Armée Patriotique
n’itotezwa bwakorewe Abahutu mu Rwandaise
duce tumwe tw’igihugu,
APROBAMI
ibirego FPR yemera: Association
ivuga kodes Partis Monarchistes
byakozwe n’abasore bari bakinjira
mu gisirikare bashakaRwandais guhorera ababo bishwe muri jenoside),
FPR izinjira mu Association
APROCOMIN: mateka y’u Rwanda kuba ari wo mutwe
des Commerçants Indigèneswonyine
wabashije kurwanya muri poritiki no mu rwego rwa gisirikare
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
111 Masse
BBC, tariki ya 30 Kamena 1994; BBC, tariki ya 2 Nyakanga 1994.
ARD
112
Raporo ku : Alliance
miterere pour le
y’uburenganzira Renforcement
bwa muntu mu Rwandade la na M. R.
yatanzwe
Degni-Segui, op.cit.,Démocratie
p. 10.
113
Yavugaga adashatse kwerura u Bufaransa n’uko bwashyigikiye Guverinoma y’u
ARDHO
Rwanda, uruhare :rw’abasirikare
Association Rwandaise
b’Abafaransa pour la
mu bwicanyi, Défense
igitutu desku
cyashyizwe
Droits de
uhagarariye Umunyamabanga l’Homme
Mukuru wa ONU, Roger Booh-Booh.
Raporo y’itsinda mpuzamahanga y’Abanyacyubahiro,
AREDETWA : Association pour le Relèvement
114
op.cit., p. 271.
115
Ibidem, p. 272
Démocratique des Batwa
563
v
jenoside yakorewe AbatutsiAND
ACRONYMS mu ABBREVIATIONS
wa 1994. Mu bice bimwe na
bimwe, imitwe___________________________________
yitwara gisirikare n’abasirikare basigaga abicwa
basamba bakiruka bumvise - byaba byo cyangwa atari byo - ko
FPR
A.A.ihageze. Uretse abagizi
: Archives ba nabi n’abahakana ni bo badashaka
Africaines
kwemera icyo gikorwa cy’amateka. Kwihuta kw’imiterere ya
A.G. : Assemblée Générale
poritiki n’umutekano ni byo bivuguruza ubushake ubwo ari bwo
ABAKIbwa FPR
bwose : Alliance des Bakiga
bwo gutsemba Abahutu ku buryo buteguye.
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
6.5. GuhakanaSuppression des Castes
jenoside no kugoreka amateka
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
Ijambo
ADP “guhakana
: Alliance jenoside”
Démocratique ryahimbwe n’umunyamateka
des Peuples
Henry
ADR Rousso mu wa 1987 ashaka kwerekana
: Alliance pour la Démocratie et la imvugo igamije
kwanga cyangwa guhakana ukuri
Réconciliation kwa jenoside y’Abayahudi.
Nationale
Uhereye kuri iyo mvugo, jenoside yakorewe Abayahudi ngo yaba
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
yarahimbwe hagamijwe inyungu za Isiraheri no kuyishakira
ubufasha bwa Alliance
AFDL : des Forces
poritiki n’imari. Démocratiques
Guhakana byinjira mupour la
rugamba
rw’amagambo Libération
agamije guhisha du Congo-Zaïre
imiterere y’ukuri kwa jenoside
AGOA
no gusibanganya: African Growth and
ibimenyetso. Opportunity
Habanza Act ukuri,
guhakana
$,'6 bwayo,
ubukare $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
uburyo jenoside yakozwe ndetse n’ubushake
bwo
AIMO kuyikora 116
.
: Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Kuva intambara ya kabiri y’isi yaba, ijambo “guhakana” ryagiye
Rwandaise
rikoreshwa mu zira zose zigamije kugoreka ukuri kugira ngo
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
ikirego cya jenoside kitabasha kwemerwa. Guhakana binyurana
AM/AP
no kugoreka: Arrêté amateka.ministériel/
Kugoreka Arrêté présidentiel
amateka ntibihakana
AMR kwa jenoside,
ukuri : Association bigamijedesgusubiramo
Moniteurs du Rwanda cyayo.
igisobanuro
AMUR NXJDUDJDUD
%LNXQ]H : Association des Musulmans
PX UXKDQGR UZ·DPDWHND au Rwanda
QD ÀUR]RÀ\D
ANT
kugoreka : Assemblée
bishobora kugeraNationale
aho bibusanya de Transition
uruhare rw’abakoze
icyaha bityo, bigahinduka
(Transitionaluburyo National bwihishe
Assembly) bwo guhakana.
*XKDNDQD
APADEC QL XEXU\R EXWDUL XEZD JLKDQJD
: Association du Parti Démocrate Chrétien EZLÀWHPR LNLQWX
cyo gusobanura uburyo, ubwicanyi buhakana ko bwabayeho,
APR : Armée Patriotique Rwandaise
bwateguwe bukanakorwa. Uyu munsi, ijambo guhakana jenoside
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
rigaragaza imikorere n’imvugo zihakana jenoside umuryango
mpuzamahanga Rwandais
wemeye ko zabaye. Mu buryo ryakoreshwamo
APROCOMIN: Association
bwose, guhakana bibangamira des Commerçants
gushyira ukuriIndigènesahagaragara.
APROSOMA
Byica : Association
icyubahiro cyagahawe pour la Promotion
abazize jenoside,Sociale de la
bikabangamira
ibikorwa byo Masse kwibuka, bigategura ukwisubiramo k’ubwo
bwicanyi
ARD rusange 117
: Alliance . pour le Renforcement de la
Démocratie
ARDHO
116 : Association Rwandaise
Vidal Naquet P.-V., “Eichmann de papier”, pour
muri Vidal la P.-V.,
Naquet Défense des
Les assassins
de la mémoire, Paris,Droits de l’Homme
Seuil, 1987, p. 32.
Ternon Y., Du négationisme.
AREDETWA : Association pour
117
Mémoire et Tabou, Paris, Desclée de Brouewer, 1999,
le Relèvement
pp. 14-15
Démocratique des Batwa
564
v
Nk’uko byavuzwe inshuro nyinshi,
ACRONYMS guhakana biri mu bintu bigize
AND ABBREVIATIONS
jenoside. Nta jenoside ishobora kuba ngo ntihabe guhakana. Kuri
___________________________________
iyo ngingo, J. Dupaquier agira ati: “mbere ya jenoside, imyiteguro
irahishwa,
A.A. muri jenosideAfricaines
: Archives ukuri kwayo kukavuguruzwa, nyuma
ya jenoside imiterere yayo igahakanwa”118. Ukwezi kumwe
A.G. : Assemblée Générale
nyuma yuko jenoside yakorewe Abatutsi itangira, ibikorwa byo
ABAKI : Alliance
kuyihakana byahise des Bakiga
bitangira. Kwari uguhangana n’ibikorwa
ABESC : Association des Bahutu
byo kwinubira ibyakorwaga, byari bitangiye Evoluant
kuzamukapour la
biturutse
muri bamwe mu Suppression
banyamakuru desn’abashakashatsi.
Castes Byari kandi
ACR : Association
gushyiraho ibintu des Cultivateurs
fatizo imvugo ihakana igombadukubakiraho.
Rwanda
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
6.5.1.
ADR Inzira :zo guhakana
Alliance pour jenoside yakorewe
la Démocratie et Abatutsi
la
Réconciliation Nationale
Guhera muri Mata–Nyakanga 1994, haje imvugo n’ibikorwa
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
bigamije kumvikanisha ko nta jenoside yateguwe, ko habayeho
AFDL
gusa ubwicanyi : Alliance des Forces
bwaturutse Démocratiques
ku ntambara ya gisivirepour la
yashojwe
na FPR mu Kwakira Libération
1990. du UwoCongo-Zaïre
murongo wari ugamije gupfobya
AGOA
no guhakana: African icyaha Growth
cyakozwe andwariOpportunity
uhuriweho Act n’abantu
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
QGHWVH Q·DPDVK\LUDKDPZH DÀWH DKR DKXUL\H E\D KDÀ F\DQJZD
kure;
AIMO n’ubutegetsi bwa
: Affaires Indigènes perezida Habyarimana: abahoze
et Main-d’oeuvre
ari abanyacyubahiro,
AJER : Association abagize imiryangoEstudiantine
de la Jeunesse idashamikiye kuri
Guverinoma (ONG), itangazamakuru n’amadini.
Rwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Nka kimwe mu byiciro bya jenoside, guhakana mu Rwanda
AM/AP
bishingira ku: ngingoArrêté ebyiri
ministériel/
zihujwe Arrêté
zose noprésidentiel
guhakana jenoside
AMR
yakorewe Abatutsi.: AssociationIngingo desyaMoniteurs du Rwanda
mbere ishingiye ku kwanga
AMUR
kuvuga jenoside. : Association
Uko kwanga des Musulmans au Rwanda mu
kuyivuga kugaragarira
ANT
gukoresha imvugo : Assemblée Nationale
yo gutsinda. de Transition
Amagambo nka ‘ubwicanyi
rusange’, ‘amahano yo muri
(Transitional Mata-Nyakanga’,
National Assembly) ‘intambara
[hagati
APADEC y’abanyagihugu]’
: Association du Parti Démocrateakoreshwa
ni amwe mu magambo Chrétien mu
guhisha imiterere y’icyaha cyakozwe. Ibyo kandi bigaragara mu
APR : Armée Patriotique Rwandaise
zindi jenoside zagiye ziba.Urugero, nko muri jenoside yakorewe
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Abanyarumeniya (Arméniens), ijambo “kwimurwa” rikoreshwa
bashaka kuvuga Rwandais
“jenoside”. Aha, ni uburyo bwo kudashaka
APROCOMIN: Association
kuvuga ko habaye urupfu rwateguwe. des Commerçants Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Ingingo ya kabiri y’iyo migenzereze ishingiye ku guhisha abishwe
Masse
ndetse
ARD no kuvuga
: Alliance ibintu
pouruko bitagenze. Urugero
le Renforcement de la nko mu
Rwanda abishwe n’abahigwaga
Démocratie bafatwa nka ba nyirabayazana
b’ibyababayeho naho abicanyi bakaba ari bo bari bagambiriwe
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
kwicwa. Abatutsi bashinjwa kuba baragize uruhare mu rupfu
Droits de l’Homme
Dupaquier J.-F.,
AREDETWA : Association
118
“ Rwanda: le révisionisme, poursuite du génocide par d’autres
pour le Relèvement
moyens”, in R. Verdier et al., op. cit., p. 128.
Démocratique des Batwa
565
v
rwabo. Mu ibaruwa
ACRONYMSbohereje
ANDPapa Jean Paul wa II bamwe mu
ABBREVIATIONS
bapadiri b’Abanyawanda bagize bati: “ukubura imirwano kwa
___________________________________
FPR nyuma y’urupfu rw’umukuru w’igihugu no gutsimbarara
yanga
A.A. kwemera Guverinoma
: Archives y’abatabazi ni zimwe mu ngingo
Africaines
zakwitabwaho mu gusesengura ikibazo no gukomeza kwacyo
A.G. : Assemblée Générale
(…) FPR yakagombye kumenya ko imyitwarire yayo ishobora
ABAKI abaturage
gutuma : Alliance
bica des Bakiga
Abatutsi keretse niba ishaka kubigira
ABESC : Association des
urwitwazo ngo ifate ubutegetsi” . Bahutu
119 Evoluant pour la
Suppression des Castes
ACR
Icengezamatwara : Association
ryo guhakana des Cultivateurs
jenoside rivoma dumu Rwanda mayeri na
tekiniki binyuranye:
ADP : Alliance guhakana
Démocratique ibikorwa desbigamije
Peuples guhindura
impamvu
ADR n’uburyo icyaha cyakozwe,
: Alliance pour la Démocratie et la gusibanganya, kuvanga
ukuri n’ibinyoma, guhisha, Nationale
Réconciliation gusesengura bibogamye no
gushyira mu gatebo kamwe120. Muri iyo mikorere, guhakana
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
bihimba ibinyoma bikoze neza, bikavuguruza amateka. Mu
AFDL
bikoresho by’ibanze : Alliance des Forces
abahakana Démocratiques
bakoresha harimo pour umugoma la
[wo guhanagura], Libération
akayunguruzo du Congo-Zaïre
n’urusyo.
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6
Umugoma ni$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
uwo guhanagura ibikorwa n’abantu badacisha
make.
AIMO Bityo, ibikorwa
: Affaires bikabaet Main-d’oeuvre
Indigènes nk’ibitarabaye n’abantu
batarabayeho.: Association
AJER Akayunguruzo de laniJeunesse
ako kuyungurura
Estudiantine amakuru:
hakagumaho ayemeza ukuri kwabo; ayandi agasenywa cyangwa
Rwandaise
agahishwa. Hanyuma urusyo rwo gusya ibitekerezo n’ibimenyetso
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
rukabihindura inoge”121. Uretse inzira zisanzwe z’itumanaho ku
AM/AP
bantu benshi :nka Arrêtéradiyoministériel/
na tereviziyo, Arrêté présidentiel
guhakana binyura kandi
AMR
mu bitabo no mu : Association
zindi nyandiko desnk’ibinyamakuru.
Moniteurs du Rwanda Muri iyi myaka
AMURimvugo ihakana
ishize : Associationikoresha des Musulmans
cyane au Rwanda
Interineti ibafasha gutangaza
ANT
ku bwinshi imvugo : Assemblée
yayo ntaNationale
bibazo birebana de Transition
n’amategeko.
(Transitional National Assembly)
6.5.2. Uburyo bukoreshwa mu guhakana jenoside yakorewe Abatutsi.
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
APR
a. Gupfobya no : Armée
guhakana Patriotique
icyaha Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Guhakana jenoside yakorewe Abatutsi bo mu Rwanda bishingira
Rwandais
ku bintu byinshi
APROCOMIN: Association kandi bigafata amasura anyuranye.
des Commerçants Indigènes Ingingo
bishingiraho ni nk’iza poritiki, ubutabera n’ubukungu.122
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Ku rwego rwa poritiki, abahakana jenoside bagira ruvumwa
Masse
ARD
119
‘Ihuriro ry’i : Alliance
Goma’ byavuzwe pour le Renforcement
na Duparquier J.-F., “Rwanda. de Le
la révisionisme,
poursuite du génocide par d’autres
Démocratie moyens” in Verdier R. et al., op.cit., p. 127.
120
Volkoff V., Petite histoire de la désinformation, Edition du rocher, 2000.
ARDHO
121 : Association
Volkoff V., 2000, op.cit. Rwandaise pour la Défense des
122 Droits
Ku birebana n’ibintu de l’Homme
guhakana bifatiraho ndetse n’amasura guhakana jenoside
AREDETWA : Association pourJ..,leProcessus
yakorewe Abatutsi wareba Murwanashyaka de négation du génocide des
Relèvement
Tutsi du Rwanda: 1994-2005, Butare, UNR, 2006
Démocratique des Batwa
566
v
ubutegetsi buriho mu Rwanda
ACRONYMS ANDbagambiriye kubusebya imbere
ABBREVIATIONS
mu gihugu no hanze yacyo. Aha kandi hinjiramo ingingo
___________________________________
z’ubutabera. Abahakana jenoside baba bagamije koroshya
uburemere
A.A. bw’ibyaha
: Archivesbyakozwe
Africainesn’Abanyarwanda ndetse no
gukuraho ubufatanyacyaha bw’umuryango mpuzamahanga
A.G. : Assemblée Générale
muri jenoside.
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC
Mu : Associationbitwaje
rwego rw’ubukungu, des Bahutuko ngoEvoluant
bamwe mu pour la
bayobozi
baba barakozeSuppression
ibyaha byo kwigwizaho
des Castes umutungo, imwe mu
miryango
ACR mpuzamahanga
: Association des igiraCultivateurs
inama abaterankunga
du Rwanda ngo
bahagarike
ADP imikoranire mu by’ubukungu
: Alliance Démocratique des Peuples n’u Rwanda. Iyi
mikorere igamije kandi gusebya ubutegetsi no guhagarika
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
imfashanyo mpuzamahanga. Abahakana jenoside bumva
bagomba gushingiraRéconciliation
kuri izoNationale
ntege nke zo mu rwego rwa
AEC
diporomasi : Agglomeration
n’ubukungu Extra-Coutumières
ngo bumvishe ubutegetsi bw’i Kigali
ko bwakorana n’abakoze jenoside n’abo bafatanyije.pour
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques la
Ni muri
iyo mitekerereze Libération
bumwe du muCongo-Zaïre
buryo bwo guhakana jenoside
hagaragaramo
AGOA gushakaGrowth
: African kuringaniza ubugizi bwa Act
and Opportunity nabi, gufata
uko
$,'6 bishakiye igikorwa cyo kwibuka n’ibikorwa
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP y’abagoreka
amateka.
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
AJER buryo bwo
Ubwo : Association
guhakanade la Jeunesse
jenoside Estudiantine
bukomeza kugaragara mu
Rwandaise
myitwarire yaranze abateguye ndetse n’abashyize mu bikorwa
ALIR
jenoside. : Armée de
Iyo myitwarire Libération
igaragarira mudu Rwanda mu gihe cyo
kwiyoberanya
gukora
AM/AP icyaha. Bityo, batewe ikimwaro n’igikorwa
: Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel kigayitse cyo
kwica
AMR umuntu: Association
baziranye, abicanyi bariyoberanyaga
des Moniteurs du Rwandahose ndetse
no mu maso bakajya mu kivunge bakanasibanganya ibimenyetso
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
bishobora kugaragaza uwakoze amabi. Bajyaga kwica mu
ANT : Assemblée Nationale de Transition
matsinda, bakambara ibibahisha umutwe cyangwa bakishyiraho
(Transitional
ibishangara cyangwa amashami National Assembly)
y’inturusu. Bisigaga ingwa mu
maso cyangwa bakajya kwica ku misozi ya kure.Chrétien
APADEC : Association du Parti Démocrate Hagambiriwe
APR
guhisha ukuri: Armée Patriotique
ku buremere Rwandaise
bw’icyaha, abicanyi bakoraga ku
buryo
APROBAMIabishwe batamenyekana.
: Association des PartisBabashyinguraga
Monarchistesmu byobo
rusange cyangwa bakabatwikisha risansi. Mu bindi bice, abicwaga
Rwandais
bajugunywaga mu
APROCOMIN: Association migezi no mu
des biyaga.
Commerçants Indigènes
APROSOMA
Amwe : Association
mu mayeri akunze pour la Promotion
kugaragara Sociale de
mu bateguye la
jenoside
hrimo kwangaMasse kuvuga ijambo jenoside (guceceka cyangwa
ARD
gukoresha : Alliance
imvugo pour le Renforcement
yo gutsinda). Bizwi ko, mu gihe de cya
la jenoside
Démocratie
y’Abayahudi, abanazi bakoresha imvugo “igisubizo cya nyuma”,
nk’ijambo
ARDHO ry’ibanga
: Associationbashaka
Rwandaisekuvuga pour ibyemezo
la Défensebigamije
des
gutsemba Abayahudi, ku ruhande
Droits de l’Homme rwabo, abayobozi ba jenoside
y’Abanyarumeniya bavugaga “Kwimura” mu rwego rwo guhisha
AREDETWA : Association pour le Relèvement
ukuri kwa jenoside.
Démocratique des Batwa
567
v
Kuri jenoside yakorewe
ACRONYMS Abatutsi,
ANDkwanga kuyivuga byagarazwaga
ABBREVIATIONS
no gukoresha___________________________________
amagambo asanzwe nko “gukora”, “gukuraho
umwanda”, “gutema ibihuru” n’ibindi. Mu kiganiro yagiranye
n’ikinyamakuru
A.A. cyo mu Africaines
: Archives Bubirigi De Volkskrant cyo ku itariki
ya 26 Kamena 1995, uwahoze ari umushumba wa Diyosezi ya
A.G. : Assemblée Générale
Ruhengeri, Musenyeri Phocas Nikwigize yatangaje: “Ibyabaye
ABAKI
mu Rwanda mu: Alliance desniBakiga
wa 1994 ibintu bya kimuntu: iyo umuntu
ABESC : Association des
aguteye, ugomba kwirwanaho. Muri Bahutu Evoluant
biriya pour la ko
bihe wibagirwa
uri umukirisitu,Suppression desumuntu
ko ahubwo uri Castesmbere ya byose (…)”123.
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
Uko kwanga : kuvuga
ADP Allianceicyaha mu izinades
Démocratique ryacyo
Peuples igihe cyirimo
gukorwa,
ADR byagaragaye kandi ku muryango
: Alliance pour la Démocratie et la mpuzamahanga 124
.
Aya magambo Réconciliation
yose yerekana Nationale
ko jenoside yakorewe Abatutsi
yagaragazwaga nk’igikorwa gisanzwe cyo kwirwanaho. Amayeri
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
yo kugira jenoside ibintu bisanzwe yatangiye hakiri kare kandi
AFDL
yagize uruhare Alliance
: runini mudes Forces
guhisha Démocratiques
impamvu zayiteye. Aya pour la
mayeri,
ntiyatumaga abantu Libération du Congo-Zaïre
babasha kumva ko icyaha cyatekerejwe
AGOA
mbere kinategurwa, : African kuGrowth
ruhare rwa andLetaOpportunity
ndetse n’urwa Act Kiriziya
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
mu kubaka ingengabitekerzo yagejeje kuri jenoside.
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
Ihuriro
AJER rya demokarasi
: Association riharanira gutahuka
de la Jeunesse kw’impunzi (RDR)
Estudiantine
rihakana igitekerezo cyose cy’uko jenoside yaba yarateguwe ari
Rwandaise
na ko rishyira uruhare kuri FPR. Mu itangazo ryaryo ryo ku itariki
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
ya 22 Ukwakira 1996, ryerekana jenoside yakorewe Abatutsi mu
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
QN·´LJLNRUZDF\·XUXJRPRUZ·DEDWXUDJHEDULEDÀWHXEXUDNDULµ
AMR
kubera inyota : Association
ya poritiki des ya FPRMoniteurs du Rwanda
“kuvumbura amaburigadi
AMUR : Association
n’ubuhisho bw’intwaro des Musulmans
bya FPR bisobanura kuau Rwanda
ruhande rumwe
ANT
urugomo n’uburemere : Assemblée Nationale
bw’ibikorwa de Transition
by’abaturage. Ntiyari jenoside
yatekerejwe… Imigirire nk’iriyaNational
(Transitional ni nk’igikorwa
Assembly)cyo kwitabara”125
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
b. Kuvuga ko habaye jenoside ebyiri
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Uburyo bwo guhakana hakoreshejwe kuvuga ko habaye jenosede
ebyiri cyangwa Rwandais se ukuringanisha ubugizi bwa nabi mu Rwanda
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
123
Nikwigize P. wavuzwe na Bizimana J.-D., L’Eglise et le génocide au Rwanda. Les
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Pères Blancs et le négationisme, Paris, l’Harmattan. 2001, p. 21.
124 Masse
Dallaire R., J’ai serré la main du diable, Montréal, Libre expression, 2004.
ARD
125
“It was the : Alliance
discovery of RPF’spour le Renforcement
brigades and arms caches thatde la explains the
partly
violence and the intensity of the
Démocratie reaction of the populace and not the premeditation of
genocide… such reaction is rather of self - defense”. RDR, Itangazo rigenewe abanya-
ARDHO
makuru, no 97 ryo :kuAssociation Rwandaise
wa 22 Ukwakira1996, pournala
Ryakoreshejwe Défense
Ndahiro des
T., “Ten years
of Orgazed Genocide Droits de l’Homme
Laudering”, muri Dialogue, no, 178, “Le génocide des Tutsi du
Rwanda.
AREDETWA Dix ans :après», avril-Juin 2004,
Association pour p.54., reba kandi Dallaire R., J’ai serré la
le Relèvement
main du diable, Montréal, Libre Expression, 2004
Démocratique des Batwa
568
v
umuntu yabihina ku buryo
ACRONYMS bukurikira:
AND mu Rwanda habaye
ABBREVIATIONS
jenoside ebyiri; mbere, mu wa 1994, habaye jenoside yakorewe
___________________________________
Abatutsi yakozwe n’Abahutu hanyuma mu myaka yakurikiye,
haba
A.A. jenoside yakorewe
: Archives Abahutu yakozwe n’Abatutsi. Ku
Africaines
ruhande rumwe, insanganyamatsiko iganisha ku byaha byaba
A.G. : Assemblée Générale
byarakozwe n’ingabo za FPR hagati y’imyaka ya 1990 na 1994
ABAKI abaturage
ibikorera : Alliance des Bakiga
b’Abahutu mu bice yari yarafashe. Ku rundi
ruhande, ibitekerezo byibanda kuBahutu
ABESC : Association des Evoluant
bwicanyi pour byaba
n’ibindi byaha la
Suppression
byarakozwe n’ingabo za FPRdes Castes
guhera mu wa 1994 zibikorera
ACR
Abahutu : Association
mu gihugu des
no hanze y’uCultivateurs
Rwanda nko du Rwanda
muri Zayire (ubu
ni
ADPRepubulika: iharanira Demokarasi ya des
Alliance Démocratique Kongo).
Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Mu ijambo yavugiye mu nama Nationale
Réconciliation yahuzaga u Bufaransa n’ibihugu
by’Afurika i Biarritz (mu Bufaransa), tariki ya 8 Ugushyingo 1994,
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Perezida w’u Bufaransa, François Mitterand yavuze “Jenoside
AFDL : Alliance
zabaye mu Rwanda” 126 des Forces Démocratiques pour la
. Mu itangazo rigenewe abanyamakuru
ryatangarijwe iLibération du Congo-Zaïre
Bruxelles tariki ya 3 Ukuboza n’ishyirahamwe
AGOA du génocide
“Victime : African de Growth andRwanda”
l’Est du Opportunity
ASBLAct
ryagize riti:
$,'6 byakorewe
“Ibyaha $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
mu Rwanda mu wa 1994 na nyuma ya 1994
bikorerwa
AIMO Abahutu muIndigènes
: Affaires bice bya Byumba, u Mutara, Kibungo,
et Main-d’oeuvre
Bugesera
AJER n’uduce tuhegereye,
: Association ni Jeunesse
de la jenoside yakozwe n’intagondwa
Estudiantine
z’Abatutsi babikorera inzirakarengane z’“Abahutu”127.
Rwandaise
ALIRmayeri :asa
Aya Armée de Libération
n’amayeri yashyizweho du Rwanda
n’abanazi bavugaga
AM/AP bahereye
jenoside : Arrêté ministériel/
ku kuraswa kwa Arrêté
Dresde présidentiel
ndetse n’abasirikare
EDSÀUL\H
AMR NX UXJDPED PX JLFH F\·X %XUDVLUD]XED
: Association des Moniteurs du Rwanda ELWXUXWVH NX
bitero
AMUR by’indege
: Association des Musulmans au Rwandakwari
by’ibihugu byihuje ngo bibarwanye,
ukwitirira ibyaha by’intambara jenoside. Inyandiko yasohotse mu
ANT : Assemblée Nationale de Transition
kinyamakuru Oservatore Romano cyo ku itariki ya 25 Gicurasi
1994 ibigaragaza (Transitional National Assembly)
ku buryo bw’umwihariko. Yemeza ko habaye
APADECebyiri: Association
jenoside mu Rwanda: du Parti Démocrate
“Iyakorewe Abatutsi (naChrétien
bamwe mu
APR
Bahutu bacisha: Armée
make) Patriotique
yakozwe nyuma Rwandaise
ya tariki ya 6 Mata 1994,
APROBAMI
yahitanye : Association
ibihumbi des Partis
birenga 500.000, Monarchistes
n’iyakorewe Abahutu guhera
mu Kwakira 1990 kugeza ku ifatwa ry’ubutegetsi na FPR y’Abatutsi
Rwandais
muri Nyakanga Association
APROCOMIN: 1994. Iyo jenoside yakomereje mu
des Commerçants mashyamba
Indigènes
ya Zayire, aho
APROSOMA Abahutu bahungaga
: Association bishwe amezi
pour la Promotion Socialen’amezi
de la nta
butabazi mpuzamahanga. Umubare w’Abahutu bishwe ugera ku
Masse
kuri miriyoni. Izo jenoside zombi zigomba kwibutswa kugira ngo
ARD
hatabaho : Alliance
gushaka pour le Renforcement
kumvikanisha de la
iy’uruhande rumwe”.
Démocratie
126
AGIR ICI–SURVIE, “Rwanda, la France choisit le camp du génocide”, muri Dos-
ARDHO
siers noirs de la politique africaine deRwandaise
: Association pour
la France, no 1-5, la Défense
L’Harmattan, 1996, p.des
29.
127 Droits
Ishyirahamwe Tubeho de l’Homme
victimes riri i Bruxelles rigizwe na “Tous les Banyarwanda
victimes du génocide
AREDETWA contre les Hutupour
: Association et les le
victimes du génocide contre les Tutsi”.
Relèvement
Reba itangazo ry’iryo shyirahamwe ryo ku itariki ya 3 Ukuboza 2004.
Démocratique des Batwa
569
v
c. Inyandiko ACRONYMS
n’amagambo AND
agoreka amateka
ABBREVIATIONS
___________________________________
Guhera mu mwaka wa 2001, hagaragaye ku bwinshi inyandiko
n’imvugo
A.A. bigoreka amateka.
: Archives Inyinshi zituruka kandi zigakwirakwizwa
Africaines
cyanecyane n’Abanyarwanda bitiranya kujora ubutegetsi bw’u
A.G. : Assemblée Générale
Rwanda, gukurikirana kw’ibikorwa no koroshya ubufatanyacyaha
ABAKI
muri jenoside.: Tariki
Alliance desMutarama,
ya 28 Bakiga 2008, Pascal Ndengejeho128
ABESC
yagize : Association
ati: “Guhera mu wa 1959 des Bahutu
kugeza mu wa Evoluant pour la
1990, uruhererekane
Suppression
rurumvikana. Ahubwo, mu bicedes Castes
byombi ni Abatutsi batangiye kwica
ACR
Abahutu. : Association
Abatutsi bariyahuyedes Cultivateurs
ku bwinshi. duyabaye
Jenoside Rwanda
igikorwa
gihutiyeho
ADP cyo: kwirwanaho cy’abaturage” des
Alliance Démocratique 129
. Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Tariki ya 11 Réconciliation
Gashyantare 2002, Padiri Serge Desouter130
Nationale
yasobanuye ko jenoside yo mu wa 1994 yaturutse ku ntambara
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
yo mu wa 1990: “Binjije muri poritiki no mu ntwaro [intambara]
AFDL : Alliance
ikintu cy’ubwoko des bukabije
ku buryo Forces Démocratiques
kandi ibyo bintupour la
byabaye
bibi cyane kuLibération du
Rwanda”131 Congo-Zaïre
. Mu Kwakira 1995, yari yavuze
AGOA jenoside
apfobya : African Growth
yakorewe and “bavuga
Abatutsi: Opportunity Acty’Abatutsi
miriyoni
$,'6 Nta Batutsi
bapfuye. $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
bangana gutyo babaye mu Rwanda”132.
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
Tariki
AJER ya 5 : Association
Gashyantarede2002, Faustin
la Jeunesse Twagiramungu133
Estudiantine
yatangarije mu rukiko mpuzamahanga mpanabyaha rw’Arusha
Rwandaise
agaragaza ko jenoside yakorewe Abatutsi itateguwe. Kuri we,
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
nta jenoside yakorewe Abatutsi. Uwo wigeze kuba Minisitiri
AM/AP yashakaga
w’Intebe : Arrêté gukomoza
ministériel/ kuArrêté présidentiel
gitekerezo cy’uko habaye
AMR
jenoside : Association
ebyiri: “Abantu des Moniteurs
bishwe nta baradu Rwanda
bagiraga. Bari
AMUR
Abanyarwanda : Association des Musulmans
birabura. Icyari kigambiriwe au Rwanda
ntikwari ukwica
ANT
Abatutsi, : Assemblée
ahubwo Nationale
Abanyarwanda baride
muTransition
gice kitavuga rumwe
na Leta: Abahutu n’Abatutsi.National
(Transitional Abantu ntibicaye
Assembly) ngo bashyireho
umugambi
APADEC wihutirwa, ibyiciro by’umugambi nyamukuru
: Association du Parti Démocrate Chrétien kugira
ngo bice Abatutsi. Jenoside mu Rwanda ntisobanura na rimwe
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI
128 : Association
Uwahoze ari Minisitiri des Partis
w’Itangazamakuru, Monarchistes
Ndengejeho Pascal yatumiwe nk’umu-
tangabuhamya ku ruhandeRwandais
rw’uregwa mu rubanza rwa Laurent Semanza (uwahoze ari
burugumesitiri
APROCOMIN: wa komini Bicumbi) mu des
Association rukikoCommerçants
mpuzamahanga mpanabyaha
Indigènes rw’Arusha.
129
http//foundation.ntarama.free Francais/publication négationiste/htm, yasuwe tariki
APROSOMA
ya 07/08/2005
: Association pour la Promotion Sociale de la
130
Serge Desouter ni Masse
perezida wa komite za ‘Instituts missionnaires belges’ yari yatumiwe
ARD
nk’impuguke mu : Alliance
rubanza pour
rwa pasiteri le Renforcement
w’umudiventisiti Elizaphan de la
Ntakirutimana.
131
http// fondation ntarama.free
Démocratie francais/ publications negationnist/ htm yasuwe tariki
ya 07/08/5005
ARDHO
132
Le Vif Express, :13Association
Ukwakira 199 Rwandaise pour la Défense des
133
Nyuma ya jenosideDroits
yo mudewal’Homme
1994, Faustin Twagiramungu yagizwe Minisitiri
AREDETWA : Association bw’igihugu
w’Intebe wa guverinoma y’ubumwe y’inzibacyuho. Mu wa 1995, yegura
pour le Relèvement
kuri uwo mwanya ahungira mu Burayi.
Démocratique des Batwa
570
v
ko ari Abatutsi gusa bishwe.AND
ACRONYMS Aha ABBREVIATIONS
ni ho tubabarira by’agahebuzo
kandi tugikomeza kubabarira […]. Igihe jenoside isobanura
___________________________________
ko Abatutsi bonyine ari bo bishwe, sinshobora kubyemera.
Sinzemera
A.A. na:rimwe kuvuga
Archives ko habaye umugambi wo kurimbura
Africaines
Abatutsi gusa. Ntawakwemeza jenoside y’Abatutsi adashyizemo
A.G. : Assemblée Générale
abavandimwe bange. Nibambwire jenoside y’Abanyarwanda, nta
ABAKI y’Abatutsi.
jenoside : Alliance
Nonedes
se Bakiga
habaye gucura umugambi rusange
ABESC : Association des Bahutu
wo kwica Abatutsi n’Abahutu? Cyane Evoluant pour la
rwose”.
Suppression des Castes
ACR
Isesengura : Association des
ry’inyandiko Cultivateurs
ziherutse du134
gusohoka Rwanda
ridufasha
kwemeza ko hari
ADP ingingoDémocratique
: Alliance zihurizaho: des Peuples
-ADR
Jenoside yakorewe Abatutsi ntiyateguwe
: Alliance pour la Démocratie naetLeta
la y’u Rwanda
mbere ya Mata 1994;
Réconciliation Nationale
- Ntishingiye ku ngengabitekerezo yo gukuraho [abantu] ubica
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
- Cyari igikorwa cyo kwirinda. Yakozwe n’Abahutu kugira ngo
AFDL : Alliance des
bikingire ukurimburwa Forces
kwabo kwariDémocratiques pour la
kugiye gukorwa n’Abatutsi.
Libération du Congo-Zaïre
AGOA : African Growth
Mu rukiko mpuzamahanga and Opportunity
mpanabyaha Act imvugo
rw’Arusha,
$,'6
igoreka amateka $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
iramenyerewe. Bamwe mu baburanira
abaregwa
AIMO na bamwe mu batangabuhamya
: Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre bashinjura banga
kwemera ko :jenoside
AJER Association yakorewe Abatutsi Estudiantine
de la Jeunesse yateguwe. Nubwo
handitswe byinshi kuri jenoside yo mu wa 1994, guhakana no
Rwandaise
NXJRUHND DPDWHND ELUDF\DNRPHMH ELÀWDQ\H LVDQR Q·LELQWX ELUL
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
hanze y’ubushakashatsi no gutsimbarara ku ngengabitekerezo
AM/AP
ya jenoside. :Guhakana
Arrêté ministériel/
jenoside niArrêté inzitiziprésidentiel
iteye ubwoba mu
AMR
rwego rw’igikorwa : Association
cyo kwibuka desn’ubwiyunge
Moniteurs du Rwanda
bw’Abanyarwanda.
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT
Duhereye kuri : Assemblée Nationale n’ibitekerezo
aya masesengura de Transitionbinyuranye
biragaragara ko jenoside yakorewe
(Transitional National Abatutsi
Assembly) mu Rwanda atari
igikorwa
APADEC gitunguranye, atari umusaruro
: Association du Parti Démocrate Chrétien w’ibintu binyuranye
byizana nta muntu wabigizemo uruhare.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Dushobora kumva impamvu jenoside yakorewe Abatutsi yakozwe
ku buryo bunonosoye, Rwandais idasesagura ibintu amashusho nyurabwenge
APROCOMIN: Association
y’amoko yashingiyeho. Ishyirwa des
muCommerçants
bikorwa rya jenoside Indigènes
rigaragaza
APROSOMA : Association
uruhare ntavuguruzwa pour la Promotion
rw’ingengabitekerezo. Iyo Sociale de la
ngengabitekerezo
yabashije gutuma Masse Abanyarwanda bitabira ku bwinshi jenoside.
Iyo
ARD ngengabitekerezo
: Alliance yaripour
yubakiye ku bintu bituma
le Renforcement de lahaba urujijo
rufasha mu migendekereDémocratie no mu guhamya igikorwa cy’ubwicanyi.
ARDHO
134 : Association
Nk’urugero twavuga iza vuba, NduwayoRwandaise pour
L., Giti et la Défense
le génocide rwandais,des
Paris,
L’Harmattan, 2002; Droits
Musabyimanade l’Homme
G., La vraie nature du FPR/APR, Paris, L’Harmat-
tan, 2003. ; Ruzibiza
AREDETWA A., Rwanda. Histoire
: Association pour secrète. Editions du Panama, 2005; Péan P.,
le Relèvement
Noire fureur, Blancs menteurs, Paris, Editions Mille et une nuit, 2005.
Démocratique des Batwa
571
v
Mu Rwanda kimweACRONYMS no mu ANDbindiABBREVIATIONS
bihugu byabayemo amahano
ya jenoside135, ___________________________________
ingengabitekerezo ya jenoside igaragara nk’ihuriro
rishobora kugaba amashami mu merekezo yose no gutuma haba
kumvikana
A.A. bidasanzwe.
: Archives Iyo mvugo ngengabitekerezo yabanjirije
Africaines
ikanaherekeza jenoside yakorewe Abatutsi yagannye mu
A.G. : Assemblée Générale
merekezo yose kandi ivoma mu mpinduramatwara yo mu wa 1959
ABAKI
yagaragazwaga : Alliance des Bakiga
nk’intambwe yo kongera kubaho k’u Rwanda.
ABESC : Association
Abayobozi bakundaga kuyitangaho des Bahutu Evoluant
urugero pour
kugira ngo la
babashe
Suppression
kwemeza, banagumishe des benshi
Abahutu Castesmu kidodo gihoraho, no
ACR : Association
kugira ngo bigizeyo igitekerezodes Cultivateurs
cyose du Rwanda
kinyuranya n’ugushaka kwabo.
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
Imyumvire yo mu mpinduramatrwara yo mu wa 1959 yagaragazaga
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
ibyiciro bibiri by’Abanyarwanda: abakunzi n’abanzi b’ubutegetsi
bwariho. Ikiciro Réconciliation
cy’abakunzi cyarimoNationale Abahutu bose ubutegetsi
AEC
bwumvaga ko : Agglomeration
butegekera kandi Extra-Coutumières
butegeka. Ikiciro cy’abanzi
AFDL
cyo cyarimo Abatutsi: Alliancebose des muri
Forces Démocratiques
rusange bafatwaga pour la
nk’abanzi,
abahamite, baLibération gashakabuhake, abagambanyi, abashotoranyi,
du Congo-Zaïre
abanyotewe
AGOA ubutegetsi n’amaraso,
: African Growth and Opportunity cyangwa ababangamiye
Act
ubumwe
$,'6 n’ukubaho kw’Abahutu n’ibindi
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP mu
136
. Guhera
Kuboza 1990, imvugo ku miturire y’igihugu zarubuye kuburyo
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
buhoraho kandi budasanzwe bashaka gusobanura igitero cya
AJER
FPR no koroshya : Association
itumanahodehakoreshwa
la Jeunesseamagambo
Estudiantine ashotorana
Rwandaise
no gusana ubumwe bw’Abahutu bwahungabanye. Kwinjiza
ALIR : Armée de Libération
ubwoko mu ntambara yatangijwe na FPR mu wa 1990 byabayedu Rwanda
AM/AP
kimwe mu bikorwa : Arrêtébyo ministériel/
gushishikarizaArrêté présidentiel
abaturagekwitabira ku
bwinshi.
