АҚШ америкалықтары
| Америкалықтар | |
| ағылш. Americans | |
.svg) Әлемдегі АҚШ америкалықтар диаспорасы | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
|---|---|
 АҚШ |
шам 281,400,000 (2000)[1] |
 Мексика |
738,100 – 1,000,000 |
 Канада |
316,350 – 1,000,000 |
 Филиппин |
250,000 – 600,000 |
 Германия |
324,000 |
 Израиль |
200,000 |
| Тілдері | |
|
ағылшын тілі (82%), испан тілі (11%) | |
| Діні | |
| Этникалық топтары | |
|
ақ америкалықтар, испан-америкалықтар, афроамерикалықтар, байырғы халық және т.б.[1] | |
АҚШ америкалықтары, америкалықтар (ағылш. Americans) — Америка Құрама Штаттарының негізгі халқын құрайтын адамдар. Көбіне америкалық ағылшын тілінде сөйлейтін олардың көпшілігі — протестанттар.[1] Америка Құрама Штаттарының азаматтары америкалықтардың көпшілігін құрайды, бірақ көптеген қос азаматтығы барлар, не экспатрианттар және тұрақты тұрғындар да заңды түрде америкалықтар ретінде саналады.[2] Америка Құрама Штаттарында көптеген нәсілдер мен этностардың өкілдері тұрады. Осы себептен америкалық мәдениет пен заң ұлтты нәсілге немесе этникалық тегіне емес, азаматтыққа және адалдық антына ерекшелейді.[3][4][5]
Америкалықтар, не олардың ата-бабаларының көпшілігі Америка Құрама Штаттарына көшіп келген болса, қалғаны, түпкі америкалық халықты, сондай-ақ XIX ғасырда Америка Құрама Штаттарының экспансиясының нәтижесінде америкалықтар болған[6] Гавайи, Пуэрто-Рико, Гуам және Филиппин тұрғындарын қоспағанда, соңғы бес ғасырда құл ретінде әкелінген адамдардан шыққан.[7] Сонымен қатар, АҚШ XX ғасырда Америка Самоасын, АҚШ Вирджин аралдарын және Солтүстік Мариана аралдарын қамту үшін кеңейді.[8][9]
Америка Құрама Штаттарынан тыс америкалықтар мен америкалық тектілер әлемнің көптеген елдерінде тұрады. Америка Құрама Штаттарынан тыс жерде жеті миллионға жуық америкалықтар тұрады деп есептеледі.[10]
Тарихы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]
XVI ғасырдан бастап АҚШ-тың болашақ территориясында жергілікті үнді халқын ығыстырған испандар, ағылшындар, француздар, голландтар және т.б. сияқты Еуропадан келген иммигранттар қоныстанды. XVIII ғасырдың аяғында Америка төңкерісі және Америка Құрама Штаттарының құрылуы (1776) кезінде Америка ұлтының негізін ағылшын отаршылдарының ұрпақтары құрады. XIX ғасырдың бірінші жартысы Еуропаның басқа елдерінен, әсіресе Ирландия мен Франциядан жаппай иммиграцияны көрді. 1846–1848 жылдардағы Мексика-Америка соғысынан кейін америкалықтар Рио-Гранденің оңтүстігінде тұратын мексикалықтарды қосты. 1861–1865 жылдардағы Азамат соғысы аяқталғаннан кейін афроамерикалықтар америкалық ұлтқа, ал XX ғасырдың басынан бастап жергілікті америкалықтар (үнділер) біріктірілді.[1]
Америка Құрама Штаттарының батысқа қарай кеңеюі кезінде ақ америкалықтар (еуропатектілер) үнді тайпаларының кең аумақтарын дамытты. Бұл тайпалар ұлтшылдық идеологиясымен таныс емес еді, оларда өз этносын жұмылдыруға және экспансияға тиімді қарсы тұруға қабілетті институттар болмады; Американың үнді көшбасшылары тайпаларды этникалық белгілеріне қарай біріктіріп, саяси талаптар қоя алмады. Ақ америкалықтар өздерінің экспансионизміне аз қарсылыққа тап болды. Уилл Кимлика (2000) былай деп жазды: «1848 жылы Мексика соғысында Америка Құрама Штаттары оңтүстік-батысты жаулап алғанда, ол... жергілікті қоныстанушыларды тілдік құқықтары мен институттарынан айырды, олардың дауыс беруін қиындату үшін сауаттылық тесттерін енгізді және испандық халық азшылыққа айналуы үшін осы аймаққа жаппай көшуді ынталандырды».[11]
