Pierwsza palatalizacja słowiańska
Pierwsza palatalizacja słowiańska – prasłowiańska palatalizacja spółgłosek [k], [ɡ], [x] kolejno w [č'], [ž'], [š'], gdy poprzedzają samogłoski przednie oraz miękkie sonanty.
Opis zjawiska
[edytuj | edytuj kod]Prasłowiańskie spółgłoski miękkopodniebienne [k], [ɡ], [x] (które odpowiadają kolejno polskim [k], [ɡ], [ch]), gdy poprzedzają samogłoski przednie [i], [ь], [e], [ě], [ę] lub miękkie sonanty [ŕ̥] (*ьr) i [ĺ̥] (*ьl), przechodzą kolejno w [č'], [ž'], [š'] (które odpowiadają kolejno polskim [cz], [ż], [sz], lecz prasłowiańskie były miękkie)[1][2]. Ponadto w takich sytuacjach zbitki [sk] i [st] asymilują się w [šč'] (polskie [szcz]), a [zɡ] w [ždž'] (polskie [żdż]).
Niektórzy autorzy rozdzielają palatalizacje przed samogłoskami przednimi i palatalizację przed [j][3], podczas gdy inni uważają je za jeden proces[4][5][6].
Refleksy
[edytuj | edytuj kod]Początkowo refleksy pierwszej palatalizacji były miękkie i w niektórych językach słowiańskich pozostają takie do dziś. W języku rosyjskim ż i sz stwardniały w XIV wieku, ale cz zachowało swoją miękkość; w języku białoruskim i ukraińskim cz również stwardniało[7]. Dawna miękkość jest odzwierciedlona w rosyjskiej ortografii przez pisownię żi i szi, chociaż wymawiane są jako ży i szy. Ponadto miękkość ż i sz przed samogłoskami przednimi jest nadal zachowana w dialektach kirowskich[8].
W języku polskim refleksy stwardniały już w XVI wieku[9].
Wynik palatalizacji [ɡ] > [ž'] zamiast [dž'] tłumaczy się tym, że afrykaty dźwięczne w całej historii języka prasłowiańskiego były niestabilne. Dlatego wkrótce po zakończeniu procesu palatalizacji [dž'] zostało uproszczone do [ž'][10].
Etapy pośrednie
[edytuj | edytuj kod]Według Augusta Leskiena proces przemiany przechodził według następującego schematu: [k] > [k'] > [k'x'] > [t'x'] > [t'š'] > [č’][11].
Aleksiej Szachmatow przedstawił krótszy proces[11]:
- [k'] > [k’ћ’] > [č’];
- [ɡ’] > [ɡ’ђ’] > [dž’];
- [x’] > [š’];
Samuił Biernsztiejn uzupełnił go później i przedstawił w następującej formie[11]:
- [k':] > [kћ'] > [ћ’] > [č’];
- [ɡ’:] > [ɡђ'] > [ђ’] > [dž’];
- [x’:] > [ɡś'] > [š'];
Stojko Stojkow krytykuje ten schemat, wskazując, że w bułgarskim dialekcie razłoskim , gdzie proces podobny do pierwszej palatalizacji zaszedł w XX wieku, istniał tylko jeden etap pośredni: [k] > [k'] > [č’][12]. Jest to schemat postulowany dla języka prasłowiańskiego przez Valerijusa Čekmonasa[13].
Konsekwencje
[edytuj | edytuj kod]Pierwsza palatalizacja wzbogaciła fonetykę języka prasłowiańskiego o cztery nowe dźwięki: /tʃʲ/, /ʒʲ/, /ʃʲ/, /dʒʲ/ i fonologię o trzy fonemy: [č], [ž], [š]. Według wielu badaczy fonologizacja [č], [ž], [š] nastąpiła po zmianie [ē] na [ā] po spółgłoskach miękkich[14][15].