AMR Ibisobanuro byatangwaga byihutishije
: Association des Moniteurs du Rwanda ibikorwa byo
kuyumvikanisha,
AMUR ikigambiriwe
: Association bahereye kuau “ndangagaciro”
des Musulmans Rwanda
z’amoko
ANT no kwiyongera kw’ibikorwa
: Assemblée Nationale de by’urwango
Transition byaganishaga
muri jenoside.
(Transitional National Assembly)
Nk’ahandi hose
APADEC intambara du
: Association ntigarukira gusa kuChrétien
Parti Démocrate gikorwa cyo
kwinjiza
APR abasirikari bashya no kubasaba
: Armée Patriotique Rwandaise kuba maso, hazamo
kandi igikorwa cyo gushakisha no
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes guhuza ibikorwa byo gushyikira,
no guhuza ubuyozi buriho, ubukungu n’ibikenewe muri icyo gihe,
Rwandais
gutegeka icyo gukora no kugabanya ukwigomeka gushobora
APROCOMIN:
kugaragara. Nubwo Association des Commerçants
hari ibimenyetso bifatika byerekana Indigènes
ko ibibazo
APROSOMA : Association pour la Promotion
ELNRPH\HDEDWXUDJHQWLEDULEDÀWHEXULJLKHLP\XPYLUHQWDNXND Sociale de la
ku bibazo byariho. Masse Ubukangurambaga bwagombaga kwegeranya
ARD : Alliance zijyanye
ingufu z’abanyabwenge pour le n’ibyari
Renforcement
bigambiriwe. de la
Démocratie
135
Burrin P., Hitler et les juifs. Génèse d’un génocide, Paris, Seuil, 1989; Bougarel X.,
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
%RVQLH$QDWRPLHG¶XQFRQÀLW3DULVOD'pFRXYHUWH
136 Droits
Reba agatabo kanditwe de l’Homme
n’inzego z’ubutasi zo mu biro bya Perezida ya Repubulika
kiswe “Ingingo z’ingenzi
AREDETWA : Association pour mu mateka y’uleRwanda. Imyaka cumi y’isabukuru
Relèvement
y’ubwigenge, Kigali, 1972, p. 9-15.
Démocratique des Batwa
572
v
ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
Ibinyamakuru___________________________________
byagombaga gutunganya imigirire n’imyitwarire
byongera kugarura ibisubizo byariho. Byagombaga gushimangira
ku
A.A.mugaragaro iturufuAfricaines
: Archives y’ubwoko kugira ngo ibikorwa byo
guhangana cyangwa kurwanya FPR bihite bigira umumaro
A.G. : Assemblée Générale
kandi bibashe kumara igihe. Kuri buri ruhande, kugaruka ku
ABAKI : Alliance
nsanganyamatsiko des Bakiga
y’imiturire y’u Rwanda kwashimangiraga
ABESC : Association des Bahutu Evoluant
amarangamutima y’abumvaga bakozweho pour la no
mu myemerere
Suppression des Castes
mu nkomoko byabo.
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
Uko
ADP ibyo : Alliance
binyamakuru
Démocratique byagarukaga
des Peupleskenshi ku
nsanganyamatsiko
ADR : Alliance pour la Démocratie et cyari
zimwe, bitwereka igikorwa la kitaweho.
Mu yandi magambo, byatangaga
Réconciliation ishusho y’ibintu ubutegetsi
Nationale
n’abaturage bagombaga kugira icyo bakoraho. Ugushidikanya
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
cyangwa ukwicecekera imbere yumurongo ndakuka
washyizwemo na Leta byamaganwaga n’abanditsi bo lamu
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour
Libération du Congo-Zaïre
binyamakuru nk’ubufatanyacyaha mu gutera igihugu; ibyo byari
AGOA gutuma
bigamije : African Growth
buri wese ajyaandku Opportunity Act
ruhande rw’abashyigikiye
$,'6
ubutegetsi $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
bwariho.
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
Kugaruka
AJER ku nsanganyamatsiko
: Association de la Jeunesse nkaEstudiantine
“Inzozi cyangwa
ubushotoranyi bw’Abatutsi” “akababaro k’abaturage”, Umujinya
Rwandaise
w’abaturage”, “intambara/kugarura ubuhake, intambara/
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
igitero Hima–tutsi… byaganishaga ku gikorwa cyo kwirwanaho.
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR
Gusesengura :imvugo
Association desyanyuraga
ya poritiki Moniteurs mudubitangazamakuru
Rwanda
AMUR
bya : Association
Leta n’ibyigenga des Musulmans
byerekana ko guhera au muRwanda
wa 1992
ANT
kwiyumvamo :koAssemblée Nationale byari
gutsindwa bishoboka de Transition
bitangiye kwiyongera
mu butegetsi bw’u Rwanda. National
(Transitional Bwabonaga ko gusaba ko haba
Assembly)
amashyaka
APADEC menshi
: Association du Parti Démocrategusenya
n’intambara byashoboraga Chrétienifatizo
ry’ingufu zabwo. Ku rundi ruhande, igitutu botswaga na FPR
APR : Armée Patriotique Rwandaise
nticyahwemaga kugaragaza ko gutsindwa intambara bishoboka.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Nk’uko dushobora Rwandais
kubibona mu bindi bikorwa bya jenoside,
APROCOMIN: Association
hari isano nini hagati yo kumva des Commerçants
ko ugiye gutsindwa Indigènes
no gukora
APROSOMA
ibikorwa : Association
by’urugomo. Iyo pour la Promotion
ubutegetsi bwumva Sociale de la
busumbirijwe,
butangira gukora Masse ubugizi bwa nabi kugira buhatire abantu
kubwumva
ARD kandi busubirane
: Alliance icyubahiro. Birumvikana
pour le Renforcement de la ko
gusaba demokarasi n’intambara
Démocratie atari byo byonyine bisonura
gufata ikemezo cyo kwica abantu ku bwinshi. Aha ni ho
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
ingengabitekerezo igaragara nk’umusingi w’ubukangurambaga
simusiga. Mu Droits bihe de l’Hommebikomeye igaragaza itsinda
by’ibibazo
AREDETWA : Association pour le Relèvement
U\·DEXJDULMZHQ·LU\·DEDELÀWHPRXUXKDUHF\DQJZDVHDEDEXJDULMH
Démocratique des Batwa
573
v
Muri urwo ACRONYMS
rugendo rwo AND
kugaragaza iryo tsinda habaho
ABBREVIATIONS
imigenzereze ___________________________________
yo gusuzugurana. Iba igamije kumvikanisha
ubugizi bwa nabi no kubushyira mu bikorwa.
A.A. : Archives Africaines
Muri icyo gikorwa cya jenoside, ubwo bukangurambaga
A.G. : Assemblée Générale
butanga muri rusange ibisubizo bibiri. Icya mbere butegura
ABAKI abicwa.
guheza : Alliance des Bakiga bidasubirwaho n’abandi
Bagatandukanywa
ABESC Icya :kabiri
bantu. Association des Bahutu
bugategura Evoluant
imyumvire pour lauwo
y’abazakora
Suppression
murimo “wanduye” 137 des Castes
, bakangishijwe akaga kabategereje, bityo,
ACR
batangira : Association
kumva buhorobuhorodes Cultivateurs du Rwanda
biteguye kwitabira ubwicanyi.
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
Mu
ADRrwego rwo guca burundu
: Alliance pour la ukwicecekera
Démocratie etnolakutagira icyo
ukora bya bamwe mu BahutuNationale
Réconciliation bari bagishidikanya kwitabira
ubwicanyi, iyo mvugo ngengabitekerezo yakoreshaga ibihuha
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
mu rwego rwo gutera ubwoba.
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Kuvuga ko Abahutu Libération du kugirwa
bagiye Congo-Zaïre abacakara na nyamuke
AGOA
“Hima–Tutsi, :yiteguye
Africangukora
Growth and Opportunity
jenoside, yo gutsembaAct nyamwinshi
$,'6
y’Abahutu” 138
,$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
byagamburuje benshi mu Bahutu bari bicecekeye.
Kugira
AIMO ngo bumvishe abantu koet bagomba
: Affaires Indigènes Main-d’oeuvre kwitabira bose,
abayoboye jenoside
AJER bahimbye
: Association de laibintu
Jeunesse byo Estudiantine
kumvisha Abahutu
akaga kabategereje. Kuba Abahutu baritabiriye ku bwinshi
Rwandaise
jenoside yakorewe Abatutsi byaturutse ku icengezamatwara
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
y’ingengabitekerezo ryagaragazaga Abatutsi bose nk’abagiye
AM/AP
gutsemba Abahutu. : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR : Association
Ibyo iryo cengezamatwara des Musulmans
ryaheragaho au Rwanda
byari bigizwe n’amashusho
ANT
nyurabwenge : aganisha Assemblée kuNationale
kwerekana deAbatutsi
Transition nk’icyago cyo
kwikiza cyangwa kwigizayo. Kuva
(Transitional u Rwanda
National rwabona ubwigenge,
Assembly)
ayo
APADEC mashusho nyurabwenge yari ahishe
: Association du Parti Démocrate Chrétienibikorwa byo guheza.
Amahame y’ubutegetsi yari ashingiye ku kwihimura ku batutsi
APR : Armée Patriotique Rwandaise
no ku gitekerezo cy’uko Abahutu ari bo bagira demokarasi.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Nyuma yuko intambara Rwandais yo mu Kwakira 1990 itangira, ayo
APROCOMIN:
mashusho yari Association des Commerçants
izingiro ry’imvugo zigamije kurimbura Indigènes
Abatutsi
APROSOMA
ku bwinshi. Ibi : Association pour lako
byose byerekana Promotion
mbere yuko Sociale
iba de la
igikorwa
cyo kurimburaMasse imibiri, jenoside ibanza kuba igikorwa cyangwa
kubaka
ARD mu bwenge igaragaza
: Alliance pour le ishusho y’‘undi’ wo
Renforcement dekwica.
la
Démocratie
ARDHO
137 : Association Rwandaise
Imvugo y’ibanga yakoreshwaga n’abacurabwenge pourbavuga
ba jenoside la Défense des
gutsemba Abatutsi.
138 Droits
Association des femmes de l’Homme
parlementaires pour la Défense des droits de L’enfant et de
AREDETWA : Association pourlalevérité
la mère (AFEPADEM); Mugesera L., “toute sur la guerre d’Octobre au Rwan-
Relèvement
da”, muri la Relève, yo kuva ku itariki ya 1 kugeza ku ya 7 Gashyantare 1991, p. 3.
Démocratique des Batwa
574
v
ACRONYMS AND VII ABBREVIATIONS
______________________________________________________________
___________________________________
U RWANDA MU GIHE K’INZIBACYUHO
A.A. (Nyakanga
: Archives 1994 - Nzeri 2003)
Africaines
A.G. : Assemblée Générale
Byanditswe na Charles KABWETE MULINDA
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
M
Libération du Congo-Zaïre
AGOA u :rwego
AfricanrwaGrowth and Opportunity
poritiki n’imiyoborere myiza,Act
inzibacyuho
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
igaragaza irangira ry’igihe, ikerekana kandi inzira
AIMO iganisha ku nzego nshya
: Affaires Indigènes nyuma yo gutsindwa
et Main-d’oeuvre
kw’izahozeho
AJER :kugeza icyo gihe.
Association de laIntambara
Jeunesse hagati y’abenegihugu
Estudiantine
yatangiye tariki ya mbere Ukwakira 1990, yagejeje kuri
Rwandaise
jenoside, ubwicanyi n’akavuyo ko mu wa 1994 ni ibimenyetso
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
bigaragara by’ugutsindwa kw’ingengabitekerezo n’uburyo bwo
AM/AP bwa: Arrêté
kuyobora ministériel/
Leta guhera mu wa Arrêté présidentielyazanye
1962. Inzibacyuho
AMR
impinduka : Association
ebyiri des Moniteurs
z’ibanze: kongera du Rwanda
guha agaciro ubwenegihugu
AMUR : Association
bw’ubunyarwanda des Musulmans
no gukurikiza au Rwanda
itegeko nshinga n’amategeko
ANT : Assemblée Nationale de Transition
arishamikiyeho.
(Transitional National Assembly)
Bityo
APADEC buri wese akagira uburenganzira
: Association n’inshingano
du Parti Démocrate atari ko
Chrétien
ari Umuhutu, Umututsi cyangwa Umutwa cyangwa akomoka
APR : Armée Patriotique Rwandaise
mu karere runaka; ahubwo ari ko ari Umunyarwanda.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Byongeye kandi, amaze gutorwa no kwemezwa, itegeko nshinga
Rwandais
n’amategeko arishamikiyeho ni byo bigenderwaho mu buyobozi
APROCOMIN: Association des
bwa Leta. Iryo hame fatizo rikuraho Commerçants Indigènes
umuco wo gukora imirimo
APROSOMA
ya : Association
Leta hagendewe gusa ku pour la Promotion
bushake Socialew’igihugu.
bw’umukuru de la
Iyo mikorere niMasse
yo yaranze imiyoborere y’inzibacyuho ndetse no
gutegura
ARD inzego za Repubulika
: Alliance pour leya gatatu.
Renforcement de la
Démocratie
Mbere na mbere Guverinoma y’ubumwe bw’igihugu yagomabaga
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
guhangana n’imbogamizi ebyiri nkuru: Imbogamizi ya poritiki,
Droits de l’Homme
iy’ubukungu n’imibereho. Kubishakira igisubizo, Guverinoma
AREDETWA : Association
y’ubumwe bw’igihugu yashyizeho pour leamavugurura
Relèvement abiri akomeye
Démocratique des Batwa
575
v
kandi agikomeza kugeza AND
ACRONYMS ubu.ABBREVIATIONS
Ayo mavugurura arebana
no kuvugurura poritiki ndetse no kuvugurura ubukungu
___________________________________
n’imibereho.
A.A. : Archives Africaines
7.1 Kuvugurura poritiki.
A.G. : Assemblée Générale
ABAKI kubaka
Kongera : Alliance
u Rwanda des mu
Bakiga
rwego rwa poritiki cyari ikibazo
ABESC : Association
gikomeye ariko kitakwirengagizwa, des Bahutu
byabaye Evoluant
ngombwa pour la
kwinjira,
nta kwitangiraSuppression des Castes ya poritiki akurikira,
itama, mu mavugurura
ACR ko kurangira
cyane : Association des Cultivateurs
neza kwayo byari ngombwa du Rwanda
ku buzima
bw’igihugu.
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
7.1.1. Porogaramu ya poritiki
Réconciliation ya Guverinoma y’ubumwe
Nationale
bw’igihugu
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL : Alliance
Imbere y’imbogamizi des Forces
nyinshi Démocratiques
zari ziyitegereje n’akavuyopour la
katewe
Libération duGuverinoma
n’ubutegetsi bwatsinzwe, Congo-Zaïre yitabaje inyandiko
AGOA
zikurikira mu: gushyiraho
African Growth and Opportunity
porogaramu yayo: itegekoAct nshinga ryo
$,'6
ku $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
itariki ya 10 Kamena 1991, itangazo rya FPR ryo ku wa 17
Nyakanga
AIMO 1994, Amasezerano
: Affaires Indigènes y’amahoro y’Arusha n’imigereka
et Main-d’oeuvre
yayo
AJERyose. : Association de la Jeunesse Estudiantine
Rwandaise
Kuri izi nyandiko uko ari eshatu, hiyongereyeho amasezerano
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
hagati y’amashyaka ya poritiki yo mu kwezi k’Ugushyingo 1994,
AM/AP
amasezerano : yemejwe
Arrêté ministériel/
tariki ya 20 Arrêté présidentiel
Ugushyingo 1994 bucya
AMR
hashyirwaho : Association
inteko des Moniteurs
ishinga amategeko du Rwanda
y’ inzibacyuho. Hanyuma
AMUR shingiro
itegeko : Association des Musulmans
(itegeko nshinga ryo mu wa 1991 au Rwanda
n’amaserano
ANT
y’amahoro : Assemblée
y’Arusha) Nationale
riza kugenda de Transition
ryongerwamo izindi nyandiko
z’amategeko kugira ngo rijyanishwe
(Transitional Nationaln’igihe k’inzibacyuho ndetse
Assembly)
no gufutura
APADEC ukwivuguruza kwagaragaraga
: Association du Parti Démocrate muri amwe mu
Chrétien
mategeko.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Mu nyandiko zavuzwe haruguru zose, amasezerano y’amahoro
y’Arusha ni yo Rwandais
Guverinoma yavomagamo ibitekerezo mu rwego
APROCOMIN:
rwo kunoza ibikorwa Association des Commerçants
byayo. Cyanecyane ko yibandaIndigènes
ku mahame
APROSOMA
abiri y’ingenzi: arebana
Association pour la Promotion
n’imiyoborere y’igihugu:Sociale
kubakade la
igihugu
kigendera ku Masse mategeko no kugabana ubutegetsi. Nyamara,
kugira
ARD ngo hagire ibikosorwa,
: Alliance pour lebimwe mu bitekerezo
Renforcement de labigaragara
mu itangazo rya FPR
Démocratie ryo ku itariki ya 17 Nyakanga 1994
byongewe mu masezerano y’amahoro y’Arusha kugira ngo
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
hitabweho ibihe bishya:
Droits de izamara,
- Igihe inzibacyuho l’Hommembere yari yahawe amezi 24,
AREDETWA : Association
yashyizwe pour nyuma
ku myaka itanu, le Relèvement
iza kongerwaho ine;
Démocratique des Batwa
576
v
- MRND ACRONYMS n’amashaka ayishamikiyeho
AND ABBREVIATIONS ndetse
n’abanyamuryango b’andi mashyaka
___________________________________ binjiye muri Hutu
pawa (power) cyangwa bijanditse mu byaha byo mu wa
A.A. 1994 barisezereye bityo ntibashobora kujya mu nzego
: Archives Africaines
z’inzibacyuho. Imyanya bari bemerewe mu maserano
A.G. : Assemblée Générale
y’Arusha izafatwa na FPR;
ABAKI
- Ihame :ryoAlliance des Bakiga
gushyiraho igisirikare k’igihugu, riragumaho,
ABESC ariko, abazinjizwa mu Bahutu
: Association des Evoluant
nzego nshya pour la ni
z’umutekano
Suppression
abasirikare b’ingabo desz’u Castes
Rwanda batijanditse muri
ACR jenoside : Association des Cultivateurs du Rwanda
n’ibindi byaha;
ADP- Kwinjiza abasirikare
: Alliance mu nteko
Démocratique desishinga
Peuples amategeko
ADR y’inzibacyuho;
: Alliance pour la Démocratie et la
- GushyiraRéconciliation
muri Guverinoma abantu ku giti cyabo;
Nationale
- Gushyira abahagarariye amashyaka yandi atari FPR mu
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
nzego z’inzibacyuho si ihame. Bizasaba mbere na mbere
AFDL kumenya : Alliance
ko nta des Forces Démocratiques
ho bahuriye n’ingufu zakozepour la
jenoside
Libération
QGHWVH EDGDÀWH du Congo-Zaïre
LQJHQJDELWHNHUH]R \·XUZDQJR Q·LYDQJXUD
AGOA yasenye : African
u Rwanda; Growth and Opportunity Act
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
- Gusubiramo, ari na ko bwongerewe ingufu, ububasha
AIMO bw’umukuru w’igihugu;
: Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
-
AJER Gushyiraho umwanya
: Association de lawaJeunesse
Visi Perezida wa Repubulika
Estudiantine
uhabwa FPR, hamwe n’undi mwanya w’ubuminisitiri.
Rwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Mu kwezi kwa Kamena 1994, FPR yashyizeho, ku Murindi, itsinda
AM/AP gutekereza
rishinzwe : Arrêté ministériel/
ku miyoborere Arrêté présidentiel
ya nyuma ya jenoside.
AMRtsinda ryavuganye
Iryo : Association des Moniteurs
n’abarokotse du Rwanda
bahagarariye amashyaka
AMUR
ya : Association
poritiki yari, uhereye ku des Musulmans
masezerano au Rwanda
y’Arusha, yemerewe
ANT uruhare
kugira : Assemblée
mu nzego Nationale
z’inzibacyuho.de Transition
Bisabwe na Minisitiri
w’Intebe wari wemejwe, iyo komite
(Transitional National (yashyiriweho
Assembly) icyo gikorwa)
yari ihuje
APADEC abantu boherejwe n’imitwe ya
: Association du Parti Démocrate poritiki yari yemerewe
Chrétien
kujya mu nzego z’inzibacyuho yashyizeho imbanzirizamushinga
APR : Armée Patriotique Rwandaise
ya porogaramu ya Guverinoma, yavomye cyane mu bitekerezo
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
byatanzwe na FPR.
Rwandais
APROCOMIN:
Porogaramu ya Association
Guverinoma des Commerçants
yatangajwe Indigènestariki
ku mugaragaro
APROSOMA
ya : Association
19 Nyakanga 1994 napour la Promotion
Faustin Sociale Minisitiri
Twagiramungu, de la
w’Intebe washyizweho
Masse mu masezerano y’amahoro y’Arusha yari
ikubiye
ARD mu ngino umunani
: Alliance pour arilezo:
Renforcement de la
- Kugarura umutekano
Démocratie n’amahoro,
- Gutunganya ubuyobozi bukuru, ubwa perefegitura,
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
komini, segiteri na serire;
- Kugarura Droits de l’Hommeubumwe bw’igihugu;
no gushimangira
AREDETWA
- Gutuza: Association
impunzi no pour le Relèvement
kugarura abavuye mu byabo mu
Démocratique des Batwa
577
v
mitungo yabo;
ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
- Guteza___________________________________
imbere ubuzima bw’abaturage no gukemura
ibibazo by’imibanire bituruka ku ntambara ndetse na
A.A. jenoside;
: Archives Africaines
- Kuzahura ubukungu bw’igihugu;
A.G. : Assemblée Générale
- Gushyiraho indi poritiki y’ububanyi n’amahanga
ABAKI : Alliance
- Gushimangira des Bakiga
demokarasi.
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Mu ijambo rye, Suppression des yagaragaje
Minisitiri w’Intebe Castes imirongo y’ibikorwa
ACR
bizagenderwaho: Association des Cultivateurs
muri buri imwe du Rwanda
mu ngingo umunani zavuzwe
haruguru.
ADP Biragaragara kandi ko iyi gahunda
: Alliance Démocratique ya Guverinoma
des Peuples
isubiramo
ADR imirongo
: Alliance pour la Démocratie et la ya FPR ari
mikuru ya porogaramu ya poritiki
yo: gushimangira ubumwe bw’igihugu,
Réconciliation Nationalekwimakaza demokarasi,
kubaka ubukungu bw’igihugu butera imbere, kurwanya ruswa
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
no kunyereza umutungo wa rubanda, gushyiraho serivisi
AFDL : Alliance
zishinzwe imibereho des Forcesgukemura
y’abaturage, Démocratiquesburundu pour la
ikibazo
Libération
k’impunzi, gufatanya du bihugu
n’ibindi Congo-Zaïre
no gushyigikira imiryango
AGOA
iharanira ko :uburenganzira
African Growth and bwa Opportunity Act
muntu bwubahirizwa mu
$,'6 byabo.$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
bihugu
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
Ku
AJER birebana n’abanyaporitiki,
: Association bwana Joseph
de la Jeunesse Kavaruganda
Estudiantine
yoherereje Minisitiri w’Intebe ibaruwa, nk’umuntu ushinzwe
Rwandaise
imyitwarire mbonezabupfura ya poritiki, mu ntangiriro z’ukwezi
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
kwa Mutarama 1994 hamwe n’urutonde “rw’imitwe ya poritiki
AM/APibya ngombwa
yujuje : Arrêté ministériel/
byo kujya mu Arrêté
ntekoprésidentiel
ishinga amategeko
AMR
y’inzibacyuho”: Association des Moniteurs
ndetse n’urutonde rwemewe du kandi
Rwanda ndakuka
AMUR
rw’abadepite : bagomba
Association des mu
kujya Musulmans au Rwanda
nteko ishinga amategeko
ANT : Assemblée
y’inzibacyuho”. Ayo mshyaka Nationale
yari 15dekandi
Transition
akurikirana uko
yatanzwe na Perezida w’urukiko
(Transitional Nationalrurinda iremezo ry’itegeko
Assembly)
nshinga:
APADEC MRND, FPR, MDR, PSD, PL, PDC, MPBP,
: Association du Parti Démocrate Chrétien RTD, UDPR,
PPJ.R/RAMA RWANDA, PECO, PDI, PADER, PSR na PARERWA.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Ugendeye kuri iyo baruwa ya Perezida w’urukiko rurinda
Rwandais
iremezo ry’itegeko nshinga yari igendeye ku maserano yo
kugabana ubutegtsi MRND, des
APROCOMIN: Association FPR,Commerçants
MDR, PSD, naIndigènes
PL buri ryose
APROSOMA
ryari : Association
ryemerewe abadepite pour
cumilan’umwe
Promotion Sociale
mu gihe PDC deyo
la yar
yemerewe bane, naho amashyaka mato yemerewe umwumwe.
Masse
Muri
ARD iyo baruwa, Perezida
: Alliance w’urukiko
pour rurinda iremezo
le Renforcement de la ry’itegeko
nshinga yavuzeDémocratie
ko “umurimo wo gutumira abo badepite mu
mihango yo kurahira kwabo ari uwa Guverinoma na serivisi
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
zayo zishinzwe kwita ku banyacyubahiro”.
Droits de l’Homme
AREDETWA : Association pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
578
v
CDR ntiri kuri uru rutondeAND
ACRONYMS rwemewe. Nyamara abashinja FPR
ABBREVIATIONS
gutinza ishyirwaho ry’inzego z’inzibacyuho bitsitsa ko FPR yanze
___________________________________
kwemera CDR mu mitwe ya poritiki yujuje ibisabwa kugira ngo
yinjire
A.A. mu nteko ishingaAfricaines
: Archives amtegeko y’inzibacyuho. Uko kwanga
gukurikiza amategeko byaviriyemo J. Kavaruganda gucibwa
A.G. : Assemblée Générale
urwo gupfa. Joseph Kavaruganda yishwe tariki ya 7 Mata
ABAKImu museso
1994 : Alliance des Bakigabarinda Perezida bayobowe
n’abasirikare
ABESC
n’umusirikare : mukuru
Association
warides Bahutu
ushinzwe Evoluant pour la
kumurinda.
Suppression des Castes
ACRgihe cyo :gushyiraho
Mu Associationinzego
des Cultivateurs
z’inzibacyuhodu Rwanda
muri Nyakanga
1994,
ADP FPR, MDR, PSD,Démocratique
: Alliance PL, PDC, PSR,des UDPR, na PDI ni yo
Peuples
yonyine
ADR yari yemewe. Ni izihe ngufu za buri
: Alliance pour la Démocratie et la rimwe muri ayo
mashyaka? Amashyaka yo mu gihugu
Réconciliation imbere yari yashegeshwe,
Nationale
abarwanashyaka bakuru bayo bari barigiriye mu gice cya hutu
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
pawa, andi ameze nk’ayaciwe umutwe kuko abayobozi bakuru
AFDL :
bari bishwe. IbyoAlliance des Forces
bigaragara no muDémocratiques
itangazo rya FPRpour
ryolaku
Libération
itariki ya 17 Nyakanga du “Nyamara,
1994: Congo-Zaïre kubera ko amashyaka
AGOA
ya : African
poritiki yaciwe Growth
umutwe kandiand Opportunity
n’imibereho Act
yayo yashegeshwe
$,'6
n’ukwicwa $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
kw’abarwanashyaka bayo kwakozwe n’abakoze
jenoside
AIMO n’ubwicanyi, kubera iyo
: Affaires Indigènes et mpamvu ingufu za poritiki
Main-d’oeuvre
ntizikiri
AJER nk’izariho mu gihe de
: Association hasozwaga
la Jeunesseamasezerano arebana no
Estudiantine
kugabana ubutegetsi”. Umuntu yakwibaza kandi ku bumenyi
Rwandaise
n’ubunararibonye muri poritiki by’abayobozi b’amashyaka ya
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
poritiki y’imbere mu gihugu barokotse.
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR FPR, yirengagije
Naho : Association des cyayo
ko igice Moniteurs du Rwanda
k’igisirikare cyari kimaze
AMUR
gutsinda : Association
ubutegetsi des Musulmans
bwakoze au Rwanda
jenoside gitangiye kugarura
ANT
amahoro : Assembléemu
n’umutekano Nationale
gihugu de Transition
ndetse no ku mipaka
cyanecyane uwa Zayire, igice National
(Transitional cya poritiki nta cyo cyari cyabaye
Assembly)
n’abanyamuryango
APADEC bayo ku isi hose bari
: Association du Parti Démocrate ikigega kidakama,
Chrétien
biteguye gufasha abari mu Rwanda. Twibutse ko FPR yari
APR : Armée Patriotique Rwandaise
yarahaye amahugurwa ya poritiki abayobozi bayo kandi ko
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
mu gihe k’intambara abayobozi ba gisiviri n’abagisirikare
Rwandaisya poritiki ari na ko bashakishaga
barebaga imigendekere
APROCOMIN:
umuti Association
w’imbogamizi z’amokodesyoseCommerçants
bahuraga na Indigènes
zo. Ubuhamya
APROSOMA : Association
butavuguruzanya pour la Promotion
bw’abakurikiranye Sociale y’Arusha
imishyikirano de la
buhuriza ku ruhare
Massentagereranywa rw’abari bahagarariye FPR,
bakoze
ARD ku buryo amaserano
: Alliance y’amahoro
pour le n’imigereka
Renforcement de la yayo yose
agaragaramo ibitekerezo
Démocratie bya FPR.
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Kubera izi mpamvu zose, kandi itirengagije ihame ryo kugabana
Droits
XEXWHJHWVL )35 de l’Homme
\LWZD\H QN·LVK\DND ULÀWH LQJXIX 8NR NXERQD
ibintu kwagaragajwe neza pour
AREDETWA : Association le Relèvement
mu itangazo ryayo ryo ku itariki
Démocratique des Batwa
579
v
ya 17 Nyakanga 1994, kwatumye
ACRONYMS haba guterana amagambo
AND ABBREVIATIONS
n’abo bari bafatanije muri poritiki babonaga ku ruhande
___________________________________
rumwe ko, iryo tangazo rya FPR ritabaha agaciro bakwiye no
ku
A.A.rundi, batemeraga
: Archives impinduka
Africaines ku masezerano y’amahoro
y’Arusha zakozwe na FPR. Bamwe bavuze ko “habaye guhirika
A.G. : Assemblée Générale
ubutegetsi” no “kuburizamo inzira ya demokarasi” kubera ko
ABAKI
nta masezerano: Alliance
n’amwe des Bakiga1. FPR iyabwiye ko izayobora
yubahirijwe
ABESC
inzibacyuho : Association
yonyine, ni bwodes Bahutumuri
amenshi Evoluant pour la ya
ayo mashyaka
Suppression
poritiki yacishije desbareka
make cyangwa Castes kunenga, wenda ari uko
ACR
babyumvise, : Association
cyangwa des Cultivateurs
ari amayeri n’amacenga du Rwanda
ya poritiki.
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
)35
ADR \DUL LÀWH DPDKLWDPR
: Alliance pourDWDWX .X\RERUD \RQ\LQH
la Démocratie et la LJDVK\LUD
mu bikorwa porogaramu yayo Nationale
Réconciliation ya poritiki, gushyira mu buyozi
bw’inzibacyuho abantu batari abanyamuryango ba FPR
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
bagatoranywa hagendewe ku bushobozi bwabo, gukunda
igihugu ndetseAlliance
AFDL : des Forces
n’uko bumva imirongoDémocratiques pour yayo
mikuru ya poritiki la
cyangwa hakabahoLibération du Congo-Zaïre
irya nyuma ryo kugumana no gushyira
AGOA
mu buyobozi: African
imitwe Growth
ya poritikiand yemejwe
Opportunitymu Actmasezerano
$,'6
y’amahoro $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
y’Arusha habanje kurebwa niba iyo mitwe cyangwa
abanyamuryango
AIMO : Affaires batanzwe
bayo Indigèneskujya mu nzego z’inzibacyuho
et Main-d’oeuvre
batarijanditse
AJER mu byaha de
: Association byakozwe n’ubutegetsi
la Jeunesse bwatsinzwe
Estudiantine
kandi batemera ingengabitekerezo yagejeje igihugu mu kaga.
Rwandaise
Ntibyari bikiri ihame, nk’uko byateganywaga n’amasezerano yo
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
kugabana ubutegetsi, guhita winjiza muri Guverinoma no mu
AM/AP
nteko ishinga: amategeko
Arrêté ministériel/ Arrêté
y’inzibacyuho présidentiel
abantu bose batanzwe
AMR
n’amashyaka :yabo
Association des Moniteurs du Rwanda
ya poritiki.
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT
Twibutse ko, :uko
Assemblée
yitwaga Nationale de Transition
kose, amashyaka ya poritiki yariho
yumvaga imiterere y’ikibazo National
(Transitional nyuma ya jenoside kandi muri
Assembly)
porogaramu
APADEC zayo yahurizaga ku bitekerezo
: Association du Parti Démocrate rusange bimwe
Chrétien
bishingiye ku mirongo mikuru yo kwamagana jenoside
APR : Armée Patriotique Rwandaise
n’ingengabitekerezo iyiganishaho ku ruhande rumwe, no
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
kugarura ubumwe bw’igihugu ku rundi ruhande. Amashyaka
yose yubakiye Rwandais
ku mirongo itanu ikurikira, mu by’ukuri yari
APROCOMIN: Association
igamije gushimangira imirongo desmikuru
Commerçants Indigènes
ibiri yavuzwe haruguru:
APROSOMA
kurwanya : Association
jenoside pour la Promotion
no kuyikumira, Socialekwa
kuringanira de labose
imbere y’amategeko,
Masseguteza imbere uburenganzira bwa muntu,
kwimakaza
ARD umuco wa demokarasi,
: Alliance ubumwe n’ubwiyunge.
pour le Renforcement de la
Démocratie
MDR, nyuma y’iperereza ryimbitse ryakozwe n’inteko ishinga
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
amtegeko y’inzibacyuho, ryakozwe mu mpera za 2002
Droits de l’Homme
Gasana J. et Nkiko
AREDETWA
1
Nsengimana, Bâtir
: Association une nouvelle
pour espérance pour le Rwanda. Elé-
le Relèvement
ment de propositions pour un contrat social, Lausane, avril 1995, p. 24.
Démocratique des Batwa
580
v
E\DJDUDJD\HNR\DULLJLÀWHLQJHQJDELWHNHUH]R\·LYDQJXUDLNRPH\H
ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
kandi yihishe ___________________________________
atari gusa mu bayobozi bo hejuru bo mu nzego za
Leta no mu miryango inyuranye, harimo imiryango y’abihayimana,
yari
A.A. kandi mu rubyiruko
: Archives rw’abanyeshuri, yahanaguwe mu
Africaines
mashyaka yemewe mu gihugu. Bamwe bashatse kubibonamo
A.G. : Assemblée Générale
uburyo bugamije kwigizayo umukeba ukomeye mbere y’amatora
ABAKI
ya Perezida wa: Alliance desn’abadepite.
Repubulika Bakiga Nyamara raporo y’inteko
ABESC : Association des Bahutu
ishinga amategeko yabisobanuye neza kandi Evoluant pour la nta
ibigaragaza
guca iruhande Suppression deskirego
kugira ngo icyo Casteskiveho.
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
Uko
ADP FPR yumvaga ibintu,
: Alliance kwatumye mu
Démocratique desmpunzi
Peuplesz’ubutegetsi
bwatsinzwe
ADR no
: Alliance pour la Démocratie et la yabakiriye
mu bihugu ndetse n’imiryango
bavuga ngo niRéconciliation
ubutegetsi bwaNationale
FPR no kuba muri ibyo bice
FPR yarafatwaga nk’iy’Abatutsi, ubutegetsi na bwo bwafatwaga
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
nk’ubw’Abatutsi cyangwa ubutegetsi bwa nyamuke y’Abatutsi,
AFDL
bityo muri iyo : Alliance des Forces
mitekerereze Démocratiques
Abahutu bari mu pour la
buyobozi
Libération
bw’igihugu bafatwaga du Congo-Zaïre
nk’Abahutu b’ibikoresho”. Kwemezwa
AGOA
kw’itegeko : African Growth
rishyiraho and y’amashyaka
imikorere Opportunity Act ya poritiki
$,'6 abo $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
bikabura banenga, atari ukubera gusa ishyirwaho ry’ihuriro
ry’amashyaka
AIMO : ryari rigamije
Affaires by’umwihariko
Indigènes gutuma biro poritiki
et Main-d’oeuvre
zibasha
AJER kwiga: ibibazo bikomeye,
Association de la zikanabasha kumvikana mbere
Jeunesse Estudiantine
yo gufata imyanzuro ireba igihugu, ikindi ni ku bireba imikorere
Rwandaise
y’amashyaka: imikorere y’amashyaka yagarukiraga ku rwego
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
rwa za biro poritiki. Kubera izo mpamvu imikorere y’amashyaka
AM/AP yo mu: Arrêté
menshi ministériel/
nzibacyuho yafatwaga Arrêté présidentiel
nk’ikitiriro.
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMURGusubizaho
7.1.2 : Association
inzego za des Musulmans au Rwanda
Leta
ANT : Assemblée Nationale de Transition
Nyuma yuko Guverinoma
(Transitionaly’abatabazi ihungiye muri Zayire
National Assembly)
n’akajagari
APADEC katewe n’iyo guverinoma,
: Association du Parti Démocrate hacitse Chrétien
icyuho muri
poritiki no mu buyobozi. Birumvikana ko, uko FPR yigiraga
APR : Armée Patriotique Rwandaise
imbere ku rugamba, yashyiragaho abantu bake bo kuyobora
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
kugira ngo basubize ibibazo byihutirwa: kwita ku bavuye mu
Rwandaisabarwayi, abana batagira kivurira,
byabo, abakomeretse,
APROCOMIN:
impunzi Association
zatahukaga, des Commerçants
ariko Indigènes
cyanecyane kubungabunga
APROSOMA Ijyaho,
umutekano. : Association pour layagombaga
Guverinoma Promotion Sociale
kongerade la
kubaka
inzego z’ubuyobozi
Masse guhera hejuru kugeza hasi. Kubera kubura
igihe
ARD gihagije cyo kwiga uburyo
: Alliance pour le bukwiye, yongeye
Renforcement degufata
la inzego
z’ubuyobozi bwatsinzwe:
Démocratie ubuyobozi bukuru, perefegitura,
komini, segiteri na serire.
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Droits
Ihame ryo kugabana de l’Homme
ubutegetsi aha na ho ryashyizwe mu bikorwa,
kuko byasabye kumvikana hagati le
AREDETWA : Association pour Relèvement
y’abafatanyabikorwa mu gihe
Démocratique des Batwa
581
v
cyo gutanga imyanya.
ACRONYMS Abakozi
ANDbaABBREVIATIONS
Leta bashakaga gusubira mu
myanya yabo ___________________________________
bahawe igihe cy’amezi abiri kugira ngo babikore.
Nyamara, ni bake babikoze. Kuko byari ngombwa kongera
gutangiza
A.A. izego z’ubuyobozi,
: Archives Guverinoma yashizeho abakozi
Africaines
inshuro nyinshi ititaye ku mashyaka cyangwa amashuri bize.
A.G. : Assemblée Générale
ABAKI
Ibyagezweho : Alliance
na des Bakiga
Guverinoma mu wa 1995, ni ukuvuga umwaka
ABESC : Association
umwe nyuma y’ishyirwaho ry’inzegodes Bahutu Evoluant
nshya za Letapour la
bigaragaza
Suppression
ingingo zikurikira: abakozidesbadahagije
Castes nta n’ibikoresho,
ACR
batishimye : Association
kuko badahembwa des nta
Cultivateurs
n’amacumbi dubagira,
Rwanda urwego
rw’ubutabera
ADP : rudakora kubera kuburades
Alliance Démocratique abakozi
Peuplesbabishoboye
EDKDJLMHNXQ\HUH]DXPXWXQJRZDUXEDQGDDPDNRPLQLDGDÀWH
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
ED EXUXJXPHVLWLUL DEDMDQGDUXPH
Réconciliation EDGDÀWH XEXQDUDULERQ\H
Nationale
mu kazi, abadepite bigumira i Kigali gusa, nta bunararibonye,
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Guverinoma idashyize hamwe, minisiteri zitagira porogaramu
AFDL
ndangamikorere, : Alliance
inamades Forces Démocratiques
z’abaminisitiri ziteguye nabi,pour la
n’ibindi.
Ibyagezweho mu Libération du Congo-Zaïre
myaka yakurikiyeho byagaragaje ko hari ugutera
AGOA
intambwe : African Growth
buhorobuhoro and Opportunity
mu mikorere Act
y’inzego zinyuranye ku
$,'6 rw’ubuyobozi,
rwego $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
inteko ishinga amategeko ndetse n’abakozi
ba
AIMOLeta nk’uko: Affaires kubigaragaza.
tugiye Ibifashijwemo na PNUD,
Indigènes et Main-d’oeuvre
Guverinoma
AJER yatangiye mu wa
: Association de 1999 ibaruraEstudiantine
la Jeunesse ry’imyanya ikenewe,
kugaragaza inshingano za buri mwanya, gushyira imyanya mu
Rwandaise
byiciro. Ibi byatumye hamenyekana abakozi batujuje ibikenewe
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
by’ibanze kuri buri mwanya ndetse n’abakozi ba Leta ba baringa.