Америка Құрама Штаттарының негізін қалаушылары АҚШ Конституциясында Америка Құрама Штаттары халқының, америка ұлтының құқықтары мен бостандықтарын жариялағанда, оны белгілі бір этникалық қауымдастықпен — ақ англосаксондық протестанттармен шектеді. Еуропаның кейбір басқа халықтарының өкілдерінің, мысалы, германдық протестанттардың; немістер мен голландтардың америкалық ұлтқа қосылу мүмкіндігін де жоққа шығармады. Алайда, романдық этникалық топтарға — испандықтар мен француздарға және әсіресе латын америкалықтарына деген көзқарас әлдеқайда нашар болды: негізін қалаушы әкелердің пікірінше, бұл этникалық топтар америкалық ұлттан тыс жерде орналасқан. Нәсілі бойынша қара америкалықтар (африкатектес) 1875 жылға дейін америкалық ұлттың мүшелері болып саналмады, ал америкалық үндістерге бұл мәртебе 1924 жылы ғана берілді. XIX ғасырдың ортасына дейін Америка Құрама Штаттарында «бір тамшы қан ережесі» күшінде болды, оған сәйкес жетінші ұрпаққа дейін қара, не үнді ата-бабалары болғандар «ақ емес» деп саналды. Бастапқыда америкалық ұлт азаматтық қауымдастық ретінде емес, нәсілдік-этникалық ретінде түсінілді.[12]
Нәсілдік және этникалық топтары
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Қазіргі америкалықтардың көпшілігі (69%) еуропалық текті ақ нәсілділер (еуроамерикалықтар): америкалықтардың 15,2% — немістер, 10,8% — ирландтар, 8,7% — ағылшындар, 5,6% — итальяндар, 3,2% — поляктар, 3% — француздар.[1]
Ең үлкен нәсілдік азшылық (13,5%) — испандықтар (испандық немесе латын америкалық америкалықтар): мексикалықтар (7,3%), пуэрто-риколықтар (1,2%), кубалықтар (0,4%) және т.б. Олардың көпшілігі АҚШ-тың батысы мен оңтүстігінде тұрады. Келесі ең үлкен нәсілдік топ — «қара» америкалықтар (афроамерикалықтар), халықтың 12,3% құрайды. Олардың жартысынан көбі оңтүстік штаттарда тұрады. Азиялық америкалықтар — 10,2 миллион адам (3,6%): қытайлар (2,4 млн адам), филиппиндіктер (1,8 млн адам), үндістандықтар (1,7 млн адам), вьетнамдықтар (1,1 млн адам), корейлер (1 млн адам), жапондар (796 мың адам) т.б.. Азиялық америкалықтардың жартысы АҚШ-тың батысында тұрады (Калифорния, Гавайи).[1]
Тілдері
[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Америкалық ағылшын тілін америкалықтардың басым көпшілігі (82%) пайдаланады. Испан (11%) және басқа этникалық азшылық тілдері де кеңінен қолданыста.[1]
Діні
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Діншілдер, негізінен, — протестанттар (баптистер, методистер және т.б.), христиандар арасында азшылықты католиктер құрайды. Мұнда еврейлердің, мұсылмандардың, православиелік христиандардың және әртүрлі дәстүрлі емес діндерді ұстанатындардың кең таралған топтары да бар. Америкалықтар арасында әлі күнге дейін діндарлық деңгейі жоғары.[1]
Кәсібі
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Америкалықтардың басым көпшілігі қалалар мен қала маңдарында тұрып, өнеркәсіппен және қызмет көрсету салаларымен шұғылданады.
Америкада қызмет көрсету саласында қазірдің өзінде 102 миллион адам жұмыс істейді (тарихи рекорд) және бұл АҚШ пен Қытай арасындағы негізгі іргелі айырмашылық, мұнда білімсіз адамдар негізінен зауыттар мен фабрикалардағы станоктарда жұмыс істейді.
22,7 миллион америкалық медицина саласында жұмыс істейді, 20,3 миллионы басқа бизнес секторларындағы кәсіпқойлар, 22,2 миллионы үкіметте жұмыс істейді. 14,6 миллионнан астам америкалықтар өзін-өзі жұмыспен қамтыған және жұмыс берушілерге тәуелді емес. Бұл американдықтардың шағын бизнес пен жеке кәсіпкерлерге қысымның төмендігінің айғағы.[13]
Мәдениеті
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Америкалықтардың этникалық тарихының ерекшеліктерінде халықтық және кәсіби мәдениет тоғысқан.
Пасха, Рождество және Жаңа жыл — америкалықтар өзінше тойлайтын және бір мезгілде басқа халықтарға ұқсас дәстүрлі мерекелер. Ризашылық күні — АҚШ-қа ғана тән мерекелердің бірі. Оны отбасымен дастархан басында дәстүрлі тағам — күркетауық етін жеп, тойлайды.
