Ispaniya mádeniyatı
Ispaniya mádeniyatı hár qıylı tariyxıy tásirler tiykarında júzege kelgen. Birinshi náwbette áyyemgi Rim mádeniyatına tiykarlanadı. Ispaniya ásirler dawamında grek-rim dúnyasınıń jetekshi bólegi bolıp kelgen, Ispaniyanıń atı rimliler bergen Hispaniya atınan kelip shıqqan. Grekler, tarteslar, keltler, iberiyalikler, keltiberler, finikiyalıqlar hám karfageniyalıqlar sıyaqlı basqa áyyemgi xalıqlar da málim tásir kórsetken. Til hám dinge sıyınıw tarawında áyyemgi rimliler ispan mádeniyatına úlken úles qosqan. Sebebi, Rim Hispaniya siyasiy, huqıqıy hám basqarıw birlik retinde shólkemlestirilgen[1].Ispaniya tariyxınıń keyingi baǵdarı mámleket mádeniyatı hám dástúrlerine basqa elementlerdi de qostı.
Vestgot patshalıǵına tiykar salǵan vandallar Ispaniyaǵa kelip ornalasqan. Vestgotlar Rim imperiyasınıń qulawı hám dáslepki orta ásirler aralıǵında Ispaniyada Rim miyrasların saqlap qalǵan[2].Ummaviyler tárepinen basıp alınǵan aymaqlarda orta ásirlerde musılman tásiri saqlanıp qalǵan, biraq bul tásirler ispan mádeniyatına tolıq sińip ketpegen. Musılmanlar keliwinen aldın hám keyin ispan mádeniyatı tiykarınan Rim miyraslarına tiykarlanǵan hám tiykarǵı din katolik bolǵan.
Musılmanlar húkimdarlıǵınan aldın Rim imperiyasi húkimdarlıǵı astında jasaǵan Arqa Afrika xalıqları menen salıstırıw múmkin. Biraq, Arqa Afrika tariyxında rimlilerdiń bar ekenligi haqqında júdá kem esletpe bar, sebebi búgingi kúnde tiykarǵı mádeniyat arab tilinde[3].
Zamanagóy ispan tiliniń shama menen 75 % latın tilinen alınǵan. Áyyemgi grek tili de ispan sózligine úlken úles qosqan, ásirese latın tili arqalı úlken tásir kórsetken[4].Ispan sózligi arab tili menen dáslepki dáwirden baylanıs etip, Pireney yarım atawında Al-Andalus dáwirinde rawajlanǵan.
718-1492-jıllar aralıǵındaǵı xristianlardıń Reconquista (Qayta basıp alıw) dáwirinde musılmanlar jeńiliske ushıraǵannan keyin, Ispaniya pútkilley Rim-katolik mámleketine aylandı. Bunnan tısqarı, xalıqtıń tariyxı, Orta jer teńizi hám Atlantikalıq ortalıǵı onıń mádeniyatın qáliplestiriwde, sonıń menen birge, Amerikanı koloniya qılıw arqalı Latın Amerikası mádeniyatı sıyaqlı basqa mádeniyatlardı qáliplestiriwde zárúrli rol oynaǵan.
Ispaniya YuNESKOnıń Jáhán miyrasları obyektleri sanı boyınsha Italiya hám Qıtaydan keyin dúnyada úshinshi orında turadı, jámi 47 obyekt dizimge alınǵan[5].
Ádebiyat
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]«Ispan ádebiyatı» termini ispan tilinde jazılǵan ádebiyatqa, atap aytqanda, ispan hám Latın Amerikası jazıwshıları tárepinen jaratılǵan ádebiyatlarǵa belgi etedi. Ol ispan poeziyası, nasri hám romanların óz ishine aladı.
Derekler
[redaktorlaw | derekti redaktorlaw]- ↑ Esparza, José Javier. La gesta española : historia de España en 48 estampas, para quienes han olvidado cuál era su nación, 1st, Barcelona: Áltera, 2007. ISBN 9788496840140.
- ↑ Cantera, Santiago. Hispania-Spania, el nacimiento de España : conciencia hispana en el Reino Visigodo de Toledo, 1st, Madrid: Actas, 2014. ISBN 9788497391399.
- ↑ Moa, Pío. Nueva historia de España : de la II Guerra Púnica al siglo XXI, 1st, Madrid: Esfera de los Libros, 2010. ISBN 9788497349529.
- ↑ Robles, Heriberto Camacho Becerra, Juan José Comparán Rizo, Felipe Castillo. Manual de etimologías grecolatinas, 3rd, México: Limusa, 1998. ISBN 9681855426.
- ↑ „World Heritage List“. UNESCO.