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR
Nanone : Association
ibifashijwemo des Moniteurs
n’abaterankunga, du Rwanda
Guverinoma yashyize
AMUR mu kongerera
ingufu : Association des Musulmans
ubushobozi abakozi bo au mu Rwanda
nzego za Leta
ANT
itegura : Assemblée
amahugurwa. Nationale de Transition
Buhorobuhoro, uburyo bw’imikorere
bwagiye butera(Transitional
imbere: imishahara ihoraho,
National uburyo bwo kugera
Assembly)
ku kazi,
APADEC itumanaho, gusana no kugura ibikoresho
: Association du Parti Démocrate Chrétien byo mu biro,
korohereza abakozi kubona amacumbi n’ibindi. Mu wa 1996, Leta
APR : Armée Patriotique Rwandaise
yabashije kongera ku mushahara w’abakozi bayo 20%. Muri icyo
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
kiciro habaye ipiganwa rikaze hagati y’imirimo ya Leta imbere
Rwandais mpuzamahanga n’abafatanyabikorwa
mu gihugu n’iy’imiryango
APROCOMIN:
EDWXUXND KDQ]H Association des Commerçants
EDUL EDÀWH LPLVKDKDUD Q·XEXU\RIndigènes
EZ·LPLNRUHUH
APROSOMA
bikurura : Association pour la Promotion Sociale de la
abakozi.
Masse
Mu
ARD rwego rwo gushimisha
: Alliance pour leabakozi, Leta yashyizeho
Renforcement de la ibintu
binyuranye: gutanga amafaranga
Démocratie y’icumbi, urugendo, gutanga
amacumbi ku bakozi bo hejuru yishyurwa ku giciro giciriritse,
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
ubwishingizi bw’ubuzima ku bakozi bose ba Leta n’imiryango
yabo guhera mu Droits de l’Homme
wa 1999, n’ibindi. Guverinoma ibasha gutyo
AREDETWA : Association
kongera kubaka urwego rw’imirimo pour le yaRelèvement
Leta ruhamye hamwe kandi
Démocratique des Batwa
582
v
rutanga umusaruro
ACRONYMSn’abakozi
ANDbarushaho kugira ubushobozi
ABBREVIATIONS
kandi bishimiye akazi kabo. Gukoresha ikoranabuhanga
___________________________________ mu
madosiye y’akozi ba Leta, gushyiraho itegeko rigenga sitati
z’abakozi
A.A. ba :Leta ndetseAfricaines
Archives n’imiterere y’imishahara, gushyiraho
ibyiciro by’imirimo n’uburyo bushya bwo gusuzuma umusaruro
A.G. : Assemblée Générale
w’abakozi ni udushya twazanywe na Guverinoma y’inzibacyuho.
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC
7.1.3 Kugarura: Association des Bahutu w’abantu
amahoro n’umutekano Evoluant n’ibintu.
pour la
Suppression des Castes
ACR y’icyuho
Imbere : Association
cy’ubuyobozi des
naCultivateurs du cyari
poritiki, igihugu Rwanda
cyabuze,
umutekano
ADP n’ibikorwa
: Allianceby’urugomo
Démocratique n’ibindi
desbyaha
Peuplescyane ncyane
ubwicanyi
ADR bwari bugikomeza n’ibindi bikorwa
: Alliance pour la Démocratie et la by’ubugizi bwa
nabi by’Interahamwe n’abahoze
Réconciliation ari abasirikare b’u Rwanda
Nationale
bari bakiri mu gihugu, bihishaga mu baturage cyangwa bavaga
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
mu bice by’akarere k’ubutabazi kizewe kashyizweho n’igikorwa
cya TurukwazeAlliance
AFDL : ibikorwadesbyo
Forces Démocratiques
kwihorera pour la
n’ibindi byaha bito
Libération
byakorwaga n’abasiviri du Congo-Zaïre
cyangwa abasirikare ba FPR bateshutse
AGOA
ku : African
kinyabupfura. HiryaGrowth and hakiri
no hino hari Opportunity
udutsiko Act
twigometse
$,'6 n’ingabo
tugizwe $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
zatsinzwe n’interahamwe n’abantu bitwaje
intwaro
AIMO baturuka
: Affairesnkambi
mu Indigènes zo muri Zayire. Muri iki kiciro,
et Main-d’oeuvre
gahunda
AJER ya Guverinoma
: Association yari
de igizwe n’ingingo
la Jeunesse zikurikira.
Estudiantine
- Kurangiza intambara no gushyiraho igisirikare k’igihugu;
Rwandaise
- Kurangiza ibibazo n’amakimbirane yatejwe n’Interahamwe
ALIRn’ibindi bice
: Armée de Libération du Rwanda
byashyize igihugu mu kaga;
AM/AP : Arrêté
- Kuvugurura ministériel/
inzego Arrêté présidentiel
zishinzwe umutekano;
AMR : Association
- Gushimangira umutekanodes kuri
Moniteurs
bose nodu muRwanda
gihugu hose;
AMUR
- Gukora :amaperereza
Associationyimbitse
des Musulmans au Rwanda
no gushyikiriza ubutabera
ANT abakekwaho: Assemblée
gukoraNationale
jenoside,de ubwicanyi,
Transition kwangiza
n’ubusahuzi;
(Transitional National Assembly)
-
APADECKongera : Association inkiko
gutunganya du Parti ku Démocrate
buryo habaho ukwigenga
Chrétien
ku rwego rw’ubutabera n’uburenganzira bwa buri
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Munyarwanda.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Kugarura amahoroRwandais
n’umutekano byari inshingano nkuru ya
APROCOMIN: Association
Guverinoma, kuko nta mutekano, des Commerçants
nta kindi kintuIndigènes
cyakorwa.
APROSOMA
Abari : Association
muri icyo gikorwa cyo pour la Promotion
kugarura amahoro Sociale de la
n’umutekano
bari abasirikare,
Masse abaporisi n’abajandarume, abayobozi
b’abanyaporitiki
ARD n’abayobozi
: Alliance pourbasanzwe. Abashinzwe
le Renforcement de laumutekano
ndetse n’abakozi bo mu
Démocratienzego z’ubutabera bahawe amahugurwa
ahoraho kugira ngo babashe kurangiza neza inshingano zabo.
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Ubwicanyi budasobanutse, kubura kw’abantu, gufata abantu
ku bwinshi noDroits de l’Homme
gufunga abakekwagaho kugira uruhare muri
AREDETWA : Association
jenoside ni bimwe mu byatumye pourubutegetsi
le Relèvementbunengwa bikabije:
Démocratique des Batwa
583
v
havuzwe “ishyirahamwe
ACRONYMS ry’abamagana”, bakamagana uburyo
AND ABBREVIATIONS
bwo gufata no___________________________________
gufunga, abafungwa bamara muri gereza igihe
QWDPDGRVL\HEDÀWHDPDJHUH]DDUHQJHMHXPXEDUHZ·DEDIXQJZD
uburyo
A.A. bwo : Archives
gufunga Africaines
budakwiye. Ibyo byose byakorwaga
n’abanga ubutegetsi bushya na bamwe mu bantu n’imiryango
A.G. : Assemblée Générale
itarabikoranaga ubugome, ariko itari izi ukuri ko mu gihugu
ABAKI
muri icyo gihe: Alliance
cya nyumadesyaBakiga
jenoside.
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Kubanisha kuSuppression des Castes
misozi abarokotse jenoside, impunzi zahunze
ACR
Repubulika : Association
ebyiri za mbere,des Cultivateurs
abenshi du Rwanda
bari Abatutsi, n’Abahutu
ikomatanya
ADP rusange
: Allianceritumvikanwaho
Démocratique des ryashyiraga
Peuples mu rwego
rw’abakoze
ADR jenoside ndetse n’impunzi zo
: Alliance pour la Démocratie et la mu 1994, abenshi
bari Abahutu, Réconciliation
cyari ikibazo kindi ubutegetsi bwari bwiyemeje
Nationale
gukemura; cyanecyane ko abashinzwe umutekano bari bameze
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
QN·DEDWDEDJDKR F\DQJZD EDGDKDJLMH EDWDQDÀWH LELNRUHVKR
AFDL : Alliance des
bihagije. Hari umubare Forces
munini Démocratiques
w’abanyabyaha pour la
bakidegembya,
bamwe bashaka Libération du Congo-Zaïre
uko bazimanganya ibimenyetso n’abagabo
AGOA
bo guhamya :ibyaha
African Growth
byabo, and bagahera
abandi Opportunity kuriAct
ako kavuyo
$,'6 ngo bahorere
kugira $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ababo, batware imitungo y’abandi cyangwa
bakore
AIMO ibindi byaha n’amakosa.
: Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Hari izindi mbogamizi ebyiri z’ingutu zagombaga gukemurwa:
Rwandaise
inkambi zashyizwe mu gace k’ubutabazi kizewe, n’ibitero shuma
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
by’ubwicanyi byaturukaga muri Zayire, rimwe na rimwe no mu
AM/AP na Tanzaniya.
Burundi : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR
Mu : Association
nkambi z’abavuye des Musulmans
mu byabo, aho abaturage au Rwanda
bari bafashwe
ANT
bugwate, : Assemblée
bagizwe ingabo zo Nationale de Transition
kwikingira, iturufu ya poritiki no
gushaka ubutabazi bw’ibanze,National
(Transitional hari habaye igicumbi cy’agatsiko
Assembly)
k’abajura,
APADEC inkambi z’imyitozo ya gisirikare y’abahoze
: Association du Parti Démocrate Chrétien ari ingabo
z’u Rwanda n’Interahamwe, ni ho ibitero shuma by’ubwicanyi
APR : Armée Patriotique Rwandaise
no gushaka kongera gusubira ku butegetsi mu Rwanda
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
byaturukaga. Izo nkambi zari nk’igihugu mu kindi kuko
zitagenzurwagaRwandais
n’abayobozi b’u Rwanda.
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA
MINUAR : Association
ntiyashoboraga pour lamuri
kwinjira Promotion Sociale
izo nkambi de la
n’imiryango
y’ubutabazi yakoreragamo
Masse ntiyari ihangayikishijwe na busa
n’imiterere
ARD ndetse n’ibikorwa
: Alliance pour le byakorerwagamo,
Renforcement de imwe
la muri iyo
PLU\DQJR\DULLÀWHLQJHQJDELWHNHUH]RLPZHQ·LQJXIX]D\RERUDJD
Démocratie
izo nkambi.
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Droitscyo
Kubera ko igikorwa de l’Homme
gukangurira abari bavuye mu byabo
AREDETWA : Association
gusubira aho bari basanzwe pour le Relèvement
batuye cyakozwe no Guverinoma
Démocratique des Batwa
584
v
y’u Rwanda mu mpera y’umwaka
ACRONYMS wa 1994, inkambi 38 kuri 46
AND ABBREVIATIONS
zarafunze. Izindi zigenda zifungwa buhorobuhoro. Inkambi ya
___________________________________
nyuma y’abavuye mu byabo, inkambi y’i Kibeho, yari yabaye ikiguri
cy’abanyabyaha,
A.A. Guverinoma
: Archives y’u Rwanda yagombye gukoresha
Africaines
LQJXIX WDULNL \D 0DWD KD]D JXSÀUDPR DEDQWX EDUL
A.G. : Assemblée Générale
hagati ya 300 na 4000 ugendeye ku mibare yatanzwe n’abayobozi
ABAKI
b’u Rwanda; : cyangwa
Alliance des
8000 Bakiga
ugendeye ku mibare yatanzwe
ABESC : Association des
n’abarwanya ubutegetsi bwa Kigali Bahutu na Evoluant pour la
FPR by’umwihariko.
Suppression
Raporo ya Komisiyo des Castes
mpuzamahanga y’iperereza ku byabereye
iACR
Kibeho yateye: Association des Cultivateurs
utwatsi igitekerezo kemezaga ko du ari
Rwanda
umugambi
w’Abatutsi
ADP wo: kurimbura Abahutu, inanenga
Alliance Démocratique idaciye ku ruhande
des Peuples
MINUAR
ADR n’imiryango itegamiye kuri Leta byihanganiye
: Alliance pour la Démocratie et la ibikorwa
by’ubugizi bwa Réconciliation
nabi byategurirwaga muri izo nkambi, igaragaza
Nationale
uruhare ruhuriweho na Guverinoma n’abafatanyabikorwa bayo,
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
MINUAR n’imiryango itabogamiye kuri Leta2.
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Nyamara, Raporo Libération
yagaragajedu Congo-Zaïre
umugambi wari uhuriweho na
AGOA
Guverinoma : African
y’u Rwanda Growth and Opportunity
n’abafatanyabikorwa Act
mpuzamahanga
$,'6
(by’umwihariko $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
MINUAR n’imiryango itabogamiye kuri Leta)
ku
AIMO birebana no gufunga
: Affaires inkambi
Indigènes z’abavuye mu byabo.
et Main-d’oeuvre
Nyuma
AJER yuko : iyo Raporo ishyirwa
Association ahagaragara,
de la Jeunesse u Bubirigi, u
Estudiantine
Buhorandi n’Umuryango w’Ubumwe bw’Uburayi byasubukuye
Rwandaise
ubutwererane n’u Rwanda.
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/APImbogamizi
7.1.4. : Arrêté ministériel/
z’ubumwe Arrêté présidentiel
n’ubwiyunge
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR
Mu : Association
rwego rw’“ubwiyunge nodes Musulmans
gushimangira au Rwanda
ubumwe bw’igihugu”
ANT
Guverinoma : Assemblée
yihaye Nationale de Transition
intego zikurikira:
- Kumenyesha Abanyarwanda
(Transitional ibyateye
National ivangura no kuryana
Assembly)
APADEC byaranze imyaka yashize;
: Association du Parti Démocrate Chrétien
- Kubuza umuntu wese wahamwe n’icyaha cya jenoside
APR : Armée Patriotique Rwandaise
n’ubwicanyi, ibikorwa byo gusahura no kwangiza
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
iby’abandi, ko yajya mu mwanya ufatatirwamo ibyemezo
ku rwego Rwandais
urwo ari rwo rwose;
APROCOMIN:
- Gushyiraho Association des Commerçants
Komisiyo y’Igihugu Indigènes
y’Ubumwe n’Ubwiyunge;
APROSOMA
- Gukora : ku Association
buryo nta pour la Promotion
muntu n’umwe Sociale de la mu
wungukira
bikorwa by’ibyaha
Masse yakoze.
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Mu mirongo yayo migari, iyi gahunda yari iyo mu gihe kirekire
Démocratie
kuko ibyangiritse byari byinshi no kubisana byasabaga rwose
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
igihe kirekire. Kubera iyo mpamvu, hari ibintu by’ibanze
byagombaga gufutuka Droits de nko l’Homme
kwerekana niba Abanyarwanda
AREDETWA : Association pour le Relèvement
2
Nations Unies, Rapport sur les événements de Kibeho, 29 Juin 1998
Démocratique des Batwa
585
v
barigize babaACRONYMS
abanyagihuguANDbunze ubumwe? Niba ari byo,
ABBREVIATIONS
kuki, gute? Ni nde wabukuyeho kandi ni ryari ubwo bumwe
___________________________________
bwavuyeho? Kuki kandi ni gute ubwo bumwe bwakongera
kubakwa?
A.A. Ni :ibihe bintuAfricaines
Archives byafasha cyangwa byabangamira uko
kongera kubaka ubumwe bw’Abanyarwanda?
A.G. : Assemblée Générale
ABAKI : Alliancew’itegeko
Imbanzirizamushinga des Bakiga rigenga poritiki yo mu wa 1990
ABESC : Association des
ibisobura neza. Igira iti: “kuva imyaka Bahutu Evoluant
igihumbi, pour la
Abanyarwanda
Suppression des Castes
EDULEDPZHNXNRLPLU\DQJR\·DEDKLQ]LERUR]LEHPHUDJDNREDÀWH
ACR
ikibahuza : Association
gishingiye des Cultivateurs
ku mateka, ururimi, umuco du Rwanda
n’ubukungu,
umurage
ADP bikomeye
: Alliance kandi by’agaciro des
Démocratique bihererekanywa
Peuples hagati
y’abakuru
ADR n’abato. Buri Munyarwanda
: Alliance pour la Démocratie et la yagiraga uruhare
mu mibanire Réconciliation
n’ubukungu by’umuryango
Nationale we. Buhorobuhoro
imiryango yagiye yihuza, mu gihe hari indi yarwaniraga
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
icyubahiro n’ubutware, birangira ubwami bwiyubatse…”3.
AFDL
Inama zo muriAlliance
: des Forces
Village Urugwiro Démocratiques
(1998-1999) zagarutse pour laiki
kuri
kintu zishingira Libération du Congo-Zaïre
poritiki y’ubwiyunge ku kwemeza ko hahozeho
AGOA : African Growth
ubumwe bw’Abanyarwanda mbereand y’ Opportunity
ubukoroni. Act
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Nyamara,
AIMO ubwo bumweIndigènes
: Affaires bwahakanwe mu gihe cyo kumaranira
et Main-d’oeuvre
ubutegetsi mu
AJER myaka ya zade1950
: Association n’ishyirwaho
la Jeunesse rya Repubulika
Estudiantine
“mputu” mu wa 1962. Twabonye ukuntu amateka yagoretswe
Rwandaise
kugira ngo hashyirwe mu bikorwa poritiki y’irondabwoko
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
isobanura akaga kari gateganyirijwe Abatutsi n’Abahutu
AM/AP
b’“abagambanyi” : Arrêté
kuri ministériel/
Repubulika yaArrêté mbereprésidentiel
n’iya kabiri4.
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
Abashakaga
AMUR kurenga iby’amoko
: Association baterwaga ubwoba
des Musulmans au Rwandan’abambari
b’ubufatanye
ANT :mu kibi. Umuhutu
Assemblée Nationale yasabwaga kwifatanya n’abe
de Transition
kabone n’iyo haba mu cyaha, umututsi
(Transitional National Assembly) wari ukizera kubana
mu mahoro hagati y’Abanyarwanda, na cyanecyane kurenga
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
iby’amoko yashoboraga gufatwa nk’umupfayongo5.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Ku
APROBAMI :Kayibanda
ngoma ya Association na des
Habyarimana, ubutegetsi bwihariye
Partis Monarchistes
ububasha bwose ku buryo kwaba ari ugukabya cyangwa
Rwandais
kwibesya gushyira
APROCOMIN: Association ku mutwedesw’Abahutu bose ibyaha,
Commerçants n’ubugizi
Indigènes
bwa nabi byakorewe, mu izina ryabo akenshi batabyemeye,
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
abaturanyi babo, inshuti n’abo bafatanije b’Abatutsi mu migi
ndetse no ku Masse misozi. Biragoye kumenya ijanisha ry’Abahutu
ARD : Alliance
bitabiriye ingengabitekerezo pouryakwirakwijwe
le Renforcement de la
n’abayobozi kugira
Démocratie
3
La Relève no 154 yo kuva ku itariki ya 28 Ukuboza 1990 kugeza tariki ya 3 Muta-
ARDHO
rama 1991
: Association Rwandaise pour la Défense des
4 Droits de“ Ingingo
Présidence de la République, l’Homme z’ingenzi mu mateka y’u Rwanda. Imyaka
icumi y’isabukuru y’ubwigenge
AREDETWA : Association pour 01.07.1972.,
01.07.1962- Kigali 1972.
le Relèvement
5
Sebasoni S., Les origines du Rwanda, Paris. L’Harmattan, 2000, pp.160-161
Démocratique des Batwa
586
v
ngo bagere kandi bagume ku
ACRONYMS butegetsi.
AND Akenshi abaturage nta
ABBREVIATIONS
QJXIXEDULEDÀWHXJHUHUDQLMHQ·DEDULEDÀWHXEXWHJHWVLEXULJLKH
___________________________________
kandi si ko bemeraga akarengane kakorerwaga Abatutsi. Kuri
buri
A.A. kiciro, by’umwihariko mu wa 1994, abateguye ubwicanyi
: Archives Africaines
bakoze ibishoboka kugira ngo binjizemo Abahutu benshi
A.G. : Assemblée Générale
bashoboka.
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC biragaragara
Nyamara, : Association ko des
muBahutu Evoluant
bihe byose habagapour la
gutoteza
Abatutsi n’Abahutu batavuga rumwe
Suppression des Castes n’ubutegetsi ndetse no mu
kaga
ACR ka jenoside, hari Abahutu,
: Association batitaye ku du
des Cultivateurs ngaruka
Rwanda byagira
ku
ADP buzima bwabo, ndetse bamwe muri
: Alliance Démocratique des Peuplesbo koko bahaburiye
ubuzima, barengeye ndetse banahishira ihunga ry’Abatutsi.
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Amateka y’abanyabyaha yaranditswe kandi aracyakomeza
kwiyongeramo Réconciliation Nationale
ibindi bintu bishya bishyirwa ahagaragara.
AEC
Amateka y’izo: ntwari,
Agglomeration Extra-Coutumières
inyinshi zitaramenyekana, na yo akeneye
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques
kumenywa neza kuko azaba umusingi ukomeye wo pour la
kongera
kuvuka kw’igihuguLibération du Congo-Zaïre
cy’u Rwanda.
AGOA : African Growth and Opportunity Act
Nyamara, hanze y’umupaka watandukanyaga Abanyarwanda
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
bo mu gihugu n’abo hanze yacyo, amoko yose nta kuvangura
AIMO
yakomeje : Affaires
kubana. Indigènes
Imiryango et Main-d’oeuvre
yose y’Abahutu yasangiye ubuhunzi
AJER
n’Abatutsi : Association
ndetse n’abanade la Jeunesse
babo, Estudiantineabasore
haje kwiyongeraho
baturutse imbere Rwandaise
mu gihugu, bagize uruhare mu kubohora u
ALIR
Rwanda. : Armée
Ibi ni akandi de Libération du Rwanda
karusho.
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
Mu gushakisha kugarura ubumwe bw’Abanyarwanda,
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
ibitekerezo binyuranye byaratanzwe. Bamwe batanze igitekerezo
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
cyo kugira u Rwanda indagizo y’Umuryango w’Abibumbye mu
gihe k’imyaka: Assemblée
ANT itanu. Icyo Nationale
gitekerezo debigaragara
Transitionko kitagize
amanota menshi. (Transitional
Umuntu National
yakwibaza Assembly)
impamvu uko kuba
APADECbundi
indagizo : Association
bushya byagiradu Parti
icyo Démocrate Chrétien
bitanga kurusha manda
APR
n’indagizo : Armée
byigize Patriotique
kubaho bikorwaRwandaise
n’u Bubirigi mu izina
ry’Umuryango w’Abibumbye.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Rwandais
Muri make ni umuryango w’Abibumbye wemeje gusubiza
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
ubwigenge bw’u Rwanda Parmehutu. Bityo, icyo gitekerezo cyari
APROSOMA
kije mu gihe :kibi
Association pour la Promotion
kuko imyitwarire y’Umuryango Sociale de la
w’Abibumbye
wari uhagarariwe Masse
mu gihugu na MINUAR ntiyashimwe na busa.
ARD
Umuryango :w’Abibumbye
Alliance pourntiwabashije
le Renforcement de la cyangwa
gukumira
JXKDJDULND MHQRVLGH Q·XEZLFDQ\L
Démocratie QXEZR ZDUL XÀWH DPDNXUX
ahagije.
ARDHO Kugabanya bikabije
: Association ingabo za
Rwandaise pour MINUAR mu des
la Défense gihe
zari zikwiye kongererwa umubare
Droits de l’Homme ngo bizifashe guhagarika
jenoside n’ubwicanyi byagize uruhare mu gutuma utizerwa
AREDETWA : Association pour le Relèvement
Q·$EDQ\DUZDQGDQ·DEDELNXULNLUDQLUDJDKDÀEDVKLVKR]D
Démocratique des Batwa
587
v
Abandi bagaragazaga
ACRONYMS ko AND
kugiraABBREVIATIONS
ngo gutahuka kw’impunzi
korohe kandi ___________________________________
n’ubwumvikane hagati y’abanyagihugu bworohe,
hakagombye gutangwa imbabazi rusange. Abandi hanyuma
batanze
A.A. ibitekerezo
: Archivesbumvikanisha
Africaines ko habaho ibiganiro bya
poritiki n’abahagarariye impunzi ari bo Guverinoma y’abatabazi
A.G. : Assemblée Générale
yari mu buhungiro muri Zayire no gushyira mu bikorwa
ABAKI
amasezerano : Alliance
y’Arushades Bakiga
hahindutseho akantu gato: bari
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la no
bibagiwe ibyabaye byose hagati yo gusinywa kw’amasezerano
Suppression
gushyiraho inzengo des Castes
z’inzibacyuho muri Nyakanga 1994.
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
Nubwo
ADP muri: Alliance
rusange Démocratique
gahunda ya Guverinoma
des Peuples y’ubumwe
bw’Abanyarwanda ku birebana n’ubumwe n’ubwiyunge
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
yagombaga gutanga umusaruro mu gihe kirekirere, intambwe
yatewe n’ikizereRéconciliation
k’ejo hazaza Nationale
byagaragaye mu gihe gito.
AEC na mbere
Mbere : Agglomeration Extra-Coutumières
zimwe mu ngingo z’iyo gahunda zakuragaho
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques
imigenzereze yo mu gihe cyashize. Twavuga nk’ikemezo pour lacyo
Libérationy’irangamuntu
gukuraho amakarita du Congo-Zaïre yagaragaza ubwoko
yatangijwe
AGOA mu myaka ya
: African 1930, atangizwa
Growth n’Ababirigi
and Opportunity Actu Rwanda
rwari
$,'6 rubereye indagizo. UNAR imaze kubona
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP ko ayo makarita
y’irangamuntu abangamiye ubumwe bw’Abanyarwanda, yari
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
yasabye ko yakurwaho. Amashyirahamwe y’Abahutu yafataga
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
icyo gitekerezo nk’uburiganya bw’Abatutsi, yaharaniye ko ayo
moko yagumamo. Rwandaise
Guverinoma y’ubumwe bw’igihugu, nta
ALIR : Armée
gushidikanya, yakuyemo de Libération du Rwanda
izo nyito z’amoko. Uretse ko gushyira
AM/APmu ndangamuntu
amoko : Arrêté ministériel/
byafashije Arrêté présidentiel
ku mabariyeri, kuva habaho
AMR
ubutegetsi : Association
bwa Parmehutu des Moniteurs
kugeza mu mezi duy’akaga
Rwanda ya Mata-
Nyakanga
AMUR 1994, byanafashije kandi mu gutoranya/kwigizayo
: Association des Musulmans au Rwanda
mu
ANT gihe cya: Assemblée
Repubulika Nationale
ya mbere de ndetse no ku butegetsi
Transition
bw’iringaniza ry’amoko n’uturere . 6
(Transitional National Assembly)
APADEC icyo
Gukuraho : Association du Parti
kirango cya poritiki Démocrate
ishingiye ku moko Chrétien
mu buzima
APR poritiki nyarwanda
bwa : Armée Patriotique
ni intambwe Rwandaise
iganisha mu kerekezo kiza.
APROBAMI :ko
Birumvikana Association
ikemezo cyades Partis
poritiki Monarchistes
n’urupapuro rw’ubuyobozi
bitahita bihindura Rwandais
mu kanya goto poritiki imaze imyaka irenga
mirongo
APROCOMIN: itatu Association
n’imigirire ndetse n’imyitwarireIndigènes
des Commerçants yateje kandi
abantu bari baramaze kwakira.
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Masse
Ni muri urwo rwego ubuyobozi busanzwe bw’izibacyuho bwitaye
ARD iyi ngingo.
kuri : Alliance pour le Renforcement
Mu mitunganyirize de laimirimo ya
ya za minisiteri,
Leta ndetse noDémocratie
mu bigo bishamikiye kuri Leta hagaragayemo
ARDHOkameze
akantu : Association Rwandaise pour la Défense des
nko NXYDQJD$EDKXWXQ·$EDWXWVL,ELE\DULELÀWH
6 DroitsPerezida
Habyarimana J., Ikiganiro de l’Homme
wa Repubulika Perezida-Fondateri wa MRND
yagiranye
AREDETWA : Association pourbole
na ba Militantes na ba Militants muri za Prefegitura zose z’ u Rwnda, 16
Relèvement
Mata-6 Gicurasi 1976, p.70.
Démocratique des Batwa
588
v
inyungu ebyiri zo gutuma AND
ACRONYMS serivisi runaka cyangwa agashami
ABBREVIATIONS
runaka katitirirwa ko ari ak’Umuhutu cyangwa ak’Umututsi, ari
___________________________________
na ko bizana ubufatanye bwiza, gukorera hamwe hagati y’abantu,
inshuro
A.A. nyinshi bahuriye mu
: Archives mikorere no mu buzima bunyuranye.
Africaines
A.G. : Assemblée Générale
Kugarura ubumwe bw’Abanyarwanda binyura mu bwiyunge
ABAKIna bwo
kandi : Alliance des Bakiga
ntibushobora kugerwaho hadaciwe umuco wo
kudahana n’ingengabitekerezo Bahutu
ABESC : Association des Evoluant
ya jenoside byombipour la mu
biri
byatumye haba Suppression des kose,
uko gutsindwa Castescyanecyane kutagarura
ACR
Abanyarwanda : Association des Cultivateurs
babaye ibikoresho du Rwanda
igihe kirekire, bayobejwe,
banahonyowe
ADP n’ubuyobozi
: Alliance bubi, muri des
Démocratique iyo Peuples
mitego. Igikoresho
k’ibanze
ADR iyo poritiki y’ubwiyunge no kugarura
: Alliance pour la Démocratie et la ubumwe
bw’igihugu yifashishije birumvikana
Réconciliation ko ari Komisiyo y’Igihugu
Nationale
y’Ubumwe n’Ubwiyunge.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Gahunda y’iyoAlliance
AFDL : komisiyodes Forces
yinjira kuDémocratiques
buryo bwumvikana pour muri
la
LibérationYashinzwe
gahunda ya Guverinoma. du Congo-Zaïre
tariki ya 12 Werurwe 1999,
AGOA y’Igihugu
Komisiyo : African Growthn’Ubwiyunge
y’Ubumwe and Opportunity Act gahunda
ikurikiza
$,'6 mu mirongo
yakozwe $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
migari na Guverinoma. Ikorana ku buryo
EZD
AIMO KDÀ Q·DEDWXUDJH
: Affaires LELJLVKD
Indigènes LE\DWH\H LYDQJXUD QR NXU\DQD
et Main-d’oeuvre
byaranze
AJER amteka ya vubadey’u
: Association Rwanda, Estudiantine
la Jeunesse kugira ngo habeho
kugaragaza no gusesengurira hamwe icyateye ugutsindwa
Rwandaise
k’ubutegetsi bwahakanye bukanasenya ubumwe bw’igihugu
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
n’ingaruka zose byagize ku baturage, hanyuma ngo yerekane
AM/AP
inasobanure :ikerekezo
Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
gishya cya poritiki iganisha ku bumwe
AMR
n’ubwiyunge. :Izo
Association des Moniteurs
ngendo ndende zo mu gihugu,du zifasha
Rwanda komisiyo
AMUR
gusobanura :akamaro
Associationko des Musulmans
gufasha ubucamanzaau Rwanda
cyanecyane
ANT
LPDQ]D : Assemblée
]LÀWDQ\H NationaleDNDPDUR
LVDQR QD MHQRVLGH de Transition
NR NZLEXND DWDUL
ku barokotse jenoside gusa ahubwo
(Transitional National noAssembly)
ku Banyarwanda bose,
agaciro
APADEC ko gushyiraho ibiganiro hagati
: Association du Parti Démocrate y’Abanyarwanda
Chrétien ku
nsanganyamatsiko zireba jenoside.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Komisiyo ishinzwe gutegura ingando zigenewe ibyiciro
Rwandais urubyiruko rwitegura kujya mu
binyuranye by’abantu:
APROCOMIN:
mashuri makuru, Association
abasirikaredesbitegura
Commerçants
gusubiraIndigènes
mu buzima
APROSOMA
busanzwe, : Association
abahoze pour lab’u
ari abasirikari Promotion
Rwanda Sociale
n’imitwede la
yitwara
gisirikare mbere Masseyo kwinjizwa mu ngabo nshya z’igihugu
cyangwa
ARD gusubizwa
: Alliancemupour
buzima busazwe. Abayobozi
le Renforcement de la mu nzego
zo hasi no kuDémocratie
rwego rw’igihugu, abarimu, n’abandi. Itegura
buri gihe amahuriro y’Abanyarwanda baba hanze y’igihugu
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
n’Abanyarwanda bo mu gihugu, ibiganiro nyunguranabitekerezo
mpuzamahanga Droits de l’Homme
n’ibiganiro mpaka ndetse n’ubushakashatsi ku
AREDETWA : Association
nsanganyamatsiko zinyuranye. pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
589
v
Komisiyo iza ku isonga mu kwitabira
ACRONYMS buri mwaka igihe k’icyunamo
AND ABBREVIATIONS
mu gihugu, mu gushakisha no gushyingura mu cyubahiro imibiri
___________________________________
y’abazize jenoside, mu majoro yo kwibuka, mu gutaha inzibutso
za
A.A.jenoside no guhura n’abarokotse
: Archives Africaines jenoside. Raporo za buri
mwaka za komisiyo zifasha kumva impaka ziriho, uko abaturage
A.G. : Assemblée Générale
b’ingeri zinyuranye ndetse n’abanyamahanga bacengerwa na
ABAKI y’igihugu
poritiki : Alliance des Bakiga
yo kugarura ubumwe bw’igihugu n’ubwiyunge.
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
7.1.5. Ubutabera Suppression
nyuma ya des Castes
jenoside
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
Jenoside
ADP ni :ingaruka
Alliance z’umuco
Démocratiquew’icyahades winjijwe
Peuples mu nzego
z’ubutegetsi
ADR kandi ushingiye ku ivanguramoko
: Alliance pour la Démocratie et la guhera mu wa
1959. Nta muntu washoboraga
Réconciliation guteganya ubukare bwacyo
Nationale
cyangwa gutekereza ubugizi bwa nabi bungana kuriya. Umuco
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
wo kudahana wimakajwe byarangiye wumvishije igice kimwe
AFDL
cy’abaturage ko : Alliance des Forces
mu izina Démocratiques
rya nyamwinshi pourbyose
y’ubwoko la
bibemerewe kandi Libération
ubuzimadu Congo-Zaïre
bw’Umututsi nta cyo buvuze.
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6
Mu rwego rwo $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
kongera kubaka urwego rw’ubutabera, imirimo
myinshi
AIMO yari itegereje Guverinoma
: Affaires Indigènes nshya. Kubera impamvu
et Main-d’oeuvre
]LQ\XUDQ\H
AJER NXEXUD DEDNR]Lde
: Association EDÀWH XEXVKRER]L
la Jeunesse NXEDXEXFDPDQ]D
Estudiantine
bwari bukiri mu kwaha kwa Guverinoma, uburyo bw’imikorere
Rwandaise
bugoye n’ibindi), urwego rw’ubutabera rutashingaga na mbere
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
ya 1994, ntirwari rushoboye guhangana n’ibihe bya nyuma ya
AM/AP Imikorere
jenoside. : Arrêtéyarwo
ministériel/
idashwitseArrêté
yariprésidentiel
izwi. Iyo mikorere
AMR
yemejwe : Association
n’abapererezi ba des Moniteurs
komisiyo du Rwandaimyaka
mpuzamahanga,
AMUR
ibiri : Association
mbere yuko jenoside des
iba,Musulmans au Rwanda
muri aya magambo: “Intege
ANT z’urwego: rw’ubutabera
nke Assemblée Nationale de Transition
zituma abakora ubugizi bwa nabi
baba bizeye kudahanwa.
(Transitional Gusuzuma amadosiye arebana no
National Assembly)
gukurikirana
APADEC ibyaha… byatumye komisiyo
: Association du Parti Démocrate yanzura ko urwego
Chrétien
rw’ubutabera rudakora”7. Nk’uko bigenda ahandi hari ubutegetsi
APR : Armée Patriotique Rwandaise
bw’igitugu, urwego rw’ubutabera rw’u Rwanda rwagenzurwaga
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
na Guverinoma.
Rwandais
APROCOMIN:
Ibintu byarushijehoAssociation
kuba bibidesnyuma
Commerçants
ya jenoside Indigènes
n’ubwicanyi
APROSOMA
byo : Association1994.
muri Mata–Nyakanga pour la Promotion benshi
Abacamanza Socialen’abakozi
de la
b’ubushinjacyaha Masse bari barapfuye cyangwa bafunze. Abandi
bari
ARD barahunze. Nyamara
: Alliance pour abantu bose bemeza ko
le Renforcement denta
la butabera
butabogamye, Démocratie
ubwiyunge mu Banyarwanda budashobora
kubaho. Umubare w’abantu bafashwe, akenshi hatubahirijwe
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
inzira zisanzwe zikoreshwa mu bihe bisanzwe, wageze (muri
Mutarama 2003), Droits de l’Homme
ugereranije ni nk’ibihumbi 120,000 (harimo
AREDETWA : Association pour le Relèvement
7
Commission internationale, Communiqué du 22 janvier 1992.
Démocratique des Batwa
590
v
80,000 bafungiye mu magereza
ACRONYMS makuru, abasigaye bari mu
AND ABBREVIATIONS
buroko bw’uturere). Kubera kubura abakora amaperereza,
___________________________________
abasirikakare bafataga abo bababwiraga bose. Muri iyo mikorere,
Minisiteri
A.A. y’Ubutabera
: Archivesirabyemera,
Africaines kurenganya ntibyaburamo,
ariko byari ukwirinda kurenganya bikabije byo kutagira igikorwa
A.G. : Assemblée Générale
biruta kutubahiriza inzira zo gufata no gufunga. Ukurikije uko
ABAKIbyari biteye
ibintu : Alliance
nyumades
yaBakiga
jenoside, rimwe na rimwe kunenga
ABESC : Association des Bahutu Evoluant
ntibyari bikwiye cyangwa kwari ukudashaka kumvapour la
ibintu.
Suppression des Castes
ACR
Ibikorwa byo: Association des Cultivateurs
kwihorera, kwica nta manza du Rwanda
zabaye, gufunga
binyuranyije
ADP n’amategeko, kubura kw’abantu
: Alliance Démocratique byakozwe nyuma
des Peuples
yuko
ADR imirwano
: Alliance pour la Démocratie et la ya jenoside.
ihagarara ntibyari kubura nyuma
Nyamara, nubwo bibaje kandiNationale
Réconciliation ari ibyo kwamaganwa, ntibyari
ELÀWHXEXUHPHUHQN·XEZRE\DKDEZDJDQ·LJLNRUZDF\RNXEHVK\HUD
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
no guharabika ubutegetsi bushya cyakorwaga n’ibikomerezwa
AFDL : Alliance
byo mu butegetsi des Forces
bwahozeho n’aboDémocratiques pour
bari bafatanyije. la
Ubundi
Libération
byagiye bigabanuka du Congo-Zaïre
uko inzego zagiye zishyirwaho.
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6 y’ukuzurirana
Imbere $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
kwa gereza zo mu gihugu, aho gushyiraho
amabwiriza
AIMO arebana
: Affaires gufata
no abakewagaho
Indigènes ibyaha, Guverinoma
et Main-d’oeuvre
yihutiye
AJER gukora ibishobakadebyose
: Association kugira ngo
la Jeunesse yagure ibigo byo
Estudiantine
gufungiramo (Ririma, Nsinda, Kimironko na Gikondo), iteze
Rwandaise
imbere imibereho y’imfungwa, itange ibikoresho no guhugura
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
abakozi. Imbonerahamwe ikurikira igereranya imiterere
AM/AP bo mu
y’abakozi : Arrêté ministériel/
bo bucamaza hagatiArrêté présidentiel
ya 1994 na 2002.
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR : Association
Imbonerahamwe des Musulmans
ya 18: Abakozi bakoraga aumuRwanda
ANT : Assemblée bucamanza
Nationale de1994-2002
Transition
(Transitional National Assembly)
Abakozi bo mu buca-
APADEC : Association duUko ibintu
Parti DémocrateUko ibintu
Chrétien
manza na za parike byari byifashe byari byifashe
APR : Armée Patriotique Rwandaise mu Kuboza
mu Kuboza
APROBAMI : Association des Partis 1994 Monarchistes 2002
Abacamanza Rwandais 244 700
APROCOMIN:
Abashinjacyaha
Association des Commerçants
12
Indigènes
246
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Abanditsi 59 325
Masse
Abanyamabanga ba za
ARD : Alliance pour le Renforcement
56 de la123
parike
Démocratie
ARDHO : Association Rwandaise
Aho byavuye : Réalisations du pour d’union
gouvernement la Défense des
nationale.
Droits de l’Homme
AREDETWA : Association pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
591
v
Nubwo hashyizwemo
ACRONYMS izo ngufu zose, ubutabera bwakomeje
AND ABBREVIATIONS
kuza ku isonga mu bintu byari bihangayikishije Abanyarwanda.
___________________________________
Bityo, abarokotse bumvaga ko Guverinoma nta cyo ikora ngo
ibahe
A.A. ubutabera, ibaheAfricaines
: Archives indishyi ndetse inabarinde. Imanza
ntizihutaga ku buryo bushimishije.