АҚШ-тың ресми мерекелері — Тәуелсіздік күні, Еске алу күні, Мартин Лютер Кинг күні, Еңбек күні, Президент күні және т.б.. Бейресми мерекелер мен музыкалық фестивальдердің барлық түрлері де тойланады. Америка Құрама Штаттарында сайлауға дайындық кезінде сайлау науқандары да мереке және республикашылдар мен демократтар арасындағы текетірес кезінде өтетін тұтас шоулар сияқты. Дәстүрлі мерекесі — 17 наурыздағы Әулие Патрик күні, 31 қазандағы Хэллоуин күні және түрлі ұлттардың, сондай-ақ этникалық азшылықтардың әртүрлі мерекелерінде атап өтіледі.
Қазақстандағы Америкалықтар
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Америкалықтар Қазақстанға негізінен өткен ғасырдың 90-жылдарынан бастап, нарықтық қарым-қатынастарға байланысты көші-қон үрдістеріне орай қоныстанған. Қазақстандағы америкалықтар саны:
- 1970 жылы – 9 адам;
- 1979 жылы – 0 адам;
- 1989 жылы – 8 адам;
- 1999 жылы – 98 адам;
- 2009 жылы – 411 адам[14]
Дереккөздер
[өңдеу | қайнарын өңдеу]- ↑ a b c d e f g h Валерий Тишков Америкалықтар = Американцы — Үлкен Ресей энциклопедиясы, 2005. — Б. 608. — ISBN 5-85270-329-X.
- ↑ Petersen, William Этностың концепциялары = Concepts of Ethnicity — Гарвард университетінің баспасы, 1982. — ISBN 9780674157262.
- ↑ The INA defines 'national of the United States' as '(A) a citizen of the United States, or (B) a person who, though not a citizen of the United States, owes permanent allegiance to the United States.
- Fernandez v. Keisler, 502 F.3d 337 (341-бет). Fourth Circuit (26 қыркүйек 2007). Тексерілді, 26 шілде 2022. Мұрағат көшірмесі 30 тамыздың 2021 Wayback Machine мұрағатында
- Robertson-Dewar v. Mukasey, 599 F. Supp. 2d 772 (779 n.3 бет). U.S. District Court for the Western District of Texas (25 ақпан 2009). Тексерілді, 26 шілде 2022. Мұрағат көшірмесі 28 мамырдың 2023 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ Permanent Allegiance Law and Legal Definition. definitions.uslegal.com. Тексерілді, 26 шілде 2022. Мұрағат көшірмесі 25 қазанның 2012 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ Who Is An American? Native-born and naturalized citizens
Christine Barbour; Gerald C Wright Республиканы сақтау: Америкалық саясаттағы Қуат пен азаматтық, Қажеттінің 6-нұсқасы = Keeping the Republic: Power and Citizenship in American Politics, 6th Edition The Essentials — CQ Press, 2013. — Б. 31–33. — ISBN 978-1-4522-4003-9. Мұрағат көшірмесі 5 ақпанның 2023 Wayback Machine мұрағатында
Shklar, Judith N. Америкалық азаматтық: Инклюзив мақсаты (Адам құндылықтары туралы дәріс) = American Citizenship: The Quest for Inclusion (The Tanner Lectures on Human Values) — Harvard University Press, 1991. — Б. 3–4. — ISBN 9780674022164. Мұрағат көшірмесі 5 ақпанның 2023 Wayback Machine мұрағатында
Slotkin, Richard (2001). "Unit Pride: Ethnic Platoons and the Myths of American Nationality". American Literary History (Oxford University Press) 13 (3): 469–498. doi:10.1093/alh/13.3.469. http://wesscholar.wesleyan.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1028&context=div2facpubs. Retrieved 2012-12-17. Мұрағат көшірмесі 8 қарашаның 2019 Wayback Machine мұрағатында "But it also expresses a myth of American nationality that remains vital in our political and cultural life: the idealized self-image of a multiethnic, multiracial democracy, hospitable to differences but united by a common sense of national belonging."
Eder, Klaus; Giesen, Bernhard Еуропалық азаматтық: Ұлттық мұралар мен постұлттық жобалар = European Citizenship: Between National Legacies and Postnational Projects — Oxford University Press, 2001. — Б. 25–26. — ISBN 9780199241200. "In inter-state relations, the American nation state presents its members as a monistic political body-despite ethnic and national groups in the interior."