Przykłady
[edytuj | edytuj kod]- [k] > [č’]:
- pie. *kʷetwóres ‘cztery’ > prasł. *četyre > pol. cztery, ros. czetyre, bułg. czetiri[16];
- pie. *kr̥snós ‘czarny’ > prasł. *kŕ̥šnъ > *čŕ̥xnъ > *čŕ̥nъ > pol. czarny, ros. czornyj, bułg. czeren[17];
- prasł. *paǫkъ ‘pająk’ + *ina > *paǫčina ‘pajęczyna’ > pol. pająk: pajęczyna, ros. pauk : dial. pauczina, słoweń. pájek: pȃječina[18];
- [ɡ] > [ž']:
- [x] > [š']:
- [sk] > [šč']:
- [st] > [šč']:
- prasł.*gǫstъ ‘gęsty’ + *-ja > *gǫšča ‘coś gęstego’ > pol. gęsty : dial. gąszcza/gęszcza, ros. gustoj : guszcza, słoweń. gost : gošča[26];
- prasł.*tĺ̥stъ ‘napęczniały, gruby’ + *-ja > *tĺ̥šča ‘napęcznienie, grubość’ > pol. tłusty : tłuszcza, ros. tołstyj : tołszcza, serb-chorw. tust : tušta[27];
- [zɡ] > [ždž']:
- prasł. *drozga ‘coś rozgniecionego; męty’ + *-ьja > *droždžьja ‘coś rozgniecionego; drożdze’ > st.pol. drożdża (dziś tylko lm. drożdże), ros. lm. drożżi, bułg. lm. drożdi[28].
Chronologia
[edytuj | edytuj kod]Pierwsza palatalizacja nastąpiła przed monoftongizacją dyftongów, co spowodowało drugą palatalizację[29].
Językoznawcy nie zgadzają się dokładnie co do datacji procesu. Tak więc Leszek Moszyński datował proces na początek n.e – II w. n.e.[30], Arnošt Lamprecht na lata 400–475 (z dokładnością do 25 lat)[29], Jurij Szewelow[31] i Matej Šekli[32] na V–VI w., a Marc L. Greenberg stwierdził, że proces ten miał miejsce w pierwszej połowie pierwszego tysiąclecia, osiągając kulminację w siódmym wieku naszej ery[33].
Dane toponimiczne
[edytuj | edytuj kod]Pierwsza palatalizacja była wciąż żywym procesem, gdy Słowianie osiedlili się w górnym dorzeczu Dniepru, gdzie zapożyczyli szereg nazw miejscowości od miejscowej ludności bałtyckiej: Vilkesa > Wołczesa, *Akesā > Oczosa, *Laṷkesā > Łuczosa, Merkinė > Merecz, *Gēdras (lit. giẽdras ‘czysty’) > Żadro, *Skērii̯ā > Szczara, a także później podczas kolonizacji ziem ugrofińskich, kiedy zapożyczono nazwy Iżorowie (est. Ingerimaa) i Sieliżarowka[4][34].
Jednocześnie pierwsza palatalizacja została zakończona do czasu zasiedlenia Peloponezu przez Słowian (VI-VII w.), gdzie zachowały się słowiańskie toponimy w greckim zapisie: gr. Sírakon < prasł. *široko, Tsernílo < prasł. *čьrnidlo, Moutsíla < prasł. *močidlo[4], Tsernítsa < prasł. *čьrnica, Tsirnaóra < prasł. *čьrna gora, Zigobísti < prasł. *žegovišče, Stroúza < prasł. *stružija, Bersítsi < prasł. *vьršcь[35].
Jeżeli nazwa jednego z praskich wzgórz, Žiži , pochodzi z języków germańskich (por. goc. sigis ‘zwycięstwo’), to w takim przypadku pierwsza palatalizacja była istotna w czasie zasiedlania Czech przez Słowian[31].
Dane z zapożyczeń
[edytuj | edytuj kod]Pierwsza palatalizacja znajduje odzwierciedlenie w wielu słowiańskich słowach zapożyczonych z języków germańskich:
- pragerm. *hētuz, *hētaz > prasł. *šata, *šatъ ‘odzienie, okrycie’ > pol. szata, ros. szata, czes. šat[36];
- pragerm. *helmaz > prasł. *šelmъ ‘hełm’ > st.pol. szłom, scs. šlěmŭ, st.rus. šelomŭ[37];
Biernsztiejn uważał, że w tym przypadku nie był to żywy proces fonetyczny, ale substytucja dźwięków, jak w Niczipor z greckiego Nikēphóros, a zanim te zapożyczenia zostały przeprowadzone, pierwsza palatalizacja już się zakończyła[38].
