Tun Ali (Pahang)
| Tun Ali تون علي | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Raja Bendahara Pahang | |||||
| Pemerintahan | 1806–1857 | ||||
| Didahului oleh | Tun Koris | ||||
| Diikuti oleh | Tun Mutahir | ||||
| Keputeraan | s. 1782 | ||||
| Kemangkatan | Oktober 1858 (umur 76) | ||||
| Pemakaman | Makam Diraja Kuala Pahang | ||||
| |||||
| Kerabat | Wangsa Bendahara | ||||
| Ayahanda | Tun Koris | ||||
| Bonda | Che Puan Tun Mariam [perlu rujukan] | ||||
| Agama | Sunni Islam | ||||
Tun Ali (sekitar 1782 – Oktober 1858) ialah Bendahara terakhir Kesultanan Johor, dan Raja Bendahara Kerajaan Pahang dari tahun 1806 hingga 1857.[perlu rujukan]
Pada tahun 1853, Tun Ali mengisytiharkan status autonomi daripada kesultanan Johor, membuka jalan kepada Pahang yang merdeka, selepas dua abad bersatu dengan mahkota Johor. Baginda dapat mengekalkan keamanan dan kestabilan semasa pemerintahannya, tetapi kematiannya pada tahun 1857 mencetuskan perang saudara antara anak lelakinya.[1]
Kebendaharaan
[sunting | sunting sumber]Tun Ali ialah anakanda kedua Bendahara Johor yang ke-21, Tun Koris, dan ditabalkan oleh Sultan Mahmud Shah III pada tahun 1806. Baginda berumur kira-kira 25 tahun ketika mula memerintah.[2]
Kesultanan Johor pada masa itu semakin hampir hancur, dengan kuasa sultan secara amnya berkurangan ke sekitar ibu kota di Daik, Lingga. Sementara itu, Kesultanan Johor secara selebihnya ditadbir oleh tiga menteri yang berkuasa, Bendahara di Pahang, Temenggong di Johor dan Singapura, dan Yamtuan Muda di Riau.[3]
Pertikaian penggantian dan dua Sultan
[sunting | sunting sumber]Pada Januari 1812, Sultan Mahmud Shah III mangkat lalu meninggalkan dua orang putera, Tengku Hussein dan Tengku Abdul Rahman . Yamtuan Muda Bugis menyokong tuntutan Abdul Rahman, dan berjaya meminta baginda diisytiharkan sebagai pemerintah di sebelah makam Sultan.[2]
Hussein dengan berat hati menerima pertabalan abangnya, dan pergi ke Pahang, di mana beliau mendapatkan sokongan Bendahara Tun Ali yang berhimpun bersama ibu tiri Hussein Tengku Puteri Hamidah dari Pulau Penyengat yang menyimpan alat kebesaran Kesultanan Johor, untuk menyerang Tengku Abdul Rahman. Yamtuan Muda yang bimbang dengan persiapan seperti perang, membuat aduan kepada Residen Melaka, dan Adrian Koek telah dihantar untuk memberi amaran kepada Bendahara bahawa campur tangan di Lingga akan menyinggung perasaan Empayar British, jadi Tun Ali mengambil tenteranya yang telah digerakkan di Bulang agar kembali ke Pahang.[2]
Pihak British selepas pemulihan Melaka kepada Belanda pada tahun 1818, mencari satu tempat untuk mengimbangi saingan Eropah mereka di Semenanjung Tanah Melayu. Pada tahun 1819, Stamford Raffles mendorong Hussein untuk membuat perjanjian yang ditandatangani Temenggong Johor, Temenggong Abdul Rahman, lalu menyerahkan Singapura kepada British. Sebagai balasan, Raffles akan menabalkan Hussein sebagai Sultan Johor. Menurut Hikayat Johor serta Pahang, Raffles berhasrat untuk menjadikan Temenggong Abdul Rahman sebagai Sultan, tetapi Abdul Rahman berkata "saya tidak boleh dijadikan pemerintah kerana saya hanya yang ketiga; yang pertamanya ialah abang saya di Pahang, kedua Yamtuan Muda di Riau., dan penguasa mereka ada di Daik."[2]
