Tuvalu
Tuvalu
Standardo di Tuvalu Blazono di Tuvalu
Nacionala himno:
Tuvalu mo te Atua
Urbi:
Chefurbo: Funafuti
· Habitanti: 6 320 (2017)
Precipua urbo: Funafuti
Lingui:
Oficala lingui: Tuvaluana, Angla
Tipo: Monarkio
· Monarko: Charles la 3ma
· Generala guvernisto: Teniku Talesi Honolulu
· Chefministro: Feleti Teo
Surfaco: (226ma maxim granda)
· Totala: 26 km²
· Aquo: neglijebla %
Habitanti: (213ma maxim granda)
· Totala: 11 192
segun demografiala kontado (2017)
· Denseso di habitantaro: 475,88 hab./km²
Plusa informi:
Valuto: dolaro di Tuvalu, Australiana dolaro
Veho-latero: sinistre
ISO: TV
TUV
798
Reto-domeno: .tv


Tuvalu, olim nomizita Insuli Ellice, esas mikra stato en Oceania, konsistanta ek 3 insuli e 6 atoli. Ol jacas est-nordeste del arkipelago Santa Cruz, qua apartenas ad Insuli Salomon, nordeste de Vanuatu, sud-este de Nauru, sude de Kiribati, weste de Tokelau, nord-weste de Samoa e Wallis e Futuna, e norde de Fidji. Lua nomo signifikas "8 unionita", homaje l'ok insuli habitata.

Bazala fakti pri Tuvalu.

Historio

redaktar
 
Aborijeno del atolo Nukufetau.
 Precipua artiklo: Historio di Tuvalu

L'unesma habitanti di Tuvalu posible arivis al insuli cirkume 3000 yari ante nun, veninta de Tonga e de Samoa. Dum la periodo ante l'arivo di Europani, la kontakto inter insuli esis frequa. Ok ek la non insuli habitantesis, e la vorto Tuvalu signifikas "8 unionita", homaje a la 8 insuli di la lando qui havis habitantaro. On kredas ke hommi habitis l'insuli dum mili di yari.

En 1568 Hispana navigisto Álvaro de Mendaña de Neira deskovris l'insulo Nui, nomizita Isla de Jesús da ilu. Ye la 29ma di agosto 1595, Mendaña pasis proxim insulo Niulakita, quan lu nomizis La Solitaria. En 1764, Britaniana kapitano John Byron vidis l'insuli, dum ilua cirkumnavigado. En 1781, Hispana oficisto Francisco Antonio Mourelle deskovris insulo Nanumea, quan ilu nomizis San Agustín, ma ne desembarkis ibe.

Erste en mayo 1819, Usana kapitano Arent Schuyler de Peyster, navigint por Britania, deskovris Nukufetau e Funafuti, nomizita "insulo Ellice" da ilu, homaje Britaniana politikisto Edward Ellice. Pose la nomo Ellice adoptesis por la 9 insuli di la regiono. En 1820, Rusa explorero Mikhail Lazarev vizitis Nukufetau dum cirkumnavigado.

 
Standardo dil insuli Gilbert ed Ellice.

Tuvalu esis kolonio di Hispania til 1892. Ca yaro, l'insuli divenis Britaniana protektorato kun nomo Insuli Ellice. De 1916 til 1974 L'Insuli Gilbert (nune Kiribati) e l'insuli Ellice administresis quale unika kolonio, "Insuli Gilbert ed Ellice".

Tuvaluani votis em 1974 por separar su del insuli Gilbert. La lando nedependanteskis del Unionita Rejio ye la 1ma di oktobro 1978, kom monarkio en la Commonwealth. En 1979 la lando signatis pakto kun Usa, qua agnoskis Tuvaluana posedajo di 4 insuli, ante demandita da Usa[1].

Politiko

redaktar
 
Chefministro Feleti Teo.
 
Sideyo di la guvernerio di Tuvalu

Tuvalu esas konstitucala monarkio e membro di Britaniana komunitato. Lua chefo di stato esas rejo Charles la 3ma di Unionita Rejio, qua reprezentesas lokale da da generala guvernisto. La chefo di guvernerio esas la chefministro, nominata dal generala guvernisto. De 2024, lu esas Feleti Teo. Per plebicito en 2008, Tuvaluani refuzis abolisar monarkio e divenir republiko.

Lua parlamento, Palamene o Tuvalu havas unika chambro kun 15 membri, qui elektesas dal populo por 4 yari. Ne existas politikala partisi en la lando. Lua konstituco adoptesis ye la 15ma di septembro 1986.[2]

Judiciala povo konsistas ek Supra Korto, Korto di Judiciisti, e lokala korti en singla insulo. La legaro di Tuvalu konsistas ek legi votita en Britaniana parlamento dum la kolonial epoko, en ordinara legi kun Britaniana influo, en kustumala legi lokala, ed en legi votita dal parlamento di Tuvalu pos la nedependantesko.