Petersen, William; Novak, Michael; Gleason, Philip Этностың концепциялары = Concepts of Ethnicity — Harvard University Press, 1982. — Б. 62. — ISBN 9780674157262. Мұрағат көшірмесі 23 қыркүйектің 2023 Wayback Machine мұрағатында "To be or to become an American, a person did not have to be of any particular national, linguistic, religious, or ethnic background. All he had to do was to commit himself to the political ideology centered on the abstract ideals of liberty, equality, and republicanism. Thus the universalist ideological character of American nationality meant that it was open to anyone who willed to become an American."
Charles Hirschman; Philip Kasinitz; Josh Dewind Халықаралық миграцияның анықтамалығы: Америкалық тәжірибе = The Handbook of International Migration: The American Experience — Russell Sage Foundation, 1999. — Б. 300. — ISBN 978-1-61044-289-3.
David Halle Американың жұмысшысы: Жылжымайтын мүлкі бар көк жағалылардың жұмыс, үй мен саясаты = America's Working Man: Work, Home, and Politics Among Blue Collar Property Owners — University of Chicago Press, 1987. — Б. 233. — ISBN 978-0-226-31366-5. Мұрағат көшірмесі 5 ақпанның 2023 Wayback Machine мұрағатында "The first, and central, way involves the view that Americans are all those persons born within the boundaries of the United States or admitted to citizenship by the government." - ↑ Fiorina; Morris P.; Paul E. Peterson Жаңа Америкалық демократия = The New American Democracy — London: Longman, 2000. — Б. 97.. — ISBN 0-321-07058-5.
- ↑ Lifshey, Adam Америка ғасырының түрлілігі: Испан тіліндегі Филиппин әдебиеті және Тынық мұхиты арқылы Құрама Штаттарына өткен түрлену = Subversions of the American Century: Filipino Literature in Spanish and the Transpacific Transformation of the United States — University of Michigan Press, 2015. — Б. 119. — ISBN 978-0-472-05293-6. "the status of Filipinos in the Philippines as American nationals existed from 1900 to 1946" Мұрағат көшірмесі 28 қыркүйектің 2023 Wayback Machine мұрағатында
Rick Baldoz Үшінші Азиялық жаулау: Филиппин Америкасындағы Империя мен Көші-қон, 1898-1946 = The Third Asiatic Invasion: Empire and Migration in Filipino America, 1898-1946 — NYU Press, 2011. — Б. 174. — ISBN 978-0-8147-9109-7. "Recalling earlier debates surrounding Filipinos' naturalization status in the United States, he pointed out that U.S. courts had definitively recognized that Filipinos were American "nationals" and not "aliens."" Мұрағат көшірмесі 23 қыркүйектің 2023 Wayback Machine мұрағатында
8 FAM 302.5 Special Citizenship Provisions Regarding the Philippines. United States Department of State (15 мамыр 2020). Тексерілді, 9 маусым 2020. Мұрағат көшірмесі 19 шілденің 2018 Wayback Machine мұрағатында - ↑ Foreign-Born Population Frequently asked Questions (ағыл.). U.S. Census Bureau.. Мұрағат көшірмесі 17 қарашаның 2015 Wayback Machine мұрағатында The U.S. Census Bureau uses the terms native and native born to refer to anyone born in Puerto Rico, American Samoa, Guam, the Commonwealth of the Northern Mariana Islands, or the U.S. Virgin Islands.
- ↑
- U.S. nationals born in American Samoa sue for citizenship, NBC News (28 наурыз 2018). Тексерілді 26 шілденің 2022. Мұрағат көшірмесі 28 қыркүйектің 2018 Wayback Machine мұрағатында
- Mendoza, Moises How a weird law gives one group American nationality but not citizenship. Public Radio International (PRI) (11 қазан 2014). Тексерілді, 24 тамыз 2018. Мұрағат көшірмесі 1 сәуірдің 2018 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ 6.32 million Americans (excluding military) live in 160-plus countries. Association of Americans Resident Overseas. Мұрағат көшірмесі 19 қарашаның 2012 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ Мочалов А. Н. «Көпұлтты» мемлекеттердің жері, этностары және феномені (17-том, 4-шығарылым) = Территория, этничность и феномен «многонациональных» государств (Т. 17, вып. 4.) — Научный ежегодник Института философии и права Уральского отделения Российской академии наук, 2017. — Б. 33—52. doi:10.17506/ryipl.2016.17.4.3352
- ↑ Rosenthal J. T. Батсон Америка түрлінәсілді халқының «жаңа заманына» қайта шолу жасады = Batson revisited in America's «New Era» of multiracial persons — Seton Hall Law Review (33), 2002.
- ↑ Где и как работают американцы? (орыс.). rusjev.net (15 сентября 2016).
- ↑ Қазақстан халқы. Энциклопедия. /Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева./Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева.- Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2016. 98-бет ISBN 978-601-7472-88-7