A.G. : Assemblée Générale
ABAKIabababajwe
Naho : Alliance des Bakiga
n’ubutegetsi bwa kera ndetse n’abapfobya
ABESC : Association des
cyangwa bahakana ko ibikorwa by’ubwicanyi Bahutu Evoluant pour lamuri
bwabaye
Mata-NyakangaSuppression des Castes
1994 ari jenoside, ntibigeze bizera urwego
ACR
rw’ubutabera : rwashyizweho
Association des Cultivateursbitaga
na Guverinoma du Rwanda
iy’Abatutsi.
Inyandiko
ADP nyinshi zavugaga
: Alliance ko “Ari ubucamanza
Démocratique des Peuples bw’uwatsinze”
cyangwa
ADR ko ari igisa n’ubucamanza,
: Alliance pour la Démocratie et la kuko bwari bugamije
guhorera Abatutsi. Kuri abo bose,
Réconciliation ntawacira urubanza Abahutu
Nationale
bakoze jenoside, ataruciriye abayobozi ba FPR bakoze ibyaha
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
by’intambara. Bamwe muri bo bari bahangayikishijwe no kubona
AFDL
´KDÀ \D ERVH PX: Alliance
%DKXWX desELQML\H
Forces Démocratiques
PXUL SRULWLNL F\DQJZDpour la
EDJL\H
bagira inshingano Libération du Congo-Zaïre
kuva haboneka ubwigenge” bakurikiranwe
AGOA
n’ubutabera 8 : African Growth and Opportunity Act
. Abandi benshi bahereye ku mubare munini
$,'6
w’abagize uruhare $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
muri jenoside no mu bwicanyi, bemezaga ko
byaba
AIMO ari ukwibeshya
: Affairesgushaka
Indigènes kubacira imanza bose.
et Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Guverinoma yumvise ko imbabazi zitanzwe muri rusange na Leta,
Rwandaise
atari uburyo buhwitse bwo gukumira ibyabaye ngo bitazasubira
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
cyangwa ikizere cy’ubumwe n’ubwiyunge. Ntizigomba kuza
AM/AP
mbere yo kwemera : Arrêtéicyaha,
ministériel/
guhanaArrêté présidentiel
no gutanga indishyi. Mu
AMR : Association
rwego rwo kwihutisha des Moniteurs
amadosiye, hashyizweho du mbere
Rwanda na mbere
AMUR : Association
komisiyo zo kujonjora zaje des Musulmans
gusimburwa au Rwanda
n’amatsinda yimuka.
ANT
Aya matsinda:yasuzumyeAssembléeamadosiye
Nationale23.418,
de Transition
arekura abafungwa
4.106 harimo 352 b’abana, 762
(Transitional b’abasaza,
National 302 b’abarwayi na
Assembly)
APADEC EDGDÀWH LELPHQ\HWVR ELEDVKLQMD
: Association du Parti Démocrate %\DUL ELNH XJHUHUDQLMH
Chrétien
n’ibyari bitegerejwe.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Nanone, muri Nzeri 1996, Guverinoma y’u Rwanda yemeje itegeko
kuri jenoside Rwandais kugira ngo habeho kuburanisha abakekwaho
APROCOMIN:
icyaha . Ibintu Association
9 des Commerçants
by’ibanze biranga iri tegeko niIndigènes
ugushyiraho
APROSOMA
ibyiciro : Association
hakurikije uburemere pour la Promotion
bw’ibyaha Sociale
(ibyiciro de la
4, abayiteguye
bari mu kiciro cya Massembere) n’inyungu zijyana no kwemera icyaha.
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Démocratie
ARDHO
8
Bulletin d’information africaine, 12 Rwandaise
: Association octobre 1994. pour la Défense des
9 DroitsLade
Gouvernement rwandais, loil’Homme
organique no 8/96 du 30/8/1996 sur l’organisation
des
AREDETWA : Association pourdulecrime
poursuites des infractions constitutives de génocide ou de crimes contre
Relèvement
l’humanité commis à partir du 1er Octobre 1990
Démocratique des Batwa
592
v
Iri tegeko ntiryatanze
ACRONYMS umusaruro wari witezwe: ugereranije
AND ABBREVIATIONS
imanza nk’ibihumbi bibiri ni zo zaburanishijwe
___________________________________ kugera mu 2001;
abireze bageraga ku 20.000 nubwo icyo gikorwa cyongereye
umuvuduko
A.A. mbere yuko Africaines
: Archives inkiko gacaca zitangira. Uko byagenda
kose, hagombaga kuvaho inzitizi zose zahagarikaga igikorwa
A.G. : Assemblée Générale
cyo kongera kubaka imibereho na poritiki. Kuri iyo ngingo,
ABAKI
ibiganiro byo: Alliance des Bakiga
muri Village urugwiro byabaye intambwe
y’ingenzi, byashishikarije Guverinoma kwiga igisubizola cya
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour
Suppression b’Abanyarwanda,
gacaca abashakashatsi des Castes bahereye ku
ACR
bitekerezo : Association
byatanzwe des Cultivateurs
na komisiyo y’ipererezadu Rwanda na
yashyizweho
FPR,
ADP bemeje ko ari yo nzira
: Alliance ikwiye . Nyuma
Démocratique10
y’ibiganiro byinshi
des Peuples
(hagati
ADR y’impuguke n’abaturage) byateguwe
: Alliance pour la Démocratie et kandi
la byayobowe
na Minisiteri y’Ubutabera,
Réconciliationigisubizo cya gacaca cyafashe isura,
Nationale
maze itegeko ritorwa n’Inteko ishinga amategeko y’inzibacyuho
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
tariki ya 12 Ukwakira 200011.
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
a. Inkiko gacacaLibération du Congo-Zaïre
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6 ni ikimenyetso
Gacaca $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
cy’ugutsindwa k’urwego rw’ubutabera
busanzwe
AIMO no kutagira icyo
: Affaires Indigènes rukora imbere y’akazi gakomeye
et Main-d’oeuvre
k’imanza
AJER zari :zigitegereje.
AssociationNide ubuhamya
la Jeunesse kandi bw’ubushake bwo
Estudiantine
gutanga ubutabera mu yindi nzira: kuva ku butabera buhana
Rwandaise
ujya ku butabera bwunga bukoresha umuryango nyarwanda wose.
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP cya: gacaca
Igitekerezo Arrêté cyakiranywe
ministériel/ubwuzu Arrêté n’Abanyarwanda
présidentiel bari
AMR
EDJLÀWHPR : Association
LNL]HUH 12
, bitewe des n’ibyoMoniteurs du Rwanda
bari bayitezeho binyuranye,
AMUR
baba abarokotse : Association
cyangwa se des Musulmans
abafunze 13 au n’indorerezi
. Ndetse Rwanda zo
ANT y’igihugu.
hanze : Assemblée
Abanyarwanda Nationale
barenga de70% Transition
basanga gacaca ari
igisubizo gikwiye. Ndetse n’abarokotse,
(Transitional bayibonagamo uburyo
National Assembly)
bwo
APADEC gutanga imbabazi buhishe, bagabanyije
: Association du Parti Démocrate kuyinenga.
Chrétien Ibiri
amambu, itegeko kuri gacaca n’imikorere yaryo bizwi n’abantu
APR : Armée Patriotique Rwandaise
bake.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Ibyari byitezweRwandais
ku nkiko gacaca byari: kugaragaza ukuri kuri
jenoside, kwihutisha imanza,des
APROCOMIN: Association Commerçants
uruhare rw’abaturage Indigènes
nk’uburyo
APROSOMA
bwo guca umuco : Association pour la Promotion
wo kudahana, Sociale de la mu
uruhare rw’abaturage
guhana abakoze ibyaha mu rwego rwo gushimangira ubumwe
Masse
ARD
10 : Alliance pour le Renforcement de la
3UHVLGHQFHRIWKH5HSXEOLF5HSRUWRQWKHUHÀHFWLRQPHHWLQJVKHOGLQWKHRI¿FHRU
Démocratie
the President of the Republic from May 1998 to March 1999, Kigali. August, 1999.
11
&DKLHUGX&HQWUHGHJHVWLRQGHVFRQÀLWV³/HVMXULGLFWLRQVJDFDFDHWOHSURFHVVXVGH
ARDHO nationale”,
réconciliation : Association Rwandaise pour la Défense des
no 3, UNR, 2003.
12 Droits “Pour
Les évêques catholiqes, de l’Homme
une justice qui réconcilie”, 13 juin 20002.
AREDETWA
13
: Association
Commission nationale pour l’unité etpour le Relèvement
la réconciliation, Opinion Survey on Participa-
tion in Gacaca and national Reconciliation, January 2003.
Démocratique des Batwa
593
v
bw’Abanyarwanda no gusana
ACRONYMS ANDumuryango nyarwanda, kuvoma
ABBREVIATIONS
mu muco nyarwanda uburyo bwo gukemura amakimbirane,
___________________________________
gukemura ikibazo cya jenoside kugira ngo ingufu zishyirwe mu
iterambere.
A.A. : Archives Africaines
A.G. : Assemblée Générale
Inkiko gacaca zijyana n’inzego z’imiyoborere (serire, segiteri,
ABAKI n’intara).
akarere : Alliance des Bakiga
Umubare wazo ni 10684 (aho kuba ingereko
ABESC : Association des Bahutu
12 zihariye zateganywaga n’itegeko Evoluant
ngenga ryo mupour
wa la
1996)
n’abantu bageraSuppression
ku 260.000 des Castesn’abagore baca imanza
b’abagabo
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
nk’inyangamugayo.
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
Inkiko gacaca zatangiye gukora guhera muri Kamena 2002
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
zasabye ingufu za Guverinoma n’amashyirahamwe atabogamiye
Réconciliation
kuri Leta. Impungenge zo muNationale
ntangiriro za 2003 zaterwaga
AEC
n’ukwiyongera : Agglomeration Extra-Coutumières
kw’ibintu bikurikira: ubwitabire bw’abaturage
bwagabanukaga; abacamanza batowe n’abaturagepour
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques nalabo
Libération
bashinjwaga icyaha du Congo-Zaïre
cya jenoside; abantu batinyaga gushinjwa no
gufatwa
AGOA bahitagamo guhunga
: African Growthigihugu, bamwe mu nyangamugayo
and Opportunity Act
ntibari
$,'6 bazi kwandika no gusoma; inama
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP zititabirwaga
kubera impamvu zitazwi; abagabo cyangwa abashinjwa bari
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
bahangayikishijwe n’umutekano wabo; kugerageza gushinjura
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
nkana abakekwagaho ibyaha (cyanecyane imiryango y’abafunze);
Rwandaise basabye umushahara; imiryango
bamwe mu nyangamugayo
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
LÀWHDEDQWXELVKZHQ·DEDVLULNDUHED)35\LIX]DJDNRLE\RQD
AM/AP
byo byakwigwa : Arrêté ministériel/
na gacaca; bimwe muArrêté présidentiel
bintu nkenerwa bijyana
AMR
n’itegeko ryo : ku
Association des Moniteurs
nkiko Gacaca du Rwanda
byari bitaraboneka (urugero
nk’itegeko
AMUR ku ndishyi).
: Association des Musulmans au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
Muri rusange, abafungwa bavugisha ukuri babaye imbarutso mu
(Transitional
rwego rwo gushishikariza National
abandi Assembly)
kubikora. Abantu bemeranywa
ako iki gikorwa gishobora gutungana aruko Chrétien
APADEC : Association du Parti Démocrate ibikorwa byo
APR : Armée
kugishishikariza Patriotique
abaturage byakomezaRwandaise
kuko umubare w’ibibazo
bigaragaramo
APROBAMI : bituruka ku des
Association bantu bamwe
Partis bazaga mu nama za
Monarchistes
PEHUHEDÀWHDPDNXUXDWDUL\RF\DQJZDDWX]X\HNXQVKLQJDQR
Rwandais
za gacaca cyangwa
APROCOMIN: Associationku byicirodes
biyigize. Hari ikizereIndigènes
Commerçants mu ndorerezi
no mu baturage cy’uko izarangira neza nihakosorwa amakosa
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
agaragaramo. Abantu bavugishije ukuri bakanemera uruhare
Masse bagisohoka, bahise bavuga n’abandi
rwabo mu bwicanyi,
ARD
bakidegembya : 14Alliance
. pour le Renforcement de la
Démocratie
Indi
ARDHOntambwe muri gacaca,
: Association yatewe biturutse
Rwandaise ku Itekades
pour la Défense rya
3HUH]LGD U\R PXUL
Droits0XWDUDPD
de l’Homme ULVDED LQ]HJR ]LELÀWL\H
Ministère de la :Justice,
AREDETWA
14
“Dans cinqpour
Association provinces, ceux qui ont fait des aveux ont dé-
le Relèvement
noncé 250,000 qui sont en liberté”, muri Kinyamateka no 1614, Mutarama II 2003
Démocratique des Batwa
594
v
ububasha gufungura
ACRONYMS by’agateganyo abafungwa bemeye ibyaha
AND ABBREVIATIONS
byabo, abasaza (barengeje imyaka 70) n’abarwayi b’indembe
___________________________________
ndetse n’abari abana mu gihe k’ibikorwa. Hari hitezwe ko
abantu
A.A. barenga ibihumbiAfricaines
: Archives 40.000 ari bo barebwa n’icyo kemezo.
Nyuma, hagendewe kuri raporo ya Minisiteri y’Ubutabera
A.G. : Assemblée Générale
ya tariki ya 4 Gashyantare 2003, harekuwe abantu ibihumbi
ABAKI abenshi
21.410, : Alliance
muri bodes Bakigamu ngando mu gihe cy’amezi
bajyanwa
ABESC
atatu : Association
mbere yo gusubizwa mu desngo
Bahutu Evoluant
zabo. Iki kemezo pour la
si imbabazi
rusange cyangwa Suppression
amayeri yodes Castesamatora nk’uko bamwe
gutsinda
ACR
babivugaga. :NiAssociation
ugushyira des
mu Cultivateurs du Rwanda
bikorwa ibyemezo byafashwe
mbere
ADP n’inama ya Guverinoma
: Alliance cyangwa des
Démocratique kubahiriza
Peuplesibiteganywa
n’itegeko
ADR rya gacaca.
: Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation
Ibi bishatse kuvuga Nationale
ko igikorwa cyo kubisobanura cyakozwe
AEC
na : Agglomeration
Guverinoma Extra-Coutumières
kitabashije gucubya impungenge zatewe n’iki
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
kemezo cyanecyane mu barokotse. Kuko, nubwo bisonutse,
Libération
Iteka rya Perezida du Congo-Zaïre
ryatunguye buri muntu, cyanecyane ko
igihe
AGOAcyo kurishyira
: Africanmu bikorwa
Growth andcyari gito. Byongeye
Opportunity Act kandi,
ntawakwirengagiza
$,'6 kurengera kwagaragayemo
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURPmu kurishyira
mu bikorwa. Bamwe mu bantu barekuwe batabikwiye basubijwe
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
muri gereza.
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
b. IbikorwaRwandaise
by’Urukiko Mpanabyaha Mpuzamahanga ku
ALIR Rwanda (TPIR) de Libération du Rwanda
: Armée
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
Mu rwego rwo guhangana n’imiterere n’uburemere bw’ubwicanyi
AMR
bwakorewe : Association
Abatutsi des Moniteurs
mu gihugu, du Rwanda
FPR yatangiye igikorwa cyo
AMUR
gusobanurira : Association
umuryango des Musulmans au
mpuzamahanga ngoRwanda
wemere ko
ANT : Assemblée Nationale de Transition
ubwo bwicanyi bwari jenoside. Kubera icyo gikorwa, abanditsi
(Transitional National
n’abapererezi mpuzamahanga baje mu Assembly)
gihugu ngo birebere
ukuri
APADECkwa jenoside mu Rwanda, nubwo hari
: Association du Parti Démocrate igitutu cya bimwe
Chrétien
mu
APRbihugu by’ibihangage n’ibindi bikanyakanya
: Armée Patriotique Rwandaise byayipfobyaga
cyangwa biyihakana. Imaze kwemezwa, habaye ikindi gikorwa,
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
muri ONU ndetse no mu bahagarariye ibihugu byabo mu
Rwandais
Rwanda, kugira ngo hashyirweho urukiko mpuzamahanga,
APROCOMIN:
hagaragazwa koAssociation des Commerçants
rutagiyeho, ingaruka Indigènes
zishobora kuba mbi cyane
APROSOMA : Association pour la Promotion
nko kuba birya byaha byakongera gukorwa ndetse noSociale de gutiza
la
Masse
umurindi ibikorwa byo kwihorera.
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Mu ntangiriro, Démocratie
byagaragaye neza ko umushinga wa ONU kuri
ruriya rukiko wanyuranyaga n’ibitekerezo bya Guverinoma
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
y’u Rwanda ku ngingo nyinshi. Guverinoma y’u Rwanda
Droits de l’Homme
yarabirwanyije biba iby’ubusa. Akanama gashinzwe umutekano
AREDETWA
muri ONU, :nyuma
Association pour le Relèvement
yo gushidikanya kwinshi, byarangiye
Démocratique des Batwa
595
v
gatoye, ku itariki ya 8 Ugushyingo
ACRONYMS 1994 umwanzuro no 955
AND ABBREVIATIONS
ushyiraho TPIR. Zimwe mu ngingo zirushyiraho zanengwaga
___________________________________
QD *XYHULQRPD \·X 5ZDQGD PXUL LF\R JLKH NDGL LÀWH XNXUL
n’ubu ni ko :zigiteye.
A.A. ArchivesU Africaines
Rwanda rwafashe iya mbere rusaba
Umuryango w’Abibumbye gushyiraho urwo urukiko ntirwatoye
A.G. : Assemblée Générale
uwo mwanzuro. Ntirwanenze gusa uko rwari rwatekerejwe,
ABAKI : Alliance
ahubwo inshuro nyinshides Bakiga imikorere yarwo.
rwananenze
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Bityo, ububasha Suppression
bw’urukikodes mpuzamahanga
Castes bwari ubwo
gukurikirana : abantu
ACR bakoze
Association desibyaha byibasira
Cultivateurs duinyoko
Rwanda muntu
n’abagize
ADP uruhare muri jenoside yo mu Rwanda
: Alliance Démocratique des Peuples mu gihe kiva
ku itariki ya 1 Mutarama kugeza ku ya 31 Ukuboza 1994. Kuri
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Guverinoma y’u Rwanda ndetse n’imwe mu miryango yo mu
Réconciliation Nationale
gihugu iharanira uburenganzira bwa muntu, igihe kivugwaho
AEC
cyakagombye: kumanuka
Agglomerationhasi Extra-Coutumières
kuko jenoside yateguwe. Ibindi
AFDL
byanenzwe byarebanaga, kuForces
: Alliance des ruhande Démocratiques pour
rumwe, n’ikicaro la
cyarwo
cyashyizwe hanzeLibération
y’igihugudu Congo-Zaïre
(Arusha) kandi ibyaha byarakorewe
AGOA
mu Rwanda :kandiAfrican Growth and
bigakorwa Opportunity Hanengwaga
n’Abanyarwanda. Act
kandi
$,'6 ibihano byatangwaga: amategeko
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP mpuzamahanga
ntiyatangaga
AIMO igihano Indigènes
: Affaires cy’urupfu etbinyuranyije
Main-d’oeuvre n’amategeko
y’u Rwanda muri icyo gihe. Guhera ubwo, imikoranire hagati
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
y’urukiko mpanabyaha mpuzamahanga ku Rwanda na
Guverinoma y’uRwandaise
Rwanda ndetse n’amashyirahamwe y’abarokotse
ALIR : Armée de
jenoside ntiyahwemye Libération
guhura dundetse
n’ibibazo Rwanda rimwe na rimwe
AM/AP
no guhagarara.: Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
Mu
AMURkiganiro: yagiranye n’abanyamakuru
Association des Musulmans au umushinjacyaha
Rwanda
mukuru mu rukiko rw’ikirenga yashinje TPIR “gukorera ku
ANT : Assemblée Nationale de Transition
gitutu cya poritiki cya Guverinoma zimwe na zimwe” zashyigikiye
Guverinoma y’abatazi(Transitional National Assembly)
n’abashaka ko TPIR iburanisha
APADEC : Association du Parti
abasirikare bo mu ngabo za FPR ku byaha byibasiye Démocrate Chrétien inyoko
APR
muntu n’ibyaha : Armée Patriotique
by’intambara 15 Rwandaise
. Perezida wa Ibuka yasabye
APROBAMI
ko : Association
“Urukiko …rwaha uburyo des bwo Partis Monarchistes
kubaho abasizwe iheruheru
na jenoside”, cyanecyane
Rwandais abagore n’abakobwa batewe VIH/
SIDA muri jenoside,
APROCOMIN: afata nk’“indishyi
Association des Commerçants n’ingurane mu icibwa
Indigènes
ry’imanza kandi ikimurira ikicaro cyayo mu Rwanda”16. Muri
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
rusange, TPIR ishinjwa gutinza imanza17, ruswa, gufata nabi
Masse
abatangabuhamya (bashinja), gushaka kuringaniza amoko no
ARD
gutanga akazi: bikemangwa.
Alliance pour le Renforcement de la
Démocratie
15
Diplomatie judiciaire, no 89, 2002, p., 9.
ARDHO
16 : Association
Mugesera A., Ijambo yavugiye muri Rwandaise pour la Défense
Conférence internationale des la
sur la vie après
mort, Kigali 20001, Droits
p.3. de l’Homme
AREDETWA : Associationrwari
17
TPIR, nyuma y’imyaka ikenda pour rurangije imanza 11, abantu 12 bahamwe
le Relèvement
n’icyaha undi umwe agirwa umwere, muri werurwe 2003
Démocratique des Batwa
596
v
Kuva rwashingwa,
ACRONYMS urukiko
ANDmpanabyaha mpuzamahanga
ABBREVIATIONS
rwamunzwe n’imikorere yo mu biro. Rwakunze kuba igisebo
___________________________________
ku barokotse babonaga abakekwagaho kugira uruhare muri
jenoside
A.A. babaho neza Africaines
: Archives kubarusha, ko ingengo y’imari nini
yahabwaga urwego rukora buhoro gutyo kandi ko hakorwaga
A.G. : Assemblée Générale
ibishoboka kugira ngo imanza zitinzwe.
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESCc. Imbogamizi: Association
mu guteza des Bahutu
imbere Evoluant pour
uburenganzira la
bwa muntu
Suppression des Castes
ACR
Intambwe : Association
zaratewe des Cultivateurs
mu rwego guteza imbere duuburenganzira
Rwanda
bwa
ADPmuntu. Raporo : Alliance za komisiyo y’igihugu
Démocratique desy’uburenganzira
Peuples bwa
muntu
ADR (CNDH) zirabigaragaza ndetse n’igikorwa
: Alliance pour la Démocratie et la cyo guharanira
uburenganzira Réconciliation
bw’umwana n’umugore.
Nationale Ku ruhande rwawo,
umuryango mpuzamahanga wasanze atari ngombwa ko habaho
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
umwanditsi wihariye wa ONU ku burenganzira bwa muntu mu
Rwanda. Ariko Alliance
AFDL : hari hakiri des Forces
byinshi Démocratiques
byo gukora. Raporopour la
ya CNDH
yagaragazaga Libération
ko itegeko du Congo-Zaïre
ry’ubutaka ryihutirwa kugira ngo
AGOA
hakemurwe : African Growth
amakimbirane menshiandyariOpportunity
agitegereje, Act
yamaganaga
$,'6 binyuranyije
gufunga $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
n’amategeko bikabije, kubura kw’abantu,
imanza
AIMO zitarangizwa
: Affairesukwivanga
Indigènes et k’urwego nyubahirizategeko
Main-d’oeuvre
n’imanza
AJER zimara igihe mu nkiko
: Association
18
.
de la Jeunesse Estudiantine
Rwandaise
Abanyarwanda bemeza ko urwego rw’ubutabera ari ho habarizwa
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
ibikorwa bya ruswa cyane. Ibikorwa bya ruswa byagaragajwe ni
AM/AP
ibikurikira: : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR x Abacamanza : Association des Moniteurs
bahabwa du Rwanda ibyaha
ruswa n’abakekwaho
AMUR cyangwa : Association des Musulmans
imiryango yabo kugiraaungo Rwandabababere
ANT mu: Assemblée
manza ndetse Nationale de Transition
banabagire abere cyangwa
babagabanyirize
(Transitional ibihano;
National Assembly)
APADEC x Guhimba amadosiye
: Association du Parti bikorwa n’abakoziChrétien
Démocrate bo mutabera
ndetse no mu magereza19;
APR : Armée Patriotique Rwandaise
x Guta kubushake amadosiye bikorwa n’abakozi bo mu
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
EXWDEHUDXUHJZDDGDÀWHLGRVL\HDUDIXQJXUZD
x Itsinda Rwandais
ry’imanza;
APROCOMIN: Association
x Uburenganzira bwo des gusohoka
Commerçants Indigènes
bukabije buhabwa
APROSOMA : Association
abafunze pour la Promotion
(n’abakekwaho icyaha Sociale de la
cya jenoside)
bugatangwa
Masse n’abakozi b’amagereza (kujya gukora,
ARD gusura imiryango,
: Alliance pourkurongora…);
le Renforcement de la
x Gufungura
Démocratieabagororwa bisabwe na bamwe mu
bayobozi b’abanyaporitiki, abo mu buyobozi busanzwe,
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
n’abasirikare; gukangisha gufunga (kubera jenoside)
Droits de l’Homme
CNDH- NHRC, raporo
AREDETWA : Association
18
y’umwaka pour
wa 2001,lep.Relèvement
82-84.
19
Ibuka, Kongere ya Ibuka, yo ku wa 15 kugeza ku wa 16 Nzeri 2001.
Démocratique des Batwa
597
v
bikorwa n’abacamanza,
ACRONYMS abagenzacyaha, babibwira
AND ABBREVIATIONS
abantu runaka, kugira ngo bigure bagahita babaha
___________________________________
amafaranga;
A.A. x Kugurisha mu Africaines
: Archives buryo budafututse imitungo y’abantu
badahari, baba hanze20 cyangwa mu magereza
A.G. : Assemblée Générale
n’iy’abana barokotse jenoside;
ABAKIx Gufunga
: Alliance des Bakiga
bitemewe n’amategeko kuko bisabwe gusa
ABESC Q·DEDQWXEDNL]HF\DQJZDDEDÀWHDJDWX]DQ·LELQGL
: Association des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
ACR
Uko Abanyarwanda : Association
benshi des Cultivateurs
bumva ruswa ikabije du Rwanda
yo mu rwego
rw’ubutabera: bigaragara
ADP no mu bundi des
Alliance Démocratique buhamya.
PeuplesBityo, muri
raporo
ADR y’igenzura ya Komisiyo y’Ubumwe
: Alliance pour la Démocratie et la n’Ubwiyunge (CNUR)
y’i Byumba, binubiye “ubucamanza
Réconciliation Nationalebukora nabi, ari na byo
bitera gutinda kw’imanza; imanza zisubikwa nta mpamvu
AEC 21 : Agglomeration Extra-Coutumières
ifatika” . Muri raporo ya buri mwaka ya CNDH yo mu wa 2000
AFDL :
dushobora gusomamo: Alliance“ikigaragara
des Forces nuko
Démocratiques pour la
igice kinini k’ibikorwa
byo kurengeraLibération du Congo-Zaïre
[uburenganzira] bishingiye ku kudashyira
AGOA
PX : African Growth
ELNRUZD LE\HPH]R E\·LQNLNR and Opportunity
NDQGL Act UXÀWZH
XUXKDUH UXQLQL
$,'6 zishinzwe
n’inzego $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
gushyira mu bikorwa ibyo byemezo. Komisiyo
irashimangira
AIMO : Affaires cyose
ko igihe iyo nshingano
Indigènes izaba itubahirijwe,
et Main-d’oeuvre
ntawugomba
AJER :gutangazwa
Associationnodekunengwa
la Jeunesse ku mugaragaro
Estudiantine bikorwa,
ubutabera butubahiriza uburenganzira bwa muntu”22. Komisiyo
Rwandaise
y’ubutabera yatanze igitekerezo cyo kuvugura imikorere
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
y’ubutabera bw’igihugu.
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR Kutumvikana
7.1.6. : Association des Moniteurs
mu buyobozi bwa poritikidu Rwanda
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT
Haruguru : Assemblée
twakomoje ku Nationale de Transition
banyaporitiki bari bahari, impaka
zatewe n’uruhare rwagizwe naNational
(Transitional FPR mu Assembly)
gushyiraho gahunda ya
poritiki
APADEC ya Guverinoma ndetse no kuyobora
: Association du Parti Démocrate igihugu. Kuri iyo
Chrétien
ngingo, ihuriro ry’amashyaka ndetse n’urwego rw’imikorere
APR : Armée Patriotique Rwandaise
yayo byateye kutumvikana mu bitekerezo. Twabonye nyamara
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
ko ik’ingenzi ari ko amashyaka yose yahurirazaga ku bitekerezo
bimwe kandi bakagiraRwandais n’intumbero imwe ku kerekezo k’igihugu:
kongera kubaka ubumwe des
APROCOMIN: Association Commerçants
bw’igihugu no kubaka Indigènes
igihugu
APROSOMA
kigendera ku :mategeko.
Association pour la Promotion Sociale de la
Masse
Ku
ARD birebana n’ubuyobozi
: Alliance pour lebw’igihugu,
Renforcement kutumvikana
de la mu
ishyaka rimweDémocratie
imbere cyangwa hagati y’amashyaka menshi
ARDHO
20
Idem : Association Rwandaise pour la Défense des
21
CNUR “UbutaberaDroits de bigatuma
bukora nabi l’Homme imanza zitihuta cyangwa zihora zisubikwa
nta Le Verdict,
AREDETWA : Association pour le2001,
mpamvu”, no 32, Ugushyingo p. 20.
Relèvement
22
CNHD, Rapport annuel 2000, mars 2001, p. 29.
Démocratique des Batwa
598
v
byaragaragaye. Mu gihe cya
ACRONYMS ANDmbere, guhuzagurika ntibyari
ABBREVIATIONS
kubura: bashyiraga mu buyobozi bw’igihugu abantu batigeze
___________________________________
EDNRUDQDEDULPXPLULPRDNHQVKLEDWDULEDÀWL\HXEXVKRER]L
cyangwa
A.A. ubunararibonye bukenewe, bakoreraga mu buryo
: Archives Africaines
bugoye cyangwa se bikaba gutangirira kuri zero, uburyo buke,
A.G. : Assemblée Générale
cyangwa aho byasabaga kongera gutangira cyangwa guhimba.
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC w’Intebe
Minisitiri : Association des
yari yatanze Bahutumikuru
imirongo Evoluant pour laariko
ya poritiki,
hagombaga gukorwaSuppression des Castes
porogaramu ndangamikorere za buri kiciro
ACR
zihariye kandi: zifatika.
Association
Kuri des
ibyoCultivateurs
bihe by’akaga,du Rwanda
aho umutekano
wahoraga
ADP uhungabanywa n’abajenosideri
: Alliance Démocratique batemberaga mu
des Peuples
mudendezo
ADR mu
: Alliance pour la Démocratie et la z’impunzi,
gihugu cyangwa bavaga mu nkambi
hiyongeragaho Réconciliation
imikorere Nationale
mpuzamahanga yarwanyaga
“ubutegetsi bwa nyamuke”. Kuri ibyo hagataho igikorwa cyo
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
guharabika no guhunga byaterwaga inkunga n’abafatanyije
ndetse n’ibyitsoAlliance
AFDL : des Forces
by’ubutegetsi Démocratiques
bwatsinzwe kugira ngo pour la
haboneke
Libération
abarwanya ubutegetsi du Congo-Zaïre
bwavugwaga ko buzahirima mu gihe gito.
AGOA
Ibyo : African Growth
byose ntibyatumaga and Opportunity
haba uburyo bwo gukora Actmu mutuzo.
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Nk’uko
AIMO bigaragara muriIndigènes
: Affaires raporo nyinshi zayo za mbere ya 1998,
et Main-d’oeuvre
ubuyobozi
AJER bukuru bwa FPR
: Association de labwarinengaga bikomeye: intege
Jeunesse Estudiantine
nke no gucikwa by’ubuyobozi, kutagira icyo bitaho, kutagira
Rwandaise
ikibahangayikisha, ubujura, ruswa, ivangura, urugomo
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
LPLNRUHUH PLEL \·DPDNRPLVL\R XEXNDQJXUDPEDJD EXGDÀWH
AM/APn’ibindi.
ingufu, : Arrêté ministériel/1998,
Muri Gashyantare Arrêtéhamaze
présidentiel
kuba isuzuma
AMRmarangamutima
nta : Association des Moniteurs
ry’uruhare rwa FPR kuva du yakwinjira
Rwanda muri
AMUR
Guverinoma :kandi
Association des Musulmans
hashyizweho indi komiteau Rwanda
nyobozi, habaye
ANT
gutangira : Assemblée
bundi Nationale de
bushya hakurikijwe Transition
imirongo ibiri ikurikira:
kugira FPR moteri ya Guverinoma
(Transitional kugira
National ngo habeho mu gihugu
Assembly)
amahinduka
APADEC mashya ndetse no kugeza
: Association du Parti Démocrate ku Banyarwanda
Chrétienbose
ibitekerezo bya FPR.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Guhera kuri iyo tariki, ni bwo FPR yagize uruhare rufatika mu
Rwandaisndangamikorere za buri kiciro. Hagati
gushyiraho porogaramu
APROCOMIN:
aho, FPR yagizeAssociation des mu
ibibazo imbere Commerçants Indigènes
ishyaka n’abayihagarariye
APROSOMA
bakuru muri: Association
Guverinomapour la Promotion
ndetse Sociale
n’abayobozi de la ba
bakuru
gisivire n’abagisirikare
Masse bahunze. Bamwe mu basirikare bakuru
bashinjwaga
ARD kujya mu Bugande
: Alliance gusangayo ingabo
pour le Renforcement de laz’umwami,
zakekwagaho guhuza
Démocratieabarwanya Leta barimo abitandukanya
na FPR, abahoze ari ingabo z’u Rwanda ndetse n’Interahamwe
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
hamwe n’abandi binjizwagamo. Biro poritiki yashinjaga
Droits de l’Homme
abaminisitiri kudashyigikira ibitekerezo bya FPR mu birebana
no gushyiraho ba perefe ndetse naleba
AREDETWA : Association pour Relèvement
burugumesitiri.
Démocratique des Batwa
599
v
Muri ibyo bibazo by’imbere AND
ACRONYMS muri ABBREVIATIONS
FPR hiyongeraho icya Pasteur
Bizimungu kikemuye yeguye. Perezida Bizimungu yavugaga
___________________________________
ko mu rwego rwo kugenzura ibikorwa bya Guverinoma, inteko
ishinga
A.A. amategeko y’inzibacyuho
: Archives Africaines yagenzuye kandi ikuraho
ikizere abaminisitiri ba MDR (Anastase Gasana na Ngirabanzi)
A.G. : Assemblée Générale
ntiyagenzura ab’andi mashyaya nka FPR, Donald Kaberuka
ABAKI
(ubukungu : Alliancenades
n’Imari) Bakiga
Jean de Dieu Mucyo (Ubutabera)
ABESC : Association des Bahutu
na bo barebwaga n’icyo gikorwa. Perezida Evoluant pour la
yemezaga kandi
ko atagishijweSuppression
inama mberedes yoCastes
gufata ibyemezo. Habayeho
ACR
guterana : Association
amagambo bikomeyedeshagati
Cultivateurs du Rwanda
ya FPR n’andi mashyaka
ariko
ADP baza kumvikana. Ibyo batumvikanagaho
: Alliance Démocratique byarebanaga
des Peuples
n’uruhare
ADR rwa FPR ishyaka ryiganje, Ihuriro
: Alliance pour la Démocratie et la ry’amashyaka
n’imikorere y’amashyaka (BiroNationale
Réconciliation poritiki) atarageraga hasi, mu
gihe FPR yari ikomeje kwinjiza abanyamuryango inagaragara
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
hasi mu matsinda yihariye.
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Libération1994,
Mu kwezi k’Ugushyingo du Congo-Zaïre
MDR yakoze inyandiko inenga.
AGOA
Ibyo : African
yanengaga umuntu Growth and ku
yabihina Opportunity Act
buryo bukurikira: FPR
$,'6
yikubiye $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ubutegetsi n’imitungo y’abantu. Inshuro nyinshi
abayoboke
AIMO ba MDR bakomeje
: Affaires Indigèneskwerekana ibyo batemeranywaho
et Main-d’oeuvre
na
AJER FPR. Mu : mpera z’umwaka
Association wa 1994,Estudiantine
de la Jeunesse Minisitiri w’Intebe
Faustin Twagiramungu yavuze ibintu byababaje abantu:
Rwandaise
yabonaga ko icyunamo cya jenoside cyamaze igihe. Iperereza
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
ryakozwe n’Inteko ishinga amategeko y’inzibacyuho guhera
AM/AP
tariki : Arrêté2003
ya 24 Ukuboza ministériel/ Arrêté
ryagaragaje présidentiel
ko hari inzego zihishe za
AMR zubakiye: Association
MDR des Moniteurs
ku ngengabitekerezo du Rwanda
ya Parmehutu.
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT ishinga
Inteko : Assemblée
amategeko Nationale de Transition
y’inzibacyuho yasabye Guverinoma
gukemura ikibazo cya MDR. Iryo
(Transitional shyaka
National ntirikiri mu mashyaka
Assembly)
ya poritiki
APADEC afatanya mu buyobozi bw’igihugu.
: Association du Parti Démocrate Andi mashyaka
Chrétien
ntiyanenze byihariye FPR cyangwa ubuyobozi bw’igihugu.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Kunenga bikomeye byakozwe n’amashyirahamwe ya poritiki yo
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
hanze y’igihugu cyanecyane ihuriro rya demokarasi mu Rwanda
(Rassemblement Rwandais
pour la Démocratie au Rwanda - RDP) n’abantu
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
F\DQJZDLPLU\DQJRLÀWHDKRLKXUL\HQ·XEXWHJHWVLEZDKR]HKR
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
7.1.7. GushyirahoMassedemokarasi n’imiyoborere myiza
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
U Rwanda rukiva mu mahano yo mu wa 1994, ntibyari kuba
Démocratie
gushyira mu gaciro, gusaba Guverinoma y’inzibacyuho
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
demokarasi nyayo. Nyamara buhorobuhoro amahame y’ibanze
Droits de
n’inzego byashyizweho l’Homme
nyuma y’ikiciro cy’ubutabazi bw’ibanze.
AREDETWA : Association pour
Byasabaga ko amagambo nka demokarasi, le Relèvement nyamwinshi, na
Démocratique des Batwa
600
v
nyamuke bisubizwa
ACRONYMS ibisobanuro byayo bikwiye. Abashinze
AND ABBREVIATIONS
n’abarwanashyaka ba Parimehutu ndetse n’abo bafatanije bo
___________________________________
hanze bitiranya demokarasi no kwikiza Abatutsi hakoreshejwe
urugomo
A.A. rwo :ku rwego rwa
Archives poritiki ndetse no kujya ku butegetsi
Africaines
kwa rubanda nyamwinshi cyangwa se Abahutu mu magambo
A.G. : Assemblée Générale
atari ay’ibanga.
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC
Ni byo koko, mu : Association des Bahutu
bihugu bigendera Evoluant pour
kuri demokarasi, la
ubutegetsi
butangwa na Suppression
nyamwinshi binyuzedes Castes
mu matora ya buri gihe.
ACRariko nyamwinshi
Aha : Association des Cultivateurs
na nyamuke bigaragarira du Rwanda
mu kwitabira
porogaramu
ADP poritiki runaka;
: Alliance uko kwitabira
Démocratique desbigakorwa
Peuples n’umuntu
ku
ADR giti ke. Ibi : Alliance pour la Démocratie et la bireberwa ku
bikuraho rero nyamwinshi-nyamuke
ko umuntu yavutse. Muri iyi myumvire
Réconciliation Nationale ya demokarasi (itari yo)
ya Parmehutu-MRND, amatora yakabaye amabarura y’amoko
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
kandi ibizavamo bikaba bizwi mbere.
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Mbere yo gushyira Libération du Congo-Zaïre
Abanyarwanda mu nzira ya demokarasi,
AGOA
Guverinoma :y’inzibacyuho
African Growth and Opportunity
yagombaga Act
kubanza gukosora iyo
$,'6
myumvire ya$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
demokarasi ya mbere igice kinini cy’abaturage
cyari
AIMO cyaramize bunguri.
: Affaires Guverinoma
Indigènes y’inzibacyuho yaba
et Main-d’oeuvre
yarageze
AJER kuri: iyo ntego? Amatora
Association ya Perezida
de la Jeunesse yo mu wa 2003
Estudiantine
atwemerera gusubiza yego. Ni intambwe ya mbere, nyamara
Rwandaise
itatuma umuntu aririmba insinzi.
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP ari ukurwanya
Nubwo : Arrêté ministériel/
demokarasi, Arrêté présidentiel
iyo myumvire ya mbere
AMR
ya demokarasi : Association
yarenze cyane desimbibi
Moniteurs du Rwanda
z’ u Rwanda na Afurika
AMUR abayoboke
ibona : Association
bayemerades Musulmans
kandi bayiharaniraau Rwanda
mu bihugu
ANT
nyamara bari: Assemblée Nationale
bamaze ibinyejana de Transition
bakorera muri demokarasi.
