Naar inhoud springen

Diftong

Van Wikipedia

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Norbiks. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.


'ne Diftong of twieëklaank is 'ne kleenker oeëvan de kwaliteet verendert. Me kènt 'ne diftong ooch ömsjrieve es 'n combinatie van twieë achtereenvólgende kleenkers in d'r zelfde lettergreep. Dèks keumt vör dat ene van de kleenkers 'ne haofkleenker is: j of w.

Diftonge werre oondersjèjje van monoftonge en triftonge. Diftonge werre ooch oonderling oondersjèjje nao klemtoeën. Es d'r klemtoeën óp d'r örsjte klaank liekt, is d'r diftong dalend, wie in au en ui. Mèt d'r klemtoeën óp d'r twiede klaank is d'r diftong sjtiegend.

In de taalhistorie werre diftonge dèks gemonoftongeerd. Bieväörbeeld in de historie van 't Sanskriet en in 't Aajdfrans, mer ouch in 't Standaard-Nederlands, vergeliek steen mit stein (sjtèè) en boom mit boum.

Väörbeelde van Limburgse dalende diftonge zeunt de kleenkers in lauw en lèj. Ooch alle monoftonge die 'ne naosjlaag kriege mèt 'n sjwa zeunt (centraliserende) diftonge, zowie in de laeëze of bäöëke.

Saorten aan diftonge

[bewirk | brón bewèrke]

De volgende sectie van dit artikel is gesjreve in 't Mofers.

De sloetendje, vallendje diftonge van 't Standerd-Belsj-Nederlandjs: ei, ui en ou.

Wie baove gezag óngersjèdj me de vallendje (of dalendje) diftonge vanne stiegendje; 'n óngersjied gegróndj op klemtoean. De vallendje diftonge höbbe de klemtoean ligken oppen ieëste littergreep, dewiel de stiegendje dem oppe litste littergreep höbbe ligke. De meiste Limbörgse dialekte höbben allein meh vallendje diftonge. Toch guuef 't ouch dialekte die waal stiegendje diftonge höbbe, die contrastere mit vallendje diftonge. Zoea zaet me rónjelóm Werment en Stein veure óneigelike diftonge, wie in kieës, koear en huuere, kjès, kwar en hwère. Dees contrastere den mit vallendje diftonge wie in boum, stein en geluif. In Wolder haet me nag väöl zeldjzamer stiegendje diftonge wie in kjeuze (kesevröch), in pjéd (paerd) en kjêts (luchtekaes).[1]

Behalve 't versjil tösse vallendj en stiegendj guuef 't ónnag e versjil inne richting, det wil zègke tösse aop (of äöpenendj), toe (of sloetendj), centraliserendj en huuegdjeharmonisch. Hiebie geit 't neet euvere klemtoean, mer euver de richting worin d'n diftong zich es 't woor bewaog. Aope diftonge zeen diftonge wobie de standj vanne móndj wiejer aop wuuertj, wie de oea in 't Mofers; bie toew diftonge wuuertj de standj vanne móndj toewer, wie de ou enne ei van 't Mofers; bie centraliserendje diftonge vergliedj 'ne perifere klank nao de midde vanne móndj, wie de en ieë van 't Haerles; en bie huuegdjeharmonische diftonge blief de huuegdje geliek. Dees litste kattegorie is betrèkkelik zeldjzaam en is bekèndj vanoet aaj Germaanse spraoke (wie 't Aad-Ingels: [beo̯n] beon "zeen" (vergeliek bön) en [kæɑ̯ld] ceald "kaad"), meh kump ouch veur bie sómmige spraekers van 't Mofers, die de uue-diftong ieëre wie eu-è oetspraeke. Wiejer zeen ouch diftonge wie oej en iew huuegdjeharmonisch.

Aope diftonge kómme väöl veur in Duutsje dialekte. Hiebie geit 't mit naam ómme diftonge die 'n samegesmóltje [r] höbbe, wie inne wäörd wir [viːɐ̯] "veer", für [fyːɐ̯] "veur", mehr [meːɐ̯] "mieë" en zo wiejer. Mirk hiebie waal op det neet alle r-diftonge per diffeniesje aop zeen; de [aːɐ̯] sluutj namelik, zie 't mer e klei bietje.

Wiejer wuuertj nans 't óngersjied gemaak tösse nej en brei diftonge. Nej diftonge höbbe slechs 'n klein verangering vanne kwaliteit, dewiel brei diftonge e groeat versjil höbbe; [ao] is 'ne rilletief nejjen diftong in vergeliek mitte breien diftonge [au].

Es litste kónne diftongen ouch e lank-kórtóngersjied höbbe, wie in 't Ieslandjs. In 't Limbörgs kómme zón óngersjieje min veur. E dialek worin det waal 't val is, is det van Haëmet. Dao höbbe ze e lank-kórtóngersjied veur [ɛɪ̯], [œʏ̯], [ɔʊ̯] en [ɑʊ̯].[2] Neet-contrastief kan 't ouch veurkómmen in dialekte wobie de langen oo, eu en ee lichtelik diftongere (wie in Naord-Limbörg); hiebie wusseltj de oo den aaf mit ów.