Atas cadangan Temenggong, Tengku Hussein telah dipanggil ke Singapura dan ditabalkan sebagai Sultan. Temenggong kemudian menulis kepada Bendahara untuk menerangkan apa yang telah berlaku. Tun Ali menjawab bahawa beliau tidak bercadang untuk mengambil bahagian dalam perihal itu, dan bahawa taat setianya masih kepada Daik, dan bahawa dalam hal ehwal Pahang, beliau akan mengabaikan sultan baru di Singapura dan merujuk kepada Daik.[2]
Bendahara Tun Ali selanjutnya menulis sepucuk surat kepada Jan Samuel Timmerman Thijssen, Gabenor Melaka, menyatakan rasa kagumnya bahawa Tuhan telah memisahkan saudara dari saudara, bapa dari anak, dan kawan dari kawan, dan secara samar menyatakan hasratnya untuk menjadi kawan kepada para sahabat daripada Sultan Johor. Perjanjian yang digunakan oleh diplomatik Tun Ali menggambarkan beliau sebagai wakil Sultan Mahmud Shah III, satu perihalan yang tidak akan menyinggung perasaan sesiapa pun. Pada tahun yang sama, Bendahara enggan membenarkan British menaikkan Union Jack di taklukannya, dan meyakinkan Sultan Abdul Rahman akan taat setianya, tetapi beliau tidak lama lagi mengakui Hussein. In 1821, Abdul Rahman dengan anak lelakinya Tengku Besar Muhamad, melawat Pahang, di mana Bendahara Tun Ali mengiringi wakilnya ke Terengganu.[4]
Jan Samuel Timmerman Thijssen mengambil alat kebesaran Kesultanan Johor secara paksa daripada Tengku Puteri Hamidah di Pulau Penyengat pada Oktober 1822. Sultan Abdul Rahman selepas pulang dari Pahang dan Terengganu pada masa yang sama telah berminat dengan alat kebesaran di Lingga. Bendahara melantik Yamtuan Muda untuk mewakili baginda.[5]
Perjanjian Inggeris-Belanda
[sunting | sunting sumber]Pada 17 Mac 1824, Belanda dan Inggeris memeterai Perjanjian Inggeris-Belanda, di mana persetujuan dibuat bahawa Singapura dan Semenanjung harus berada dalam lingkungan pengaruh British, manakala pulau Belanda di selatan Singapura harus berada dalam pengaruh Belanda.[5]
Penandatanganan perjanjian itu menjejaskan lagi perpaduan Pahang dan Riau-Lingga yang dikuasai Johor yang menyumbang kepada kemunculan Pahang dan Johor sebagai negeri merdeka. Johor menjadi terpisah apabila pertikaian penggantian menimbulkan dua pusat kuasa, satu di Riau-Lingga (di bawah Abdul Rahman Muazzam Shah, r. 1812–1832) dan satu lagi di tanah besar Johor (di bawah Hussein Shah, r. 1819–1835).[6]
Lawatan ke ibu kota
