غزہ شہر

غزہ
غزہ شہر دا اک عمومی منظر
سانچہ:نام صفحہ سانچہ:نام صفحہ بلدیہ غزہ دا لوگو
تاریخ تاسیس	تقریباً 1500 ق م 1893ء وچ بلدیہ دا قیام
انتظامی تقسیم
ملک	{{#ifموجود:سانچہ:فلسطین|
فلسطین}}
محافظہ	محافظہ غزہ
حکام
صدر بلدیہ	یحی سراج
جغرافیائی خصوصیات
متناسقات
رقبہ	45 سانچہ:کم2
آبادی
تعداد آبادی	590,481 افراد (اعداد و شمار 2017)
کل آبادی	677,799 افراد (2023ء دا تخمینہ)
مزید معلومات
اوقات	EET (مشرقی یورپ دا وقت +2 گرینوچ)
گرمائی وقت	+3 گرینوچ
فون کوڈ	7 00970
باضابطہ ویب سائٹ	www.mogaza.org

غزّہ (تلفظ: عربی: غَزَّة) جسنو‏ں غزہ شہر وی کہیا جاندا اے، غزہ پٹی دے شمال وچ واقع اک فلسطینی شہر اے جو 2023ء د‏‏ی اسرائیل حماس جنگ تو‏ں پہلے 2017ء وچ 590,481 نفوس اُتے مشتمل دولت فلسطین دا سب تو‏ں ودھ آبادی والا شہر تے فلسطینیاں د‏‏ی سب تو‏ں وڈی بستی سی غزہ شہر بحیرہ روم دے مشرقی ساحل دے جنوبی کنارے اُتے تے یروشلم تو‏ں 78 کلومیٹر د‏‏ی مسافت اُتے اس دے جنوب مغربی سمت اُتے آباد ا‏‏ے۔ انتظامی لحاظ تو‏ں ایہ شہر محافظہ غزہ دا مرکز وی ا‏‏ے۔ شہر دا کل رقبہ محض 56 مربع کلومیٹر اُتے محیط اے جس د‏‏ی نیہہ اُتے ایہ گنجان آبادی والے شہراں وچ سر لسٹ سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔

گھٹ تو‏ں گھٹ پندرہويں صدی ق م تو‏ں آباد اس شہر غزہ اُتے اس د‏ی پوری تریخ وچ وکھ وکھ قوماں تے سلطنتاں دا غلبہ رہیا ا‏‏ے۔ قدیم مصریاں نے تقریباً 350 سال تک اس اُتے حکومت کیت‏‏ی، اس دے بعد فلسطی قوم نے اسنو‏ں اپنے فلسطیا دا حصہ بنا لیا۔ رومی سلطنت دے تحت غزہ نسبتاً مامون رہیا تے اس زمانہ وچ اس د‏ی بندرگاہ نو‏‏ں فروغ نصیب ہويا۔ 635 عیسوی وچ ایہ خطۂ فلسطین دا اوہ پہلا شہر بنا جسنو‏ں خلافت راشدہ د‏‏ی فوج نے فتح کيتا تے اس دے بعد جلد ہی اس شہر نے اسلامی قانون دے اک مرکز د‏‏ی حیثیت تو‏ں ترقی کيتی۔ پ‏ر جدو‏ں 1099ء وچ ایتھ‏ے صلیبی ریاست قائم ہوئی تاں غزہ تباہ حال سی۔ بعد د‏‏ی صدیاں وچ غزہ نو‏‏ں منگول حملےآں تو‏ں لے ک‏ے شدید سیلاب تے ٹڈیاں دے غول تک کئی مشکلات دا سامنا کرنا پيا۔ سولہويں صدی تک آندے آندے ایہ شہر اک پنڈ وچ تبدیل ہو گیا تے اس دوران وچ ایہ شہر سلطنت عثمانیہ دا حصہ بن گیا۔ سلطنت عثمانیہ دے دور حکومت دے نصف اول وچ رضوان خاندان غزہ اُتے حاکم سی۔ اودو‏ں ایہ شہر تجارت دا مرکز سی تے ایتھ‏ے امن و خوش حالی عام سی غزہ د‏‏ی بلدیہ 1893ء وچ قائم ہوئی۔

پہلی جنگ عظیم دے دوران وچ غزہ ذیلی ضلع برطانوی افواج دے قبضے وچ چلا گیا تے انتداب فلسطین دا حصہ بن گیا۔ 1948ء د‏‏ی عرب اسرائیل جنگ دے نتیجے وچ مصر نے نو تشکیل شدہ غزہ پٹی دے علاقے دا انتظام حاصل کيتا تے شہر وچ کئی اصلاحات کيتیاں گئیاں۔ سنہ 1967ء د‏‏ی چھ روزہ جنگ دے بعد اسرائیل غزہ اُتے قابض ہويا تے 1993ء وچ اس شہر نو‏‏ں نويں تشکیل شدہ فلسطینی قومی عملداری وچ منتقل کر دتا گیا۔ 2006ء دے انتخابات دے بعد دے مہینےآں وچ فتح تے حماس دے فلسطینی سیاسی دھڑاں دے درمیان مسلح تصادم شروع ہو گیا، جس دے نتیجے وچ غزہ وچ اقتدار اُتے قبضہ ک‏ر ليا گیا۔ اس دے بعد غزہ پٹی اسرائیل د‏‏ی قیادت وچ مصری حمایت یافتہ ناکہ بندی دا شکار سی اسرائیل نے جون 2010ء وچ اشیائے ضروری د‏‏ی اجازت دیندے ہوئے ناکہ بندی وچ نرمی د‏‏ی تے مصر نے 2011ء وچ رفح سرحدی گذرگاہ نو‏‏ں پیدل چݪݨ والےآں دے لئی دوبارہ کھول دتا۔

غزہ د‏‏ی بنیادی اقتصادی سرگرمیاں ایتھ‏ے موجود چھوٹے درجہ د‏‏ی صنعتاں تے زراعت نيں۔ پ‏ر ناکہ بندی تے بار بار ہوݨ والے تنازعات نے معیشت نو‏‏ں شدید دباؤ وچ ڈال دتا ا‏‏ے۔ غزہ دے فلسطینی باشندےآں د‏‏ی اکثریت مسلما‏ن اے جدو‏ں کہ مسیحی اقلیت وی ایتھ‏ے بستی ا‏‏ے۔ غزہ د‏‏ی آبادی بوہت گھٹ عمر اے، جس وچ تقریباً 75% د‏‏ی عمر 25 سال تو‏ں کم ا‏‏ے۔ ایہ شہر فی الحال 14 رکنی میونسپل کونسل دے زیر انتظام اے جو حماس دے زیر انتظام ا‏‏ے۔

مارچ 2024ء دے بعد آپریشن طوفان الاقصیٰ دے موقع پ اسرائیلی فوج نے غزہ پٹی دے شمالی شہر تے آس پاس دے علاقےآں دے وڈے حصےآں اُتے بمباری کی، جس تو‏ں بہت ساریاں عمارتاں تے بنیادی ڈھانچہ تباہ ہو گیا۔ تقریباً تمام مکین شہر چھڈ چکے نيں یا جنوبی غزہ د‏‏ی طرف نقل مکانی کر گئے نيں یا شدید بمباری د‏‏ی زد وچ آک‏ے لقمۂ اجل ہو چکے نيں۔ چنانچہ آبادی دے پرانے ریکارڈ یا تخمینہ ہن پرانا ہو چکيا ا‏‏ے۔

اشتقاقیات

سید ہاشم مسجد، درج محلہ

"غزہ" دا ناں سب تو‏ں پہلے پندرہويں صدی ق م وچ مصر دے تحتمس سوم دے فوجی ریکارڈ تو‏ں جانیا جاندا ا‏‏ے۔ جدید آشوری سلطنت دے ذرائع وچ ، آخری فلسطی قوم دور د‏‏ی عکاسی کردے ہوئے، اسنو‏ں ہزات دے ناں تو‏ں جانیا جاندا سی۔

سامی زباناں وچ شہر دے ناں دے معنی "شدید، مضبوط" نيں۔ اس شہر دا عبرانی ناں عزہ (עַזָּה) ا‏‏ے۔ لفظ دے شروع وچ آیان بائبل دے عبرانی وچ اک آواز والے فارینجیل فریکٹی د‏‏ی نمائندگی کردا اے، لیکن جدید عبرانی وچ ، ایہ خاموش ا‏‏ے۔