Hagaragaramo (Transitional
urutonde rurerure rw’abanyamakuru,
National Assembly) abarimu
muri
APADEC za Kaminuza, abanditsi n’abanyaporitiki.
: Association du Parti Démocrate Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Ibiganiro byabereye muri Village urugwiro biyobowe n’umukuru
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
w’igihugu byabigizemo uruhare runini. Ibyo biganiro byahuje
abantu bagize Rwandais
uruhare rukomeye mu gihe cyo kwipakurura
APROCOMIN: Association
ubukoroni (harimo abahagarariye des Commerçants Indigènesabari
Unar na Parmehutu),
APROSOMA
bakomeye : Association
muri Repubulika pour
ya la Promotion
mbere Socialeabayobozi
n’iya kabiri, de la
ba gisivire naMasse gisirikare bari mu buyobozi bw’inzibacyuho
ndetse
ARD n’abarimu muri za
: Alliance pourKaminuza b’inzobere de
le Renforcement mulamateka y’u
Rwanda. Insanganyamatsiko
Démocratie baganiragaho, babwizanya ukuri
ni izi zikurikira: Amateka y’ u Rwanda rwo hambere, guharanira
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
ubwigenge, imibanire hagati y’Abanyarwanda, intambara hagati
y’abenegihugu Droitsyo mu de l’Homme n’ingaruka zayo, kugarura
ya 1990-1994
AREDETWA
ubumwe : Association
n’ubwiyunge. pour le Relèvement
Ibi biganiro byo muri Village urugwiro
Démocratique des Batwa
601
v
byabaga mu rwego rw’ibikorwa
ACRONYMS ANDbisanzwe byo kungurana inama
ABBREVIATIONS
ndetse n’ibiganiro FPR yagiranaga n’abo bafatanyije, kimwe no
___________________________________
mu ihuriro ry’amashyaka, urebye byabaye intambwe ya mbere.
A.A. : Archives Africaines
Intambwe ya kabiri yabaye gutegura amatora anyuranye. Nyuma
A.G. : Assemblée Générale
y’ibikorwa byinshi byo gukangurira abantu, ku nzego zose,
ABAKI
ibitekerezo : Alliance
bishya des Bakigaukwitabira kw’abanyagihugu
bya demokarasi,
ABESC
n’imyumvire :mishya
Association des Bahutu
ku micungire Evoluant pour
y’ubuyobozi la
na poritiki
hatayeho amatora:Suppression des Castes
1999, amatora ya komite z’ubuyozi bw’ibanze
ACR na segiteri);
(serire : Association des Cultivateurs
2001, amatora du Rwanda
ya komite nyobozi na njyanama
by’uturere
ADP n’imigi.
: Alliance Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Mu gutangiza iyo nzira ya demokarasi,
Réconciliation NationaleGuveronoma y’ubumwe
bw’igihugu yazanye udushya twinshi; utwibanze ni utu:
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL
x Abatora Alliance
: bakora des Forces Démocratiques
umurongo pour la
inyuma y’umukandida
Libération
bihitiyemo, du Congo-Zaïre
ibi birumvikana ko bitashimishije abakunda
AGOAgutora mu : African
ibanga;Growth and Opportunity Act
$,'6
x Abayobozi$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ba za serire na segiteri ntibongeye kuyobora
AIMO bonyine : Affairestwabo
uduce Indigènesahubwo bayoborana na komite
et Main-d’oeuvre
AJERnyobozi: (igizwe n’abantu
Association 8 batowe)Estudiantine
de la Jeunesse n’inama njyanama
(igizwe n’abaturage bose b’ako gace bujuje imyaka 18);
Rwandaise
x Inzego z’abagore n’urubyiruko zashyizweho, aho
ALIR umuhuzabikora
: Armée ahita
de Libération du Rwanda
aba umwe mu bagize komite nyobozi;
AM/AP
x Abaturage: Arrêté ministériel/
bashobora, Arrêté
igihe icyo présidentiel
ari cyo cyose, gukuraho
AMR ikizere ugize
: Association
komite uwo desariMoniteurs du Rwanda
we wese babona ko adakorera
AMURinyungu: z’abaturage.
Association des Musulmans au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
Ibyo bihe byaranzwe by’umwihariko
(Transitional Nationalno gushyira mu bikorwa
Assembly)
umuco
APADEC wo kungurana
: Association du Parti Démocratehagati
inama ndetse n’ibiganiro y’inzego
Chrétien
zose z’igihugu kugira ngo habeho kujya inama no gutanga
APR : Armée Patriotique Rwandaise
ikerekezo ku bintu binyuranye birebana n’ubuzima bwa poritiki,
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
ubukungu n’imibereho by’igihugu. Ni muri urwo rwego havutse
Rwandais
poritiki y’imiturire yo mu midugudu, itegeko kuri gacaca na
APROCOMIN: Association
gahunda y’ubwiyunge mu gihugu, des Commerçants
n’ibindi. Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Itangazamakuru ryo mu gihugu cyanecyane radiyo, ryabigizemo
Masse
uruhare
ARD runini rifashapour
: Alliance abaturage gutanga ibitekerezo
le Renforcement de la kuri
gahunda za Guverinoma,
Démocratie rinatanga ibitekerezo uko zashyirwa
mu bikorwa. Itangazamakuru ryigenga, iryandika na radiyo,
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
inyinshi zashinzwe mu gihe k’inzibacyuho ryagize na ryo uruhare
runini muri izoDroits
mpaka. de Amaradiyo
l’Homme y’amahanga, BBC, DW na
AREDETWA
VOA : Association
zagize uruhare pour le Relèvement
rushimishije.
Démocratique des Batwa
602
v
Umwaka wa 2003 wasoje igihe
ACRONYMS AND k’inzibacyuho, wagejeje iyo nzira
ABBREVIATIONS
ya demokarasi kuri Kamaramapaka, amatora ya Perezida wa
___________________________________
Repubulika n’abadepite.
A.A. : Archives Africaines
7.1.8 Komisiyo y’Itegeko nshinga n’andi mategeko.
A.G. : Assemblée Générale
ABAKI
Mu rwego rwo: Alliance
gutegura des Bakiga
itegeko shingiro, komisiyo y’amategeko
ABESC : Association
n’itegeko nshinga yatangije igikorwa des Bahutu Evoluant pour
cyashoboraga la
kugaragara
nkaho ari kirekire Suppression
ku bantu des batari
Castesbumvise intego yacyo
ACR
y’ibanze: : Association
“Itegeko des Cultivateurs
nshinga rigomba gutegurirwa duAbanyarwanda
Rwanda
bose,
ADP ni yo mpamvu : Alliance komisiyo nta cyo idakora
Démocratique ngo ibinjize muri
des Peuples
iki
ADR gikorwa. Muri
: Alliance pour la Démocratie et la gukoresha
iyo ntumbero, komisiyo yahisemo
uburyo bw’ubufatanye busesuye,
Réconciliation bugaragara kuri buri ntera
Nationale
y’ibyo izakora”23.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL
Nyuma yo gutora : Alliance des Forces
abayigize 12 tariki Démocratiques
ya 10 Nyakanga pour2000,
la
komisiyo yatangiye Libération du Congo-Zaïre
ibikorwa byayo muri Mutarama 2001.
AGOA
Yateguriye : African Growth
amahugurwa and
abayigize, Opportunity Act ku rwego
abafatanyabikorwa
$,'6
rwa Minisiteri$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
no ku rwego rw’igihugu. Kungurana ibitekerezo ku
rwego
AIMO rw’igihugu ndetseIndigènes
: Affaires n’urwego et mpuzamahanga
Main-d’oeuvre byayifashije
kwimenyereza
AJER intego z’ibyo
: Association de laigamije
Jeunesse kugeraho,
Estudiantinegushyiraho
ingamba, gukora inyandiko zikenewe.
Rwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Intambwe ya kabiri yabaye iyo kujya gusobanurira abaturage
AM/AP zose : icyo
b’ingeri Arrêté ministériel/
komisiyo Arrêté
ari cyo, présidentiel
gukusanya ibitekerezo
AMR abaturage
b’ibyo : Association des Moniteurs
bashaka gushyira mu itegeko du Rwanda
nshinga ryabo,
AMUR
kwandika : Association
umushinga des Musulmans
wa mbere au Rwanda
ihereye ku bitekerezo byavuye
ANTbaturage :no
mu Assemblée Nationaleuwo
kwereka abaturge de mushinga.
Transition Byatangaje
abantu babonaga abagize Komisiyo
(Transitional Nationalbakorana
Assembly)n’abagororwa muri
iki gikorwa.
APADEC Aka na ko ni agashya.
: Association du Parti DémocrateMu rwego rwo gutunganya
Chrétien
umushinga, komisiyo yari yiteguye kwakira ibitekerezo
APR : Armée Patriotique Rwandaise
binyuze mu butumwa busanzwe, kuri terefoni (guhamagara ari
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
ubuntu), mu butumwa bwo kuri interineti, ndetse no gusura
ibiro byayo. Yakoze Rwandaisingendo mu bihugu binyuranye kugira ngo
yigire ku mategeko nshingades
APROCOMIN: Association Commerçants
y’ibyo bihugu. Komisiyo Indigènesyakoze
APROSOMA
inyandiko yise: Association pour la Promotion
“Ikegeranyo k’ibitekerezo Socialeku
by’abaturage deitegeko
la
nshinga rishya”. Masse Iyo mbanzirizamushinga y’itegeko nshinga
yunguranyweho
ARD : Alliance pourn’abantu
ibitekerezo 700 noneho
le Renforcement de laikegeranyo
gisubiwemo gishyikirizwa
Démocratie Guverinoma n’inteko inshinga
amategeko kugira ngo izo nzego zigire icyo zikivugaho mbere yo
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
gukora umushinga ugomba gushyikirizwa ku mugaragaro izo
nzego. Droits de l’Homme
AREDETWA : Association pour le Relèvement
23
Commission juridique et constitutionnelle, Rapport, février 2003.
Démocratique des Batwa
603
v
Binyuze muriACRONYMS
uko guhuraANDn’abaturage n’abakuriye serivisi
ABBREVIATIONS
zinyuranye z’ubuyobozi, komisiyo yabonye ko abantu bake
___________________________________
ari bo babasha kumva akamaro k’itegeko nshinga mu buzima
bw’igihugu,
A.A. ku buryo abayobozi
: Archives bashobora kurihindura uko
Africaines
bishakiye. Bityo, ibyo biganiro n’ako kazi ko kwigisha byafashije
A.G. : Assemblée Générale
kumenyekanisha akamaro k’itegeko nshinga ndetse no kuganira
ABAKI
ku : Alliance
birigize akantu des Bakiga
ku kandi.
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Uko kungurana Suppression
ibitekerezo, desbyatumye
Castes haganirwa ingingo
ACR
zikurikira: : Association
Ikibazo des Cultivateurs
cy’amashyaka, ibyo Abanyarwandadu Rwanda bibukira
ku
ADPishyaka :rimwe Alliance rukumbi n’amashyaka
Démocratique menshi, ihuriro
des Peuples
ry’amashyaka
ADR : Alliance pour la Démocratie etrukwiye,
ryafatwaga na bamwe nk’urwego la abandi
barifata nk’uburyo bwo kuniga
Réconciliation andi mashyaka bwatekerejwe
Nationale
Q·LVK\DNDULÀWHLQJXIXF\DQJZDXEXU\REZRJXNXUDKRDEDWDYXJD
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
rumwe na Leta bitavuzwe ku mugaragaro. Twibutse ko nta
AFDL : Alliance des
n’umwe mu bahagarariye Forces Démocratiques
amashyaka yari afatanije na pour
FPRlamu
Libérationwabajijwe
buyobozi bw’inzibacyuho du Congo-Zaïre
ngo abyemere mu ruhame.
AGOA yakwemeza
Umuntu : African koGrowth and Opportunity
bose cyangwa bamwe muriAct bo babikoze
$,'6 mu zindi
banyuze $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
nzira? 24
F. Reyntjens (Transitional
amaze gusoma National Assembly)
no kujora ingingo nyinshi
APADEC : Association du Parti Démocrate
z’umushinga w’itegeko nshinga, ahereye ku bintu Chrétien
byinshi
APR
bidahwitse : Armée
ndetse Patriotique
n’ibyuho Rwandaise
bya tekiniki, yibajije “niba u Rwanda
rugira
APROBAMIabanyamategeko
: Association bazobereye
des Partis mu buhanga bwo gukora
Monarchistes
amategeko nshinga”;
Rwandaisakomeza agira ati: “Nubwo rigaragara neza
urebeye inyuma, iri si itegeko nshinga. Urebeye mu nyandiko
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
wumva ko abaryanditse bagendeye ku bikorwa inzibacyuho
APROSOMA
irimo. : Association
Mu yandi magambo,pour la Promotion
iri tegeko Sociale degukora
nshinga rishobora la
DUXNR LELJDQ]DMasse
ELÀWH XEX\RER]L ELJXP\H NXED LELEXÀWH X\X
ARD (…) si: Alliance
munsi inshuro ya pour le Renforcement
mbere u Rwanda rwemeza de la itegeko
nshinga ribereye kandi
Démocratie ryadozwe hakurikijwe ibipimo byatanzwe
n’abari
ARDHO ku butegetsi” 26
.
: Association Rwandaise pour la Défense des
25 Droits
International Crisis Group, de
“Finl’Homme
de transition au Rwanda: une libération politique
nécessaire”, Nairobi/Bruxelles,
AREDETWA : Association pour le 13 Novembre 2002, p.9.
Relèvement
26
Reyntjens P., Analyse de l’avant–projet de constitution de la République rwandaise,
Démocratique des Batwa
605
v
Concertation ACRONYMS
Permanante AND de ABBREVIATIONS
l’Opposition Démocratique
Rwandaise (CPODR) ihuza amashyirahamwe menshi ya poritiki
___________________________________
anenga ubutegetsi bwa Kigali, yateye utwatsi imitegurire
n’imigendekere
A.A. y’itegeko nshinga
: Archives ndetse n’amatora “byatangijwe,
Africaines
ntawe
A.G. bubajije, n’ubutegetsi bwa
: Assemblée Générale Kigali binyuze mu buriganya
Q·LP\XPYLUH \·DPDUDQJDPXWLPD « ELGDÀWH DKR ELKXUL\H
ABAKI : Alliance des Bakiga
n’ukuri kw’ibikorwa”27.
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
7.1.9. Kwegereza abaturage ubuyobozi
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
ADP
Umuminisitiri: Alliance
umwe wa Démocratique
Guverinoma des Peuplesbw’igihugu
y’ubumwe
ADR
avuga ku mikorere : Alliance pour la Démocratie
y’ubuyobozi basanze mu et la yagize ati:
gihugu
“Twahasanze ubuyozi Réconciliation
bwa MRND Nationale
(…) intege nke z’ubwo buyobozi
AEC
zari ko bwari: ubw’igitugu
Agglomeration (...). Extra-Coutumières
Igisubizo cyabaye kugumishaho
by’agateganyo: Alliance
AFDL izo nzego des ariko
Forceszikavugururwa
Démocratiquesvuba. pour laUyu
munsi, byarakozwe. LibérationGuha du ijambo abaturage no gushishikariza
Congo-Zaïre
abayobozi
AGOA kwegera
: African Growth andniOpportunity
abaturage; uwo wo mwiharikoAct wa FPR” 28.
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Icyari kigamijwe muri poritiki yo kwegereza abaturage ubuyobozi,
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
agashya nyamukuru, kwari ugutuma abaturage bagira uruhare
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
rufatika mu mpaka ku bintu bibareba no guhatira abatowe
Rwandaise amakuru asobanura izo mpaka no
n’abaturage kubagezaho
ALIR
kubafasha gufata : Armée de Libération
ibyemezo bazi mpamvu. du Rwanda
Kwegereza abaturage
AM/AP : Arrêté ministériel/
ibikorwa bijyana no kubegereza imari, ibikoresho Arrêté présidentiel n’abakozi.
AMR : Association
Kwegereza ubutegetsi des Moniteurs
abaturage ntibibafasha du Rwanda
gusa kwitorera
AMUR
abayobozi, ahubwo : Association des Musulmans
binabafasha kubagenzura,au Rwandabyaba na
ngombwa kubahana
ANT : Assemblée babakuraho.
Nationale de Transition
(Transitional National Assembly)
Ni poritiki
APADEC nshya, y’urugendo
: Association du Parti rwoDémocrate
gukuraho Chrétien
ibintu byari
bimenyerewe : mu
APR Armée buyobozi
Patriotique butegereye
Rwandaiseabaturage, buzwiho
gutanga amabwiriza binyuranye no muri serivisi zegerejwe
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
abaturage no mu baturage ubwabo bamenyereye guhabwa
Rwandais
amabwiriza. Nyamara, kuba bamwe mu bayobozi bo hasi
APROCOMIN:
bakagombye kuba Association
inkingi zodes Commerçants
kwegereza ubutegetsi Indigènes
abaturage,
APROSOMA : Association
batabona imishahara bishoborapourkuba la Promotion Socialey’igikorwa
inzitizi ikomeye de la
ntagereranywaMasse cyo kwegereza ubuyobozi abaturage.
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Démocratie
Anvers, le 11 février 2003, pp. 8-9.
ARDHO
27
: Association
Sebasoni S., “La Rwandaise
contestation du régime rwandais pour
dans la la Défense
diaspora”, murides
Grand
Lacs hebdo, Février 2003.
28 Droits
Muligande C., “ Les propos de l’Homme
de l’ancien secrétaire général du FPR et ancien Ministre
AREDETWA
des : Association
Affaires Étrangères pourRégionale”,
et de la Coopération le Relèvement
in Grand Lacs Hebdo, février
2003, p. 11.
Démocratique des Batwa
606
v
Hagendewe ku mikorere yari
ACRONYMS AND imaze kumenyerwa, poritiki yo
ABBREVIATIONS
kwegereza ubutegetsi abaturage yemejwe nyuma yo kungurana
___________________________________
ibitekerezo no kuganira n’abaturage. Mu mwaka wa 2002,
Minisiteri
A.A. y’Ubutegetsi
: Archives bw’Igihugu,
Africaines yashinzwe mu wa 1999,
yashyize
A.G. ahagaragara inyandiko
: Assemblée Générale yitwa “poritiki y’igihugu yo
kwegereza ubuyobozi abaturage” yakurikiwe, mu wa 2002,
ABAKI : Alliance des Bakiga
na “poritiki y’iterambere rusange” umuntu yahina ibitekerezo
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
by’ibanze bikubiye muri iyo poritiki ndangamikorere ku buryo
bukurikira:
Suppression des Castes
ACRx Gufasha : Association des Cultivateurs
abaturage kugira uruhare mudu Rwanda
gufata ibyemezo
ADP ku nzego : Alliance
zose; Démocratique des Peuples
ADRx Gufasha : Alliance
abaturage pour la Démocratie
kwihitiramo et la abayobozi
ku mudendezo
Réconciliation Nationale
bazi neza;
AECx Guha : umusingi
Agglomeration
ukomeyeExtra-Coutumières
gahunda yo gukorera mu
AFDL mucyo,: Alliance
bityo hakabaho
des Forceskurwanya imikorerepour
Démocratiques mibi lamu
gucungaLibération
iby’abaturage; guteza imbere uburinganire bwa
du Congo-Zaïre
AGOA bose imbere y’amategeko.
: African Growth and Kugira ngo iyo poritiki
Opportunity Act ikorwe
$,'6 neza, Guverinoma yashyizeho inzego eshatu: ubuyobozi
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
bukuru, ubuhagarariye ubuyobozi bukuru bw’igihugu
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
(intara), n’ubuyobozi bwegereye abaturage (uturere
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
n’imigi), ndetse bongera kugena ibice by’ubuyobozi
hagendeweRwandaise
ku mibereho yabyo;
ALIR : Armée deminisiteri
x Guhamagarira Libérationkwikuraho
du Rwandabuhorobuhoro
AM/APzimwe: Arrêté ministériel/
mu shingano Arrêté présidentiel
zigahabwa inzego zihagarariye
AMR ubuyobozi : Association
bukuru des Moniteurs du
n’izegerejwe Rwanda ndetse
abaturage
AMUR bikajyana : Association des Musulmans
no koherezayo au Rwanda
abakozi, uburyo bw’ibikoresho
ANT n’umutungo nk’ibyiciro
: Assemblée bimwedena
Nationale bimwe by’amahoro
Transition
n’imisoro. Haracyari National
(Transitional kare gupima icyo byahinduye
Assembly)
APADEC ndetse : Association du Parti Démocrate zaratewe
n’inyungu n’inzitizi zishobora kuba Chrétienn’ iyi
APR poritiki. Umuntu
: Armée yavuga gusa
Patriotique bimwe mu bintu bitangiye
Rwandaise
kugaragara.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Rwandais
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Masse
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Démocratie
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Droits de l’Homme
AREDETWA : Association pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
607
v
ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
Ikarita ya 13 ___________________________________
: Uturere tw’imiyoborere y’u Rwanda (2001)
AGOAx Kwigarurira
: African Growth andku
Kivu ikomekwa Rwanda byahagurukije
Opportunity Act
$,'6 bamwe $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP muri
mu bahezanguni banga urunuka Abatutsi
Kongo no mu isi. Inyandiko itari yo, yiswe “Amaserano ya
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
Remera”, yarahimbwe mu rwego rwo gushimangira icyo
AJER gitekerezo: Association
bagaragaza deko la ari
Jeunesse Estudiantine
cyo kiguzi cyumvikanyweho
Rwandaise
hagati y’inyeshyamba zo muri Kongo za AFDL
ALIR n’Abanyarwanda
: Armée demu Libération
rwego rwo du Rwanda
kubafasha kurwanya
AM/AP Mobutu. : Arrêté ministériel/
Icyo gitekerezo kijyaArrêté présidentiel
gusa n’ihange ryamamaye
AMR ry’ubwami bw’abami Hima-Tutsi ryazanywe
: Association des Moniteurs du Rwanda n’abo bantu35 ;
AMURx Kuvoma umutungo w’amabuye
: Association des Musulmans y’agaciro ya Kongo ni
au Rwanda
ANT kimwe mu bisobanuro bitangwa kuba
: Assemblée Nationale de Transition k’u Rwanda muri
Kongo. Komisiyo yo kugenzura ubusahuzi bw’umutungo
(Transitional National Assembly)
bukorwa n’ingabo zariyo yashyizweyo na ONU. Bigaragara
APADEC : Association
ko u Bufaransa bwari dububyihishe
Parti Démocrate
inyuma,Chrétien
iyi komisiyo
APR yashyize : Armée Patriotique Rwandaise
ahagaragara raporo ya mbere itarumvikanyweho
APROBAMI
kubera: koAssociation des Partis
“itakoranywe ubuhanga”Monarchistes
kandi “ibogamye”.
Raporo ya Rwandais
kabiri na yo yasabwe n’umuyamabanga mukuru
wa ONU, Association
APROCOMIN: wanagombyedes guhindura abagize iyo
Commerçants komisiyo;
Indigènes
x
APROSOMA : Association pour la Promotion Socialeyitiriwe
Gutsemba impunzi z’Abahutu ni indi ntego de la u
Rwanda, bikavugwa n’abantu bamwe na bamwe mu gihe
Masse
k’igitero cya AFDL. Nyuma y’ibyumweru bike imirwano
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
33
Braeckman C., Les nouveaux prédateurs. Politique des puissances en Afrique cen-
Démocratie
trale, Fayard, 2003
ARDHO
34
Kengo wa Dondo, : Association Rwandaise
Discours au sommet de l’OUA depour
Lomé en la1997
Défense des
35 Droits
Kamanda wa Kamanda, de l’Homme
Discours du Ministre zaïrois des Affaires étrangères au som-
met des Ministres de l’OUA
AREDETWA : Association pour à Lomé, préparatoire à celui des chefs d’États et de Gou-
le Relèvement
vernements, in International, no 301, Février 1997.
Démocratique des Batwa
616
v
itangiye, uwigeze kuba
ACRONYMS ANDMinisitiri w’ubutwererane w’u
ABBREVIATIONS
Bufaransa Bernard Debré, yageze aho atanga igitekerezo
___________________________________
cyo “kongera guca imipaka, kugira ngo iruhande
A.A. rw’igihugu cy’Abatutsi,
: Archives hashyirweho igihugu cy’Abahutu
Africaines
(un hutuland)”. “Niba imipaka itongeye gucibwa hazapfa
A.G. : Assemblée Générale
miriyoni y’Abanyarwanda” ni ko yababuriraga36.
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC
Ni uruhe ruhare : Association
rukuru udes Bahutu
Rwanda Evoluant
rwagize pour la cyo
mu gikorwa
kurwanya Mobutu? Suppression
“Si benshides Castes ko Mobutu nta ngufu
bemeraga
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
\DULDÀWHNRNRµXNRQLNR3.DJDPH\DEZL\HXPXQ\DPDNXUX
ADPWashington
wa Post muri
: Alliance Nyakangades
Démocratique 1997.
Peuples“Batekerezaga
Mobutu
ADR nk’igikoko kitashoboraga gutsindwa,
: Alliance pour la Démocratie et la n’ikigofero ke
kinini n’igikoniRéconciliation
ke kinini”. Batekerezaga
Nationaleburi gihe mu myumvire
y’“u Rwanda ruto” na “Zayire nini”. «usa, ubwo twari tumaze
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
gutangira ni ho babashije kureba ikarita no kubona ko
bishoboka”. Alliance des Forces Démocratiques pour la
AFDL :
Libération du Congo-Zaïre
AGOA
Muri : African
icyo kiganiro, Growth
ni ubwa mbereand Opportunity
umuyobozi wo mu Actrwego rwo
$,'6 yemeraga
hejuru $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ku mugaragaro uruhare rw’u Rwanda muri
iyo
AIMO ntambara, Jenerari Majoro Paul
: Affaires Indigènes Kagame yemeye “uruhare
et Main-d’oeuvre
rukomeye
AJER rw’u Rwanda mude
: Association guhirika Perezida
la Jeunesse Mobutu” atangaza
Estudiantine
ko “ari u Rwanda rwateguye, rukanayobora inyeshyamba
Rwandaise
zahiritse umusaza w’umunyagitugu”; ko ari abasirikari bakuru
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
n’ingabo z’u Rwanda bayoboye abarwanyi b’inyeshyamba; ko
AM/APz’u Rwanda
‘ingabo : Arrêté ministériel/
zagize uruhare mu Arrêté présidentiel
gufata byibura imigi ine
AMR
y’ingenzi : Association
ari yo des Moniteurs
Kinshasa, Kenge, Kisanganidu naRwanda
Lubumbashi”;
AMURko «u Rwanda
kandi : Association
rwahayedes Musulmans imyitozo
izo nyeshyamba au Rwanda n’intwaro
ANT y’urugamba
mbere : Assemblée Nationale
rwo guhirika de Transition
Marishari Mobutu mu Kwakira
1996”. (Transitional National Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
Ashyigikiwe n’ibihugu by’ibihangange by’i Burayi ahagana mu
APR : Armée Patriotique Rwandaise
myaka ya 1960, Mobutu yabashije kwigaragaza nk’urwandiko
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
rw’abaturage yabatije Abazayirwa. Nta gitangaje kuba ihirikwa
rye ryarabaye ikintu Rwandais
gihambaye mu mateka y’isi. Uruhare rw’u
Rwanda muri icyo gikorwa,des
APROCOMIN: Association Commerçants
ahubwo ntirwashimwe Indigènes
ukurikije
APROSOMA
agaciro kacyo: kubera
Association pour zumvikana:
impamvu la Promotion Sociale
kuba de la
u Bufaransa
bwarakirwanyaga, Masse ingengabitekerezo y’irondamoko yo kwanga
Abatutsi
ARD itutumba mu pour
: Alliance karerelekandi itangiye gukwira
Renforcement de la mu isi,
cyanecyane inari ge y’abaturage
Démocratie ba Kongo (Abazayirwa) bumva
ko basuzuguwe, babohorwa n’agahugu gato nk’ u Rwanda.
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Droits de l’Homme
Debré B., Le retour
AREDETWA : Association
36
du Mwami. Lapour
vraie le
histoire des génocides rwandais, Paris,
Relèvement
Ramsay, 1998, p. 107.
Démocratique des Batwa
617
v
Bamwe mu ACRONYMS
basesengura ANDbashatse koroshya urwo ruhare
ABBREVIATIONS
bavuga ko habaye “ubufatanye bwaguye
___________________________________bw’akarere’ mu
guhirika Mobutu n’ubugambanyi bw’Amerika. Ni byo koko,
“gukorera
A.A. hamwe mu karere”
: Archives byabayeho mu rwego rwo gufasha
Africaines
AFDL. Ariko byatangijwe n’u Rwanda kugira ngo bihe igikorwa
A.G. : Assemblée Générale
cyarwo ingufu za diporomasi zari zikenewe mu karere. Ni indi
ABAKI : Alliance
mpinduramatwara des Bakiga
y’imyumvire ya diporomasi ku mugabane
ABESC : Association des Bahutu
w’Afurika, aho ubwo buryo bwo gukorera Evoluant
hamwe no pour la
guterana
Suppression
inkunga ubusanzwe des Castes
byaganirwagaho gusa n’ibihugu by’i Burayi.
ACR gikorwa: Association
Ikindi cy’u Rwandades Cultivateurs
cyabaye gusubizadu Rwanda
agaciro uruhare
rw’abayobozi
ADP :b’Afurika
Alliance mu gihe cyo gufata
Démocratique des ibyemezo
Peuples by’ingenzi
ku
ADR mugabane.: Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
$EDELNXULNLUDQLUDJD KDÀ EHQVKL EDNLUDQ\H LE\LVKLPR DNR
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
gashya. Asubiramo amagambo y’abambasaderi benshi
AFDL
b’Ubumuryango : Alliance des by’u
w’Ibihugu Forces Démocratiques
Burayi i Kinshasa pour
ndetselan’i
Libération du
Luanda, umunyamakuru wa Congo-Zaïre
Nouvelle Afrique Asie yagize ati:
AGOA by’Afurika
“Ibihugu : African
byoGrowth
mu karere and Opportunity
byahisemo Actejo hazaza
kugena
$,'6 no kutongera
habyo $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
gutegereza uburenganzira bw’Abanyaburayi
kugira
AIMO ngo bigire icyo bikora.
: Affaires Ni impinduka
Indigènes mu mateka y’Afurika
et Main-d’oeuvre
ndetse
AJER n’isomo ku bahoze babakoronije.
: Association de la JeunessePoritiki yo mu karere
Estudiantine
irimo gutera intambwe yihuta”37.
Rwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Naho ubundi, u Rwanda ni nkaho ari rwo rwonyine rwikoreye
AM/AP
umutwaro : Arrêté
wose ministériel/
w’intambara. YabaArrêté présidentiel
ari kamere yo gukunda
AMR
intambara : Association
nk’uko des Moniteurs
bamwe bashatse du Rwanda Si byo
kubyumvikanisha?
AMUR
na mba. Ahubwo : Association
inyungu des Musulmans
ikomeye au Rwanda
ni umutekano warwo no
ANT
kubaho kwarwo : Assemblée
byumvikana Nationale de Transition
kandi bikomeye kuruta iby’abandi
baturanyi ba RDC. Ngicyo igisobanura
(Transitional uruhare runini rw’u
National Assembly)
Rwanda
APADEC muri : Association du Parti Démocratehari
iyo ntambara: ku buryo buziguye, uburemere
Chrétien
nyabwo bw’abandi binjiyemo maze uruhare rwabo rugakabirizwa.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Ibyo byabaye kuri Angola yagize “uruhare rukuru mu ifatwa rya
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Kenge”, ikare ya nyuma y’ingabo za Mobutu mbere yo kugera mu
mugi, yaravuzwe Rwandais
byimazeyo mu makuru menshi. Ukuri nyamara
APROCOMIN: Association
ni guto: “imfanshanyo y’Angola des Commerçants
yabaye cyaneIndigènes
iy’ibikoresho.
APROSOMA
Naho ku rugamba: Association pour laabakomoka
batwoherereje Promotion ku
Sociale de la
bajandarume
E·L .DQWD EDWDUL EDVKRER\H EDWDQDÀWH LNLQ\DEXSIXUDµ 8NR QL
Masse
ko
ARD umwe mu basirikare
: Alliance pourbakuru le ba APR yatangaje.
Renforcement de la
Démocratie
Uruhare rw’u Buganda na rwo rwarakabirijwe. Museveni yari
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
yijeje gutanga abasirikare 4.000 mbere y’intambara, imaze
Droits de l’Homme
gutangira nta musirikare w’u Buganda warwanye cyangwa ngo
AREDETWA : Association pour le Relèvement
37
Nouvelle Afrique-Asie, no 94- 95, Juillet–Août 1997.
Démocratique des Batwa
618
v
akandagire ku butaka bwaAND
ACRONYMS Zayire kugeza Kinshasa yafatwa,
ABBREVIATIONS
uretse umusirikare wakoraga ku giti ke, atari mu butumwa
___________________________________
bw’ingabo z’u Buganda (UPDF). Museveni nyamara yafashwe
igihe
A.A. kirekire :nkaho ari we
Archives wateguye, akanayobora inyeshyamba
Africaines
zarwanyaga Mobutu. Kubera guharanira inarige, yakomeje
A.G. : Assemblée Générale
kugumishaho urwo rujijo.
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESCbinjiyemo
Abandi : Association des Bahutu
bagize uruhare Evoluant pour
ruto. Abanyamerika la
bavuzwe
inshuro nyinshi Suppression
nk’abafashijedes Castes na AFDL mu gikorwa
u Rwanda
ACRkurwanya: Mobutu.
cyo Association des Cultivateurs
Uruhare du Rwandaneza.
rwabo ntirwamenyekanye
Ubuhamya
ADP buturuka
: Alliancemuri APR busa des
Démocratique n’ubuha agaciro gake
Peuples
uruhare
ADR rwabo.
: Alliance pour la Démocratie et la Zambiya ni
Eritereya, Etiyopiya, u Burundi na
abandi bavugwa cyane ko bagizemo
Réconciliation uruhare. Uburemere nyabwo
Nationale
bw’ibyo bakoze ntiburamenyekana. Ntawahakana ko kuba
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
ibihugu byo mu karere byarumvaga neza ziriya nyeshyamba
AFDL : Alliance
bitari mu byahiritse des Forces Démocratiques pour la
Mobutu.
Libération du Congo-Zaïre
AGOA¾Igikorwa: African Growthcya
cya kabiri andgisirikari
OpportunitymuriAct Kongo (2
$,'6 Kanama 1998 –Ukwakira 2002)
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
Umubano
AJER w’u Rwanda nadePerezida
: Association L.-D.Estudiantine
la Jeunesse Kabila wasimbuye
Mobutu wahise uba mubi. Kuba yarafashijwe n’u Rwanda gufata
Rwandaise
ubutegetsi, kuva mu ntangiriro byahise bimubera inzitizi nini ya
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
poritiki mu maso ya rubanda. Abatavuga rumwe n’ubutegetsi
AM/AP na: UDPS
bayobowe Arrêtéya ministériel/
Tshisekedi Arrêté
ndetseprésidentiel
n’amashyirahamwe
AMR
ategamiye : Association
kuri Leta bakomeje des Moniteurs
imvugo du Rwanda
yo kwanga Abatutsi ndetse
AMUR
banakomeza :kumva
Association
ko kuba desKabila
Musulmans
afashwaau Rwanda
n’u Rwanda ari
ANT
iturufu : Assemblée Kabila
yo kumurwanya. Nationalena wede ubwe
Transition
yifuzaga kwikiza
vuba na bwangu Abanyarwanda,
(Transitional yumvaga
National ko bamubangamiye.
Assembly)
$ULNRNXEDDWDULDÀWHDEDVLULNDUH\LJHQJDKR\DJRPE\HNZLQJLQJD
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
u Rwanda ngo rumutize James Kabarebe nk’umugaba mukuru
APR : Armée Patriotique Rwandaise
w’ingabo. Kabarebe yagumye muri RDC n’ikipe nto y’abasirikari
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
199 kugeza akuweho mu wa 1998.
Rwandais
APROCOMIN:
Abaturage ba Association des Commerçants
Kongo babifataga Indigènes
nk’agasuzuguro kubona
APROSOMA : Association
umunyamahanga aba umugabapourmukuru
la Promotion Sociale
w’ingabo de laIcyo
z’igihugu.
gikorwa cyabyukije
Masse inzika z’abibukaga Barthélemy Bisengimana
Rwema
ARD wayoboye imyaka
: Alliance pour n’imyaka ibiro bya Mobutu.
le Renforcement de la Bakoze
ibishoboka byose ngo
Démocratiebikize Umututsi wari umuyobozi w’ibiro
bya Perezida, kandi guhera ubwo batangiye guhiga abantu
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
EDÀWH XEZHQHJLKXJX EXNHPDQJZD XPXKLJR ZDUL ZLEDVL\H
by’umwiharikoDroits
Abatutsi.deNone
l’Homme
dore Kabila ushyizwe ku butegetsi
AREDETWA : Association pour
n’ingabo z’Abatutsi, ahaye ubuyobozi le Relèvement
bukuru bw’ingabo
Démocratique des Batwa
619
v
Umututsi. Bamwe bibazaga niba
ACRONYMS ANDu ABBREVIATIONS
Rwanda rutaribeshye rwemera
uwo mwanya ___________________________________
w’umugaba mukuru w’ingabo za Kongo.
U Rwanda rwahise
A.A. rubona
: Archives vuba ko rwangwaga nyuma yuko
Africaines
Kabila afata ubutegetsi, n’ikemezo cyo gucyura ingabo zarwo muri
A.G. : Assemblée Générale
Kongo cyahise gifatwa, nyamara rwitondera kumenyesha ibindi
ABAKI bari bafatanyije
bihugu : Alliance mu
des karere
Bakigakugira ngo bisimbure ingabo
ABESC
z’u : Association
Rwanda byohereza des Bahutu
amakipe Evoluant
ya tekiniki. pour
Tanzaniya la
yihutiye
kohereza abigishaSuppression
b’ingabo, des Castes
ariko bigaragaje mu gikorwa cyo
ACR
gushishikariza : Association
Abanyekongodes Cultivateurs
kwanga du Rwanda
Abatutsi n’Abanyarwanda.
Batozaga
ADP abahoze ari abasirikari
: Alliance Démocratiqueb’u Rwanda n’Interahamwe
des Peuples
mu
ADR nkambi za Kitona ku buryo buzwi, bari
: Alliance pour la Démocratie et labashinzwe gutoza
abasirikari barinda Perezida Nationale
Réconciliation Kabila. U Rwanda rwagombye
kwihanangiriza Tanzaniya na Kabila, maze rusezeranywa ko
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
icyo gikorwa kigayitse kigiye guhagarikwa.
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Abarimu ba gisirikareLibération du Congo-Zaïre
ba Tanzaniya basimbuwe inshuro ebyiri,
AGOAigikorwa: cyo
ariko African
kwangaGrowth andn’u
Abatutsi Opportunity Act
Rwanda nticyahagarara
$,'6 abayobozi
nubwo $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ba Tanzaniya bakomeje kuvuga ko ari abere
banarahira
AIMO ko: Affairesbatanga
batigeze Indigènes ayo etmabwiriza.
Main-d’oeuvre Nyuma, komisiyo
y’iperereza
AJER ihuriweho
: Association n’u Rwanda na Tanzaniya
de la Jeunesse yagaragaje ko
Estudiantine
igikorwa cyo kwibasira u Rwanda n’Abatutsi cyakozwe n’abarimu
Rwandaise
ba gisirikare b’Abanyatanzaniya cyateguwe kandi kikayoborwa
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
na Kabila ubwe. Bimurenze, asaba imbabazi Abanyarwanda,
AM/AP
ariko : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
bya nyirarureshwa.
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR
Biragaragara :koAssociation
Kabila yahisemo des Musulmans
kwitandukanya aubidasubirwaho
Rwanda
ANT
n’Abanyarwanda. : Assemblée YongeraNationale de Transition
gutunganya buhorobuhoro
imitegekere y’igisirikare,
(Transitional aha National
imyanya ikomeyeAssembly) n’iy’umutekano
ibyegera
APADEC bye. Gusuzugurana no kwangana
: Association du Parti Démocrate Chrétien bigenda bihabwa
intebe hagati ye n’Abanyarwanda. Bamwe mu bantu bashaka
APR : Armée Patriotique Rwandaise
gusebya u Rwanda bavuga ko hari igihe abasirikare bakuru b’u
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Rwanda bari i Kinshasa bashatse kumuhirika no kumusimbuza,
ariko bahura Rwandaisn’ikibazo gikomeye cyo kubona umusimbura.
APROCOMIN:
Ngo byarabagoye Association des Commerçants
mu bushakashatsi bwinshi bakoze, Indigèneskubona
APROSOMA : Association
Umunyekongo pour la Promotion
ushobora kumusimbura. HagatiSociale
aho,deKabila
la
na we yahoraga Masse yiteguye, ndetse n’amayeri ye yo kwikiza
Abanyarwanda
ARD yarushagaho
: Alliance pour le kujya imbere. Yabashije
Renforcement de la guhura
no gukangura abahoze ari
Démocratie 38 abasirikare b’u Rwanda, ahita abaha
ahantu ho gukorera imyitozo .