[sunting | sunting sumber]Sultan Abdul Rahman mangkat pada tahun 1832 dan digantikan oleh puteranya, Tengku Besar, yang bergelar Sultan Muhammad Shah. Sultan baharu itu melawat Pahang, dan juga Bendahara Tun Ali ke Lingga untuk berkhatan dan menabalkan anaknya Tengku Besar Mahmud. Hikayat Pahang menerangkan secara terperinci tentang lawatan pembesar Pahang itu. Baginda membawa ramai orang bersamanya, termasuk dua orang hulubalangnya, Dato' Parit, seorang penghulu Bukit Sagumpal, dan Dato' Tanggok Bingkal Tembaga. Setibanya baginda, baginda menghadap Sultan dan mengucapkan kata-kata yang ditetapkan oleh adat dan undang-undang syariah pada majlis-majlis seperti itu; dan pemerintah memerintahkan supaya Lingga berada di bawah Bendahara buat sementara waktu mengikut adat. Bersama Tun Ali, Yamtuan Muda, Temenggong, dan pembesar-pembesar lain turut hadir.[7]
Selepas pertabalan Tengku Besar Mahmud selesai, Tun Mutahir, anak sulung Bendahara Tun Ali, dilantik sebagai Engku Muda, dan berkahwin dengan Tengku Chik, puteri Sultan. Tidak lama selepas itu, pembesar Pahang dan rakyatnya pulang ke halaman mereka.[8]
Pada 23 Mei 1836, Che Lingga isteri Bendahara Tun Ali telah melahirkan seorang anak lelaki, Tun Ahmad, dan diberitahu oleh seorang saudagar Arab, Habib Abdullah ibni Omar Al-Attas, diramalkan akan memiliki masa depan yang hebat. Tun Ahmad ialah putera kesayangan ayahandanya dan disayangi rakyat.[8]
Pemerintahan
[sunting | sunting sumber]Bendahara Tun Ali terkenal dalam kalangan rakyatnya. Baginda menikmati kelebihan itu kerana tidak mempunyai bapa saudara yang masih hidup, dan hanya seorang saudara lelaki, Muhammad, yang tinggal secara mesra, dan oleh itu, tidak mempunyai ancaman keluarga untuk dibantah. Baginda mengekalkan hubungan baik dengan Kerajaan Selat, dan memanfaatkan kemudahan perdagangan dengan Singapura. Baginda memusnahkan penempatan lanun Bugis yang telah didirikan di Keratong di sungai Rompin. Sebagai penguasa kanan Johor, baginda telah mengambil bahagian besar dalam pertabalan Sultan, tetapi tidak ada lagi panggilan praktikal terhadap kesetiaan laman memandangkan Perjanjian Inggeris-Belanda serta penubuhan sultan berasingan Singapura dan Lingga telah memecah belah negeri Melayu tersebut. Tanpa ancaman saingan, baginda mengawal ketua-ketuanya yang diperintahnya atas nama Sultan secara ketara.[9]
Empat orang pembesar Tun Ali ialah Orang Kaya Indera Maharaja Perba Jelai, Orang Kaya Indera Segara Temerloh, Orang Kaya Indera Pahlawan Chenor, dan Orang Kaya Indera Syahbandar.[10] Syahbandar yang tinggal berhampiran Pekan cenderung menjadi salah seorang menteri Tun Ali. Ketua menteri Tun Ali ialah menantunya Saiyid Omar atau Engku Saiyid. Ketika itu di Pahang, terdapat seorang Mufti dan seorang Qadi Besar, Tuan Haji Abdul Shukor dan Tuan Senggang, serta ramai guru-guru agama berijazah. Mereka menemu bual Tun Ali setiap hari dan menerangkan kepadanya tentang ajaran Islam.[8]
Seorang lagi putera Tun Ali, Tun Buang (Wan Ismail), telah dijadikan Engku Panglima Besar, gelaran yang bermula sekurang-kurangnya pada awal abad ke-17. Cucunda beliau, Tun Long (Wan Koris), anakanda sulung Tun Mutahir dijadikan Panglima Perang, dan seorang lagi cucu Tun Aman (Wan Abdul Rahman, anak kedua Tun Mutahir) Kampung Masjid, dan Wan Sulaiman, suami kepada Che Engku Teh (puteri Tun Muhammad) menjadi menteri.[8]