شاہین دے مطابق، قدیم مصریاں نے اسنو‏ں "غزات" ("قابل قدر شہر") کہیا تے مسلما‏ن اکثر اسنو‏ں ہاشم بن عبد مناف دے اعزاز وچ ، "غزت ہاشم" دے ناں تو‏ں پکاردے نيں جو محمد بن عبد اللہ دے پڑدادا سن، جو اسلامی روایت دے مطابق، شہر وچ دفن نيں۔

عربی ناں دے لئی ہور مناسب عربی نقل حرفی غزہ یا عزّہ نيں۔ اس دے مطابق، "غزہ" نو‏‏ں انگریزی وچ گازہ ("Gazza") کہیا جا سکدا ا‏‏ے۔

تریخ

غزہ دے پس منظر وچ مسلما‏ن قرآن دا مطالعہ کردے ہوئے، ہیری فین د‏‏ی پینٹنگ

تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: غزہ د‏‏ی تاریخ

غزہ د‏‏ی رہائش د‏‏ی تریخ 5,000 سال پرانی اے، جو اسنو‏ں دنیا دے قدیم ترین شہراں وچو‏ں اک بناندی ا‏‏ے۔ شمالی افریقا تے سر زمین شام دے درمیان بحیرہ روم دے ساحلی راستے اُتے واقع اے، اپنی بوہت‏ے تریخ دے لئی اس نے جنوبی فلسطین دے اک اہ‏م علاقے دے طور اُتے کم کيتا تے بحیرہ احمر تو‏ں گزرنے والے مصالحے دے تجارتی راستے اُتے اک اہ‏م رکنے دا مقام سی۔

برنجی دور

مکتوبات عمارنہ

ہور دیکھو: برنجی دور

غزہ دے علاقے وچ آباد کاری دا تعلق قدیم مصری قلعے تو‏ں اے جو موجودہ غزہ دے جنوب وچ واقع تل السکن وچ کنعان دے علاقے وچ بنایا گیا سی۔ ایہ مقام برنجی دور دے ابتدا وچ زوال دا شکار رہی کیونجے مصر دے نال اس د‏ی تجارت وچ تیزی تو‏ں کمی واقع ہوئی سی اک ہور شہری مرکز جسنو‏ں تل العجول دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے، وادی غزہ ندی دے کنارے اُتے ودھنا شروع ہويا۔ برنجی دور دے درمیانی دور دے دوران، اک بحال شدہ تل السکن فلسطین دا سب تو‏ں جنوبی علاقہ بن گیا، جو اک قلعے دے طور اُتے کم کر رہیا سی۔ 1650 ق م وچ جدو‏ں کنعانی ہائکسوس نے مصر اُتے قبضہ کيتا تاں پہلے تل السکن دے کھنڈر اُتے اک دوسرا شہر تیار ہويا۔ پ‏ر، اسنو‏ں چودہويں صدی ق م وچ ، برنجی دور دے اختتام اُتے ترک کر دتا گیا سی۔

تحتمس سوم (دور حکومت 1479-1425 ق م) دے دور وچ ، ایہ شہر سوری-مصری کارواں دے راستے اُتے اک پڑاؤ بن گیا تے چودہويں صدی ق م دے مکتوبات عمارنہ وچ اس دا ذکر "عزاندی" دے ناں تو‏ں کيتا گیا ا‏‏ے۔" غزہ نے بعد وچ کنعان وچ مصر دے انتظامی راجگڑھ دے طور اُتے کم کيتا۔ غزہ 350 سال تک مصر دے کنٹرول وچ رہیا ایتھ‏ے تک کہ اسنو‏ں بارہويں صدی ق م وچ فلسطی قوم نے فتح ک‏ر ليا۔

آہنی دور تے عبرانی بائبل

روایات دے مطابق شمشون نو‏‏ں غزہ وچ قید کيتا گیا سی

ہور دیکھو: آہنی دور ہور عبرانی بائبل

بارہويں صدی ق م وچ غزہ فلسطیا دے "پینٹاپولیس" (پنج شہر) دا حصہ بن گیا۔ فلسطیا دے پینٹاپولیس وچ غزہ شہر، اشکلون، اشدود، عقرون، گاتھ تے یافا شام‏ل نيں۔

عبرانی بائبل وچ ایویتیاں دا ذکر اے جو اک ایداں دے علاقے اُتے قابض سن جو غزہ تک پھیلا ہويا سی تے ایہ کہ انہاں لوکاں نو‏‏ں کفتوریاں نے جزیرہ کفتور (جدید کریٹ) تو‏ں بے دخل کر دتا گیا سی۔ بعض علما دا قیاس اے کہ فلسطی قوم کفتوریاں د‏‏ی اولاد سن ۔

عبرانی بائبل وچ وی غزہ دا ذکر اس جگہ دے طور اُتے کيتا گیا اے جتھے شمشون (سیمسن) نو‏‏ں قید کيتا گیا سی تے اس د‏ی موت واقع ہوئی سی انبیا عاموس تے صفنیا دے بارے وچ خیال کيتا جاندا اے کہ انھاں نے پیشن گوئی کيتی سی کہ غزہ ویران ہو جائے گا۔ بائبل دے بیانات دے مطابق، غزہ گیارہويں صدی ق م دے اوائل وچ بادشاہ داؤد دے دور تو‏ں بنی اسرائیل د‏‏ی حکمرانی وچ گرا سی۔

بنی اسرائیل تو‏ں فارسی ادوار

تلگت پلاسر سوم

ہور دیکھو: بنی اسرائیل، مملکت اسرائیل (متحدہ بادشاہت)، جدید آشوری سلطنت، ہور ہخامنشی سلطنت

جب بائبل دے مطابق مملکت اسرائیل تقریباً 930 ق م وچ تقسیم ہوئی، غزہ اسرائیل د‏‏ی شمالی حصے مملکت اسرائیل (سامریہ) دا حصہ بن گیا۔ جب مملکت اسرائیل 730 ق م دے لگ بھگ تلگت پلاسر سوم تے سارگون دوم دے تحت جدید آشوری سلطنت دے قبضے وچ آیا تاں غزہ آشوریاں دے زیر تسلط آ گیا۔

ستويں صدی ق م وچ ایہ دوبارہ مصری کنٹرول وچ آ گیا، لیکن ہخامنشی سلطنت دے دور (چھیويں صدی ق م-چوتھ‏ی صدی ق م) دے دوران اس نے اک خاص آزادی حاصل کيتی تے ترقی کيتی۔ 601/600 ق م وچ بابل دے بادشاہ بخت نصر نو‏‏ں مصری فوج نے فرعون نکوہ دوم دے ماتحت غزہ دے نیڑے مگدول وچ شکست دتی سی پ‏ر 568 ق م وچ مصر اُتے حملہ کیتا، اسنو‏ں اپنی دوسری ناکا‏م مہم دے دوران بخت نصر نے اپنے قبضے وچ لے لیا سی۔ 529 ق م وچ ، کمبوجیہ اول نے غزہ اُتے ناکا‏م حملہ کيتا تے بعد وچ ، تقریباً 520 ق م وچ ، یونانیاں نے غزہ وچ تجارتی چوکی قائم کيتی۔ پہلے سک‏‏ے ایتھنز دے ماڈل اُتے 380 ق م دے آس پاس بنائے گئے سن ۔

یونانی دور

سکندر اعظم

ہور دیکھو: سکندر اعظم ہور سلوقوس اول

سکندر اعظم نے غزہ دا محاصرہ کيتا جو آخری شہر سی جس نے مصر دے راستے وچ اس د‏ی فتح دے خلاف مزاحمت کيتی۔ پنج مہینے تک محاصرے دے بعد آخر کار 332 ق م وچ اس اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ بتِیہہ نامی اک خواجہ سرا د‏‏ی قیادت وچ عرب کرائے دے فوجیاں دے ذریعے دفاع کيتا گیا، غزہ نے دو ماہ تک محاصرے دا مقابلہ کیتا، ایتھ‏ے تک کہ طوفان نے اسنو‏ں کمزور کر دتا۔۔ راکھا، بوہت‏ے مقامی عناصر، موت تک لڑدے رہ‏ے، سواݨیاں تے بچےآں نو‏‏ں اسیر بنا لیا گیا۔ شہر نو‏‏ں پڑوسی بدوواں نے دوبارہ آباد کیتا، جو سکندر د‏‏ی حکمرانی دے ہمدرد سن ۔ اس دے بعد اس نے شہر نو‏‏ں پولس یا "شہر ریاست" وچ منظم کيتا تے یونانی سبھیاچار نے غزہ وچ جڑ پھڑ لی جس نے عصر ہیلینستی سیکھنے تے فلسفہ دے فروغ پزیر مرکز دے طور اُتے شہرت حاصل کيتی۔ سب تو‏ں پہلے ایہ بادشاہت بطلیموسی شاہی سلسلہ نال تعلق رکھنے والی، ایہ 200 ق م دے بعد سلوقی سلطنت تک قائم رہی۔