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Droits de l’Homme
AREDETWA : Association pour le Relèvement
38
Rutazibwa P., Les crises des Grands Lacs et la question tutsi, Edition du CRID, 199.
Démocratique des Batwa
620
v
Kabila ashobora kuba yaribwiraga
ACRONYMS ko ashyigikiye imitwe irwanya
AND ABBREVIATIONS
u Rwanda kandi ishobora kuzafata ubutegetsi i Kigali, azaba
___________________________________
akemuye ikibazo ke cyo kwikiza abo bari bafatanije bari bamaze
kuba
A.A. ikibazo kandi anabashe
: Archives gushimisha inzozi ze zitagaragaraga
Africaines
zo kuzaba umunsi umwe umuyobozi wo mu karere ukomeye
A.G. : Assemblée Générale
NDQGLXÀWHLMDPERNXNLJHURN·LJLKXJXNHNLQLQL
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC
Kwirukana : Association
James Kabarebedes muBahutu
kazi muEvoluant
mpera zapour la
Nyakanga
1998 no gutahuka Suppression des Castes
kw’abasirikare ba nyuma b’Abanyarwanda
ACR i Kigali byari
baza : Association
gihamya yo desgutandukana
Cultivateurshagatidu Rwanda
y’u Rwanda
na
ADP Kongo. Tariki ya 2 Kanama
: Alliance 1998 hateye
Démocratique desintambara
Peuples ya Kabiri
ya
ADR Kongo yatangajwe n’ubuyobozi bwa Burigade
: Alliance pour la Démocratie et la ya 408 i Goma,
maze inyeshyamba zikwira vuba
Réconciliation na bwangu mu gice gisigaye
Nationale
k’igihugu. Igitero k’indege i Kitona cyahuye n’ik’ingabo zari
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
zasigaye mu nkengero za Kinshasa. Urugamba rurihuta muri
AFDL :
Bas–Congo, Kinshasa Alliance desgufatwa,
igiye Forces Démocratiques
Angola na Zimbabwe pourbifata
la
umwanzuro woLibération du Congo-Zaïre
gutabara Kabila. Ubutegetsi bwe bwatabawe ku
AGOA wa nyuma.
munota : African Growth and Opportunity Act
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
James
AIMO Kabarebe n’abo Indigènes
: Affaires bari kumweetbagotewe muri Bas-Congo.
Main-d’oeuvre
Bahitamo
AJER gusubira inyumade
: Association mula majyaruguru y’Angola aho, mu
Jeunesse Estudiantine
gihe cy’amezi abiri bagenzuraga igice kinini kuruta u Rwanda,
Rwandaise
batunganya ikibuga mpuzamahanga bagicanira hakoreshejwe
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
moteri ari na cyo bakoresheje mu kuzana ibyo kurya n’ibikoresho
AM/AP i Kigali
biturutse : Arrêté
ndetseministériel/
no gucyura Arrêté
ingabo présidentiel
zabo zose i Kigali,
AMR
n’inkomere : Association
kugera des Moniteurs
ku musirikare wa nyuma. du Rwanda
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT
Inyeshyamba : za
Assemblée
RCD zakomejeNationale de Transition
kurwanira mu burasirazuba,
ariko bigenda (Transitional
buhoro. Mu National
gihe cyo Assembly)
gusinya amaserano y’i
Lusaka
APADEC muri Nyakanga 1999, RCD–Goma
: Association du Parti Démocrate yari yarafashe ibirenga
Chrétien
kimwe cya kabiri cy’ubutaka bwa Kongo. Abayobozi b’u Rwanda
APR : Armée Patriotique Rwandaise
bemeza ko “amaserano ya Lusaka yabaye mu gihe imirwano yari
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
yoroheye u Rwanda na RCD”. Ingabo zabo zendaga kwinjira i
Kinshasa, nyamara, Rwandais“ibihugu bikomeye by’inshuti byatugiriye
APROCOMIN: Association
inama yo kudakoza isoni akarere, des Commerçants Indigènesisoni
kuko uko kugakoza
APROSOMA
bishobora : Association
kutugiraho pourmbi”
ingaruka la Promotion
39
. Sociale de la
Masse
Amaserano
ARD ya Lusaka pour
: Alliance yageze ku bintu binedeby’ingenzi:
le Renforcement la 1)
kwerekana Ex-FAR, Interahamwe
Démocratie n’inyeshyamba z’Abahutu z’i
Burundi “nk’imitwe y’abagizi ba nabi” ; 2) Guhagarika imirwano;
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
3) kwigira inyuma k’urugamba (kwigira inyuma ho km15) kuri iyi
ngingo, u Rwanda Droits de l’Homme
rwemeye ku giti cyarwo kwigira inyuma ho km
AREDETWA : Association pour le Relèvement
39
Muligande C., Déclaration du 23 Mars 2002.
Démocratique des Batwa
621
v
200; 4) gushyiraho komite ishinzwe
ACRONYMS gukurikirana ishyirwa mu
AND ABBREVIATIONS
bikorwa. Kimwe n’ayandi masezerano, amasezerano ya Lusaka
___________________________________
yubahirijwe gake. Urupfu rwa L.-D. Kabila n’isimburwa rye na
Joseph
A.A. Kabila, umuhungu
: Archives we, ntibyatumye yongera kuvugwa.
Africaines
A.G. : Assemblée Générale
Amasezerano yasinyiwe i Pretoria tariki ya 30 Nyakanga 2002
ABAKI ya Kongo
hagati : Alliance des Bakiga
n’u Rwanda yavugaga by’umwihariko gutaha
ABESC : Association
kw’ingabo z’u Rwanda ziva murides Bahutu
RDC Evoluant
ndetse nopour la no
gufata
Suppression
kohereza mu Rwanda des Castes
ku ngufu inkozi z’ikibi z’Abanyarwanda
ACR
zikorera muri:RDC.
Association
Nubwo ku des Cultivateurs
itariki du Rwanda
ya 5 Ukwakira umusirikare
wa
ADPnyuma w’u RwandaDémocratique
: Alliance yavuye muri des RDCPeuples
40
, uruhande rwa
Kongo
ADR rugaragara
: Alliance pour la Démocratie et la bwinshi mu
ko rutashyizemo ubushake
kubahiriza ibyoRéconciliation
rwemeye. Ni byo koko abasirikare babiri bakuru
Nationale
bashyikirijwe urukiko mpanabyaha mpuzamahanga na bamwe
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
mu basirikare ndetse n’Interahamwe-Impuzamugambi bagaruwe
AFDL :
mu Rwanda arikoAlliance
igicedes Forces
kinini Démocratiques
k’ingufu z’ikibi zo mu pour la
Rwanda
Libération
zakomeje gukorera muri duRDCCongo-Zaïre
babifashijwemo na Kinshasa
AGOA : African
kandi bakomeje Growth
kuba ikibazo kuand Opportunity
Rwanda. Uhereye ku Actmaserano
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
yasinyiwe i Luanda tariki ya 6 Ukwakira hagati ya RDC n’u
Buganda,
AIMO ingabo
: AffairesBuganda
z’u Indigènes zatangiye, bitinze, kuva muri
et Main-d’oeuvre
RDC.
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Rwandaise
Ubuhuza bwa Afurika y’epfo bwakoresheje inzira ebyiri:
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
imishyikirano hagati y’ibihugu byombi Kongo n’u Rwanda ku
AM/AP : Arrêté
ruhande rumwe; n’uministériel/ Arrêté présidentiel
Buganda kurundi ruhande. Inzira ya
AMR : Association
kabiri y’ubuhuza bw’Afurikades Moniteurs
y’epfo yibanze du
ku Rwanda
biganiro hagati
AMUR : Association
y’Abanyekongo. desbyatangiriye
Ibyo biganiro Musulmansi au SunRwanda
City, hagati
ANT : Assemblée
y’Abanyekongo, byahatswe Nationale
kutagiradeicyo
Transition
ageraho inshuro
nyinshi, byagize ibyiciro byinshi.
(Transitional Byatumye
National hashyirwaho inzego
Assembly)
z’inzibacyuho.
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Amaserano yasinywe na L.-D. Kabila na P. Kagame yabereye i
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Pretoria tariki ya 30 Nyakanga 2002. U Rwanda rutangira gucyura
ingabo zarwo guhera Rwandaistariki ya 17 Nzeri 2002, rurangiza ibyo
APROCOMIN: Association
rwiyemeje bivugwa mu maserano des Commerçants
mbere y’igihe Indigènes
cyateganyijwe.
APROSOMA
Ku ruhande rwa : Association
Kongo, uko pour la Promotion
kwihuta Sociale de
ntakwagaragaye. la
Izahoze
ari ingabo z’u Masse Rwanda n’Interahamwe byakomeje gukorera ku
butaka
ARD bwa Kongo nubwo
: Alliance pourhabaye igikorwa cyo
le Renforcement kubambura
de la
intwaro (i Kamina) no
Démocratie gucyura bamwe by’urwiyerurutso,
ARDHO
40 : Association Rwandaise
Kuba iryo tahuka ry’’ingabo zose ryarakomeje pour laMONUC
guhakanwa, Défense des
ntibyemeza
cyangwa ngo ihakane Droits de l’Homme
ayo makuru. Umuhate wa MONUC na wo ntugaragara mu
gushakisha
AREDETWA : Association pour z’ikibi”,
no kohereza mu Rwanda “ingufu ubutumwa yari yahawe n’ama-
le Relèvement
serano y’i Pretoria.
Démocratique des Batwa
622
v
bagamije kwerekana
ACRONYMSko hariAND
icyo ABBREVIATIONS
bakoze. U Rwanda rwahisemo
kugirana imishyikirano mu ibanga, nta ruhare rwa MONUC
___________________________________
cyangwa Kinshasa, n’abayobozi b’inyeshyamba z’Abanyarwanda
zikorera
A.A. muri:Kongo, imishyikirano
Archives Africaines yatumye haba gutahuka ku
bushake k’umujenerari wo mu zahoze ari ingabo z’u Rwanda
A.G. : Assemblée Générale
Paul Rwarakabije n’abari bamuherekeje tariki ya 15 Ugushyingo
ABAKI
2004. : Alliance des Bakiga
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
¾Ibyagezweho Suppressionn’ibikorwades Castes
bibiri bya gisirikare ku
ACR ruhande : Association
rw’ u Rwanda des Cultivateurs du Rwanda
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
Ibikorwa
ADR bibiri bya gisirikare
: Alliance pour la muri Kongo byatanze
Démocratie et la umusaruro
ufatika ku ruhande rw’u Rwanda
Réconciliation Nationalemu rwego rw’umutekano.
Amakuru aturuka mu buyobozi bw’u Rwanda yemeza ko igitero
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
cyo mu wa 1996, impunzi zigera kuri 1,500,000 zacyuwe mu
AFDL
Rwanda ziva muri : Alliance
Zayire.des Forces Démocratiques
Naho izigera ku bihumbipour la
300,000
zari zahungiyeLibération du Congo-Zaïre
muri Tanzaniya zatashye mu Rwanda muri
AGOA
icyo gihe41. Na : African Growth
none, guhera mu and 1998Opportunity
ibikorwa bya ActAPR muri
$,'6 byatumye
Kongo $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
hacyurwa impunzi 15 ku munsi ugereranije.
“Iyo
AIMO tutaza gutera
: AffairesZayire ikibazo etk’impunzi
Indigènes Main-d’oeuvrenticyari kuzapfa
gikemutse”
AJER uko ni ko umugaba
: Association mukuru
de la Jeunesse w’ingabo za APR
Estudiantine
yatangaje. Gucyura impunzi ku ngufu byatumye hakurwaho
Rwandaise
ibiguri byakurwagamo abarwanyi n’ibikorwa byo guhunganya
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
umutekano by’abajenosideri. Ni byo koko, hari impunzi
AM/AP muri: Arrêté
zasigaye ministériel/ Afurika
Congo–Brazzaville, Arrêté présidentiel
yo hagati no muri
AMR
Zambiya. Ariko: Association
ntibari ibiguri desbihambaye
Moniteursbyavamodu Rwanda abarwanyi.
AMUR gutahuka
Ndetse : Association
kwabo mudes Musulmans
Rwanda au Rwanda
byaratangiye. Kugeza mu
ANT abajenosideri
2001 : Assemblée
bari bagezeNationale de Transition
aho binjiza mu gisirikare abana
b’imyaka 942. (Transitional National Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
Intambara ebyiri zarwanywe n’ u Rwanda muri Zayire no
APR : Armée Patriotique Rwandaise
muri RDC zacyemuye ikibazo cy’umutekano. Intambara ya
APROBAMI
mbere yaziye :igihe.Association des Partismukuru
Nk’uko umugaba Monarchistes
w’ingabo za APR
Rwandais
yabitangaje “kwinjira kwacu muri Zayire mu wa 1996 byakorewe
APROCOMIN:
igihe. Twarabatsinze Association des Commerçants
kuko twabatunguye. Ntitwari Indigènes
kubatsinda iyo
APROSOMA
intambara ibera : Association pour la Promotion
imbere mu gihugu”. Sociale de
Inzego za gisirikare la
z’ingabo
41
Ku binyuranye na Masse
benewabo bari bahungiye muri Kongo, abahungiye muri Tanzaniya
ARD
ntibigeze bateza : Alliance
ikibazo pour lekuRenforcement
cy’umutekano de la n’imigirire
Rwanda kubera imyitwarire
by’ubuyobozi bwa Tanzaniya: ibihumbi
Démocratie 7000 by’imbunda n’ibihumbi 50,000 by’imihoro
byambuwe impunzi z’Abanyarwanda mbere yo kwambuka umupaka wa Tanzaniya mu
ARDHO
wa 1994 kandi nta:gikorwa
Association Rwandaise
cya gisirikare pour la
gifatika cyagaragaye mu Défense
nkambi. des
42
Igikorwa “OracleDroits de l’Homme
du Seigneur” cyakozwe n’ingabo z’abajenosideri muri Gicurasi
2001
AREDETWA : Association pour lecyagaragaje
mu Majyaruguru y’u Burengerazuba Relèvement uko kuri kubabaje. Ku
bacengezi 2000 bafashwe, harimo umubare munini w’abana bato.
Démocratique des Batwa
623
v
z’abajenosideri zarahangirikiye.
ACRONYMS Mu ntangiriro y’umwaka wa
AND ABBREVIATIONS
2002, ibigereranyo bituruka mu buyobozi bukuru bw’ingabo za
___________________________________
APR byashyiraga kuri 1/50 by’ingufu zari zisigaye ugereranyije
n’izari
A.A. zihari mu 1996. Ariko
: Archives ubushobozi bwabo bwo kugira nabi
Africaines
ntibwarangiye. Mu mpera za 2002, Umuryango w’Abibumbye
A.G. : Assemblée Générale
watangaga ikigereranyo k’ibihumbi 10 by’abahoze ari ingabo z’u
ABAKI n’imitwe
Rwanda : Alliance
yitwarades Bakigay’Abanyarwanda bari bakiri
gisirikare
ABESC
muri : Association
RDC, nyamara desb’u
abayobozi Bahutu Evoluant
Rwanda pour
batangaga la
umubare
Suppression des Castes
w’ibihumbi 50000.
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
%DULEDÀWHNDQGLLQ]HJR]DSRULWLNLQDJLVLULNDUH]LELWDKR5'5
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
yagize
ADR ibihe byiza igihe mu
: Alliance pourinkambi z’impunziet
la Démocratie yanabakuragamo
la
abarwanyi ikanabona uko ibitaho.
Réconciliation Nationale Nyuma yuko izo nkambi
zisenywa RDR isimburwa na PALIR, n’amashami yayo ya
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
gisirikare ALIR I (i Bukavu) na ALIR II (yakoreraga mu nzego
AFDL
z’ubuyobozi bwa: Alliance deszaForces
gisirikare RDC). Démocratiques pour lano
Muri Congo Brazzaville
Libération
muri Centrafrique, FDLR du Congo-Zaïre
ikomoka mu bahoze ari abasirikare
AGOA
barindaga : African
Perezida Growth
ni rwo rwegoand Opportunity
rw’ubuyobozi ruzwiAct
cyane.
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Nyuma,
AIMO FDLR yarongeye
: Affaires irabyutswa
Indigènes bisabwe n’ubuyobozi
et Main-d’oeuvre
bw’i
AJERKinshasa: Association
kugira ngo de hazabeho
la Jeunesseibiganiro byo kugabana
Estudiantine
ubutegetsi n’ubuyobozi bw’i Kigali mu rwego rwa gahunda ya
Rwandaise
DDRR. Ugereranyije n’indi mitwe, igitandukanya FDLR na yo
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
nuko ihamya ko igizwe n’urubyiruko rutagize uruhare muri
AM/AP yo mu
jenoside : Arrêté
wa 1994.ministériel/ Arrêté présidentiel
Ubusugi yigambaga ntawubwemera.
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR : Association
¾Imbogamizi nini muri des Musulmans
izo au Rwanda
ntambara zombi
ANT : Assemblée Nationale de Transition
Kurwanywa n’u(Transitional
Bufaransa ni National
yo mbogamizi ya mbere y’ibikorwa
Assembly)
bya
APADECgisirikare
: Association du Parti Démocrate Zayire/Kongo.
by’ingabo z’u Rwanda muri Chrétien
Ukuzamuka kwa FPR no gufata ubutegetsi mu wa 1994 mu
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Rwanda byabaye kidobya y’inyungu z’Abafaransa muri Afurika
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
no mu karere k’ibiyaga bigari by’umwihariko. U Bufaransa
Rwandais
bwabashije kurinda ingabo z’abajenosideri zatsinzwe binyuze mu
APROCOMIN: Association des Commerçants
gikorwa cya gisirikare cya Turukwaze. Mu duce twa Indigènes
Cyangugu,
APROSOMA
Gikongoro na: Kibuye
Association pour laz’Abafaransa
aho ingabo Promotion Sociale de la
zari zikambitse,
ingabo z’abajenosideri
Masse zafashe amezi agera kuri ane yo gutuza
no
ARD gutegura guhunga
: Alliance nopour
gusenya ibyo zabashaga
le Renforcement degusenya.
la
Démocratie
Ibikorwa bya jenoside byarakomeje mu gace kiswe “agace
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
k’ubutabazi kizewe”. Iminsi mike nyuma yuko igikorwa cya
Droits de
Turukwaze gitangira l’Homme
abacitse ku icumu bo ku Kibuye baje
AREDETWA : Association pour
kubwira ishami rya APR ryari ribegereye le Relèvement
ubugome bakomezaga
Démocratique des Batwa
624
v
gukorerwa. Abakomando
ACRONYMS ba APR
ANDbagiye kubatabara, ariko mu gihe
ABBREVIATIONS
gito, basanze barwana n’ikompanyi y’Abafaransa
___________________________________ yo mu gikorwa
cya Turukwaze. Abasirikare ba APR babashije kuzenguruka
banafata
A.A. bugwate ikompanyi
: Archives yose y’abasirikare b’Abafaransa.
Africaines
Hakurikiyeho imishyikirano, irangizwa no kumvikana bya
A.G. : Assemblée Générale
kigabo kwafashije Abafaransa gusubirana abasirikare babo mu
ABAKI43. Nk’ikiguzi,
ibanga : Alliance
u des Bakigabwagombye kubahiriza nta
Bufaransa
ABESC : Association
kujenjeka igihe des
cyo kurangiza Bahutu nk’uko
Turukwaze Evoluant pour la
byateganywaga
n’umwanzuro wa Suppression des CastesU Bufaransa bwatashye
ONU wayishyiragaho.
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
ku itariki yateganyijwe.
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
U
ADR Bufaransa :bwakomeje
Alliance pour gukora diporomasi igamije
la Démocratie et la kurwanya
u Rwanda cyanecyane Réconciliationmu Kanama
Nationalegashinzwe umutekano
ndetse no mu miryango mpuzamahanga. Mu gihe k’intambara
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
ya AFDL, u Bufaransa bwagaragaye mu rugamba rwo kurwanya
AFDL : Alliance des
abayishyikira bukoresha Forces Démocratiques
amaturufu adatsinda, kugeza pourAFDL
la
itsinze burundu. Libération du Congo-Zaïre
Umusesenguzi yavuze ko ari “ugukururwa
AGOA
n’insinzwi” ashaka: African Growthporitiki
kwerekana and Opportunity
y’u Bufaransa Actmuri aka
$,'6
karere . 44
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
Ibyiciro
AJER by’urwo rugamba de
: Association rw’Abafaransa
la Jeunesse barwanya
Estudiantineu Rwanda
mu bikorwa byarwo bya gisirkari muri Zayire/Kongo byaranzwe
Rwandaise
ku ruhande rumwe n’“iturufu Mobutu”. Nubwo Mobutu yari
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
yaramaze kuba igicibwa mu maso y’umuryango mpuzamahanga
AM/AP : Arrêté ministériel/
kuva hicwa abanyeshuri i Lubumbashi Arrêté
mu wa présidentiel
1991, igikorwa cya
AMR
gisirikare cya: Turukwaze
Association des Moniteurs
cyatumye du Rwanda
u Bufaransa bumugarurira
AMUR
ikizere. Intambara: Association
ya AFDL des Musulmans
itangiye, Perezidaau Rwanda
Chirac yakomeje
ANT
kugaragaza Mobutu : Assemblée Nationale
nk’umuntu de Transition
usumbye abandi ushobora
guhagararira igihugu ke. Mu
(Transitional ntangiriro
National za Werurwe 1997
Assembly)
Minisitiri
APADEC we : Association du Parti Démocrate de
w’ububanyi n’amahanga, Hervé Charrette,
Chrétien
yagaragaje ko bidasubirwaho Mobutu ari we muntu ushoboye
APR : Armée Patriotique Rwandaise
guharanira ubutavogerwa bwa Zayire.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
U Bufaransa bwakomejeRwandais gushakishiriza ku rundi ruhande, ku
APROCOMIN:
ngabo za ONU Association
zo guhagarara des Commerçants
hagati y’abarwana. Indigènes
Mu gihe cyo
APROSOMA
gusenya inkambi : Association
z’impunzi pour
mulaBurasirazuba
Promotion Sociale de la u
bwa Zayire,
Bufaransa bwahise Masse busaba ko haba ingabo za ONU zo guhagarara
hagati;
ARD inyuma y’icyo
: Alliance gitekerezo hari hihishe ikindi
pour le Renforcement cyo kurinda
de la
abajenosideri bari batsinzwe
Démocratie nk’uko byagenze mu gikorwa cya
gisirikare cya Turukwaze. Imiryango myinshi y’ubutabazi yokeje
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
igitutu na yo ari ho iganisha. Leta Zunze Ubumwe z’Amerika
Droits de l’Homme
Braeckman C., “Interview
AREDETWA : Association
43
pourLele
de Kagame”, Soir, 5 décembre 1994.
Relèvement
44
Grand Lacs Hebdo, no 356 yo ku itariki ya 15 kugera ku ya 21 Nyakanga 2003.
Démocratique des Batwa
625
v
n’u Bwongereza byarwanyije
ACRONYMS ANDigihe kirekire icyo gitekerezo
ABBREVIATIONS
cy’Abafaransa,___________________________________
nyamara cyaje gushyigikirwa n’u Butariyani,
Esipanye n’u Budage. Igihe Akanama gashinzwe Umutekano
katoraga umwanzuro urebana n’izo ngabo mu Gushyingo 1996
A.A. : Archives Africaines
byari byatinze, u Rwanda rwari rwarangije kuburyo butangaje
A.G.
gucyura : Assemblée
ku bwinshi Générale
impunzi zirenga miriyoni. Abanyakanada
ABAKI : Alliance des Bakiga
bari bahawe na ONU ubutumwa bwo kuyobora icyo gikorwa
ABESC
bagaragaje ko: kitakiri
Association des Bahutu Evoluant pour la
ngombwa.
Suppression des Castes
Niba
ACR izi ngabo z’ubutabazi des
: Association zasabwe ako kageni
Cultivateurs n’Abafaransa
du Rwanda
zarananiwe, nuko Leta Zunze Ubumwe za Amerika zabanje
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
kwanga kuzishyigikira; nuko kandi Turukwaze yatsinzwe kandi
ADR yaranenzwe;
ikaba : Alliance
nukopour la Démocratie
by’umwihariko et la zari zamaze
impunzi
Réconciliation
gutaha mu kivunge. Nationale
Ku bijyanye n’iryo tahuka mu kivunge
AEC
ry’impunzi, : Agglomeration Extra-Coutumières
umunyamakuru w’Umufaransa yabivuze agira
ati:
AFDL “Insinzi y’igikorwa
: Alliancecya
desporitiki
Forces na gisirikare cya pour
Démocratiques Kigalilamu
Burasirazuba Libération
bwa Zayire du
iratangaje cyane
Congo-Zaïre ku buryo bamwe
bagifata nka ya “nsinzi ya Isiraheri”45.
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6
Kuyoberwa $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
icyo gukora no kuvuguruzanya byaranze umuryango
AIMO w’ubutabazi
waguye : Affaires
muIndigènes
gihe inkambi et z’impunzi
Main-d’oeuvre
z’Abanyarwanda
AJER
zamaze muri : Association de la Jeunesse Estudiantinekwibaza
Zayire byakangombye kuba byarateye
ikibazo nyamukuru Rwandaisekirebana n’amahame shingiro ibikorwa
by’ubutabazi
ALIR byubakiyeho. Ibyagezweho
: Armée de Libération n’u Rwanda rucyura
du Rwanda
impunzi mu kivunge kandi ku ngufu byakagombye kuba
AM/AP
byaratanze : Arrêté“Gutuma
isomo: ministériel/ Arrêté
igikorwa présidentiel
cyo gucyura impunzi
AMR : Association des Moniteurs
ku ngufu kiba igikorwa mbanziriza cyakwemezwa du Rwanda ku rwego
AMUR
mpuzamahanga : Association
nk’ihame des Musulmans
rishya au Rwanda
ry’ubutabazi bw’ibanze
rishoboka
ANT mu: bihe runaka”.
Assemblée Nationale de Transition
(Transitional National Assembly)
Nyuma y’ugutsindwa kw’igikorwa cy’ubutabazi, u Bufaransa
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
bwagerageje andi mayeri ngo bubangamire u Rwanda: bwazanye
APR
igitekerezo : Armée
cy’uko habaPatriotique
inama yoRwandaise
mu karere k’ibiyaga bigari,
APROBAMI itangazamakuru
bukoresha : Association des Partis bukanafata
ndetse Monarchistes ijambo mu
Rwandais
Kanama gashinzwe Umutekano inshuro nyinshi buvuga
ubwicanyi
APROCOMIN: bwakorewe
Association impunzi z’Abahutu, Indigènes
des Commerçants gushyirishaho
komisiyo
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale deingabo
y’iperereza, kwamagana ku buryo buhoraho la
z’u Rwanda zari muri RDC kuva habaho inyeshyamba za RCD,
Masse
kotsa igitutu mu Kanama gashinzwe Umutekano kugira ngo
ARD komisiyo
habeho : Alliance pour le
ku busahuzi Renforcement
bw’imitungo de lagukoresha
ya Kongo,
Démocratie
iyo komisiyo, n’ibindi.
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Droits de l’Homme
AREDETWA : Association pour le Relèvement
45
Bijard L., Le nouvel observateur du 21- 27 septembre 1996.
Démocratique des Batwa
626
v
b. Amakimbirane
ACRONYMSn’u Buganda na bamwe mu Banyamurenge
AND ABBREVIATIONS
___________________________________
Indi mbogamizi irebana n’ibikorwa byombi bya gisirikare by’u
Rwanda
A.A. muri: Zayire/Kongo ijyanye n’ibibazo byajegeje ihuriro
Archives Africaines
ry’u Rwanda n’u Buganda n’Abanyamurenge. Ibibazo n’u
A.G. : Assemblée Générale
Buganda byigaragaje ku manywa y’ ihangu mu mirwano yabaye
ABAKI eshatu
inshuro : Alliance des Bakiga
zikurikiranya hagati y’ingabo z’u Bugande n’iz’u
ABESC : Association des
Rwanda i Kisangani mu wa 1999 Bahutu Evoluant
na 2000. pour la
Ariko kutumvikana
byo byatangiyeSuppression
na mbere igihedesu Castes
Buganda bwashatse gushinga
ACR k’inyeshyamba
igice : Association des Cultivateurs
kibwumvira du Rwanda
mu nyeshyamba nkuru za
RCD
ADP cyangwa: Alliance
kibangikanye na zo. Ni des
Démocratique uko Peuples
MLC ya Bemba J.
Pierre
ADR yavutse,
: Alliance pour la Démocratie et laAbashinze iyi
RCD-ML n’abayisimbuye bose.
mitwe, babishishikarijwe n’u Buganda.
Réconciliation Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Kutumvikana bikomeye byatangiye tariki ya 23 Nzeri 1998 igihe
AFDL
u : Alliance des
Bugande bwahitagamo Forces Démocratiques
kwifatanya mu rwego rwa pour la
gisirikare
n’inyeshyambaLibération
za RCD du zariCongo-Zaïre
zimaze amezi abiri. Bakiriwe
AGOA
n’abasirikare : bakuru
African b’u
Growth
Rwandaand iOpportunity Actbayoboye
Kisangani bari
$,'6 bya $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ibikorwa gisirikare, abasirikare b’u Bugande bahise basaba
ko
AIMOhashyirwaho inzego Indigènes
: Affaires nshya zihuje abasirikare b’ u Bugande
et Main-d’oeuvre
n’ab’u
AJER Rwanda kandi ziyobowe
: Association de lanaJeunesse
James Kazini. Abanyarwanda
Estudiantine
bateye utwatsi icyo gitekerezo, bavuga ko izo ngabo zombi
Rwandaise
zidahuje ururimi rukoreshwa mu buyobozi, zitanahuje amayeri
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
yo kurwana. Ahubwo u Rwanda rwatanze igitekerezo cy’uko buri
AM/AP rwarwanira
ruhande : Arrêté muministériel/
gace karwo,Arrêté présidentiel
bibaye ngombwa ingabo
AMR zatabarana.
zikaba : Association des Moniteurs
Ibitero bya gisirikare mudugace
Rwanda
u Bugande
AMUR
bwashinzwe : Association
nta des Ahubwo
cyo byagezeho. Musulmans au Rwanda
aho ingabo z’u Rwanda
ANT
zarwaniraga : Assemblée
higiye imbere,Nationale
u Rwanda derwanahaye
Transitionu Buganda
uduce twafashwe n’ingabo zarwo.
(Transitional National Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
Nyuma y’ibibazo by’i Kisangani byo ku nshuro ya kabiri, Perezida
APR : Armée Patriotique Rwandaise
wa FPR yagaragaje imiterere yabyo mu nama ya Biro poritiki (ya
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
tariki ya 1 Mata 2000). Uko yabitangaje, ibibazo by’i Kisangani
Rwandaisahubwo byari ibibazo bisanzwe biriho
si bwo byari bigitangira,
APROCOMIN:Umuzi
byakomezaga. Association des Commerçants
wabyo uturuka Indigènes
“mu nzego zimwe na zimwe
APROSOMA
za : Association
Leta y’u Bugande” pour
zumvaga la Promotion
u Rwanda Sociale
ku buryo de la “u
bukurikira:
Rwanda ruto, rugomba
Masse gushyira mu bikorwa amabwiriza yabo,
rugomba
ARD buri gihe kubanza
: Alliance pourkubabaza ntirukorede
le Renforcement amasesengura
la
yarwo”46. Abo bantu bo muri
Démocratie Guverinoma y’u Bugande babona ko
«u Rwanda rudashimira bihagije kubera ibyo rwakorewe ndetse
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
ntirunabigaragaze ». Ku ruhande rw’u Rwanda babona ko “kuba
Droits de l’Homme
GXÀWHXPXURQJRXPZHZDSRULWLNLE\DNDED\HELKDJLMHµ
AREDETWA : Association pour le Relèvement
FPR, Biro poritiki, 1 Mata 2000, p. 5.
46
Démocratique des Batwa
627
v
Kuri MuseveniACRONYMS
(yabibwiraga AND
Nyerere) amakimbirane y’u Rwanda
ABBREVIATIONS
n’u Bugande ___________________________________
aterwa n’ibintu bibiri: “Abanyarwanda bateye
Kongo batabimenyesheje mbere, ntibumvira inama ze”47. Ibibazo
bya Kisangani: ya
A.A. mbere (raporo
Archives yabigabanyirije ubukana kugira
Africaines
ngo u Bugande budaseba) byagaragajwe mu buryo budakwiye
A.G. : Assemblée Générale
nk’impamvu. Bamwe mu bayobozi b’u Bugande bagiriye inama
ABAKI
u Rwanda yo :gusaba
Alliance des Bakiga
imbabazi (nk’uko umuco ubisaba) Muzehe
ABESC : Association des
Museveni wabarakariye cyanecyane Bahutu Evoluant
kuva pour la by’i
haba ibibazo
Kisangani aho Suppression
abasirikare bedes Castesisoni n’Abanyarwanda.
bakojejwe
ACR
Museveni ngo:yaba
Association
yarafashedes Cultivateurs
ikemezo du Rwanda
cyo kutazongera kuvugisha
Perezida wa FPR.
ADP Igihe Démocratique
: Alliance Abanyarwanda des berekaga bagenzi babo
Peuples
b’Abagande
ADR ko ubushotoranyi bwaturutse ku
: Alliance pour la Démocratie et la ruhande rwabo,
Abagande ngo Réconciliation
baba barasubijeNationale
mu mvugo ishushanya: “igihe
habaye guterana amagambo, so arakaye akagutera icumu
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
rikaguhusha, ntugomba gushaka kwihorera urimusubiza.
AFDL :
Ahubwo wihutiraAlliance des Forces
kumusaba Démocratiques
imbabazi pour la
kugira ngo umugushe
Libération
neza”. Mu myumvire du Congo-Zaïre
y’Abagande, uwo mubano w’umubyeyi
AGOA
n’umuhungu :we African Growth
usa neza and Opportunity
n’umubano w’u BugandeActn’u Rwanda
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
kandi isoko y’amakimbirane ni ubushobozi buke bw’abayobozi
b’u
AIMORwanda bwo kwitwararika
: Affaires Indigèneskuriet
iyoMain-d’oeuvre
migenzereze.
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Amakimbirane hagati y’ibihugu byombi yakunze kurangwa
Rwandaise
no kurwanira kugira ijambo, aho abayobozi b’u Bugande
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
bahungabanyijwe n’uko u Rwanda rubahiga kandi barashakaga
AM/AP : Arrêtéw’ikitegererezo
kugumana umwanya ministériel/ Arrêté présidentiel
mu karere no ku mugabane
AMR : Association
kubera kumva des Moniteurs
bari hejuru y’abandi duguhabwa
cyangwa Rwandainda ya
AMUR : Association
bukuru byasobanuwe nabi. des Musulmans au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
Nubwo habaye (Transitional
umuhate wo kwiyungaNational no kwifata byakozwe n’u
Assembly)
Rwanda,
APADEC ayo makimbirane yamaze igihe.
: Association du Parti Démocrate Yari ateye ubwoba,
Chrétien
cyane ko yakazwaga, ku ruhande rw’u Bugande, n’umuco
APR : Armée Patriotique Rwandaise
ukarishye: inshingano yo kwihorera. Museveni n’ibyegera
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
bye, abafata ibyemezo bose mu gisirikare, bari barabirahiriye.
Nta na rimwe Rwandais
bazagira umutuzo igihe icyasha k’i Kisangani
APROCOMIN: Association
kitarahanagurwa. Ibyo byasabaga des Commerçants Indigènes
ko haba indi mirwano noneho
APROSOMA
bakazayitsinda, : Association pour la Promotion
amaraso y’Abanyarwanda Sociale debakaba
akameneka, la
birishye ugutsindwaMasseubugira gatatu kwabereye i Kisangani48.
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Ayo makimbirane yagumyeho; igihe icyo ari cyo cyose yashoboraga
Démocratie
gusandara. Ikabazo k’i Bunia (Ituri) muri Werurwe 2002 aho
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
ingabo z’u Bugande zirukanye inyeshyamba zaho (UPC- Union
Droits de l’Homme
Idem.
AREDETWA : Association pour le Relèvement
47
48
Grands Lacs Hebdo, no spécial, 334, p. 97.
Démocratique des Batwa
628
v
des Patriotes ACRONYMS
Congolais) cyatumye ingabo za Kinshasa n’imitwe
AND ABBREVIATIONS
yitwara gisirikare na Ex-FAR bibona inzira, cyari kigiye kuzura
___________________________________
ayo makimbirane. Icyo gihe, Kigali na yo ivuga ko izohereza
ingabo
A.A. zayo muri KongoAfricaines
: Archives guhagarika uwo muvuduko w’ingabo
zugarije ubutaka bwayo. Ubwongereza ni bwo bwumvikanishije
A.G. : Assemblée Générale
Kigali na Kampala babasha guhosha amakimbirane, buba
ABAKI
bwongeye : Alliance
kandi des Bakiga
gukoresha ububasha bwabwo ngo bubuze ko
ABESC : Association
ayo makimbirane akura. des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
ACR
Kutumvikana :n’Abanyamurenge
Association des Cultivateurs du Rwanda
byo biva mu ntambara ya mbere
y’inyeshyamba
ADP za AFDL.
: Alliance Ibibazo byavutse
Démocratique hagati y’abayobozi
des Peuples
ba
ADR gisirikare : Alliance pour la Démocratie b’Abanyamurenge
b’Abanyarwanda n’abasirikare et la
byatewe no kutagira ikinyabupfura ndetse
Réconciliation Nationale no kutayoboka. Nyuma,
hivangamo irari rya poritiki rya bamwe mu Banyamurenge bize
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
baje kugira ibikoresho urubyiruko rwabo. Bagiranye ubufatanye
AFDL
n’indi miryango: Alliance des Forces
y’abaturage Démocratiques
bo muri pour la
ako gace kugira ngo
bakore urugamba Libération du Congo-Zaïre
ruhuriweho n’“Abanyekongo”, bahangane
AGOA cy’abanyamahanga
n’“igitero : African Growth and OpportunityInyeshayamba
b’Abanyarwanda”. Act
$,'6
za Komanda $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Masunzu ni cyo zari zigamije. Yabashije kubona
abamushyigikira
AIMO mu mafuti
: Affaires ye nkaetKibala,
Indigènes Mai-Mai, FDD, EX-
Main-d’oeuvre
FAR,
AJERimitwe :yitwara gisirikare
Association yakoze jenoside
de la Jeunesse mu Rwanda,
Estudiantine
tutibagiwe ko yanashyigikiwe mu rwego rwa poritiki n’u Bugande
Rwandaise
cyangwa imitwe irwanya ubutegetsi bw’i Kigali ikorera hanze.
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP mu :basesengura
Bamwe Arrêté ministériel/
bemeza Arrêté présidentiel hagati
ko amakimbirane
AMRRwanda : Association
y’u na bamwe des muMoniteurs du Rwanda
Banyamurenge yaturukaga
AMUR
by’umwihariko: Association des
ku ipfunwe ryo Musulmans
kutagira au Rwanda
ubwenegihugu, bikagora
ANT
Abanyamulenge: Assemblée Nationale
kubyakira. Umuco wabode Transition
wo guhora bimuka
no gukorera mu moko gakondo
(Transitional na byoAssembly)
National biri mu byongera irari
ry’ubunyeshyamba
APADEC no kutayoboka.
: Association du Parti Démocrate Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Umwaka wa 2003 warangiye nyamara ibintu bituje mu karere
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
kose. Mu Rwanda ubuzima bwa poritiki ihamye bwashinze imizi
Rwandais
nyuma yuko hategurwa amatora ashingiye ku mashyaka menshi
APROCOMIN: Association des Commerçants
kuva u Rwanda rwabona ubwigenge. Bamwe Indigènes
mu Bayobozi
APROSOMA : Association
b’inyeshyamba pour zikorera
z’Abanyarwanda la Promotion Socialebatahutse
muri Kongo de la
ku bushake, umubano
Masse hagati y’u Rwanda n’icyo gihugu usubira
kuba
ARD mwiza buhoro kuva
: Alliance pour lehajyaho inzego z’inzibacyuho
Renforcement de la i
Kinshasa. Perezida w’u Bugande
Démocratie yitabiriye ibirori byo kwimika
Paul Kagame, biba ikimenyetso cy’uko ubukonje bwagaragaye
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
mu mubano hagati y’ibihugu byombi bushobora kuyoyoka.