Pierwsza palatalizacja miała miejsce już w momencie zetknięcia się plemion słowiańskich z fińskimi. Świadczą o tym liczne fińskie zapożyczenia z języka prasłowiańskiego:
- prasł. *žьrdь ‘żerdź’ > fiń. hirsi ‘kłoda’[31];
- prasł. *ščuka ‘szczupak’ > fiń. hauki ‘szczupak’[39];
Sugeruje się, że istnieją fińskie slawizmy, zapożyczone przed pierwszą palatalizacją[40]:
- prasł. *jьgo ‘jarzmo’ (D. *jьžese) > prafiń. *iges > fiń. ies (lm. ikeet) ‘jarzmo, igo’;
- prasł. *čьmelь ‘trzmiel’ > prafiń. *kimalainën > fiń. kimalainen ‘bombus’;
Jednakże Petri Kallio uważa, że prasłowiańskie dźwięki [č] i [dž] zostały zastąpione przez fińskie [k], podobnie jak w fińskich zapożyczeniach z języka lapońskiego[40].
Dane dotyczące slawizmów w języku greckim są zgodne z danymi dotyczącymi toponimów: zanim Słowianie zamieszkali na Peloponezie, pierwsza palatalizacja została już zakończona. Znajduje to odzwierciedlenie w greckich słowach[4]:
- prasł. *žaba ‘żaba’ > ngr. zámpa;
- prasł. *merža ‘sieć rybacka’ (por. pol mrzeża) > ngr. mérza.
Paralele
[edytuj | edytuj kod]W językach słowiańskich
[edytuj | edytuj kod]W dialekcie razłoskim języka bułgarskiego w XX wieku (po 1915 r.) nastąpił proces podobny do pierwszej palatalizacji: [к’] /kʲ/ > [ч’] /tʃʲ/, [г’] /gʲ/ > [џ'] /dʒʲ/: ч’ѝсел ‘kwaśny’ (bułg. standard. кисел), ч’уфтѐ ‘kotlet’ (кюфте), кнѝџ’и ‘książki’ (книги), ерџ’ѐн ‘kawaler’ (ерген)[41].
W Polsce w Borach Tucholskich i zachodniej Krajnie zaszedł proces zmiany [k’] i [ɡ’] w [ć] i [ʒ́]: ʒ́ipći (pol. standard. gibki), naʒ́e (nagie), ćeř (kierz)[42].
Poza językami słowiańskimi
[edytuj | edytuj kod]- W dialekcie łaciny ludowej, która stanowiła podstawę języka włoskiego, rumuńskiego i retoromańskiego, dźwięki [k] i [ɡ] przed przednimi samogłoskami [e], [i] i [j] zmieniły się odpowiednio na /tʃ/ i /dʒ/, por. wł. cervo ['tʃɛrvo], rum. cerb [tʃerb] z łac. cervus [ˈkɛrwʊs] ‘jeleń’[43].
- W języku angielskim w średniowieczu [k], [ɡ] (przed samogłoskami przednimi oraz [j]) oraz [sk] (zawsze) zmieniły się odpowiednio na /tʃ/, /dʒ/ i /ʃ/, np. ċild > child [ˈtʃaɪld] ‘dziecko’, ecȝe > edge [edʒ] ‘krawędź’, fisc > fish [fɪʃ] ‘ryba’. Proces ten nazywany jest palatalizacją lub asybilacją[44].
- Praindoirańskie [k], [ɡ] i [ɡʰ] przed [ē], [e], [ī], [i] i [j] przechodzi kolejno w /tʃ/, /dʒ/ /dʒʰ/ (później dając /dʒ/ w językach irańskich i /h/ w językach indoaryjskich): pie. *kʷetwóres > sans. ćatwarah ‘cztery’, pie. *gʷih₃wós > sans. dźiwah ‘żywy’, pie. *gʷʰénti > sans. hanti ‘uderzać’[45].
- Praormiańskie [k], [ɡ] i [ɡʰ] przed samogłoskami przednimi oraz przed [j] przechodziło kolejno w /tʃʰ/, /tʃ/, /dʒ/: pie. *gʷʰéros > orm. dżerr ‘ciepły’, pie. *gem- > orm. czim ‘ogłowie’, pie. *kʷetwóres > orm. czors ‘cztery’. W armenistyce proces ten nazywany jest drugą palatalizacją[46].
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ Długosz-Kurczabowa i Dubisz 2006 ↓, s. 142.
- ↑ Długosz-Kurczabowa i Dubisz 2006 ↓, s. 249.
- ↑ Shevelov 1964 ↓, s. 249.
- ↑ a b c d Stieber 2005 ↓, s. 67.