Geografio

redaktar
 
Mapo di Tuvalu.
 
Plajo che atolo Funafuti.

Tuvalu konsistas ek 3 koralia insuli e 6 atoli. Un ek ta atoli, Funafuti, di qua la maxim granda insulo esas Fongafale, judikesas kom la chef-urbo di la lando. Entote, Tuvalu havas 24 km di litoro.

La maxim granda altitudo di la lando esas 4,5 metri sur la marala nivelo. Pro la tereni esar basa, Tuvalu esas sentiva al acenso de la marala nivelo. On kalkulas ke se la marala nivelo acensas 40 o mem 20 centimetri dum la proxima 100 yari, Tuvalu povas divenar nehabitebla.[3][4]

La klimato dil insuli esas tropikala, kun pluvoza sezono de novembro til marto. Malgre ke la tropikala tempesti esas rara, en 1997 eventis 3 cikloni. En marto 2015 la ciklono Pam frapis l'insulo Nukufetau e domajis domi, plantacerii e substrukturi.

Ekonomio

redaktar
 Precipua artiklo: Ekonomio di Tuvalu

Demografio

redaktar
 
Studentini de Tuvalu en Australia.
 
Pueri del insulo Niutao, en Tuvalu.

Segun statistiki de The World Factbook por julio 2018, Tuvalu havis 11 147 habitanti.[5] La maxim multa (86,8%) esas Tuvaluani. Mestici Tuvaluani/I-Kiribati esas 5,6%, e Mestici Tuvaluani/altri esas 6,7%. La cetera apartenas ad altra etnii, segun statistiki por 2012.[5]

L'oficala lingui di la lando esas Tuvaluana ed Angla. La lingui Samoana e Kiribatiana (en l'insulo Nui) anke parolesas.[5] La Tuvaluana havas kelka relati kun altra Polineziana lingui, exemple Havayiana, Samoana, ed altri. Ol parolesas da preske omna habitanti.

La religio maxim praktikata esas protestanismo, por 92,4% de la habitantaro, di qui la maxim multa apartenas a la Kongregacionala Eklezio di Tuvalu (Te Ekalesia Kelisiano Tuvalu). Bahá'i esas 2%, testi di Jehova esas 1,3%, Mormoni esas 1%, 3,1% praktikas altra religii, e 0,2% praktikas nula religio.[5] La lokala religio animista desaparis kun l'arivo di Kristanismo al insuli. La konstituco di la lando grandas religiala libereso por la habitantaro.

L'eduko en Tuvalu esas gratuita ed obligata por omna pueri evante 6 til 15 yari. Omna insuli havas primara skolo, dum ke la sekundara skolo di Motufoua jacas an l'atolo Vaitupu.[6] La fakultato Fetuvalu jacas en Funafuti, e mantenesas dal Eklezio di Tuvalu.

Kulturo

redaktar
 
Tuvaluana dansistino.

La tradicionala konstrukturi de Tuvalu uzas materii de lokala foresti, inkluzite ligno, fibri de kokoso e de lokala hibisko Hibiscus tiliaceus. Pos la kontakto kun l'Europani, materii kom klovi e teguli de stalo kun zinko adoptesis. Nun uzesas betono e ligno importacita por la nova konstrukturi.

La koquarto tradicionala di Tuvalu uzas kokoso, artokarpofrukto, radiki e banano. Fluganta fishi ed altra fishi kaptesas kom fonto di proteini.

La precipua muziki e dansi esas fatele, fakanau e fakaseasea. Fatele tradicionale uzesas por homajar la chefi od altra importanta personi.

Existas tradicionala sporto nomizita kilikiti, qua esas simila a kriketo. Ano esas populara sporto simila a volebalo, ma pleata kun du 12-centimetra baloni. Futbalo, salona futbalo, basketbalo e rugbio ank esas populara.


Landi e teritorii en Oceania
Atolo Johnston | Atolo Midway | Australia | Estal Timor| Fidji | Franca Polinezia | Guam | Havayi | Insulo Baker | Insuli Cook | Insulo Howland | Insulo Jarvis | Insulo Wake | Insuli Marshall | Insuli Salomon | Kingman Rifo | Kiribati | Federita Stati di Mikronezia | Nauru | Nova Kaledonia | Nova-Zelando | Niue | Norfolk | Norda Mariani | Palau | Palmyra | Papua-Nova-Guinea | Pitkern | Samoa | Tokelau | Tonga | Tuvalu | Usana Samoa | Vanuatu | Wallis e Futuna