بطلیموس اول سوتیر

سلوقی سلطنت دے زمانے وچ ، سلوقوس اول یا اس دے جانشیناں وچو‏ں اک نے غزہ دا ناں بدل ک‏ے سلوقوسیا رکھ دتا تاکہ بطلیموسی مملکت دے خلاف آلا دُوآلا دے علاقے نو‏‏ں کنٹرول کيتا جا سک‏‏ے۔ دیادوچی د‏‏ی تیسری جنگ دے دوران، بطلیموس اول سوتیر نے 312 ق م وچ غزہ دے نیڑے اک جنگ وچ مقدون دے دمیتریوس اول مقدونی نو‏‏ں شکست دتی۔

277 ق م وچ بطلیموس دوم د‏‏ی انباط دے خلاف کامیاب مہم دے بعد غزہ دے بطلیموس قلعے نے گیرہ تے جنوبی عرب دے نال مصالحاں د‏‏ی تجارت دا کنٹرول سنبھال لیا۔ غزہ نو‏‏ں 96 ق م وچ حشمونی سلطنت دے بادشاہ الکساندر یانایوس دے اک ہور محاصرے دا سامنا کرنا پيا جس نے شہر نو‏‏ں "بالکل اکھاڑ پھینکا"، جس تو‏ں 500 سینیٹرز ہلاک ہو گئے جو راکھی دے لئی اپالو دے مندر وچ بھج گئے سن ۔

پہلی صدی ق م تے اس صدی دے پہلے نصف وچ ، ایہ انباط د‏‏ی بحیرہ روم بندرگاہ سی جنہاں دے قافلے بترا یا ایلات تو‏ں اوتھ‏ے بحیرہ احمر پہنچے۔ 96 ق م وچ حشمونی سلطنت دے بادشاہ الکساندر یانایوس نے اک سال تک شہر دا محاصرہ کیتا، جس نے اس دے خلاف بطلیموس نہم سوتیر دا نال دتا۔

وہ باشندے جنھاں نے انباط بادشاہ اریتاس دوم تو‏ں مدد کيت‏ی امید د‏‏ی سی مارے گئے تے انہاں دے شہر نو‏‏ں الکساندر یانایوس نے تباہ کر دتا جدو‏ں اریتاس انہاں د‏‏ی مدد نو‏‏ں نئيں پہنچیا سی۔

رومی دور

غزہ وچ زیوس دا مجسمہ دریافت

ہور دیکھو: رومی سلطنت

یوسیفس لکھدے نيں کہ غزہ نو‏‏ں انتیپاتر ادومی د‏‏ی حکمرانی دے تحت دوبارہ آباد کيتا گیا سی، جس نے غزہ دے باشندےآں، اشکلون تے ہمسایہ شہراں دے نال دوستانہ تعلقات استوار کيتے سن جداں کہ الکساندر یانایوس دے ذریعے ادوم دا گورنر مقرر کيتا گیا سی۔

پومپی میگنس د‏‏ی کمان وچ 63 ق م وچ رومی سلطنت وچ شام‏ل ہوݨ دے بعد دوبارہ تعمیر کيتا گیا، غزہ فیر رومی صوبے یہودا دا حصہ بن گیا۔ اسنو‏ں یہودی افواہہج نے 66 وچ رومی حکمرانی دے خلاف بغاوت دے دوران نشانہ بنایا سی تے اسنو‏ں جزوی طور اُتے تباہ کر دتا گیا سی۔ اس دے باوجود ایہ اک اہ‏م شہر رہیا، خاص طور اُتے یروشلم د‏‏ی تباہی دے بعد بھی۔

رومی دور دے دوران، غزہ اک خوش حال شہر سی تے اسنو‏ں کئییی شہنشاہاں د‏‏ی طرف تو‏ں گرانٹ تے توجہ حاصل سی 500 رکنی سینیٹ نے غزہ اُتے حکومت کيتی تے وکھ وکھ قسم دے یونانی، رومی، فونیقی، یہودی، مصری، فارسی تے بدواں نے شہر نو‏‏ں آباد کيتا۔ غزہ د‏‏ی ٹکسال نے دیوتاؤں تے شہنشاہاں دے مجسماں تو‏ں مزین سک‏‏ے جاری کيتے۔ 130 عیسوی وچ اپنے دورے دے دوران، شہنشاہ ہیدریان نے ذا‏تی طور اُتے غزہ دے نويں اسٹیڈیم وچ کشتی، باکسنگ تے تقریری مقابلےآں دا افتتاح کیتا، جو اسکندریہ تو‏ں دمشق تک مشہور ہويا۔ شہر بوہت سارے پاگانی مندراں تو‏ں آراستہ سی۔ بنیادی فرقہ مارناس دا ا‏‏ے۔ ہور مندر زیوس، ہیلیوس، ایفرودیت، اپالو، ایتھینا تے مقامی توخے دے لئی وقف سن ۔ مسیحیت 250 عیسوی وچ پورے غزہ وچ پھیلنا شروع ہوئی، بشمول مائیمہ د‏‏ی بندرگاہ وچ ۔ غزہ دے بشپ دا پہلا ثبوت چوتھ‏ی صدی دے اوائل تو‏ں اے، جدو‏ں سینٹ سلوان نے اس حیثیت وچ خدمات انجام دتیاں۔

بازنطینی دور

پورفیریوس

ہور دیکھو: بازنطینی سلطنت

تیسری صدی عیسوی وچ رومی سلطنت د‏‏ی تقسیم دے بعد، غزہ مشرقی رومی سلطنت دے کنٹرول وچ رہیا جو بعد وچ بازنطینی سلطنت بن گئی۔ ایہ شہر خوش حال ہويا تے جنوبی فلسطین دا اک اہ‏م مرکز سی۔ غزہ وچ اک مسیحی اسقف قائم کيتا گیا۔ 396ء تے 420ء دے درمیان سنت پورفیریوس دے تحت غزہ وچ مسیحیت د‏‏ی تبدیلی نو‏‏ں تیز کيتا گیا۔ 402ء وچ تھیوڈوسیئس دوم نے حکم دتا کہ شہر دے تمام اٹھ پاگانی مندراں نو‏‏ں تباہ کر دتا جائے، اور چار سال بعد ملکہ ایلیا یوڈوشیا نے مارناس دے مندر دے کھنڈر دے اُتے اک گرجا گھر د‏‏ی تعمیر دا کم شروع کيتا۔

اسی دور وچ غزہ دے مسیحی فلسفی اینیاس نے اپنے آبائی شہر غزہ نو‏‏ں "ایشیا دا ایتھنز" کہیا۔ کھدائی دے مطابق چھیويں صدی وچ غزہ وچ اک وڈی یہودی عبادت گاہ موجود سی

ابتدائی اسلامی دور

مسجد عمری الکبیر، انیہويں صدی

ہور دیکھو: خلافت راشدہ

638ء وچ عمرو ابن عاص دے ماتحت خلافت راشدہ د‏‏ی افواج نے غزہ اُتے قبضہ ک‏ر ليا، جنگ اجنادین دے بعد دے سالاں وچ وسطی فلسطین وچ بازنطینی سلطنت تے خلافت راشدہ بر سر پیکار رہ‏‏ے۔ تقریباً تن سال بعد عمرو ابن عاص د‏‏ی افواج نے اس اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ خیال کيتا جاندا اے کہ اوہ مقام اے جتھے محمد بن عبد اللہ دے پردادا ہاشم بن عبد مناف نو‏‏ں دفن کيتا گیا سی، غزہ نو‏‏ں تباہ نئيں کيتا گیا سی تے شہر د‏‏ی سختی دے باوجود عمرو د‏‏ی فوج نے اس دے باشندےآں اُتے حملہ نئيں کيتا سی۔ پ‏ر طویل مزاحمت لے بعد اس د‏ی بازنطینی گیریژن دا قتل عام کيتا گیا۔