- ↑ Czekman 1979 ↓, s. 54.
- ↑ Żowtobriuch i in. 1980 ↓, s. 37.
- ↑ Borkowski i Kuzniecow 2006 ↓, s. 152–153.
- ↑ Фонетика русских диалектов: шипящие щелевые согласные [online] [dostęp 2011-11-18] [zarchiwizowane z adresu 2012-01-30] .
- ↑ Długosz-Kurczabowa i Dubisz 2006 ↓, s. 150.
- ↑ Sieliszczew 2006 ↓, s. 178–179.
- ↑ a b c Biernsztiejn 2005 ↓, s. 169.
- ↑ Stojkow 1971 ↓, s. 380.
- ↑ Czekman 1979 ↓, s. 55.
- ↑ Żurawlow 1990 ↓, s. 555.
- ↑ Galinska 2004 ↓, s. 22.
- ↑ Sławski. četyre 1976 ↓, s. 185.
- ↑ Sławski. čŕ̥nъ 1976 ↓, s. 240.
- ↑ Vasmer 1987b ↓, s. 219.
- ↑ Boryś. żywy 2005 ↓, s. 760.
- ↑ Boryś. żona 2005 ↓, s. 756.
- ↑ Boryś. żar 2005 ↓, s. 751.
- ↑ Boryś. susza 2005 ↓, s. 588.
- ↑ Boryś. prószyć 2005 ↓, s. 486.
- ↑ Derksen 2008 ↓, s. 146.
- ↑ Boryś. łuszczyć 2005 ↓, s. 306.
- ↑ ESSJa. *gǫšča/*gǫščь 1980 ↓, s. 89.
- ↑ Boryś. tłuszcza 2005 ↓, s. 636.
- ↑ Sławski 1979 ↓, s. 262.
- ↑ a b Lamprecht 1978 ↓, s. 145.
- ↑ Moszyński 2006 ↓, s. 38.
- ↑ a b c Shevelov 1964 ↓, s. 252.
- ↑ Šekli 2016 ↓, s. 223.
- ↑ Greenberg 2016 ↓, s. 530.
- ↑ Šekli 2016 ↓, s. 222–223.
- ↑ Shevelov 1964 ↓, s. 251.
- ↑ Boryś 2005 ↓, s. 594.
- ↑ Vasmer 1987a ↓, s. 424–425.
- ↑ Biernsztiejn 2005 ↓, s. 169–170.
- ↑ Kallio 2006 ↓, s. 159.
- ↑ a b Kallio 2006 ↓, s. 157–158.
- ↑ Stojkow 1971 ↓, s. 376–378.
- ↑ Shevelov 1964 ↓, s. 602.
- ↑ Bursje 2004 ↓, s. 140.
- ↑ Brunnier 2006 ↓, s. 277–279.
- ↑ Barrou 1976 ↓, s. 75–76.
- ↑ Dżaukian 1982 ↓, s. 57–60.
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Walery Czekman: Исследования по исторической фонетике праславянского языка. Mińsk: Наука и техника, 1979.
- Zdzisław Stieber: Zarys gramatyki porównawczej języków słowiańskich. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 2005. ISBN 83-01-14542-0.
- Mychajło A. Żowtobriuch, Ołeksij T. Wołoch, Stepan P. Samojłenko, Iłarion I. Słyńko: Iсторична граматика української мови. Kijów: Вища школа, 1980. (ukr.).
- Jurij S. Masłow: Грамматика болгарского языка. Moskwa: Высшая школа, 1981.
- Władimir P. Gudkow: Сербохорватский язык. Moskwa: Издательство Московского университета, 1969.
- Wiktor I. Borkowski, Pietr S. Kuzniecow: Историческая грамматика русского языка. Moskwa: КомКнига, 2006. ISBN 5-484-00280-X.
- Krystyna Długosz-Kurczabowa, Stanisław Dubisz: Gramatyka historyczna języka polskiego. Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, 2006. ISBN 978-83-235-2602-5.
- Afanasij M. Sieliszczew: Старославянский язык. Moskwa: Наука - Издательство МГУ, 2006. ISBN 5-211-06129-2.
- Новая первая палатализация в болгарском языке. W: Stojko I. Stojkow: Исследования по славянскому языкознанию. 1971, s. 375–380.
- Фонологизация. W: Władimir K. Żurawlow: Лингвистический энциклопедический словарь. 1990. ISBN 5-85270-031-2.