Droits de l’Homme
AREDETWA : Association pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
629
v
7.2. Imizamukire y’ubukungu
ACRONYMS ANDn’imibereho
ABBREVIATIONS
___________________________________
Ibibazo by’ubukungu n’iby’imibereho byatewe n’intambara
na
A.A.jenoside byabaye indi
: Archives mbogamizi y’ingutu Leta y’Ubumwe
Africaines
bw’Abanyarwanda yagombaga gukemura. Gukemura icyo kibazo
A.G. : Assemblée Générale
E\DNR]ZHPXELKHELELULELNXULNLUDQ\HNDQGLELÀWDQ\HLVDQR\D
ABAKI LNLFLUR
EXJXÀ : Alliance des Bakiga
F\·XEXWDED]L EZLKXWLUZD Q·LNLFLUR N·LWHUDPEHUH
ABESC
rirambye. : Association des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
ACR Ikiciro: cy’ubutabazi
7.2.1. Association des Cultivateurs
bwihutirwa du Rwanda
(1994-1999)
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
Leta
ADR y’ubumwe bw’Abanyarwanda
: Alliance pour la Démocratieyasigiwe
et la igihugu
cyashegeshwe Réconciliation
n’intambara na jenoside haba mu bijyanye
Nationale
n’ubukungu ndetse n’imibereho rusange. Ibikorwa remezo byari
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
byarangijwe bikabije49, umuryango nyarwanda warapfushije
AFDL : Alliance
abarenga miriyoni, des Forces
abandi Démocratiques
Banyarwanda barengapour la
miriyoni
ebyiri bari mu Libération
buhungiro;du Congo-Zaïre
abajya kungana n’abo baragiye mu
AGOA : African
gace ka Turukwaze no Growth
mu tundi and
duceOpportunity
tw’igihugu. Act
Abenshi mu
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
bari bamaze gucika ku icumu bari barahungabanye, imiryango
yari
AIMO yarazimye cyangwa yaratatanye.
: Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Ibibazo byo mu mwaka wa 1994 byabanjirijwe n’ibyabaye
Rwandaise
kuva mu myaka ya 1985-1994 byari bishingiye ku bukungu
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
n’imibereho rusange50, ariko nyuma biza guhinduka ibya poritiki.
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR y’itariki
Hagati : Association
ya 17 Nyakanga des Moniteurs du Rwanda
1994 n’umwaka w’i 2000
AMUR
Guverinoma : Association
y’ubumwe des Musulmans
bw’Abanyarwanda au Rwanda
yagombye gushyira
ANT
imbaraga : Assemblée
nyinshi cyane muNationale de Transition
bikorwa bijyanye no gusana igihugu
cyari kivuye mu ntambara na
(Transitional jenoside.
National Yashyizeho kandi za
Assembly)
poritiki
APADEC na porogaramu zigamije kuzahura
: Association du Parti Démocrate Chrétienubukungu bw’igihugu
n’imibereho myiza. Izo gahunda zombi zikaba ari zo zayoboye
APR : Armée Patriotique Rwandaise
ibikorwa bya Guverinoma kugeza kiriya gihe. Guverinoma
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
ntiyari yonyine muri biriya bikorwa. Yabanje kubona imfashanyo
Rwandais
49
Rugumamu S. and
APROCOMIN: Association Gbla O., Studiesdesin Reconstruction
Commerçants and Capacity Building in
Indigènes
SRVWFRQÀLFWFRXQWULHVLQ$IULFDVRPHOHVVRQVRIH[SHULHQFHIURP5ZDQGD5HYLVHG
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Report, The African Capacity Building Foundation, December, 2003, p. 6; Le Gou-
vernement local et Masse
la réduction de la pauvreté au Rwanda: enseignements tirés de
ARD
l’expérience : Alliance
acquise, pour
Country Paper le Renforcement
Rwanda, deJuin
Tunis, Tunisie, 21-24 la 2005, p. 2.
50
Marysses S. et al., Rwanda.
Démocratie Apauvrissement et ajustement structurel, Bruxelles,
Institut Africain CEDAF, Cahiers Africain, no 12, Paris, L’Harmattan, 1994; Minis-
ARDHO
tère : Association
du Plan, Rwanda, Conférences deRwandaise
Table Ronde despour la Défense
Partenaires des
au développement
économique et social Droits de l’Homme
de la République rwandaise. La politique socio-économique du
Rwanda
AREDETWA : Association pour 1992;
1992-1994, Genève, le 2 et 3 Juillet MIFOTRA, La Politique de l’Em-
le Relèvement
ploi, Kigali, 2005, p. 7.
Démocratique des Batwa
630
v
zivuye mu muryango
ACRONYMSmpuzamahanga. Yabonye kandi ubufasha
AND ABBREVIATIONS
buvuye ku bafatanyabikorwa b’imbere mu gihugu: mu bigo bya
___________________________________
Leta, mu bigo bifashwa na Leta no mu bikorera ku giti cyabo.
A.A. gato yo
Nyuma : Archives Africaines
gufata ubutegetsi no guhagarika jenoside kugeza
A.G.
ku : Assemblée
itariki ya 17 Nyakanga Générale
1994, umuryango wa FPR-Inkotanyi
ABAKI
ZDVK\L]HKR :/HWD
Alliance des Bakiga
\·XEXPZH EZ·$EDQ\DUZDQGD \DUL LÀWH
ABESC
porogaramu : Association
ishingiye des Bahutu
ku nkingi 8 zirimoEvoluant
gucyura pour la no
impunzi
kuzisubiza mu Suppression
buzima busanzwe hamwe
des Castes n’abakuwe mu byabo,
kuzamura
ACR imibereho myiza y’abaturage
: Association no kuzahura
des Cultivateurs ubukungu.
du Rwanda
Byari
ADP biteganyijwe
: Alliance Démocratique des Peuples k’imyaka
ko iyo gahunda izarangira mu gihe
itanu51, ariko kuyishyira mu bikorwa byarakomeje.
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Mu rwego rwo Réconciliation
guhangana n’ibibazo Nationalebyariho byerekeranye
AEC
n’ubukungu, : Agglomeration
Guverinoma Extra-Coutumières
y’ubumwe bw’Abanyarwanda
AFDL : Alliance des
yashyizeho porogaramu Forces Démocratiques
zayifashije gukusanya inkunga pour la yari
ikenewe mu gusana Libération no gutangiza
du Congo-Zaïregahunda yo guteza imbere
ubukungu
AGOA n’imibereho. Yabanje
: African Growth and Opportunity gushyiraho Act porogaramu
y’ubwiyunge bw’Abanyarwanda, iyo gusana igihugu n’iy’iterambere.
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Iyo porogaramu yamurikiwe abaterankunga muri Mutarama
AIMO
1995 mu nama : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
nyunguranabitekerezo yabereye i Genève. Yari
AJER
igamije “Kongera : Association
gusubizaho de la Jeunesse
urwego Estudiantine
rushinzwe ubukungu ku
Rwandaise
rwego rw’igihugu, kongera kubaka ubushobozi bw’imicungire
ALIR : Armée de abanyagihugu
ya Leta no guhamagarira Libération dukubwibonamo,
Rwanda gucyura
no gusubiza :mu
AM/AP buzima
Arrêté busanzweArrêté
ministériel/ impunzi n’abandi bose
présidentiel
batatanye
AMR no gushyiraho uburyo buberanye
: Association des Moniteurs du Rwanda no gusubira mu
buzima
AMUR busanzwe bw’ibikorwa by’ubukungu
: Association des Musulmans au Rwanda. Muri n’imibereho” 52
Igihugu
A.A. : Archives Africaines
cy’ubu-
A.G. 1993 1994 Générale
: Assemblée 1995 1996 1997 1998 1999
hungiro
ABAKI : Alliance des Bakiga
U Burundi
ABESC : Association
245 des000Bahutu
500 278 100 153 720 Evoluant
2 000 pour la
2000 1 300
Congo
53Suppression des
500 1252800 1100600 Castes
423 600 37 000 35 000 33 000
(Zayire)
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
Tanzaniya 51 900 626 200 548 000 20 000 410 4 800 20 100
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
U Bugande
ADR 97 000
: Alliance 97 000
pour6la 500 11 200
Démocratie 12 200
et la 7 500 8 000
Bose
447Réconciliation
900 2254100 1808100 Nationale
455 520 51 610 49 300 62 400
hamwe
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL
Aho byavuye: le : Alliance
génocide des ForcesetDémocratiques
rwandais ses répercussions, pour la
http://ww.unhcr.fr/cgi-bin/
Libération dutexis/vtx/publ/opendoc.
Congo-Zaïre Pdf?
tbl=PUBL&id=41bdb5ca2,
AGOA : African Growth and Opportunity Act p.250.
yasomwe ku wa 5 Nzeri 2007,
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Nk’uko bigaragara ku mbonerahamwe, mu wa 1997, mu
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
bihugu duhana imipaka hari hasigaye impunzi zibarirwa mu
AJER
bihumbi : Association
mirongo. Kuri uwo de lamubare
Jeunesse Estudiantine n’ibindi
twakongeraho
Rwandaise
bihumbi by’impunzi byari biri mu bindi bihugu by’Afurika no
ALIR
ku : Armée
yindi migabane. de Libération
Igikorwa cyo gucyuradu Rwanda
impunzi mu kivunge
mu
AM/AP Gushyingo 1996 cyakozwe na Guverinoma
: Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel y’Ubumwe muri
rusange
AMR ariko:cyanecyane
Association Minisiteri yari ishinzwe
des Moniteurs du gucyura
Rwandaimpunzi
no kuzisubiza mu buzima busanzwe (MINIREISO), urundi ruhare
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ni urw’abaterankunga n’imiryango itegamiye kuri Leta.
ANT : Assemblée Nationale de Transition
Nubwo gutahuka (Transitional
kw’impunzi za National Assembly)
kera byabaye ku buryo bwihuse,
APADEC mu
kubasubiza : Association
buzima busanzwe du Parti Démocrate Chrétien
byaragoranye. Mu by’ukuri,
bagera
APR mu Rwanda mu wa 1994,
: Armée Patriotique Rwandaise kuko nta nzu zari zihari
zabateganyirijwe,
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes atarimo
byabaye ngombwa ko batura mu mazu
abantu. Aho impunzi za vuba zitahukiye zigashaka gusubira mu
Rwandais
mazu yazo, havutse ikibazo gikomeye cyo kubonera izo mpunzi
APROCOMIN:
za kera aho zibaAssociation
55
. Mu wa 1999, des Commerçants
Leta yashyizehoIndigènes
itegeko ry’uko
APROSOMA
bamwe : Association
mu bari bakiri mupour mazu la Promotion Sociale de la
y’abandi bayasubiza. Ariko
buhorobuhoro,Masse ikibazo cy’amacumbi cyagiye gikemuka mu migi
ARD
no mu byaro: kubera
Alliancegahunda
pour le Renforcement
yo gutuza abantu de lahamwe mu
midugudu. Démocratie
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Droits de l’Homme
République rwandaise,
AREDETWA : Association
55
Réalisationspour
du Gouvernement d’Union Nationale, 19 Juillet
le Relèvement
1994-19Juillet 1996, Kigali, Juillet 1996, p. 16.
Démocratique des Batwa
635
v
Nyuma y’itahuka rusange ry’impunzi,
ACRONYMS impunzi zakomeje kugenda
AND ABBREVIATIONS
zitahuka mu Rwanda. Hagati ya Nyakanga 2000 na Nyakanga
___________________________________
2001, abagera ku 23,658 baratahutse banasubizwa mu buzima
busanzwe
A.A.
56
. Mu wa 2003,Africaines
: Archives impunzi 11,240 zaratahutse zivuye mu
gihugu cya Tanzaniya . Komisiyo yo gucyura impunzi yakomeje
57
A.G. : Assemblée Générale
gukora ihuza ibikorwa bijyanye n’iryo tahuka ry’impunzi. Kubera
ABAKI : Alliance
igihe k’inzibacyuho des Bakiga
u Rwanda rwaciyemo, Ibiro bya Minisitiri
ABESC
w’Intebe byasohoye raporo iteyeBahutu
: Association des Evoluant
itya: “Mu pour la
gihe k’inzibacyuho,
impunzi 3,282,128Suppression des kandi
zaratahutse Casteszihabwa ubufasha bwo
ACR
gusubira mu : buzima
Association des Cultivateurs
busanzwe. Impunzi zose duzari
Rwanda
zarahunze
kera habaruwe
ADP 1,208,000
: Alliance naho mu 1996
Démocratique deshabarurwa
Peuples impunzi
1,362,273
ADR zari
: Alliance pour la Démocratie etubu,
zarahunze mu wa 1994. Kuri la habarurwa
impunzi z’Abanyarwanda zigera
Réconciliation ku bihumbi mirongo inani
Nationale
(80,000) zitaratahuka. Ubu Komisiyo y’igihugu yo gucyura
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
impunzi ikora ibishoboka byose ngo ishishikarize izo mpunzi
AFDL
nkeya zisigaye Alliance
: gutahukadesmuForces Démocratiques
rwababyaye» 58
. pour la
Libération du Congo-Zaïre
AGOA c. Gufasha : African Growthkurusha
abatishoboye and Opportunity
abandi Act
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Ku
AIMO birebana :n’imibereho,
Affaires Indigènes gufashaetabatishoboye
Main-d’oeuvre cyari ikibazo
gikomeye
AJER cyane Guverinoma y’Ubumwe
: Association de la Jeunesse Estudiantine bw’Abanyarwanda
\DJRPEDJD JXNHPXUD NXYD DKR LIDWL\H XEXWHJHWVL +DÀ
Rwandaise
Abanyarwanda bose bari barokotse jenoside n’intambara
ALIR
bashoboraga :gushyirwa
Armée demu Libération du Rwanda
mubare w’abatishoboye. Hanyuma
AM/AP wabo
umubare : Arrêté
wagiye ministériel/
ugabanuka Arrêté
uko présidentiel
hagendaga habaho
AMR
iterambere : Association
mu bya poritiki, des Moniteurs
imibereho du Rwanda
n’ubukungu. Mu
batishoboye
AMUR habarirwagamo impunzi z’Abanyarwanda
: Association des Musulmans au Rwanda n’abakuwe
mu
ANTbyabo babaga bacyuwe
: Assemblée mbere yo
Nationale degusubizwa
Transitionmu buzima
busanzwe, abacitse ku icumu, abana batanye n’imiryango
(Transitional National Assembly)
yabo n’ab’imfubyi, abapfakazi, abamugaye, abakene, ababana
APADEC bwa
n’ubwandu : Association du Parti Démocrate
VIH/SIDA n’abagororwa 59
. Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Rwandais
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
56
République rwandaise, Réalisations du Gouvernement d’Union Nationale, 19 Juillet
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
2000-19 Juillet 2001, Kigali, Juillet 2001, p. 13.
57
MINALOC, Raporo Masse
y’ibikorwa bya Minisiteri y’Ubutegetsi bw’Igihugu n’Imibe-
ARD
reho myiza : Alliance
y’Abaturage pour
mu mwaka le Renforcement
wa 2003, de la
Kigali, Werurwe 2004, p.27
58
République du Rwanda, Services
Démocratie du Premier Ministre, Réalisations du Gouverne-
ment d’Union Nationale, 19 Juillet 1994- 19 Juillet 2003, Kigali, Juillet 2003, p.13
ARDHO
59 : Association
Mbonyinkebe Sebahire, Rwandaise
“ L’intégration pour la Défense
des groupes vulnérables desde
comme stratégie
Droits
construction de la paix”, de l’Homme
in Anastase Shyaka et Faustin Rutemebesa (dir.), in Afrique
des Grands Lacs. Sécurité
AREDETWA : Association pouret paix durable, Butare, Editions Universitaires du Rwanda,
le Relèvement
2004, pp. 224-236, p.225
Démocratique des Batwa
636
v
ku icumu AND ABBREVIATIONS
ACRONYMS
¾Abacitse
___________________________________
Abacitse ku icumu rya jenoside babarirwa mu kiciro
cy’abatishoboye
A.A. b’igihugu
: Archives Guverinoma yashyize mu ba mbere
Africaines
bihutirwa gufasha, bigaragarira cyane mu madisikuru. Mu wa
A.G. : Assemblée Générale
1998, Guverinoma yashyizeho ikigo cyo gutera inkunga abacitse
ABAKI
ku icumu rya:jenoside
Alliance(FARG)
des Bakiga
maze buri mwaka ikakigenera 5%
ABESC : Association des Bahutuy’imari
by’ingengo y’imari ya Leta. Iyo ngengo Evoluant pour la
yafashije cyane
FARG mu gukemura Suppression
ibibazodes Castes bacitse ku icumu rya
by’abana
ACR
jenoside : Association
batishoboye bigagades
muCultivateurs du Rwanda
mashuri abanza, ayisumbuye
na
ADPKaminuza. Yakoreshejwe
: Alliance kandi mu
Démocratique des bijyanye
Peuples n’ubuvuzi
aho
ADR abacitse ku icumu batishoboye bahawe
: Alliance pour la Démocratie et ubwisungane
la mu
kwivuza bwabavuzaga 100%. FARG
Réconciliation kandi yafashije abacitse ku
Nationale
icumu batishoboye ibubakira amazu mu midugudu n’ahandi
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
cyangwa ikabasanira ayo bari basanganywe mbere ya 199460.
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
FARG kandi yateye Libération du Congo-Zaïre
inkunga imishinga iciriritse y’abacitse
AGOA
ku icumu :mu AfricanrwegoGrowthrwo and Opportunity
kugabanya Act
ubukene. Ariko
$,'6
abagenerwabikorwa $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
bemeza ko iyo nkunga idahagije, abacitse
ku
AIMO icumu binubiraga
: Affairesibibazo
Indigènes by’amacumbi,
et Main-d’oeuvrekuko bamwe bari
barubakiwe
AJER amazu atazamara
: Association igihe,
de la abandiEstudiantine
Jeunesse bataratewe inkunga.
Ikindi kandi, abana benshi bacitse ku icumu barangije amashuri
Rwandaise
yisumbuye ntibabona buruse zo kwiga amashuri makuru.
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP¾Imfubyi : Arrêté
n’abana ministériel/
birera Arrêté présidentiel
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR
Intambara na: Association des Musulmans
jenoside ntibyangije gusa au Rwanda
ibikorwa remezo
ANT
bifatika, : Assemblée Nationale
byanashwanyaguje umuryangode Transition
nyarwanda. Uretse
abayiguyemo babarirwa (Transitional muri miriyoni
National irenga, hiyongeraho
Assembly)
n’ababyeyi
APADEC babarirwa
: Association du Parti Démocrate n’abana
mu 100.000 batandukanye Chrétienbabo,
abandi bana bari barahungabanyijwe n’ibikorwa by’ubugizi bwa
APR : Armée Patriotique Rwandaise
nabi byabakorewe cyangwa babonye bikorerwa abandi. Mu wa
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
KDÀ LQJR LELKXPEL PLURQJR LQH QD ELWDQX ]DUL
ziyobowe n’abana Rwandais
naho mu wa 1994 zari ibihumbi mirongo inani
APROCOMIN:
na bitanu (85.000)61. Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA
60 : Association pour la Promotion Sociale de la
République rwandaise, Réalisations du Gouvernement d’Union Nationale, 19 Juillet
2000-19 Juillet 2001, Masse
Kigali, Juillet 2001, p. 18; République rwandaise, Realisation
ARD
du Gouvernement : Alliance
d’Union pour19leJuillet
Nationale, Renforcement
2000-19 Juillet de laKigali, Juillet
2001,
2001, p. vii; MINALOC, Raporo
Démocratie y’ibikorwa bya Minisiteri y’Ubutegetsi bw’Igihugu
n’Imibereho myiza y’Abaturage mu mwaka wa 2003, Kigali, Gashyantare 2001, pp.
ARDHO
50-51; Primature, :Rapport
Association
annuel du Rwandaise pour
gouvernement pour la Défense
l’année 2006, Kigali,des
2007,
pp.179-180. Droits de l’Homme
Obura A., op. cit.,
AREDETWA
61
p.51; Ministry of pour
: Association Financele
and Economic Planning, National Pov-
Relèvement
erty Reduction progamme. The Government of Rwanda Poverty Reduction Strategy
Démocratique des Batwa
637
v
Abana bakoreshejwe
ACRONYMS ku mpande
AND zombi zari zihanganye. Bamwe
ABBREVIATIONS
bakoreshejwe ___________________________________
na Guverinoma yakoze jenoside mu mitwe yitwara
gisirikare, abandi bakoreshwa na FPR mu gihe cyo kubohora
igihugu.
A.A. Nk’urugero,
: Archivesmu wa 1998 abana bagera kuri 200
Africaines
bakekwagaho kugira uruhare muri jenoside yakorewe Abatutsi
A.G. : Assemblée Générale
barererwaga mu kigo ngororamuco cya Gitagata. Ku rundi
ABAKI ishuri
ruhande, : Alliance
rya bades Bakiga
Kadogo ryigagamo abana bahoze mu
ABESC : Association des Bahutu Evoluant
gisirikare cya FPR bagera ku 25,000. Izo mpande pour
zombi la
zabonye
inkunga ya UNICEFSuppression
62
. des Castes
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
Guhera
ADP mu wa 1994, imfubyi
: Alliance Démocratiquen’abanades birera bagiye babona
Peuples
inkunga
ADR zinyuranye. Bamwe bubakiwe
: Alliance pour la Démocratie et la amazu, abandi
barakirwa, bitabwaho Réconciliationkandi Nationale
bahabwa ibibatunga mu bigo
byari byarateganyijwe. Ibyo byatumye bitabwaho kumubiri
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
no guhumurizwa, barigishwa kandi basubizwa mu mibereho
AFDL
isanzwe. Bamwe : Alliance
muri bo desbongeye
Forces guhuzwa
Démocratiques pouryabo.
n’imiryango la
Ku birebana n’inzego, Libération du Congo-Zaïre
minisiteri nyinshi zo muri Guverinoma
AGOA
y’ubumwe : African
zihaye Growthyoand
inshingano kwitaOpportunity
kuri abo bana Act batagira
$,'6 (ENA).
kivurira $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Kubera iyo mpamvu, hashyizweho imishinga
yo
AIMO gushyigikira abo bana,
: Affaires umushinga
Indigènes w’itegeko ugenga ibigo
et Main-d’oeuvre
birererwamo
AJER :abo bana na porogaramu
Association de la Jeunesse yo Estudiantine
ku rwego rw’igihugu
y’abana batagira kivurira byashyizweho63.
Rwandaise
ALIR
Ibigo birera imfubyi: Arméebyagiye
de Libération
bigabanuka, du Rwanda
uko imiryango y’abo
AM/AP
bana cyangwa : Arrêté
abandi ministériel/
bagiranezaArrêté présidentiel
bagendaga babakira mu
AMR
miryango . Inkunga
64
: Association
ya UNICEF des Moniteurs du Rwanda
kuri porogaramu yo gufasha
abana
AMUR birera n’imfubyi yagize akamaro
: Association des Musulmans au Rwanda kandi ifasha ingengo
y’imari
ANT ya Leta yari yaragenewe gufasha
: Assemblée Nationale de Transition abatishoboye 65
.
(Transitional National Assembly)
MINALOC na yo yakoze ibikorwa bigamije gukemura ikibazo
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
cy’abana bo mu muhanda. Ibyo yabifashijwemo n’imiryango
APR
itegamiye kuri: Armée
Leta66.Patriotique
Nyuma gato Rwandaise
ya 1994, umubare w’abo
APROBAMI
bana wari munini: Association
cyane mu des migiPartis
yo mu Monarchistes
Rwanda, nyuma ugenda
Rwandais
ugabanuka ariko ikibabaje nuko n’ubu mu migi y’igihugu
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
Paper, Kigali, June 2002, p.8.
APROSOMA
62 : Association pour la Promotion Sociale de la
Obura A., op.cit. p.51; République rwandaise, réalisations du gouvernement d’union
nationale, 19 juillet Masse
1994-19 juillet 1996, Kigali, juillet 1996, p. 23.
ARD
63
République : Alliance
rwandaise, pourdulegouvernement
Réalisations Renforcement d’unionde la
nationale, 19 juillet
1994-19 juillet 1996,Démocratie
Kigali, juillet 1996, pp. 21-22.
64
MINALOC, Raporo y’ibikorwa bya minisiteri y’ubutegetsi bw’igihugu n’imibereho
ARDHO
myiza y’abaturage: mu
Association
mwaka wa 2000, Rwandaise pour2001,
Kigali, Gashyantare la Défense
pp.42-43 des
65
ibid, p. 43. Droits de l’Homme
MINALOC, Raporo
AREDETWA : Association
66
y’ibikorwa byapour
minisiteri
le y’ubutegetsi
Relèvement bw’igihugu n’imibereho
myiza y’abaturage mu mwaka wa 2001, Kigali, Gashyantare 2002, pp. 17.
Démocratique des Batwa
638
v
ugenda ubabonamo.
ACRONYMSMu mwaka
ANDwa 2003, MINALOC yashyizeho
ABBREVIATIONS
poritiki ku rwego rw’igihugu igenga imfubyi n’abandi bana bari
___________________________________
mu bibazo . Iyo poritiki yabashije kugaragaza ibibazo byinshi
67
bijyanye
A.A. n’imikorere,
: Archivesimari n’imibereho hanyuma ishyiraho
Africaines
ingamba zigamije kunoza imitangirwe y’inkunga ku bana bari
A.G. : Assemblée Générale
mu bibazo.
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC¾Abapfakazi : Association
n’abagore des Bahutu Evoluant pour la
batishoboye
Suppression des Castes
ACR
Duhereye ku : bigereranyo
Associationbyagiye des Cultivateurs
bikorwa, abagore du Rwanda babarirwa
hagati
ADP y’ibihumbi magana
: Alliance abiri na magana
Démocratique des Peuplesatanu (200.000-
500.000)
ADR bakorewe
: Alliance pour la Démocratie et la mu mwaka
ihohoterwa rishingiye ku gitsina
wa 1994. Gufata ku ngufu byakoreshejwe
Réconciliation Nationale nk’intwaro ku bakoze
jenoside yo mu wa 1994, aho bibasiraga abagore b’Abatustikazi
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
kandi bakabakorera iyicarubozo. Umubare munini w’abacitse
ku icumu, bari Alliance
AFDL : barafashwe deskuForces
ngufu,Démocratiques
abandi banduzwa pour la
agakoko
gatera SIDA68. Libération
Kubera ko du Congo-Zaïre
umubare w’abapfakazi wari munini,
AGOA
wasangaga : African
ingo nyinshiGrowthziyobowe and Opportunity
n’abagore. Ariko Act uwo mubare
$,'6 ugabanuka.
wagiye $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
0LQLVLWHUL
AJER ]DUL ]LÀWH LPLEHUHKR
: Association P\L]D PX
de la Jeunesse QVKLQJDQR ]D]R
Estudiantine
zakoze ibikorwa bikurikira: gushyiraho porogaramu yo gufasha
Rwandaise
abapfakazi, kubaha ibikoresho, gukora ibarura ry’abagore
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
batwite bafashwe ku ngufu69. Ku rundi ruhande, abagore bahuye
AM/AP
n’ingaruka : Arrêté ministériel/
z’intambara na jenoside Arrêté présidentiel
bagiye bibumbira mu
AMR
mashyirahamwe : Association
kugira ngodes Moniteurs
babashe du Rwanda
gufashanya. Ibyo bikorwa
AMUR bitanga
byagiye : Association
umusaruro des mwiza Musulmans
kandi ku buryo au Rwandabugaragara.
ANT abenshi: Assemblée
Ariko Nationale de Transition
muri bo baracyahanganye n’ibikomere bagiye
baterwa n’intambara na jenoside.
(Transitional National Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI
67
Ministry of Local: Association
Government,des Partis and
Information Monarchistes
Social Affaires, National
Policy for OrphansRwandais
and Other Vulnerable Children, Rwanda, 2003.
68
Newbury C. and Baldwin
APROCOMIN: H., “Aftermath:
Association Women in Post GenocideRwanda”,
des Commerçants Indigènes Cen-
ter for Development Information and Evaluation U.S Agency for International Deve-
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
lopment Washington, Working Peper, No. 303, July 2000, p. 4; CNUR, Le rôle de la
Masse
femme dans le processus de réconciliation et de consolidation de la paix au Rwanda:
ARD
'L[ DQV DSUqV OH: Alliance
JpQRFLGH pour le&RQWULEXWLRQV
Renforcement de la
Gp¿V SHUVSHFWLYHV G¶DYHQLU,
mars 2005, pp. 12-13; Selley
Démocratie Whitman, “The Plight of Women and Girls during the
Genocide”, in Thomson S.-M., and Wilson J.-Z. (eds), Rwanda and the Great Lakes
ARDHO
Region, : Association
Special Issue of InternationalRwandaise pour
Insights, Halifax, la Défense
Canada, June 2005, des
pp. 93-
Droits
110, p. 96; Anna, Obura, dep.l’Homme
op. cit., 52.
République rwandaise,
AREDETWA
69
Réalisationspour
: Association du Gouvernement d’Union Nationale, 19 Juillet
le Relèvement
1994-19 Juillet 1996, Kigali, Juillet 1996, p. 23.
Démocratique des Batwa
639
v
¾Abamugajwe n’intambara
ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
___________________________________
Mu rwego rwo gufasha abamugajwe n’intambara, Guverinoma
yatangije porogaramu zikurikira: gushyiraho ibigo by’abamugaye,
A.A. : Archives Africaines
kubafasha mu bijyanye n’imibereho, kubigisha imyuga. Umushinga
A.G. : Assemblée Générale
ugamije gufasha abamugajwe n’intambara warakozwe70.
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC
Guverinoma, : Association
ibinyujije muri des Bahutu
MINALOC, Evoluant
yateye pour la
inkunga
y’amafaranga Suppression
amashyirahamwe des Castes
y’abamugaye nka Murindi
Japan One Love,
ACR ishuri ry’abatumva
: Association ntibanavuge
des Cultivateurs ry’i Ngoma i
du Rwanda
Butare
ADP n’andi menshi 71
.
: Alliance Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
d. Abagezweho n’ibiza
Réconciliation Nationale
AEC ibinyujije
Leta, : Agglomeration
muri MINALOC Extra-Coutumières
n’izindi minisiteri, yageneye
AFDL
ubufasha : Alliance
abantu cyangwa des Forcestw’abantu
udutsiko Démocratiquesbagezweho pour la
n’ibiza.
Aha dusangamoLibération
abagezweho dun’amapfa,
Congo-Zaïrekurumbya, akanda, inzara
n’ibyorezo
AGOA by’amatungo mu duce dutandukanye
: African Growth and Opportunity tw’igihugu.
Act Harimo
kandi abagezweho n’ibiza batabasha guhagarika nk’imyuzure itewe
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
n’imvura, gutenguka kw’imisozi, impanuka, n’ibindi. Bitewe n’uko
AIMO byabo :byihutirwa,
ibibazo Affaires Indigènesabo bantuetbagiye
Main-d’oeuvre
bahabwa imfashanyo
AJER ibyo kurya
zirimo : Association
by’ubuntu cyangwade la Jeunesse
inkungaEstudiantine
y’ibyo kurya babanje
Rwandaise
guhabwa ibyo gukora. Babonye kandi inkunga zijyanye n’ubuvuzi
ALIR
cyangwa : Armée Ku
kububakira. de Libération du Rwandahiyongereyeho
nkunga ya Guverinoma
izavuye
AM/APmu miryango : Arrêtéitegamiye
ministériel/kuri Leta.
Arrêté présidentiel
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
Iyo nkunga yagenerwaga abatishoboye iri muri bimwe mu
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
bikorwa Leta yashyizemo ingufu bikaba byarafashije umuryango
ANT
nyarwanda kongera: Assemblée kwiyubaka,Nationale de Transition
gukira ibikomere no kongera
gusubirana nyuma (Transitional
y’akagaNational Assembly)
k’intambara na jenoside. Izo
APADECariko: Association
nkunga ntizigeze zihaza du Parti
kugeraDémocrate Chrétien
ku bagenerwabikorwa
APR ku buryo
bose : Armée
ibibazo Patriotique Rwandaise
bijyanye n’abatishoboye bikigaragara.
Ibibazo
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes zigenewe
bijyanye n’imicungire mibi y’inkunga zabaga
abatishoboye yagiyeRwandais ivugwa hamwe na hamwe72.
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
e. Impunzi z’abanyamahanga ziba mu Rwanda
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
U Rwanda kandi Masse rwahaye ubuhungiro impunzi zaturutse mu
bihugu
ARD bihana imbibi
: Alliance n’upour
Rwanda. Urugero, hagati
le Renforcement dey’Ugushyingo
la
1995 na GashyantareDémocratie 1996, impunzi zigera ku bihumbi 37.000
ARDHO
70
Idem. : Association Rwandaise pour la Défense des
71
MINALOC, Raporo y’ibikorwa bya Minisiteri y’Ubutegetsi bw’Igihugu n’Imibe-
Droits
reho myiza y’Abaturage de l’Homme
mu mwaka wa 2000, Kigali, Gashyantare 2001, pp. 45-47.
AREDETWA
72
CNUR, Rapport:des
Association pour le initiatives
consultations nationales: Relèvementd’unité et de réconciliation
au Rwanda, Kigali, s.d., p. 13.
Démocratique des Batwa
640
v
– igice kimwe ACRONYMS
cyabo kigizwe AND
n’impunzi za kera z’Abarundi ikindi
ABBREVIATIONS
kikagirwa n’impunzi z’Abanyekongo zivuga Ikinyarwanda – zageze
___________________________________
mu Rwanda. Ubwo Guverinoma y’ubumwe bw’Abanyarwanda
yasabaga
A.A. HCR gutunganya
: Archives inkambi y’impunzi z’Abanyekongo,
Africaines
HCR yo yahisemo kubakura mu Rwanda nka bagenzi babo
A.G. : Assemblée Générale
b’Abanyarwanda. Mu mwaka wa 2000, MINALOC yarimo
ABAKI ibikorwa
gukora : Alliance des Bakiga
byo gutabara no guhuza ibikorwa by’ubutabazi
ABESC : Association
mu nkambi z’impunzi za Kiziba,des Bahutu
Kigeme,Evoluant
Gihembe,pour la
Nkamira,
Suppression
Nyagatare, n’impunzi ziba mu des Castes
migi. Ibikorwa MINALOC ikorera
ACR
impunzi : Association
habamo des Cultivateurs
n’ibyo kuzorohereza gusubiradu Rwanda
iwabo73
. Kugeza
mu
ADPmwaka wa 2003, impunzi
: Alliance zirenga ibihumbi
Démocratique magana atatu
des Peuples
zari
ADR zimaze guhabwa
: Alliance pour la Démocratie et la mu mwaka
ubuhungiro mu Rwanda. Ariko
wa 2003, mu Rwanda hari hasigaye
Réconciliation gusa abagera ku bihumbi
Nationale
35.000 mu nkambi zitandukanye74.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
7.2.2. IbyiciroAlliance
AFDL : by’iteramberedes Forces (guheraDémocratiques
mu wa 1999) pour la
Libération du Congo-Zaïre
AGOA
Mu mwaka wa: African
1998 u RwandaGrowthrwabonaga
and Opportunity
ko ibyinshi Actmu bibazo
$,'6
byihutirwaga $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
byari bimaze gukemurwa hasigaye kwinjira mu
bikorwa
AIMO biganisha
: Affairesku Indigènes
iterambere.etNubwo Porogaramu zimwe
Main-d’oeuvre
na
AJER zimwe z’igenamigambi,
: Association deporitiki zimweEstudiantine
la Jeunesse na zimwe n’izindi
porogaramu zagiye zishyirwaho, guhera mu mwaka wa 2000 ni
Rwandaise
bwo Leta y’ubumwe bw’Abanyarwanda yashyizeho poritiki zo
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
mu gihe kirambye. Aho twavuga nk’ikerekezo 2020 cyarangiye
AM/AP
kwandikwa : Arrêté
muri ministériel/
Nyakanga 2000 na Arrêté présidentiel
gahunda yo kugabanya
AMR
ubukene : Association
yashyizwe ahagaragara des muriMoniteurs
Kamenadu Rwanda
2002. Izo gahunda
AMURni iz’ikitegererezo
zombi : Association kukodes ni zoMusulmans
izindi poritikiau
zo Rwanda
mu nzego zose
ANT zishingiraho.
zagiye : Assemblée Nationale de Transition
(Transitional National Assembly)
a. Ikerekezo 2020
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
APR
Ikerekezo 2020 : Armée Patriotique
ni inyandiko y’amapaji Rwandaise
30 yakozwe na Minisiteri
APROBAMI
y’Imari : Association
n’Igenamigambi. desicyo
Muri Partis Monarchistes
kerekezo, Leta y’u Rwanda
yihaye intego Rwandaiszikurikira zizagerwaho mu mwaka wa 202075:
Gusana igihugu,
APROCOMIN: Leta ikora
Association des neza, yunze ubumwe
Commerçants Indigènes kandi
y’intangarugero; imiyoborere myiza, guteza imbere abantu
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
nk’umutungo w’igihugu, guteza imbere guhanga imirimo no
Masse
kwikorera, gufata no gukoresha neza ubutaka n’ibikorwa remezo
ARD : Allianceurwego
by’ibanze, kuvugurura pour lerw’abikorera.
Renforcement de la
Démocratie
73
MINALOC, Raporo y’ibikorwa bya Minisiteri y’Ubutegetsi bw’Igihugu n’Imibe-
ARDHO : Association
reho myiza y’Abaturage mu mwaka wa Rwandaise pour la Défense
2000, Kigali, Gashyantare des
2001, pp. 45-47.
74 Droits
République rwandaise, de l’Homme
Réalisations du Gouvernement d’Union Nationale, 19 Juillet
1994-19 Juillet 203, Kigali,
AREDETWA : Association pour Juillet 2003, p. 15.
le Relèvement
75
République du Rwanda, Vision 2020 document, p. 13.
Démocratique des Batwa
641
v
Kuri izo ntego ziswe inkingi
ACRONYMS ANDz’ikerekezo 2020 hiyongeraho
ABBREVIATIONS
ibibazo rusange bigomba kugaragara muri za poritiki zose
___________________________________
zitegurwa kandi bikitabwaho ari byo: gushyiramo ibijyanye no
guteza
A.A. imbere uburinganire,
: Archives guteza imbere ubushakashatsi,
Africaines
ikoranabuhanga, za TIC, kubungabunga ibidukikije, kwinjira
A.G. : Assemblée Générale
mu miryango ihuza akarere no mu miryango mpuzamahanga.
ABAKI
Iki kerekezo :2020
Alliance
kiri des
mu Bakiga
nyandiko zakozwe mu rwego rwo
gushyira mu bikorwa imyanzuroBahutu
ABESC : Association des Evoluant
yavuye mu pour zibera
nama zagiye la
Suppression
muri Village Urugwiro hagati des Casteswa 1998 n’uwa 1999.
y’umwaka
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
Imbonerahamwe
ADP ya 20:Démocratique
: Alliance Imirongo migari desy’ikerekezo
Peuples 2020
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Uko byari
Réconciliation Intego
Nationale Intego Urwego
Ingingo bimeze mu mu mpuza-
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
mu 2000 2010 2020 mahanga
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
1. Abaturage b’u Rwanda du
Libération Congo-Zaïre
7,700,000 10,200,000 13,000,000
AGOA
2. Urwego rwo: kumenya
African Growth and Opportunity Act
$,'6 48 80
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP 100 100
gusoma
AIMO
3. Ikizere cyo :kurama
Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
49 50 55
AJER
(mu myaka) : Association de la Jeunesse Estudiantine
4. UburumbukeRwandaise
6,5 5,5 45
bw’abagore (%)
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP
5.Imfu z’abana : Arrêté
(ku ministériel/
107 Arrêté 80présidentiel
50
gihumbi)
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
6.Ababyeyi bapfa
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
babyara (ku nda 100.000
ANT : Assemblée 1070
Nationale de600 200
Transition
by’abana bavutse ari
bazima) (Transitional National Assembly)
7. Indyo
APADEC mbi y’abana
: Association du Parti Démocrate Chrétien
30 20 10
(indyo idahagije %)
APR : Armée Patriotique Rwandaise
8. Ukwiyongera
APROBAMI : Association des 2,9 Partis Monarchistes
2,3 22
kw’abaturage (%)
Rwandais
9. Kujya mu mashuri
APROCOMIN:
abanza ku gihe (%)Association des72 Commerçants
100 Indigènes
100 100
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
10. Abari mu mashuri
Masse 100 100
abanza bose (%)
ARD
11. Kwimukira : Alliance
mu pour le Renforcement de la
42 60 80
mashuri yisumbuyeDémocratie
(%)
ARDHO : Association
12. Abiyandikisha mu Rwandaise pour la Défense des
7 40 60
mashuri yisumbuyeDroits(%)de l’Homme
AREDETWA : Association pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
642
v
ACRONYMS AND20
13. Umubare w’abarimu ABBREVIATIONS
100 100 100
babyigiye (%) ___________________________________
14.Ibigo byigisha imyuga
50 106
n’ubumenyi ngiro
A.A. : Archives Africaines
15. Umubare
A.G. : Assemblée Générale
w’abemerwa kujya mu 1 4 06
ABAKI
mashuri makuru: Alliance
(0/00) des Bakiga
ABESC : Association
16. Uburinganire mu des Bahutu Evoluant pour la
mashuri makuru Suppression des30Castes 40
( % 50 50
y’abagore )
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
17. Uburinganire mu nzego
ADP
zifata ibyemezo: (%Alliance
gore) Démocratique
10 des
30 Peuples
40
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
18. Umubare w’abanduye
13 11 8 0
agakoko gatera Réconciliation
SIDA (%) Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
19. Umubare w’abicwa
AFDL 51 30 25
na marariya (%)Alliance des Forces Démocratiques pour la
:
20. Abaganga ku Libération du Congo-Zaïre
1,5 5 10 10
AGOA
baturage 100.000 : African Growth and Opportunity Act
21. Abaturage$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
$,'6 baba
20 40 60
ahantu hari isuku (%)
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
22. Abaforomokazi ku
AJER
baturage 100.000
: Association de la 16
Jeunesse18Estudiantine
20 20
ARD
81
: Alliance
National Institute of Statistics pour le Renforcement
of Rwanda, Ministry of Finance de
and la
Economic Plan-
ning and Unit of Planning, Policy
Démocratie and Capacity Building at the Ministry of Agriculture
and Animal Resources, Rwanda Agricultural Survey, 2006, Kigali, June 2007, p. 1.