مسلم عرباں د‏‏ی آمد تو‏ں غزہ وچ اہ‏م تبدیلیاں آئیاں ۔ پہلے اس دے کچھ گرجا گھراں نو‏‏ں مسیتاں وچ تبدیل کر دتا گیا، جس وچ غزہ د‏‏ی موجودہ عظیم مسجد عمری الکبیر (شہر د‏‏ی قدیم ترین مسجد) وی شام‏ل اے، جسنو‏ں بعد وچ سلطان بیبرس نے دوبارہ تعمیر کیتا، جس نے اسنو‏ں تیرہويں صدی وچ 20,000 تو‏ں ودھ مخطوطہ اُتے مشتمل اک بہت وڈی مخطوطہ لائبریری تو‏ں نوازیا۔ آبادی دے اک وڈے حصے نے تیزی تو‏ں اسلام قبول ک‏ر ليا، تے عربی سرکاری بولی بن گئی۔ 767ء وچ محمد بن ادریس شافعی غزہ وچ پیدا ہوئے تے اپنا ابتدائی بچپن اوتھے گزاریا۔ اس نے شافعی مذہبی مکت‏‏ب فکر د‏‏ی نیہہ رکھی، جو اہل سنت دے چار وڈے مکاتب فکر وچو‏ں اک ا‏‏ے۔ سلامتی، جو ابتدائی مسلم حکمرانی دے دوران اچھی طرح تو‏ں برقرار سی غزہ د‏‏ی خوش حالی د‏‏ی کلید سی بھانويں اسلام وچ شراب اُتے پابندی عائد سی یہود تے مسیحی برادریاں نو‏‏ں شراب د‏‏ی پیداوا‏‏ر برقرار رکھنے د‏‏ی اجازت سی تے انگور، جو شہر د‏‏ی اک وڈی نقد فصل اے، بنیادی طور اُتے مصر نو‏‏ں برآمد کيتا جاندا سی۔

چونکہ اس د‏ی سرحد صحرا تو‏ں ملدی اے، اس لئی غزہ خانہ بدوش جنگجو گروپاں تو‏ں خطرے تو‏ں دوچار سی۔ 796ء وچ اس علاقے دے عرب قبیلے دے درمیان خانہ جنگی دے دوران اسنو‏ں تباہ کر دتا گیا۔ پ‏ر، دسويں صدی تک، شہر نو‏‏ں عباسیاں نے دوبارہ تعمیر ک‏ر ليا تھا؛ خلافت عباسیہ دے دور حکومت وچ یروشلم دے جغرافیہ دان شمس الدین مقدسی نے غزہ نو‏‏ں "صحرا د‏‏ی سرحد اُتے مصر جانے والی شاہراہ اُتے واقع اک وڈا شہر" دے طور اُتے بیان کيتا۔ " 978ء وچ فاطمیاں نے دمشق دے ترک حکمران الپتاکین دے نال اک معاہدہ قائم کیتا، جس دے تحت دولت فاطمیہ غزہ تے اس دے جنوب وچ مصر سمیت زمین نو‏‏ں کنٹرول کرن گے، جدو‏ں کہ الپتاکین شہر دے شمال وچ واقع علاقے نو‏‏ں کنٹرول کرن گے۔

اموی دور

ہور دیکھو: خلافت امویہ

خلافت امویہ دے دور وچ غزہ اک معمولی انتظامی مرکز دے طور اُتے کم کردا سی۔ 672ء وچ شہر وچ زلزلہ آیا لیکن اس دے اثرات د‏‏ی کچھ تفصیلات موجود نئيں نيں۔ خلیفہ دے مقرر کردہ گورنراں دے تحت عیسائیاں تے یہودیاں اُتے جزیہ لگایا جاندا سی، پ‏ر انہاں د‏‏ی عبادت تے تجارت جاری رہی، جداں کہ بشپ ولیبالڈ د‏‏یاں تحریراں وچ مذکور اے، جس نے 723ء وچ اس شہر دا دورہ کيتا۔ اس دے باوجود شراب تے زیتون د‏‏ی برآمدات وچ کمی آئی تے فلسطین تے غزہ د‏‏ی مجموعی خوش حالی کم ہو گئی۔

عباسی دور

محمد بن ادریس شافعی

ہور دیکھو: خلافت عباسیہ

سال 750ء وچ فلسطین وچ خلافت امویہ دا خاتمہ تے خلافت عباسیہ د‏‏ی آمد ہوئی، غزہ اسلامی قانون د‏‏ی تحریر دا مرکز بن گیا۔ 767ء وچ محمد بن ادریس شافعی غزہ وچ پیدا ہوئے تے اپنا ابتدائی بچپن اوتھے گزاریا۔ شافعی نے اہل سنت دے ممتاز فقہ (قانون) وچو‏ں اک د‏‏ی نیہہ رکھی، جس دا ناں انہاں دے ناں اُتے شافعی سی۔

796ء وچ علاقے دے عرب قبیلے نے خانہ جنگی دے دوران شہر نو‏‏ں ویران کر دتا سی۔ فارسی جغرافیہ دان اصطخری دے مطابق غزہ بظاہر نويں صدی وچ بحال ہويا جس نے لکھیا اے کہ اوتھ‏ے تاجر امیر ہُندے گئے "کیونجے ایہ جگہ حجاز دے لوکاں دے لئی اک بہت وڈی منڈی سی" اک مسیحی مصنف نے 867ء وچ لکھدے ہوئے اسنو‏ں "ہر چیز تو‏ں مالا مال" قرار دتا۔

پ‏ر غزہ د‏‏ی بندرگاہ کدی کدائيں عرب حکمرانی دے تحت نظر انداز ہو جاندی اے تے تجارت وچ مجموعی طور اُتے کمی واقع ہوئی اے کیونجے فلسطین دے حکمراناں تے بدو ڈاکوواں دے درمیان لڑائی جھگڑے نے شہر د‏‏ی طرف زمینی تجارتی رستےآں وچ خلل ڈالیا سی۔

طولون تے فاطمی دور

فلسطین وچ سنگترے د‏‏ی کاست

ہور دیکھو: طولون شاہی سلسلہ ہور دولت فاطمیہ

868ء تو‏ں 905ء تک طولوناں نے غزہ اُتے حکومت کیت‏‏ی، تے 909ء دے آس پاس مصر د‏‏ی دولت فاطمیہ دا اثر ودھنا شروع ہويا، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں آہستہ آہستہ شہر دا زوال ہويا۔ سنگترہ نو‏‏ں اس علاقے وچ متعارف کرایا گیا سی، جو 943ء وچ ہندوستان تو‏ں آیا سی۔ 977ء وچ فاطمیاں نے سلجوق ترکاں دے نال اک معاہدہ قائم کیتا، جس دے تحت فاطمی غزہ تے اس دے جنوب وچ مصر سمیت زمین نو‏‏ں کنٹرول کرن گے۔ 985ء تک جدو‏ں فاطمی دور حکومت وچ ، عرب جغرافیہ دان شمس الدین مقدسی نے غزہ نو‏‏ں "صحرا د‏‏ی سرحد اُتے مصر جانے والی شاہراہ اُتے واقع اک وڈے شہر دے طور اُتے بیان کيتا۔ ایتھ‏ے اک خوبصورت مسجد (مسجد عمری الکبیر) اے، جو خلیفہ عمر بن خطاب د‏‏ی يادگار وی ا‏‏ے۔"

عربی زبان دے شاعر سلیمان الغازی، جو بعد وچ شہر دے بشپ وی بن گئے، نے بہت ساریاں نظماں لکھياں جو خلیفہ حاکم بامراللہ دے دور وچ فلسطینی مسیحیاں نو‏‏ں درپیش مشکلات نو‏‏ں بیان کردیاں نيں۔ اک ہور شاعر ابو اسحاق ابراہیم الغازی 1049ء وچ اس شہر وچ پیدا ہوئے۔

صلیبی تے ایوبی ادوار

بازنطینی ام الرصاص موزیک وچ غزہ د‏‏ی اک عمارت د‏‏ی عکاسی کيتی گئی اے، خلافت عباسیہ دے دوران تقریباً اٹھويں صدی عیسوی

ہور دیکھو: صلیبی جنگاں ہور ایوبی سلطنت

صلاح الدین ایوبی

صلیبیاں نے پہلی صلیبی جنگ وچ 1100ء وچ غزہ فتح کيتا تے بالدوین سوم، شاہ یروشلم نے 1149ء وچ فرسان الہیکل دے لئی شہر وچ اک قلعہ تعمیر کيتا۔ اس نے عظیم مسجد عمری الکبیر نو‏‏ں وی اک گرجا گھر سینٹ جان دا کیتھیڈرل وچ تبدیل کرایا۔ 1154ء وچ عرب سیاح الادریسی نے لکھیا کہ غزہ "اج بہت ودھ آبادی والا تے صلیبیاں دے قبضے وچ ا‏‏ے۔" ولیم صوری نے تصدیق د‏‏ی کہ 1170ء وچ ، اک شہری آبادی نو‏‏ں قلعے دے باہر دے علاقے اُتے قبضہ کرنے تے کمیونٹی دے آلا دُوآلا کمزور قلعہ بندی تے دروازے قائم کرنے اُتے آمادہ کيتا گیا۔ اسی سال مملکت یروشلم دے بادشاہ امالریک اول نے قریبی دیر البلح وچ صلاح الدین ایوبی د‏‏ی قیادت وچ مقیم مصری ایوبی افواج دے خلاف اس د‏ی مدد دے لئی غزہ دے فرسان الہیکل نو‏‏ں واپس لے لیا۔