Limbörgse diftonge

[bewirk | brón bewèrke]
Diftongen in 't Limbörgs
Spèlling IPA Klemtoean Richting Veurkómme
aaj [a:i̯ ~ ɑ:i̯ ~ æ:i̯] vallendj sloetendj algemein
aau, aaw [a:u̯ ~ ɑ:u̯] vallendj sloetendj ó.a. Belsj-Limbörg
[a:ə̯ ~ aə̯ ~ ɑ:ə̯] vallendj centraliserendj sómmige dialekte (ó.a. in Haëmet)
aeë [ɛ:ə̯] vallendj centraliserendj sómmige dialekte (ó.a. Ripuarische euvergangsdialekte)
aej [ɛ:i̯ ~ æ:i̯] vallendj sloetendj algemein
ai, aj [ɑi̯ ~ ai̯] vallendj sloetendj algemein
aoë, oa [ɒ:ə̯] vallendj centraliserendj sómmige dialekte (ó.a. Haerles en Ripuarische euvergangsdialekte)
äöe, äöë, öa [œ:ə̯] vallendj centraliserendj sómmige dialekte (ó.a. Haerles en Ripuarische euvergangsdialekte)
aoj [ɒ:i̯] vallendj sloetendj algemein
äöj [œ:i̯] vallendj sloetendj algemein
au, aw [ɑu̯ ~ au̯] vallendj sloetendj algemein
[e:ə̯ ~ eə̯] vallendj centraliserendj sómmige dialekte (ó.a. Haerles en Gelaens)
eej [e:i̯] vallendj sloetendj algemein
ei, ij [ɛi̯] vallendj sloetendj algemein
èe [e̞:ə̯] vallendj centraliserendj sómmige dialekte (mit naam in Zuud-Limbörg)
èèj [e̞:i̯] vallendj sloetendj sómmige dialekte (mit naam in Zuud-Limbörg)
ej [æi̯] vallendj sloetendj algemein
èj [ei̯ ~ ɛi̯] vallendj sloetendj sómmige dialekte (ó.a. Ripuarische euvergangsdialekte, wie Norbiks)
euë [ø:ə̯] vallendj centraliserendj sómmige dialekte (ó.a. Gelaens en in Zuud-Limbörg)
euj [ø:i̯] vallendj sloetendj algemein
ew [æu̯] vallendj sloetendj sómmige dialekte (ó.a. Mofers: vewke)
iea, ieë, [iæ̯ ~ ia̯ ~ iɑ̯] vallendj äöpenendj Mofert, Ech-Zöstere (variaasje op [iə̯])
ieë, [iə̯] vallendj centraliserendj hieël algemein (ó.a. Weert, Leudaal, Naord-Limbörg, Mofert, Ech-Zöstere, Haerle, Belsj-Limbörg, Ripuarisch-Limbörgs)
, ieë [ie̯ ~ iɛ̯ ~ iæ̯] vallendj centraliserendj hieël algemein (ó.a. Heuvellandj en (es variaasje op [iə̯]) Mofert es Ech-Zöstere)
iew [iu̯] vallendj huuegdjeharmonisch ó.a. Mestreech
i-j, i'j [ɪi̯] vallendj sloetendj Mofert, Weert
[i̯e ~ i̯ɛ ~ i̯æ] stiegendj äöpenendj ó.a. Ech-Zöstere, Meersje
oa [oa̯ ~ oɑ̯] vallendj äöpenendj Ech-Zöstere, Gelaen
oa, oea [ua̯ ~ uɑ̯] vallendj äöpenendj Mofert, Valkeberg, (es variaasje op [oa̯]) Ech-Zöstere
[o:ə̯ ~ oə̯] vallendj centraliserendj sómmige dialekte (ó.a. Gelaens)
oeë [uə̯] vallendj centraliserendj hieël algemein (ó.a. Weert, Leudaal, Naord-Limbörg, Haerle, Belsj-Limbörg, Ripuarisch-Limbörgs)
oej [u:i̯ ~ ui̯] vallendj sloetendj algemein
oj [ɒi̯] vallendj sloetendj ó.a. Naord-Limbörgs, algemein in wäörd wie hoj!
ooj [o:i̯] vallendj sloetendj algemein
ou [ɔu̯ ~ ɒu̯ ~ ɑu̯] vallendj sloetendj algemein
ów [ou̯] vallendj sloetendj algemein (ó.a. Naord-Limbörgs en Mofers)
ui [œy̯ ~ œi̯ ~ øi̯] vallendj sloetendj algemein
uj [øi̯] vallendj sloetendj Mofert (in kóntras mit ui /œi̯/)
uue, [ʉə̯] vallendj centraliserendj hieël algemein (ó.a. Weert, Leudaal, Naord-Limbörg, Mofert, Ech-Zöstere, Haerle, Belsj-Limbörg, Ripuarisch-Limbörgs)
[øe̯] vallendj huuegdjeharmonisch Mofert, Ech-Zöstere (variaasje op [ʉə̯])
uuj [ʉi̯] vallendj huuegdjeharmonisch algemein
uuw [ʉu̯] vallendj huuegdjeharmonisch minder algemein
wa [u̯a ~ u̯ɑ] stiegendj äöpenendj ó.a. Ech-Zöstere, Meersje
[u̯e ~ u̯ɛ ~ u̯æ]
[ʉ̯e ~ ʉ̯ɛ ~ ʉ̯æ]
stiegendj äöpenendj ó.a. Ech-Zöstere, Meersje

Zuuch ouch

[bewirk | brón bewèrke]
  1. Urlings, Wiel. Wolders laesplénkske. Heemkundevereniging van Wilre tot Wolder (2005).
  2. Verhoeven, Jo (2007), "The Belgian Limburg dialect of Hamont", Journal of the International Phonetic Association 37 (2): 219–225.