ARDHO
82 : Association Rwandaise pour la Défense des
République rwandaise, Réalisations du Gouvernement d’Union Nationale, 19 Juillet
1994-19 Juillet 2003, Droits de l’Homme
Kigali, Juillet 2003, p.52
AREDETWA
83
Ibid., p.53 : Association pour le Relèvement
84
Minega Rwigema B., An analysis of the non-traditional agricultural export potential for
Démocratique des Batwa
647
v
w’ibikomoka ku matungo wariyongereye
ACRONYMS guhera mu mwaka wa
AND ABBREVIATIONS
1994. Hanyuma hagati y’umwaka wa 1995 n’uwa 2005 wikuba
___________________________________
KDÀNDELUL .
85
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Rwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
Aho byavuye: (Transitional
United Nations, Ten
National 1 Years On : Helping Rebuild
Assembly)
a Nationthe
APADEC United Nation in Rwanda,New
: Association du Parti Démocrate York, April 2004,
Chrétien
p.1.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
e. Imirimo
Rwandais
APROCOMIN:
Nk’uko bimeze Association
mu bindi bihugu des Commerçants Indigènes
biri mu nzira y’amajyambere,
APROSOMA
urwego rutanga: Association
imirimo idahoraho pour lani Promotion
ingirakamaro Sociale
mu de la
Rwanda,
NXNRXVDQJDKDNRUDKDÀ\DE\·DEDWXUDJHEDJH]HPXJLKH
Masse
cyo
ARD gukora. Mu mirimo pour
: Alliance isanzwe, Leta ikomeza kuza
le Renforcement de lak’umwanya
wa mbere mu Démocratie gutanga akazi. Muri 2001, Leta yakoreshaga
abantu bagera ku bihumbi mirongo ine (40.000)123. Mu wa 2001
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
abagera kuri 295742 ni bo bari barahawe akazi gasanzwe haba
Droits de l’Homme
Institut de Recherche
AREDETWA : Association
123
et de Dialoguepourpour lalePaix, Reconstruire une paix durable au
Relèvement
Rwanda; la parole au peuple, pP. 93-94.
Démocratique des Batwa
658
v
muri Leta cyangwa
ACRONYMSmu bikorera. Uwo mubare waragabanutse
AND ABBREVIATIONS
kuva icyo gihe bitewe n’amavugurura y’imirimo ya Leta no
___________________________________
kwegurira ibigo bya Leta abikorera ku giti cyabo124. Mu wa 2003,
Leta
A.A. yakoreshaga abantu
: Archives barenga ibihumbi mirongo itandatu
Africaines
(60.000) nk’uko bigaragara mu mbonerahamwe ikurikira.
A.G. : Assemblée Générale
ABAKI
Imbonerahamwe : Alliance
ya 25:des Bakiga mu byiciro bitandukanye
Umurimo
ABESC : Associationmu des Bahutu
mwaka waEvoluant
2003 pour la
Suppression des Castes
ACR : Association des Umubare
Cultivateurs du Rwanda
% rya % %
ADP Ikiciro : Alliance Démocratique w’abahawe des Peuples
bose ry’abagabo ry’abagore
ADR : Alliance pour laakaziDémocratie et la
Leta Réconciliation
1,98% Nationale
67 461 62,8% 37,2%
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
I b i s h a m i k :i yAlliance
AFDL e des Forces Démocratiques
0,47% 15 865 70,3% pour la
29,7%
kuri Leta
Libération du Congo-Zaïre
I
AGOAm i r y a n g o
: African Growth and Opportunity Act
itegamiye kuri 0,35% 11 829 71,3% 28,7%
$,'6
Leta $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
Amakoperative
AJER 0,30% de la Jeunesse
: Association 10 315 Estudiantine
71,5% 28,5%
A b a n d Rwandaise i
ALIR : Armée 94,77% 3 225 071
de Libération du Rwanda 44,0% 56,0%
bikorera
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
Aho
AMR byavuye: Repubulikades
: Association y’uMoniteurs
Rwanda, du Minisiteri
Rwanda y’Imari
n’Igenamigambi,
AMUR Poverty Reduction
: Association Strategy au
des Musulmans Annual
Rwanda progress
report, October 2004, p. 63
ANT : Assemblée Nationale de Transition
(Transitional National Assembly)
Mu mwaka wa 2003, imibare y’abakozi ukurikije icyo bakora
APADEC
yari iteye itya:: Association du Parti Démocrate Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI
Imbonerahamwe : Association des Partis
ya 26: Umubare Monarchistes
w’abahawe akazi
Rwandais n’icyo bakoraga mu 2003
APROCOMIN: Association Umubare
% rya des Commerçants % Indigènes %
Imirimo
APROSOMA : Association w’abahawe
pour la Promotion Sociale de la
bose ry’abagabo ry’abagore
akazi
Masse
Ubuhinzi 86.67%
ARD : Alliance pour le2949592
Renforcement 41.3%
de la 58.7%
Uburobyi Démocratie
0.10% 3468 97.3% 2.7%
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Akazi mu nganda
Droits 0.16%
de l’Homme 5328 69.3% 30.7%
Mu
A.A. rwego :rw’imibereho myiza, twavuga ko habayeho
Archives Africaines
gushishikariza
A.G. urubyiruko kurwanya icyorezo cya SIDA,
: Assemblée Générale
byatangiye guhera mu wa 1994. Amashyirahamwe yo
ABAKI : Alliance des Bakiga
kurwanya SIDA yarashinzwe mu gihugu hose. Byongeye kandi,
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
hashyizweho kandi hanakorwa gahunda yo kwita ku bana bo
Suppression des Castes
mu muhanda nubwo ikibazo kitakemutse burundu. Nyamara
ACR : Association
urubyiruko, kimwe desBanyarwanda,
n’abandi Cultivateurs du Rwanda
bakunze guhura
ADP
n’ikibazo : Alliance Démocratique des Peuples
cy’ubukene.
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Biragaragara ko Réconciliation
u Rwanda muNationale
gihe k’inzibacyuho rwari rukiri
AEC
kugerageza : Agglomeration
kongera Extra-Coutumières
kubaka poritiki, ubukungu, n’imibereho
myiza.
AFDL Igihe cya myumades
: Alliance ya 1994,
Forces ni Démocratiques
igihe cyagoye Guverinoma
pour la
y’inzibacyuho n’umuryango
Libération dunyarwanda.
Congo-Zaïre Igice kinini k’igihugu
cyari
AGOA cyari cyarasenywe na jenoside
: African Growth and Opportunity n’intambara.
Act Imbere
y’ibibazo
$,'6 bya$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
poritiki, ubukungu n’imibereho myiza byatewe
n’ubuyobozi bwa mbere ya 1994, Leta y’u Rwanda ya nyuma ya
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
MHQRVLGHLUDQJDMZHLPEHUHQD)35\DULLÀWHXPX]LJRNXJDUXUD
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
amahoro ku butaka bw’igihugu, kurarura umutekano, gutuma
igihugu cyongera Rwandaise
guturwa, gucyura impunzi, ndetse n’abavuye
ALIRbyabo no
mu : Armée de Libération
gushyiraho urwego du rwaRwanda
poritiki n’ubuyobozi
ruzakosora amakosa yo mu gihe cyahise.présidentiel
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté Ayo makosa yo mu
AMRcyashize: harimo
gihe Association des poritiki
uruhare Moniteurs du Rwanda
y’ubukoroni yagize mu
AMUR umuryango
gusenya : Association des Musulmans
nyarwanda, au Rwanda
igitugu cya nyuma y’ubukoroni
no
ANT guhangana hagati y’abayobozi
: Assemblée Nationaleb’amashayaka
de Transition ya politiki mu
gihe k’inzibacyuho yo kuva mu
(Transitional wa 1991Assembly)
National kugeza mu wa 1994.
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
Buhorobuhoro
APR Guverinoma
: Armée y’ubumwe
Patriotique Rwandaise bw’Abanyarwanda,
yagaruye umutekano, igarura Abanyarwanda ku ivuko
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
n’abavuye mu byabo, itangira gahunda nyinshi zirimo gushyiraho
Rwandais
demokarasi, kwegeraza ubuyobozi abaturage, kubaka igihugu
APROCOMIN:
kigendera ku Association des Commerçants
mategeko, ubutabera Indigènes
na poritiki y’ubumwe
APROSOMA : Association
bw’Abanyarwanda. pour lazinyuranye
Izo gahunda Promotionzahinduye
Sociale de ibintu
la
byinshi mu buzimaMasse bwa poritiki y’igihugu. Ubunyarwanda
ARD
bwasimbuye :poritiki
Allianceyopour le Renforcement
kuvangura de la imyaka,
amoko, uturere,
Démocratie
igitsina byari byarahawe ikicaro mu bihe byashize.
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Amahoro n’umutuzoDroits dewal’Homme
poritiki byatumye kongera kubaka
ubukungu bw’igihugu byoroha,
AREDETWA : Association pour habaho iterambere ry’ubukungu
le Relèvement
Démocratique des Batwa
682
v
n’imibereho ACRONYMS
myiza. Mu wa AND2003, ibyagezweho bigaragaza
ABBREVIATIONS
kwiyongera k’ubukungu mu bice byose: ubuhinzi, inganda,
___________________________________
ubucuruzi, gutanga serivisi, n’ibikorwa remezo. Ibyiciro
by’imibereho
A.A. :myiza : umurimo,
Archives uburezi, ubuzima n’imiturire na
Africaines
byo
A.G.byagaragayemo
: Assemblée Générale Iryo terambare rituruka
iterambere rifatika.
ku bushake bwa poritiki bw’abayobozi b’igihugu n’Abanyarwanda
ABAKI : Alliance des Bakiga
muri rusange bitabiriye umurimo nta kujenjeka.
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
Igihe k’inzibacyuho ya nyuma ya jenoside cyarangiranye
n’amatora yaAssociation
ACR : Perezida wa des Cultivateurs du Rwanda
Repubulika n’Inteko ishinga
ADP
amategeko : Alliance
yabaye mu Démocratique
wa 2003. Kuvades Peuples
icyo gihe u Rwanda
ADR DED\RER]L
UXÀWH : Alliance
EDWRZHpour la UXNRPHMH
NDQGL Démocratie et la
NXUZDQ\D XEXNHQH
Réconciliation
Kubera ko iterambere Nationale
ryagezweho ritabashije gukemura ibibazo
AEC by’ubukungu,
byose : Agglomeration
imibanire Extra-Coutumières
na poritiki tutibagiwe n’umuco.
Inzira
AFDL iracyari: Alliance
ndende des
kugira ngo Démocratiques
Forces imibereho myizapour
igerweho
la
n’abaturage bose.
Libération du Congo-Zaïre
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Rwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
(Transitional National Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Rwandais
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Masse
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Démocratie
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Droits de l’Homme
AREDETWA : Association pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
683
v
UMWANZURO
ACRONYMS RUSANGE
AND ABBREVIATIONS
______________________________________________________________
___________________________________
M
Libération du Congo-Zaïre
AGOA uri: ubu
African Growth and
bushakashatsi Opportunity
twagerageje Act amateka
guhina
$,'6 y’u$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Rwanda kuva rwabaho kugeza mu wa 2003.
AIMO Hifashishijwe amakuru et
: Affaires Indigènes yose nta kurobanura, ariko
Main-d’oeuvre
ntitwabura
AJER kwinubira
: Associationukutaboneka kw’amwe
de la Jeunesse mu makuru
Estudiantine
abitse kure hanze y’igihugu cyangwa yaburiwe irengero kubera
Rwandaise
kwitahira kwa bamwe mu bantu bari abahanga mu kumenya
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
ibya kera.
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR
Gucukumbura : Association
ku buryo bwa des Moniteurs du Rwanda
gihanga kandi nta kujenjeka
AMUR anyuranye
amakuru : Association
bifashades Musulmans
kugaragaza au mu
bimwe Rwanda
bitekerezo
ANT : Assemblée
n’ingabitekerezo byatumyeNationale
amateka y’ude Transition
Rwanda aba amateka
y’ingengabitekerezo, yuzuye National
(Transitional impaka Assembly)
z’ingeri zose ziganisha
nkana
APADEC mu guhimba no gukoreshwa nabi.
: Association du Parti Démocrate Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Ubushakashatsi buherutse gukorwa ku mateka ya kera
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
n’imiturire by’u Rwanda, bugaragaza icyumvikanweho kwitwa
kuvuguruza kuRwandais
mugaragaro igitekerezo k’irondabwoko rishingiye
APROCOMIN:
ku bitekerezo byaAssociation
Hamite na des Commerçants
Bantu byari bigamijeIndigènes
gucamo ibice
APROSOMA
abaturage : Associationkugira
bakoronizwaga pour la Promotion
ngo babashe Sociale de la Mu
kubacunga.
kinyagihumbi Masse
cya mbere ya Yezu Kirisitu aho ubwami bw’u
Rwanda
ARD bwari bugiye kuvukira
: Alliance pour lehari hatuwe n’abahinzi,
Renforcement de la aborozi,
ababeshwaho Démocratie
no gusarura imbuto n’abahigi; ugendeye ku
bikoresho bagiye bahasiga nta kintu na kimwe kigagaza ko abo
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
baturage bari ubwoko bunyuranye ndetse ko n’imiturire yabo,
itandukanywa Droits de l’Homme
n’ibinyejana ugereranyije n’ibihe bahagereye.
AREDETWA : Association pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
684
v
Kubaho k’u Rwanda,
ACRONYMS kwagukaAND kwarwo n’imitunganyirize yarwo
ABBREVIATIONS
kuva rwabaho kugeza mu kinyejana cya XXe byarakomeje
___________________________________
nta gusubira inyuma uko byifuzwaga n’abami b’Abanyiginya
birangira
A.A. ku ngoma ya Kigeri
: Archives wa IV Rwabugiri hari imitunganyirize
Africaines
ya poritiki, ubukungu, imibanire n’umuco bigoye kumeneramo:
A.G. : Assemblée Générale
byose bishingiye ku buyobozi bukuru, hakaba n’uduce twigenga,
ABAKI
igisirikare, : Alliance des
intambara, Bakiga
ubuhinzibworozi n’idini. Kubera iyo
mitunganyirize y’ubutegetsi, ibitero by’abarabu pour
ABESC : Association des Bahutu Evoluant la
bacuruzaga
Suppression
abacakara byasubijwe des Castes
inyuma uko byakabaye, nubwo
ACR
buhorobuhoro, : Association des Cultivateurs
ubuyobozi butabashije du Rwanda
guhangana n’ukwinjira
NZ·DEDQ\DEXUD\LEDULEDÀWHLQWZDUR]LKDPED\H
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Abanyaburayi binjira mu gihugu
Réconciliation mu mpera z’ikinyejana cya XX,
Nationale
bashyizeho ubutegetsi bwa gikoroni mu Rwanda, busesa inzego
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
z’ubuyobozi bwasanzeho, nyamara zitari zakozweho n’Abadage
AFDL :
bari bararagijweAlliance des Forces
u Rwanda. Démocratiques
Binyuze muri manda pour la
n’indagizo
Libération
z’Ababirigi, amategeko ya du Congo-Zaïre
gikoroni yakoreshwaga muri Kongo
AGOA
yazanywe mu: African
Rwanda. Growth and Opportunity
Ivugurura ryitiriwe iryaAct
“Mortehan”
$,'6 mu $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ryabaye wa 1926-1931 ryahinduye imiterere y’inzego
z’ubuyobozi
AIMO ndetse n’imyumvire,
: Affaires Indigènesrishyiraho imirimo y’inyungu
et Main-d’oeuvre
rusange
AJER igamije guteza imbere
: Association ubukungu
de la Jeunessebw’abakoroni,
Estudiantinerishyira
ibirebana n’imyigire n’uburezi mu maboko y’abamisiyoneri
Rwandaise
b’Ababirigi.
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP muri: Arrêté
Icyavuye ministériel/
iyo poritiki nta kindiArrêté
uretseprésidentiel
gutuma abayobozi
AMR
ba gakondo :bakorera
Association
mu des
kwahaMoniteurs du Rwanda
kw’abakoroni nk’abungirije
AMUR
ubuyobozi, : Association
ku des Musulmans
buryo butaziguye, kwinjiza au Rwandatutsi–
iby’amoko
hutu
ANT mu micungire
: Assemblée Nationalegufungura
y’ubutegetsi, de Transition
ubukungu no
kubwinjizamo ifaranga buhorobuhoro,
(Transitional guhatira abantu ishuri
National Assembly)
n’indangagaciro
APADEC za kiyahudi na gikirisitu
: Association du Parti Démocratez’Abanyaburayi.
Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Umuntu wavuye muri iryo terambere yiswe involuwe: ni umuntu
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
uzi gusoma no kwandika, umukirisitu, byibuze ujya kwitwara
nk’abanyaburayi,Rwandais
aha, bavugaga ko “yasirimutse”. Guhera mu
APROCOMIN: Association
myaka ya 1950, uwo musirimu des yagiye
Commerçants Indigènes Nta
gusaba ubwigenge.
APROSOMA : umukoroni
gutindiganya, Associationw’Umubirigi
pour la Promotion
amukubitaSociale de ryitwa
ihame la
“gucamo ibice Masse
kugira ngo ubashe kuyobora”; yakoresheje ku
mugaragaro
ARD guhanganisha
: Alliance pouramoko hagati y’intyoza
le Renforcement de la z’Abatutsi
n’intyoza z’Abahutu, batari
Démocratie bagihisha ihangana ryabo guhera
mu wa 1950.
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Uko guhangana Droits de l’Homme
kw’amoko byarangiye gusandaye mu wa
AREDETWA : Association pour le Relèvement
1959; bishyigikiwe n’ubutetsi bw’abakoroni, kwari kugamije
Démocratique des Batwa
685
v
kuburizamo ACRONYMS
igihiriri cy’abanyagihugu
AND ABBREVIATIONSb’Abanyarwanda
baharaniraga ___________________________________
ubwigenge. Ubwo bwigenge bwabonetse ku
itari ya 1 Nyakanga 1962, ntibwahawe abahoze babungirije
bari
A.A. baramaze kwivumbura,
: Archives bwahawe ahubwo abashya bari
Africaines
basigaye babungirije banumvira ubutegetsi bwa gikoroni. Ni
A.G. : Assemblée Générale
muri ayo macakuri n’intambara y’amoko hagati y’intyoza
ABAKI : Alliance
z’Abanyarwanda des n’Abatutsi
(b’Abahutu Bakiga bize) havutse Repubulika
ABESC
ya mbere. : Association des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
ACR
Repubulika : Association
ya mbere (1962-des Cultivateurs
1973) yifashishijedu Rwanda
Itegeko nshinga
ryo
ADPku itariki: ya 24 Ugushyingo
Alliance 1962 des
Démocratique rishyira Parmehutu ku
Peuples
butegetsi,
ADR ishyaka ryazanye guheza ubwoko bw’Abatutsi
: Alliance pour la Démocratie et la riniga
amashyaka ya Réconciliation
poritiki ataravugaga rumwe na ryo kugeza igihe
Nationale
riyakuriyeho, rikimika igitugu k’ishyaka rukumbi ryigizwe
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
n’ubwoko bumwe.
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Libération
Parmehutu ntiyabashije du Congo-Zaïre
gukora amavugura y’ubukungu afatika
AGOA yabonaga
nubwo : African Growth
imfanyo zo haze and Opportunity
kandi n’ubutaka Act
bwo guhinga
$,'6
bwiyongereye. $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Kudatera imbere byaturutse ku kutitabwaho no
kudashora
AIMO imari mu buhinzi,
: Affaires bityo bishegesha
Indigènes icyo kiciro, ndetse
et Main-d’oeuvre
u Rwanda ntirwagejeje
AJER ku bipimo
: Association by’ikawa Estudiantine
de la Jeunesse rwari rwemerewe ku
rwego mpuzamahanga.
Rwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Ishyaka ryari ku butegetsi ntawashoboraga kuritandukanya
AM/AP
n’ubutegetsi : Arrêténaministériel/
ndetse ArrêtéAriko
Kiriziya gatorika. présidentiel
Leta na Kiriziya
AMR
gatorika : Association
ntibyabujije des Moniteurs
ubutegetsi du Rwanda
bwa Grégoire Kayibanda
AMUR
kurohama : Associationmu
bidasubirwaho desgitugu
Musulmans auku
gishingiye Rwanda
irondamoko
ANT
n’akarere. : Assemblée Nationale de Transition
(Transitional National Assembly)
Repubulika
APADEC ya mbere yahise
: Association isimburwa
du Parti na Repubulika
Démocrate Chrétien ya
Kabiri yakajije imidugararo n’amavangura ikoresheje poritiki
APR : Armée Patriotique Rwandaise
yo kuringaniza amoko n’uturere byakorwaga na MRND,
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
ishyaka rukumbi ari na ryo Leta. Manifesite na sitati byayo
Rwandais
byari urutirigongo rw’Itegeko nshiga ryo mu wa 1978, ishingiro
APROCOMIN: Association des Commerçants
ryemewe n’amategeko rya Repubulika ya Kabiri. Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Mu rwego rw’imibereho
Masse n’ubukungu, poritiki yo kuringaniza
amoko
ARD n’uturere yazanye kintu
: Alliance pour kitwa akazu, agatsiko
le Renforcement de la kagizwe
n’ibyegera bya Démocratie
Perezida kikubiye ubukungu n’imirimo ibyara
inyungu.
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Droits de l’Homme
Mu rwego rw’imibereho n’umuco, iyo poritiki yaranzwe no
AREDETWA : Association
kwigizayo Abatutsi n’Abahutu pourbole mu
Relèvement
gihugu hagati no mu
Démocratique des Batwa
686
v
Magepfo. Poritiki yo kuringaniza
ACRONYMS ubwoko n’uturere, yari
AND ABBREVIATIONS
yaranyuze MRND n’uwayishinze, yatumye Repubulika ya kabiri
___________________________________
ivaho mu wa 1994 biturutse ku kwiharira ubutegetsi, gusenyuka
k’ubukungu,
A.A. :intambara
Archives no kurwanywa n’ingabo za FPR.
Africaines
A.G. : Assemblée Générale
Jenoside yakorewe Abatutsi (Mata-Nyakanga 1994) yabaye
ABAKI kinini
igikorwa : Alliance
kigamije des Bakiga
gukubura poritiki n’ubwoko, cyateguwe
ABESC : Association des Bahutu
mu myaka myinshi, hagaragazwa abazicwa, Evoluant pour la
hategurwa
Suppression
uburyo bwo kubica, des Castes
hanatozwa Interahamwe za MRND
ACR : Association
n’Impuzamugambi za CDR. des Cultivateurs
Gushyiraho du Rwanda
Guverinoma y’ubumwe
bw’Abanyarwanda
ADP y’inzibacyuho
: Alliance Démocratique muri Nyakanga 1994
des Peuples
byarangije
ADR icyo
: Alliance pour la Démocratie et la ya Kabiri,
gihe cy’akaga cyaranze Repubulika
aho imiyoborere mibi yari yoretse
Réconciliation igihugu mu cyuho k’inzego
Nationale
kubera ikibi rudasumbwa cya jenoside.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL :
Kuva GuverinomaAlliance des Forces
y’ubumwe Démocratiques
bw’Abanyarwanda pour la
y’inzibazacyuho
yajyaho kugezaLibération du Congo-Zaïre
mu kwezi k’Ukwakira 2003, yatumye hagaruka
AGOA cyo : gukomeza
ikizere African Growth
kubahoand nubwo
Opportunity
hari Actharabayeho
$,'6
kutubahiriza $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
uburenganzira bwa muntu mu rwego rwo
gukemura
AIMO ibyihutirwaga by’icyo gihe
: Affaires Indigènes ethategurwa ejo hazaza. Kuko
Main-d’oeuvre
ibyihutirwaga
AJER : byagombaga kubisa
Association de iterambere
la Jeunesse rirambye. Igihugu
Estudiantine
kigendera ku mategeko ni rwo rwego rwonyine rwashoboraga
Rwandaise
gukuraho umuvumo wo kutubahiriza amategeko byaranze
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
imiyoborere mibi yo mu gihe cyahise.
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
(Transitional National Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Rwandais
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Masse
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Démocratie
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Droits de l’Homme
AREDETWA : Association pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
687
v
ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
___________________________________
A.A. :
Archives Africaines
A.G. :
Assemblée Générale
ABAKI :
Alliance des Bakiga
ABESC :
Association des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Libération du Congo-Zaïre
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Rwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
(Transitional National Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Rwandais
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Masse
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Démocratie
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Droits de l’Homme
AREDETWA : Association pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
688
v
ACRONYMS INZIMBURABUMENYI
AND ABBREVIATIONS
______________________________________________________________
___________________________________
Senema, Amakinamico
A.A. n’amafoto
: Archives Africaines
A.G. : Assemblée Générale
ABAKI : Alliance des Bakiga
-ABESC
SCHULENBERGH P. et ZANA
: Association desAZIZA
BahutuETAMBALA
EvoluantM.pour
(souslala
dir. de), Patrimoine d’Afrique Centrale Archives Films: Congo,
Suppression des Castes
Rwanda, Burundi, 1912-1960, Tervuren, M.R.A.C., 2010.
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ADR
- Les mines du : Alliance pour(Réalisateur
roi Salomon la Démocratie et laBennett, - 1
Compton
heure 38’, 1950). Réconciliation Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
- Films documentaires
Libérationsur dul’histoire et le génocide contre les -
Congo-Zaïre
Tutsi
AGOA en 1994:: African Growth and Opportunity Act
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
a. Une république devenue folle: Rwanda 1894 – 1994 »,
AIMO(Réalisateur : Affaires
Luc deIndigènes
Heusch, 73 et min.,
Main-d’oeuvre
1996).
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
b. Gacaca, revivre ensemble au Rwanda» (Réalisateur: Anne
Rwandaise
Aghion, 55 min., 2002)
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
c. Rwanda,: un
AM/AP cri d’un
Arrêté silence inouï
ministériel/ » (Réalisateur
Arrêté : Anne
présidentiel
AMR Lainé, 52 min., 2003)
: Association des Moniteurs du Rwanda
AMURd. 100 days : Association
(Réalisateur:des EricMusulmans
Kabera) au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
(Transitional National Assembly)
-APADEC
Films documentaires sur la transmission
: Association de la mémoire
du Parti Démocrate du génocide
Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
e. Les gardiens de la mémoire» (Réalisateur : Eric Kabera, 54 min, 2004).
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Rwandais
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
- Film pseudo-documentaire-
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
f. Hôtel Rwanda» (Réalisateur: Terry George.)
Masse
ARD : Alliance
g. Théâtre-Rwanda pour
1994, dule Renforcement
Groupov (Metteur endescène
la Jacques
Démocratie
Delcuvellerie, 5 Heures, Liège, 1999).
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Droits de l’Homme
-AREDETWA
Photos (photothèque Tervuren)
: Association pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
729
v
III. ABATANZE AMAKURUAND ABBREVIATIONS
ACRONYMS
Urutonde___________________________________
rw’abatangabuhamya
A.A.
No Amazina : Archives Africaines
Imyaka Akarere Amashuri yize Umwuga
A.G.
1 ANONYME: Assemblée 74 Générale
Gicumbi Ayisumbuye Umucuruzi
Umwarimu
ABAKI
2 : Alliance des Bakiga
AYINKAMIYE E. 53 Nyabihu Abanza
kazi
3 BAGIRA S. 69 Burera Abanza Umuhinzi
ABESC : Association des Bahutu Evoluant Umuhinzi
pour la
4 BAKUNDAKWITA 69 Nyanza Abanza
Suppression des Castes kazi
5 BARIYANGA F. 72 Burera Abanza Umuhinzi
ACR
6
: Association
BASANGIRA C. 79
des Cultivateurs
Nyabihu
du Rwanda
Ayisumbuye -
ADP
7 BAVAKURE : Alliance
F. 60 Démocratique
Bugesera des Peuples
Abanza
Uwatowe
muzibanze
ADR
8 BAZIGIRA:E.Alliance 57 pourKarongi
la Démocratie
Abanza et la Umuhinzi
9 BAZIMENYERARéconciliation
P. 68 Nationale
Nyabihu Ayisumbuye -
AEC
10 BISETSA : Agglomeration Extra-Coutumières-
P. 69 Burera Ayisumbuye
11 BITABWAHE Ch. 76 Musanze Abanza -
AFDL
12
: Alliance
BUDARAMANI G. 71
des Forces
Gicumbi
Démocratiques
Ayisumbuye -
pour la
13 BUHONGO A. Libération 72 duRusizi
Congo-ZaïreAbanza -
AGOA
14 BUHURA P.: African
C. 76Growth and Opportunity
Nyamasheke Ayisumbuye Act
-
15 BURARIYO A. 77 Gicumbi - -
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
16 BUTSIRIKA E. 72 Musanze Ayisumbuye Pasitori
AIMO
17 BYOSE J.
: Affaires72IndigènesRubavu
et Main-d’oeuvre
Abanza Umuhinzi
AJER
18 : Association
DUSABIMANA O. 34 deRutsiro
la Jeunesse Estudiantine
Kaminuza Umwarimu
19 GACINYA F.Rwandaise 68 Bugesera Ayisumbuye -
20 GAFUTERI M.
ALIR : Armée 77 Bugesera
de Libération duAbanza
Rwanda Umuhinzi
21 GASHAGAZA Ph. 69 Nyaruguru Ayisumbuye -
AM/AP
22 : Arrêté
GASHIRAMANGA ministériel/
I. 52 Kicukiro Arrêté présidentiel
Ayisumbuye -
AMR
23 GASHUMBA : Association
J. 78 des Moniteurs
Bugesera Abanzadu RwandaUmuhinzi
AMUR
24 HABIMANA : Association
C. 56 des Musulmans
Rusizi Kaminuzaau Rwanda
Umwarimu
25 HABIYAMBERE N. 48 Nyabihu Abanza Umwarimu
ANT
26
: Assemblée
HAKIZIMANA T. 68
Nationale
Burera
de TransitionUmuhinzi
Abanza
27 HANGARI F.(Transitional
79 National Abanza
Rusizi Assembly) -
APADEC
28 : Association
HARERIMANA V. 68 du Parti Démocrate
Muhanga Ayisumbuye Chrétien
-
APR
29 HATEGEKA : Armée Patriotique Rwandaise
A. 57 Muhanga Kaminuza -
30 HATEGEKUMUKIZA G. 40 Nyamagabe Ayisumbuye -
APROBAMI
31
: Association
HITIMANA A. 78
des Partis Monarchistes
Nyamasheke Ayisumbuye -
32 HITIMANA G.Rwandais 62 Bugesera Ayisumbuye Umunyamabanga
APROCOMIN:
33 KABAKESHAAssociation
B. 72 des Commerçants
Nyaruguru Abanza Indigènes
Umuhinzi
34 KABANDA A. 49 Bugesera Abanza -
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
35 KABURAME I. 47 Gatsibo Abanza Umuhinzi
36 KABURAME M.
Masse 44 Nyarugenge Abanza Umucuruzi
ARD
37 KAGERUKA : Alliance
A. 52 pourNyanza
le Renforcement
Abanza de Umucuruzi
la
38 Démocratie
KALISA J.M.V. 51 Rwamagana Abanza Umufundi
Uwatowe
ARDHO
39 KAMANA A.: Association62 Rwandaise
Bugesera pour la Défense
Ayisumbuye
muzibanzedes
40 KAMANZI F. 70 Rusizi Abanza Umwarimu
Droits de l’Homme
41 KAMARENZI M. 68 Kicukiro Ayisumbuye Umuhinzi
AREDETWA
42
: Association
KAMASHARA A. 70
pour le Relèvement
Kicukiro Primaire Umuhinzi
Démocratique des Batwa
730
v
43 ACRONYMS
KANAMUGIRE F. 73 AND
RusiziABBREVIATIONS
Ayisumbuye Umwarimu
44
___________________________________
KANYARWANDA A. 68 Musanze Ayisumbuye -
45 KANYARWOYA J. P. 76 Bugesera Abanza Umuhinzi
Uwatowe
46 KANYEMERA A. 77 Bugesera Abanza
A.A. : Archives Africaines muzibanze
47 KAREKEZI A. 57 Rwamagana Ayisumbuye -
A.G.
48
: Assemblée
KAREKEZI F. 79
Générale
Bugesera Abanza Umuhinzi
ABAKI
49 KAYARASHI: Alliance
S. des
54 Bakiga
Nyabihu Abanza Umuhinzi
ABESC
50 KAYIHURA:T.Association 82 des Bahutu Abanza
Nyaruguru Evoluant Umuhinzi
pour la
51 KWIZERA V. 43 Nyamagabe Ayisumbuye -
Suppression des Castes
52 MBAYIHA M. 71 Rwamagana Ayisumbuye -
ACR
53 MFUMUGORE: Association
C. 69 des Cultivateurs
Musanze du Rwanda
Ayisumbuye Umufundi
ADP
54 : Alliance
MPIRIKANYI Z. Démocratique
70 Bugesera des Peuples-
Ayisumbuye
ADR
55 MUGABO W.: Alliance
G. pour
47 la Démocratie
Nyarugenge et la Umuhinzi
Ayisumbuye
56 MUGANGA A. 76 Bugesera Abanza Umuhinzi
Réconciliation Nationale
57 MUJAWAMARIYA D. 49 Bugesera - -
AEC
58 MUKAGAGA : Agglomeration
V. 69 Extra-Coutumières
Gasabo Ayisumbuye Umuhinzi
AFDL
59 : Alliance
MUKAKABERA D. des
43 Forces
Karongi Démocratiques pour la
Ayisumbuye Umuhinzi
60 MUKAKAGERUKALibération du Congo-Zaïre
E. 33 Karongi Ayisumbuye Umuhinzi
61 MUKAMURENZI A. 49 Rutsiro - -
AGOA
62
: African Growth
MUKAMWEZI L. 26
and Opportunity
Bugesera Kaminuza
Act
-
$,'6
63 MUKANDERA$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
B. 54 Nyanza Ayisumbuye Umwarimukazi
AIMO
64 MUKANSURU: Affaires
J. Indigènes
40 Karongiet Main-d’oeuvre
Ayisumbuye Umuhinzi
Uwatowe mu
AJER
65 : Association
MUKANTWARI M. 30 de Bugesera
la JeunesseAbanza
Estudiantine
z’ibanze
Uwatowe mu
66 MUKARUHUNGA Rwandaise
Th. 49 Rutsiro Abanza
z’ibanze
MUKARWEGO L.
67
ALIR : Armée de77Libération
Nyabihu Abanza
du Rwanda Umuhinzi
68 MUKASEKURU M. 68 Ngoma Abanza Umucuruzi
AM/AP
69
: Arrêté ministériel/
MUKASHEMA B. 36 Rutsiro
ArrêtéAbanza
présidentiel
Uwatowe mu
z’ibanze
AMR
70 : Association
MUNDANIKURE C. 98 des Moniteurs
Rubavu du Rwanda
Ayisumbuye Umuhinzi
AMUR
71 : Association
MUNYANKORE J. B. 70 des Musulmans
Bugesera Abanzaau Rwanda
Umucuruzi
ANT
72 MUNYEKAWA: Assemblée
J. 71 Nationale
Rwamaganade Transition
Abanza Umucuruzi
73 MUREKATETE A. 33 Nyanza Abanza Umuhinzi
74
(Transitional
MURWANASHYAKA G. 44
National
Rwamagana
Assembly)
Abanza Umubaji
APADEC
75 : Association
MUSHALI F. 63 du Parti Démocrate
Musanze Kaminuza Chrétien
Umwarimu
APR
76 MUSHIMIRE: Armée
C. Patriotique
27 Rwandaise
Kicukiro Abanza Umuhinzi
731
v
90 NOHELI P. ACRONYMS
C. 31 AND ABBREVIATIONS
Nyabihu Abanza Umuhinzi
91
___________________________________
NSENGIYUMVA E. 49 Ngoma Abanza Umucuruzi
Umukozi wa
92 NYAGAHINGA F-X. 66 Bugesera Ayisumbuye Leta
93 NYAMUBERWA A. 68 Ngoma Ayisumbuye Umuhinzi
A.A.
94
: Archives 51
NYIRAMISIYONI B.
Africaines
Bugesera Abanza Umuhinzi
A.G.
95 NYIRAMUKATSI : Assemblée
M. 74 Générale
Nyabihu Abanza Umuhinzi
ABAKI
96 NYIRANGARUYE : Alliance
M. des
59 Bakiga
Nyamagabe Abanza
Uwatowe mu
z’ibanze
ABESC
97 NYIRANYIMA : Association
Th. 89 des Bahutu Abanza
Rubavu Evoluant Umuhinzi pour la
NYIRIMIGABO H. P. 80 Ngoma Abanza -
98
Suppression des Castes
99 NZABAHIMANA J.B.V 23 Karongi Ayisumbuye Umuhinzi
ACR
100 RUDAKUBANA J.
: Association 69
des Cultivateurs
Gasabo
du Rwanda
Ayisumbuye -
ADP
101 RUGARUKA : J.
Alliance Démocratique
57 Kicukiro des PeuplesUmunyeshuri
Ayisumbuye
ADR RUGURABAGANWA
102 : Alliance
Th. pour
60 la Démocratie
Gasabo et la -
Ayisumbuye
Uwatowe mu
103 RUHIMBANARéconciliation
R. 39 Nationale
Nyaruguru Abanza
z’ibanze
104 RUKARA R. 79 Rusizi Abanza -
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
105 RUKWAVU G. 80 Nyaruguru Abanza Umuhinzi
AFDL
106 RUSHITA T. Alliance des
: 67 ForcesBugeseraDémocratiques
Ayisumbuye - pour la
107 RUTINDUKALibération
L. 50 du Gatsibo
Congo-Zaïre Kaminuza Umunyedini
AGOA
108 RUTSOBE : African Growth and Opportunity Act
M. 30 Ngoma Kaminuza Umunyeshuri
109 RUZIBUKIRA J. 70 Nyaruguru Abanza Umuhinzi
$,'6
110 RWAMUNINGI N.
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
54 Nyabihu Abanza Umuhinzi
AIMO
111 RWANGALINDE : Affaires
J.M.V. Indigènes
60 Musanzeet Main-d’oeuvre
- -
AJER
112 RWANYABUGIGIRI: Association
P.C. 67 de Gatsibo
la JeunesseAbanza
Estudiantine Umuhinzi
113 RWARAHOZERwandaise M. 79 Rubavu Ayisumbuye Umuhinzi
114 SAGAHUTU B. 72 Bugesera Abanza Umuhinzi
ALIR
115
: Armée de69Libération
SEBUGIRIGIRI L. Musanze
du Rwanda
Abanza Umuhinzi
AM/AP
116 SEBUTUYU: J. Arrêté ministériel/
70 Rubavu Arrêté présidentiel
Abanza Umuhinzi
AMR
117 SEMANA D. : Association 46 des Moniteurs
Rwamagana du Rwanda
Ayisumbuye Umubaji
SEMINEGA F. 35 Gasabo Ayisumbuye Umunyabugeni
AMUR
118
: Association des Musulmans au Rwanda
119 SEMUCYO F. X. 59 Musanze Abanza Umuhinzi
ANT
120 SESONGA P.
: Assemblée 57
Nationale
Rwamagana
de Transition
Ayisumbuye Umufundi
SEZIRAHIGA(Transitional National
Rwamagana Assembly)
Umukozi wa
121 F. 53 Ayisumbuye
Leta
APADEC
122 SINDIKUBWABO : Association
E. 59 du Parti Démocrate
Nyanza AyisumbuyeChrétienUmugororwa
APR
123 TOMANI J.:C. Armée Patriotique
30 Rwandaise
Rwamagana Kaminuza Umushakashatsi
APROBAMI
124 TWAYIGIZE: Association
L. 32 des Partis Monarchistes
Rutsiro Abanza Umuhinzi
Uwatowe mu
125 UKIRIHO F. 53 Muhanga Ayisumbuye
Rwandais z’ibanze
126 UMULISA C. 32 Nyaruguru Abanza Umuhinzi
APROCOMIN:
127 UWAMARIYA A.
Association 61
des Commerçants
Gatsibo Abanza
Indigènes
Umuhinzi
APROSOMA
128 UWIMANA :J.Association
P. 49 pour la Promotion
Nyarugenge Abanza Sociale de la
Umugororwa
129 UWINGABIRE Masse
J. 30 Nyaruguru -
Uwatowe
z’ibanze
mu
ARD
130 UZAMUKUNDA : Alliance
P. pour
36 le Renforcement
Nyabihu Ayisumbuye de la Umwarimu
Uwatowe mu
131 YADUFASHIJE Démocratie
A. 36 Rutsiro Imyuga
z’ibanze
ZIBONEYE I. 57 Nyabihu Abanza Umuhinzi
ARDHO
132
: Association Rwandaise pour la Défense des
Droits de l’Homme
AREDETWA
*Abatanze amakuru : Association
bagaragara pourtwagiranye
kuri uru rutonde
Nyakanga n’itariki ya 15 Kanama 2007
le Relèvement
ikiganiro hagati y’itariki ya 26