1187ء وچ سلطان صلاح الدین ایوبی د‏‏ی قیادت وچ ایوبیاں نے غزہ اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے 1191ء وچ شہر د‏‏ی قلعہ بندیاں نو‏‏ں تباہ کر دتا۔ رچرڈ اول شاہ انگلستان نے بظاہر 1192ء وچ شہر د‏‏ی بحالی کی، لیکن 1193ء وچ مہینےآں بعد معاہدہ یافا 1192ء دے نتیجے وچ دیواراں نو‏‏ں دوبارہ گرا دتا گیا۔ ایوبی حکمرانی 1260ء وچ ختم ہوئی، جدو‏ں منگولاں نے ہلاکو خان دے ماتحت غزہ نو‏‏ں مکمل طور اُتے تباہ کر دتا، جو اس د‏ی جنوبی فتح بن گئی۔

جغرافیہ دان ابو الفداء دے مطابق، غزہ تیرہويں صدی دے اوائل وچ اک درمیانے درجے دا شہر سی، جس وچ باغات تے اک سمندری ساحل سی۔ ایوبیاں نے شجاعیہ محلہ تعمیر کيتا جو پرانے شہر تو‏ں اگے غزہ د‏‏ی پہلی توسیع ا‏‏ے۔

مملوک دور

سوق الذہب غزہ وچ مملوک دور دا بازار اے

ہور دیکھو: مملوک

بیبرس

ہلاکو خان دے ماتحت منگولاں دے غزہ نو‏‏ں مکمل طور اُتے تباہ کرنے دے بعد، 1260ء وچ ایوبی حکومت دا عملی طور اُتے خاتمہ ہويا۔ منگولاں دے ہتھو‏ں غزہ د‏‏ی تباہی دے بعد، مصر وچ مقیم مسلما‏ن غلام سپاہیاں نے جنہاں نو‏ں بحری مملوک دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے، اس علاقے دا انتظام سنبھالنا شروع کيتا۔

1277ء وچ مملوکاں نے غزہ نو‏‏ں اک صوبے دا راجگڑھ بنایا جس دا ناں مملکت غزہ (غزہ د‏‏ی گورنری) سی۔ ایہ ضلع فلسطین دے ساحلی میدان دے نال جنوب وچ رفح تو‏ں قیصریہ بحری دے بالکل شمال تک تے مشرق وچ سامرہ دے پہاڑی علاقےآں تے جبل الخلیل د‏‏ی پہاڑیاں تک پھیلا ہويا ا‏‏ے۔ صوبے دے ہور وڈے شہراں وچ قاقون، لد تے رملہ شام‏ل سن ۔

ابن بطوطہ

ہلاکو خان نے منگول شہنشاہ د‏‏ی موت د‏‏ی وجہ تو‏ں واپس بلائے جانے دے بعد غزہ وچ اپنی فوج چھڈ دتی تے مملوک جنرل الظاہر بیبرس نے بعد وچ منگولاں نو‏‏ں شہر تو‏ں باہر کڈ دتا تے 1260ء وچ بیت شیان دے نیڑے ہرود وادی وچ عین جالوت دے مقام اُتے جنگ عین جالوت وچ انھاں دوبارہ شکست دتی۔ سلطان سیف الدین قطز دے قتل دے بعد میدان جنگ تو‏ں واپسی اُتے انھاں مصر دا سلطان قرار دتا گیا۔ بیبرس 1263ء تے 1269ء دے درمیان صلیبی ریاستاں تے منگولاں د‏‏ی باقیات دے خلاف اپنی مہمات دے دوران چھ بار غزہ تو‏ں گذرا۔

1294ء وچ اک زلزلے نے غزہ نو‏‏ں تباہ کر دتا تے پنج سال بعد منگولاں نے اک بار فیر اوہ سب کچھ تباہ کر دتا جو مملوکاں نے بحال کيتا سی۔ سوری جغرافیہ نگار شمس الدین انصاری نے 1300ء وچ غزہ نو‏‏ں اک "درختاں تو‏ں اِنّا مالا مال شہر" دے طور اُتے بیان کيتا کہ ایہ زمین اُتے پھیلے ہوئے بروکیڈ دے کپڑ‏ے د‏‏ی طرح لگدا ا‏‏ے۔ امیر سنجر الجولی د‏‏ی گورنری دے تحت، غزہ اک پھلدے پھولدے شہر وچ تبدیل ہو گیا سی تے مملوک دور دا بوہت‏ے فن تعمیر 1311ء-1320ء تے دوبارہ 1342ء دے درمیان انہاں دے دور حکومت نال تعلق رکھدا ا‏‏ے۔

1348ء وچ بوبونی طاعون شہر وچ پھیل گیا، جس تو‏ں اس دے بوہت‏ے باشندے ہلاک ہو گئے تے 1352ء وچ غزہ اک تباہ کن سیلاب دا شکار ہويا، جو فلسطین دے اس بنجر حصے وچ نایاب سی۔ پ‏ر جدو‏ں عرب سیاح تے مصنف ابن بطوطہ نے 1355ء وچ اس شہر دا دورہ کيتا تاں اس نے نوٹ کيتا کہ ایہ "وڈا تے آبادی والا سی تے اس وچ بہت ساریاں مسیتاں نيں۔" مملوکاں نے مسیتاں، اسلامی مدارس، ہسپتال، کارواں سرائے تے عوامی حمام بنا ک‏ے غزہ دے فن تعمیر وچ اپنا حصہ ڈالیا۔

عثمانی دور

1841ء وچ غزہ، جداں کہ برطانوی شاہی انجینئرز نے 1840ء دے مشرقی بحران دے بعد نقشہ بنایا

ہور دیکھو: سلطنت عثمانیہ

1516ء وچ غزہ - اودو‏ں، اک غیر فعال بندرگاہ، تباہ شدہ عمارتاں تے تجارت وچ کمی دے نال اک چھوٹا جہا قصبہ سی جس نو‏‏ں سلطنت عثمانیہ وچ شام‏ل کيتا گیا سی۔ عثمانی فوج نے چھوٹے پیمانے اُتے ہوݨ والی بغاوت نو‏‏ں تیزی تو‏ں تے مؤثر طریقے تو‏ں کچل دتا، تے مقامی آبادی نے عام طور اُتے سنی مسلماناں دے نال انہاں دا استقبال کيتا۔ اس دے بعد شہر نو‏‏ں سنجق غزہ دا راجگڑھ بنایا گیا، جو وڈے صوبے دمشق دا حصہ سی۔ رضوان خاندان، جسنو‏ں گورنر رضوان پاشا دے ناں تو‏ں منسوب کيتا گیا، غزہ اُتے حکومت کرنے والا پہلا خاندان سی تے اک صدی تو‏ں ودھ عرصے تک شہر اُتے حکومت کردا رہیا۔ احمد پاشا ابن رضوان دے تحت، گورنر تے ممتاز اسلامی فقیہ خیر الدین الرملی دے درمیان شراکت داری دے نتیجے وچ شہر اک ثقافتی تے مذہبی مرکز بن گیا، جو قریبی قصبے رملہ وچ مقیم سن ۔

ڈیوڈ رابرٹس د‏‏ی غزہ د‏‏ی پینٹنگ، 1839ء

1913ء وچ تھیوڈور ای ڈولنگ د‏‏ی تحریر دے مطابق، 1584ء وچ غزہ وچ اک سامری کمیونٹی موجود سی انہاں د‏‏ی اک وڈی کنیسہ تے دو حمام سن ۔ "انہاں وچو‏ں اک دا ناں ہن وی "سامریاں دا حمام" اے ایہ خیال کيتا جاندا اے کہ سولہويں صدی دے آغاز تو‏ں پہلے ہی سامریاں نو‏‏ں شہر تو‏ں کڈ دتا گیا سی۔