Ekonomi
[sunting | sunting sumber]Pahang di bawah pemerintahan Tun Ali aman dan makmur. 20 gantang beras hanya berharga satu dolar, dan bahan makanan lain juga sama murah. Ramai orang menjadi kaya dan terdapat perdagangan emas yang hebat. Pahang, kecuali kawasan pengeluaran bijih timah yang kaya di sungai Kuantan yang disimpan sebagai rizab persendirian oleh Tun Ali, bebas daripada duti import dan eksport.[8]
Pengisytiharan kemerdekaan
[sunting | sunting sumber]Walaupun memerintah Pahang sebagai wilayah merdeka, Tun Ali masih mengiktiraf sultan yang bersemayam di Daik yang kini di bawah kawalan Belanda sebagai tuannya. Pada tahun 1844, dalam waran yang dikeluarkan kepada pembesar (jenang) suku orang asli (suku biduanda) di kawasan sungai Anak Endau, Tun Ali menyifatkan dirinya sebagai "Wakil Sultan Mahmud Shah V, Dato' Bendahara Sri Wak Raja., putera Bendahara Paduka Raja, Tarikh 1221 (Hijrah)".[11]
Bendahara memerintah secara nominal sebagai naib bupati sehingga tahun 1853. Pada tahun itu, nampaknya Bendahara Tun Ali mengisytiharkan dirinya sebagai pemerintah Pahang yang merdeka, tetapi pergeseran kekuasaan kerabat diraja lama itu berterusan di Pahang sehingga 1864.[12][13]
Akhir kehidupan dan kemangkatan
[sunting | sunting sumber]Lama sebelum baginda mangkat pada tahun 1858, Tun Ali telah bersara daripada penyertaan aktif dalam kerajaan negeri, dan berpindah kediamannya ke Lami di sungai Pahang, di mana baginda menghabiskan tahun-tahun akhirnya untuk membantu anaknya berdamai antara satu sama lain tanpa berjaya. Ketika turun takhta, baginda telah menyerahkan kerajaan kepada anak sulungnya, Tun Mutahir. Pewaris itu menetap di Ganchong, lalu menjadi asal nama Bendahara Ganchong yang kemudiannya dikenali.[12]
Tun Ali mangkat pada Oktober 1858, dan dikebumikan di makam diraja di Kuala Pahang. Kemangkatan Tun Ali diikuti dengan pertikaian penggantian antara para putera, Tun Mutahir dan Tun Ahmad, yang kemudiannya memuncak menjadi perang saudara besar-besaran.
Rujukan
[sunting | sunting sumber]- ^ Ahmad Sarji Abdul Hamid 2011
- ^ a b c d e Linehan 1973, halaman 56
- ^ Ahmad Sarji Abdul Hamid 2011
- ^ Linehan 1973
- ^ a b Linehan 1973, halaman 57
- ^ Ahmad Sarji Abdul Hamid 2011, halaman 82
- ^ Linehan 1973, halaman 59
- ^ a b c d e Linehan 1973
- ^ Linehan 1973, halaman 64
- ^ Ahmad Sarji Abdul Hamid 2011, halaman 82
- ^ Linehan 1973, halaman 65
- ^ a b Linehan 1973, halaman 66
- ^ Ahmad Sarji Abdul Hamid 2011, halaman 83
Bibliografi
[sunting | sunting sumber]- Ahmad Sarji Abdul Hamid (2011), The Encyclopedia of Malaysia, 16 - The Rulers of Malaysia, Editions Didier Millet, ISBN 978-981-3018-54-9
- Linehan, William (1973), History of Pahang, Malaysian Branch Of The Royal Asiatic Society, Kuala Lumpur, ISBN 978-0710-101-37-2
Tun Ali (Pahang) Wangsa Bendahara Tarikh keputeraan: 1782 Tarikh kemangkatan: 1857
| ||
| Gelaran pemerintah | ||
|---|---|---|
| Didahului oleh Tun Koris |
Raja Bendahara Pahang 1806–1857 |
Diikuti oleh: Tun Mutahir |