- Jelena A. Galinska: Историческая фонетика русского языка. Moskwa: Издательство Московского университета, Издательство «Наука», 2004. ISBN 5-211-04969-1.
- Praslovanština a její chronologické členění. W: Arnošt Lamprecht: Československé přednášky pro VIII. mezinárodní sjezd slavistů. 1978.
- Leszek Moszyński: Wstęp do filologii słowiańskiej. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 2006. ISBN 83-01-14720-2.
- George Y. Shevelov: Prehistory of Slavic. The historical phonology of common Slavic. Heidelberg: Carl Winter Universitätsverlag, 1964.
- Matej Šekli: Primerjalno glasoslovje slovanskih jezikov. T. 1. Lublana: Znanstvena založba Filozofske fakultete, 2016. ISBN 978-961-237-742-7.
- Slavic. W: Marc L. Greenberg: The Indo-European Languages. London - New York: Routledge, 2016. ISBN 978-0-415-73062-4.
- Petri Kallio: On The Earliest Slavic Loanwords In Finnish. Wyd. 27. Slavica Helsengiensia, 2006. ISBN 978-0-415-73062-4.
- Eduard Bursje: Основы романского языкознания. Moskwa: URSS, 2004.
- Karł Brunnier: История английского языка. Moskwa: URSS, 2006.
- Giework B. Dżaukian: Сравнительная грамматика армянского языка. Erywań: Wydawnictwo Armeńskiej Akademii Nauk, 1982.
- Konstantin G. Krasuchin: Введение в индоевропейское языкознание. Moskwa: Академия, 2004. ISBN 5-7695-0900-7.
- Tomas Barrou: Санскрит. Moskwa: Прогресс, 1976.
- Samuił B. Biernsztiejn: Сравнительная грамматика славянских языков. Moskwa: Издательство Московского университета, Издательство «Наука», 2005.
- Słowniki
- żona. W: Wiesław Boryś: Słownik etymologiczny języka polskiego. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2005, s. 756. ISBN 978-83-08-04191-8.
- żywy. W: Wiesław Boryś: Słownik etymologiczny języka polskiego. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2005, s. 760. ISBN 978-83-08-04191-8.
- żar. W: Wiesław Boryś: Słownik etymologiczny języka polskiego. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2005, s. 751. ISBN 978-83-08-04191-8.
- szata. W: Wiesław Boryś: Słownik etymologiczny języka polskiego. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2005, s. 594. ISBN 978-83-08-04191-8.
- łuszczyć. W: Wiesław Boryś: Słownik etymologiczny języka polskiego. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2005, s. 306. ISBN 978-83-08-04191-8.
- prószyć. W: Wiesław Boryś: Słownik etymologiczny języka polskiego. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2005, s. 486. ISBN 978-83-08-04191-8.
- susza. W: Wiesław Boryś: Słownik etymologiczny języka polskiego. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2005, s. 588. ISBN 978-83-08-04191-8.
- tłuszcza. W: Wiesław Boryś: Słownik etymologiczny języka polskiego. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2005, s. 636. ISBN 978-83-08-04191-8.
- *gǫšča/*gǫščь. W: Этимологический словарь славянских языков. Oleg Trubaczow (red.). T. 7: (**golvačь – *gyžati). Moskwa: Nauka, 1980, s. 89–90.
- ešče. W: Rick Derksen: Etymological Dictionary of the Slavic Inherited Lexicon. Leiden: Brill, 2008, s. 146. ISBN 978-90-04-15504-6.
- шело́м. W: Max Vasmer: Этимологический словарь русского языка. Oleg Trubaczow (tłum.). Wyd. 2. T. 4. Moskwa: Progress, 1987, s. 424–425. (ros.).
- паути́на. W: Max Vasmer: Этимологический словарь русского языка. Oleg Trubaczow (tłum.). Wyd. 2. T. 3. Moskwa: Progress, 1987, s. 219. (ros.).
- čŕ̥nъ. W: Słownik prasłowiański. Franciszek Sławski (red.). T. 2: (caca – davьnota). Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1976, s. 240.
- četyre. W: Słownik prasłowiański. Franciszek Sławski (red.). T. 2: (caca – davьnota). Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1976, s. 185.
- droždžьja. W: Słownik prasłowiański. Franciszek Sławski (red.). T. 3: (davьnъ – dobirati sę). Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1979, s. 262.