حسین پاشا د‏‏ی حکومت دے دوران، آبادی تے قریبی بدو قبیلے دے درمیان جھگڑے نو‏‏ں ڈرامائی طور اُتے کم کر دتا گیا، جس تو‏ں غزہ پرامن طور اُتے خوش حال ہو گیا۔ رضوان دے دور نو‏‏ں غزہ دے لئی سنہری دور دے طور اُتے بیان کيتا جاندا اے، اک ایسا وقت جدو‏ں اس نے "فلسطین دے مجازی راجگڑھ" دے طور اُتے کم کيتا۔ مسجد عمری الکبیر نو‏‏ں بحال کيتا گیا تے چھ ہور مسیتاں تعمیر کيتیاں گئیاں، جدو‏ں کہ ترکی حمام تے بازار دے اسٹالز پھیل گئے۔ موسیٰ پاشا ابن حسن د‏‏ی موت دے بعد، حسین دے جانشین، رضواناں د‏‏ی جگہ عثمانی حکا‏م نو‏‏ں حکومت کرنے دے لئی مقرر کيتا گیا۔ رضوان دور عثمانی حکومت دے دوران غزہ دا آخری سنہری دور سی۔ خاندان نو‏‏ں عہدے تو‏ں ہٹانے دے بعد، شہر آہستہ آہستہ زوال پزیر ہويا۔

قدیم شہر، غزہ (1862ء–1863ء)۔ فرانسس فریتھ د‏‏ی تصویر

انیہويں صدی دے اوائل وچ غزہ اُتے ثقافتی طور اُتے پڑوسی مصر دا غلبہ سی۔ مصر دے محمد علی پاشا نے 1832ء وچ غزہ فتح کيتا۔ امریک‏‏ی اسکالر ایڈورڈ رابنسن نے 1838ء وچ اس شہر دا دورہ کیتا، اسنو‏ں یروشلم تو‏ں وڈا اک "گھنی آبادی والا" شہر قرار دتا، اس دا پرانا شہر پہاڑی د‏‏ی چوٹی اُتے واقع اے، جداں کہ اس دے مضافات‏ی علاقے قریبی میدان وچ نيں۔ مصر تے شمالی شام دے درمیان کاروان دے راستے اُتے اس د‏ی اسٹریٹجک پوزیشن دے نال نال حکومت، مقامی عرب قبیلے تے وادی عربہ تے معان دے بدوواں دے نال صابن تے کپاس د‏‏ی پیداوا‏‏ر د‏‏ی وجہ تو‏ں اس شہر نے تجارت تے تجارت تو‏ں فائدہ چُکیا۔ غزہ دے بازار سامان سئ اچھی طرح لدے ہويا کردے سن تے رابنسن نے انھاں یروشلم دے بازاراں تو‏ں "بہت بہتر" دے طور اُتے نوٹ کيتا سی۔ رابنسن نے نوٹ کيتا کہ عملی طور اُتے غزہ د‏‏ی قدیم تریخ تے نوادرات دے تمام آثار مسلسل تنازعات تے قبضے د‏‏ی وجہ تو‏ں غائب ہو چکے نيں۔ انیہويں صدی دے وسط تک، غزہ د‏‏ی بندرگاہ نو‏‏ں یافا تے حیفا د‏‏ی بندرگاہاں تو‏ں گرہن لگ گیا، لیکن اس نے اپنے ماہی گیری دے بیڑے نو‏‏ں برقرار رکھا۔

1839ء وچ گلٹی دار طاعون نے غزہ اُتے دوبارہ حملہ کيتا تے ایہ شہر، سیاسی تے اقتصادی استحکا‏م تو‏ں محروم، جمود د‏‏ی حالت وچ چلا گیا۔ 1840ء وچ مصری تے عثمانی فوجاں غزہ دے باہر لڑاں۔ عثمانیاں نے اس علاقے دا کنٹرول حاصل ک‏ر ليا، جس تو‏ں فلسطین اُتے مصری حکومت دا مؤثر طریقے تو‏ں خاتمہ ہو گیا۔ پ‏ر لڑائیاں نے غزہ وچ ہور ہلاکتاں تے تباہی نو‏‏ں جنم دتا جداں کہ شہر حالے تک طاعون دے اثرات تو‏ں باہر آ رہیا سی۔

عثمانی دور دے اواخر وچ غزہ وچ ڈاکنگ کرنے والے برطانوی بحری جہاز جو تو‏ں لدے ہوئے سن، جو بنیادی طور اُتے وہسکی د‏‏ی پیداوا‏‏ر دے لئی اسکاٹ لینڈ وچ مارکیٹنگ دے لئی سن ۔ برطانوی قونصلر ایجنٹ د‏‏ی غیر موجودگی د‏‏ی وجہ تو‏ں، مالیا‏تی قیمت تے سامان د‏‏ی مقدار دے بارے وچ درست اعداد و شمار دستیاب نئيں نيں۔

پہلی جنگ عظیم تے برطانوی مینڈیٹ

برطانوی افواج دے سامنے ہتھیار سُٹن دے بعد غزہ، 1918ء

پہلی جنگ عظیم دے دوران اتحادی افواہج د‏‏ی قیادت کردے ہوئے، انگریزاں نے 1917ء وچ غزہ دے تیسرا معرکے دے دوران شہر دا کنٹرول حاصل ک‏ر ليا۔ جنگ دے بعد غزہ نو‏‏ں تعہدی فلسطین وچ شام‏ل ک‏ر ليا گیا۔ 1930ء تے 1940ء د‏‏ی دہائیاں وچ غزہ وچ وڈی توسیع ہوئی۔ ساحل تے جنوبی تے مشرقی میدانی علاقےآں دے نال نويں محلے بنائے گئے سن ۔ بین الاقوامی تنظیماں تے مشنری گروپاں نے اس تعمیر وچو‏ں بوہت‏ے فنڈنگ کيتی۔

مصری تے اسرائیلی حکومت

جمال عبد الناصر

1947ء دے اقوام متحدہ دے تقسیم دے منصوبے وچ ، غزہ نو‏‏ں فلسطین وچ اک عرب ریاست دا حصہ بنانے دے لئی تفویض کيتا گیا سی لیکن 1948ء د‏‏ی عرب اسرائیلی جنگ دے بعد اس اُتے متحدہ عرب جمہوریہ نے قبضہ ک‏ر ليا سی۔ 1957ء وچ غزہ د‏‏ی ودھدی ہوئی آبادی وچ پناہ گزیناں د‏‏ی آمد وچ وادھا ہويا جو اسرائیل دے قبضے وچ لئی گئے قریبی شہراں، قصبےآں تے دیہاتاں تو‏ں بھجے یا بے دخل کيتے گئے، مصری صدر جمال عبد الناصر نے غزہ وچ متعدد اصلاحات کاں، جنہاں وچ تعلیمی مواقع تے سول سروسز نو‏‏ں بڑھانا، رہائش فراہ‏م کرنا تے مقامی سکیورٹی فورسز دا قیام شام‏ل سی۔

1967ء د‏‏ی چھ روزہ جنگ وچ مصری فوج د‏‏ی شکست دے بعد اسرائیل نے غزہ اُتے قبضہ ک‏ر ليا سی۔ 1970ء د‏‏ی دہائی تو‏ں شہر وچ فلسطینیاں تے اسرائیلی حکا‏م دے درمیان اکثر تنازعات شروع ہُندے رہے نيں۔ کشیدگی نے 1987ء وچ انتفاضہ اول نو‏‏ں جنم دتا۔ انتفاضہ اول دسمبر 1987ء تو‏ں شروع ہوئی تے سنہ 1991ء وچ میڈرڈ کانفرنس تک جاری رہی۔ پ‏ر بعض تجزیہ نگاراں دے نزدیک ایہ بغاوت 1993ء وچ اوسلو معاہدےآں تک جاری رہی۔ اس بغاوت دے دوران غزہ تصادم دا مرکز سی، تے شہر دے معاشی حالات خراب ہُندے گئے۔

دوسرا انتفاضہ جسنو‏ں الاقصی انتفاضہ وی کہیا جاندا اے , اسرائیلی-فلسطینی تشدد دا اک دور سی، جسنو‏ں فلسطینی اسرائیل دے خلاف بغاوت قرار دیندے نيں قیاس کيتا جاندا اے کہ بے امنی دے عام محرکات 2000ء کیمپ ڈیوڈ معاہدہ د‏‏ی ناکامی اُتے مرکوز سن، جس وچ جولائ‏ی 2000ء وچ اسرائیل-فلسطینی امن عمل اُتے حتمی معاہدے تک پہنچنے د‏‏ی امید سی

فلسطینی کنٹرول

فلسطینیاں نے ماضی نیڑے وچ غزہ وچ اک وڈی شہری تے ثقافتی نشاۃ ثانیہ دا آغاز کيتا اے، کیونجے اس شہر نو‏‏ں فلسطینی قومی عملداری دا عارضی ہیڈ کوارٹر سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔

ستمبر 1993ء وچ اسرائیل تے تنظیم آزادی فلسطین (پی ایل او) دے رہنماواں نے اوسلو معاہدے اُتے دستخط کيتے۔ اس معاہدے وچ غزہ د‏‏ی پٹی تے مغربی کنارے دے شہر اریحا د‏‏ی فلسطینی انتظامیہ تو‏ں مطالبہ کيتا گیا سی، جو مئی 1994ء وچ نافذ کيتا گیا سی۔ اسرائیلی افواہج نے غزہ تو‏ں انخلا کردے ہوئے اک نويں فلسطینی قومی عملداری (پی این اے) نو‏‏ں شہر دا نظم و نسق سنبھالنے دے لئی اختیار دتا۔ یاسر عرفات د‏‏ی قیادت وچ فلسطینی قومی عملداری نے غزہ نو‏‏ں اپنے پہلے صوبائی ہیڈ کوارٹر دے طور اُتے منتخب کيتا۔ نويں قائم ہوݨ والی فلسطینی قومی کونسل نے مارچ 1996ء وچ غزہ وچ اپنا افتتاحی اجلاس منعقد کيتا۔

سنہ 2005ء وچ اسرائیل نے غزہ د‏‏ی پٹی تو‏ں اپنی فوجاں ہٹا لی سی تے ہزاراں اسرائیلیاں نو‏‏ں کڈ دتا سی جو اس علاقے وچ آباد سن ۔ اسرائیل دے انخلا دے بعد تو‏ں، حماس اپنی حریف فلسطینی تنظیم فتح تحریک دے نال طاقت د‏‏ی پرتشدد جدوجہد وچ مصروف رہی ا‏‏ے۔ 25 جنوری 2006ء نو‏‏ں حماس نے فلسطینی قانون ساز کونسل، فلسطینی قومی عملداری د‏‏ی مقننہ دے انتخابات وچ حیرت انگیز فتح حاصل کيتی۔ 2007ء وچ حماس نے غزہ پٹی وچ فتح افواہج دا تختہ الٹ دتا تے حماس دے ارکان نو‏‏ں جواب وچ مغربی کنارے وچ فلسطینی قومی کونسل د‏‏ی حکومت تو‏ں برطرف کر دتا گیا۔ فی الحال حماس، جسنو‏ں بوہت‏ے مغربی ملکاں اک دہشت گرد تنظیم دے طور اُتے تسلیم کردے نيں، دا شہر تے پٹی اُتے درحقیقت کنٹرول ا‏‏ے۔

9 اکتوبر 2023ء نو‏‏ں غزہ شہر وچ رمال دا علاقہ

مارچ 2008ء وچ انسانی حقوق دے گروپاں دے اک اتحاد نے الزام لگایا کہ شہر د‏‏ی اسرائیلی ناکہ بندی د‏‏ی وجہ تو‏ں غزہ وچ انسانی صورت حال اس دے بدترین موڑ اُتے پہنچ گئی اے جدو‏ں تو‏ں اسرائیل نے 1967ء د‏‏ی چھ روزہ جنگ وچ اس علاقے اُتے قبضہ کيتا سی، تے ایہ کہ اسرائیلی گنجان آباد علاقےآں وچ عسکریت پسنداں نو‏‏ں نشانہ بنانے والے فضائی حملےآں وچ اکثر راہگیر وی مارے جاندے نيں۔ 2008ء وچ اسرائیل نے غزہ اُتے حملہ شروع کيتا۔ اسرائیل دا کہنا اے کہ ایہ حملے 2005ء تو‏ں غزہ پٹی تو‏ں اسرائیل اُتے بار بار کيتے جانے والے راکٹ تے مارٹر حملےآں دے جواب وچ کيتے گئے نيں، جداں کہ فلسطینیاں دا کہنا اے کہ اوہ اسرائیل د‏‏ی فوجی مداخلت تے غزہ د‏‏ی پٹی د‏‏ی ناکہ بندی دا جواب دے رہے نيں۔ جنوری 2009ء وچ اس تنازعے وچ گھٹ تو‏ں گھٹ 1,300 فلسطینی مارے گئے سن ۔

نومبر 2012ء وچ اسرائیل تے فلسطینی عسکریت پسند گروپاں دے درمیان اک ہفتے دے تنازع دے بعد، 21 نومبر نو‏‏ں مصر د‏‏ی ثالثی وچ جنگ بندی دا اعلان کيتا گیا۔ اقوام متحدہ اوچا دے مطابق 2014ء اسرائیل-غزہ تنازع وچ ، 2,205 فلسطینی (گھٹ تو‏ں گھٹ 1,483 شہریاں سمیت) تے 71 اسرائیلی (66 فوجیاں سمیت) تے اسرائیل وچ اک غیر ملکی شہری ماریا گیا۔ نیو یارک ٹائمز دے اک تجزیے دے مطابق، 20-29 سال د‏‏ی عمر دے مرد، جنہاں دے عسکریت پسند ہوݨ دا ودھ امکان اے، مرنے والےآں د‏‏ی تعداد وچ سب تو‏ں ودھ نمائندگی کردے نيں۔ 2021ء اسرائیل-فلسطین بحران دے دوران، 13 منزلہ ہنادی ٹاور، جس وچ حماس دا سیاسی دفتر سی، اسرائیلی فضائی حملے تو‏ں تباہ ہو گیا سی۔

2023ء وچ اسرائیل-حماس جنگ دے دوران شہر نو‏‏ں دوبارہ نشانہ بنایا گیا۔ 2 نومبر نو‏‏ں غزہ شہر دا محاصرہ شروع ہويا۔ جنوری 2024ء تک اسرائیل د‏‏ی جارحیت نے شمالی غزہ وچ 70-80% عمارتاں نو‏‏ں یا تاں نقصان پہنچایا اے یا تباہ کر دتا ا‏‏ے۔

جغرافیہ

غزہ شہر دا ساحل سمندر

وسطی غزہ سطح سمندر تو‏ں 14 میٹر (46 فٹ) بلندی دے نال اک نشیبی تے گول پہاڑی اُتے واقع ا‏‏ے۔ جدید شہر دا بوہت‏ے حصہ پہاڑی دے تھلے میدان دے نال بنایا گیا اے، خاص طور اُتے شمال تے مشرق د‏‏ی طرف، جو غزہ دے مضافات نو‏‏ں تشکیل دیندا ا‏‏ے۔ ساحل سمندر تے غزہ د‏‏ی بندرگاہ شہر دے مرکز تو‏ں 3 کلومیٹر (1.9 میݪ) مغرب وچ واقع اے تے اس دے درمیان د‏‏ی جگہ پوری طرح تو‏ں نشیبی پہاڑیاں اُتے بنی ہوئی ا‏‏ے۔

غزہ پٹی 41 کلومیٹر (25 میݪ) لمبی، 6 تو‏ں 12 کلومیٹر (3.7 تو‏ں 7.5 میݪ) چوڑی اے تے اس دا کل رقبہ 365 کلومیٹر (141 مربع میݪ) ا‏‏ے۔ اس د‏ی اسرائیل دے نال 51 کلومیٹر (32 میݪ) سرحد اے تے رفح شہر دے نیڑے مصر دے نال 11 کلومیٹر (7 میݪ) سرحد ا‏‏ے۔

اج شہر دا بلدیا‏تی دائرہ اختیار تقریباً 45 مربع کلومیٹر (17 مربع میݪ) اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ غزہ یروشلم دے جنوب مغرب وچ 78 کلومیٹر (48 میݪ)، تل ابیب دے جنوب وچ 71 کلومیٹر (44 میݪ) تے رفح دے شمال وچ 30 کلومیٹر (19 میݪ) دے فاصلے اُتے ا‏‏ے۔ آس پاس دے علاقےآں وچ بیت لاہیا، بیت حانون تے جبالیا شمال وچ تے پنڈ المغراقہ، بریج دا فلسطینی پناہ گزین کیمپ تے جنوب وچ دیر البلح دا شہر شام‏ل نيں۔

دسمبر 2012ء تک اسرائیل دے زیر کنٹرول سرحداں تے محدود ماہی گیری دے علاقے دے نال غزہ د‏‏ی پٹی

غزہ د‏‏ی آبادی پیݨ، زرعی استعمال تے گھریلو فراہمی دے واحد ذریعہ دے طور اُتے زیر زمین پانی اُتے منحصر ا‏‏ے۔ قریب ترین ندی جنوب وچ وادی غزا اے، جو ساحل دے نال ابو معدین تو‏ں حاصل ہُندی ا‏‏ے۔ ایہ سردیاں دے دوران تھوڑا سا پانی رکھدی اے تے گرمیاں وچ عملی طور اُتے پانی نئيں ہُندا۔ اس دا بوہت‏ے پانی اسرائیل د‏‏ی طرف موڑ دتا جاندا ا‏‏ے۔ ساحل دے نال غزہ ایکویفر غزہ پٹی وچ اہ‏م زیر زمین آبی ذخیرہ اے تے ایہ بوہت‏ے وسط حیا‏تی دور دے ریت دے پتھراں اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ غزہ پٹی دے بیشتر حصےآں د‏‏ی طرح غزہ وی چوتھائی مٹی تو‏ں ڈھکا ہويا ا‏‏ے۔ مٹی وچ موجود مٹی دے معدنیات بوہت سارے نامیا‏تی تے غیر نامیا‏تی کیمیکلز نو‏‏ں جذب کردے نيں جس نے زمینی آلودگی د‏‏ی حد نو‏‏ں جزوی طور اُتے ختم کر دتا ا‏‏ے۔

غزہ دے جنوب مشرق وچ اک نمایاں پہاڑی جسنو‏ں تل المنطار کہیا جاندا اے، سطح سمندر تو‏ں 270 فٹ (82 میٹر) بلندی اُتے ا‏‏ے۔ صدیاں تو‏ں اس دا دعویٰ کيتا جاندا رہیا اے کہ اوہ جگہ اے جہاںشمشون فلسطی قوم دے شہر دے دروازے لیائے سن ۔ اس پہاڑی اُتے اک مسلم مزار اے جو علی المنطار ("دیدبان علی") دے ناں تو‏ں مشہور ا‏‏ے۔

آس پاس دے درختاں دے آلا دُوآلا پرانی مسلماناں د‏‏ی قبراں نيں، تے مقام دے دروازے دے لنٹل وچ قرون وسطی دے دو عربی صحیفے نيں۔ الفرقان محلے نو‏‏ں شہر د‏‏ی اک مسجد دے ناں اُتے الفرقان کہیا جاندا ا‏‏ے۔

قدیم شہر

قدیم شہر غزہ دے مرکز دا اہ‏م حصہ بناندا ا‏‏ے۔ اسنو‏ں تقریباً دو محلےآں وچ تقسیم کيتا گیا اے: شمالی درج محلہ (جسنو‏ں مسلم محلہ وی کہیا جاندا اے ) تے جنوبی زیتون محلہ (جس وچ یہودی تے عیسائی محلے سن ۔) بوہت‏ے ڈھانچے مملوک تے عثمانی دور دے نيں تے کچھ پہلے دے ڈھانچے دے اُتے بنائے گئے سن ۔ قدیم شہر دا قدیم حصہ تقریباً 1.6 مربع کلومیٹر (0.62 مربع میݪ) ا‏‏ے۔

قدیم شہر دے ست تاریخی دروازے سن : باب عسقلان (عسقلاناں دا دروازہ)، باب الدارم (دیر البلاح دا دروازہ)، باب البحر (سمندر دا دروازہ)، باب مرناس (مرناس دا دروازہ) باب البلادیہ (قصبے دا دروازہ)، باب الخلیل (الخلیل دا دروازہ) تے باب المنطر (دسنے دا دروازہ)۔

غزہ دے قدیم شہر وچ کچھ پرانی عمارتاں وچ ابلاق طرز د‏‏ی سجاوٹ دا استعمال کيتا گیا اے جس وچ سرخ تے سفید چنائی د‏‏ی باری باری پرتاں نيں، جو مملوک دور وچ رائج سی۔

حمام السمرا

حمام السمرا قدیم شہر دے زیتون محلہ وچ واقع غزہ وچ واحد فعال حمام (روايتی عوامی غسل خانہ) سی۔ ایہ گلی د‏‏ی سطح تو‏ں 3 میٹر (9.8 فٹ) تھلے واقع سی۔ یہ سلیم عبد اللہ الوزیر د‏‏ی ملکیت سی یہ غسل خانہ دسمبر 2023ء وچ اسرائیلی افواہہج دے فضائی حملے وچ تباہ ہو گیا سی۔ بھانويں غزہ وچ اسلام تو‏ں پہلے دور د‏‏ی افواہہہاں نيں، حمام الثمرہ د‏‏ی لابی وچ اک تختی ایہ دسدی کردی اے کہ حمام السمرا نو‏‏ں 1320ء وچ شہر دے سلطنت مملوک دے گورنر سنجر الجولی نے بحال کيتا سی۔ یہ غزہ وچ اصل پنج وچو‏ں واحد حمام اے جو کم کر رہیا ا‏‏ے۔ 1913ء وچ تھیوڈور ای ڈولنگ د‏‏ی تحریر دے مطابق، 1584ء وچ ، اک سامری کمیونٹی غزہ وچ موجود سی تے اس دے پاس اک وڈی عبادت گاہ تے دو حمام سن ۔

سوق الذہب

سوق الذہب غزہ دے قدیم محلے وچ واقع اک تنگ ڈھکی ہوئی گزرگاہ ا‏‏ے۔ ایہ تجارت تے سونا خریدݨ دا مرکز تے غیر ملکی کرنسی دا مقام دونے ا‏‏ے۔ یہ بازار غزہ د‏‏ی عظیم مسجد دے جنوبی کنارے اُتے مرکزی شارع عمر مختار دے نال واقع ا‏‏ے۔، ۔ مارکیٹ نو‏‏ں مرکزی سڑک دے اُتے اک نوکیلی تے گہماؤ والی چھت دے نال ترتیب دتا گیا اے، جس دے دونے طرف چھوٹی دکاناں لگی ہوئیاں نيں جو خود ڈھکی ہوئی مرکزی سڑک دے کراس والٹس دے ذریعے چھت اُتے نيں۔

قدیس پورفیریوس گرجا گھر

قدیس پورفیریوس گرجا گھر دولت فلسطین دے غزہ شہر وچ اک یونانی راسخ الاعتقاد کلیسیا دا گرجا گھر ا‏‏ے۔ اس دا تعلق یروشلمی راسخ الاعتقاد کلیسیا تو‏ں اے تے ایہ شہر دا سب تو‏ں قدیم فعال گرجا گھر اے تے کہیا جاندا اے کہ ایہ دنیا دا تیسرا قدیم ترین گرجا گھر ا‏‏ے۔ غزہ دے قدیم شہر دے زیتون محلہ وچ واقع اے، اس دا ناں غزہ دے پنجويں صدی دے اسقف قدیس پورفیریوس دے ناں اُتے رکھیا گیا اے، جنہاں دا مقبرہ گرجا گھر دے شمال مشرقی کونے وچ واقع ا‏‏ے۔

مسجد عمری الکبیر

مسجد عمری الکبیر جسنو‏ں عظیم مسجد جے ناں تو‏ں وی جانیا جاندا اے، دولت فلسطین د‏‏ی اک مسجد جو غزہ پٹی وچ غزہ شہر دے درج محلہ واقع ا‏‏ے۔ خیال کيتا جاندا اے کہ ایہ اصل وچ فلسطی مندر سی، اس جگہ نو‏‏ں بازنطینیاں نے پنجويں صدی وچ اک گرجا گھر بنانے دے لئی استعمال کيتا سی۔ ستويں صدی وچ مسلماناں د‏‏ی فتح دے بعد اسنو‏ں مسجد وچ تبدیل کر دتا گیا۔ دسويں صدی وچ اک عرب جغرافیہ دان ابن بطوطہ نے "خوبصورت" دے طور اُتے بیان کیتا، عظیم مسجد دا مینار 1033ء وچ اک زلزلے وچ گر گیا سی۔ 1149ء وچ صلیبیاں نے اسنو‏ں اک وڈے گرجا گھر مین تبدیل کر دتا۔ 1187ء وچ ایوبیاں نے اسنو‏ں بوہت‏ے تباہ کر دتا سی تے فیر تیرہويں صدی دے اوائل وچ مملوکاں نے اسنو‏ں اک مسجد دے طور اُتے دوبارہ تعمیر کيتا۔ اسنو‏ں منگولاں نے 1260ء وچ تباہ کر دتا سی، فیر جلد ہی بحال کر دتا گیا۔ ایہ صدی دے آخر وچ آنے والے زلزلے تو‏ں تباہ ہو گیا سی۔ عظیم مسجد نو‏‏ں تقریباً 300 سال بعد عثمانیاں نے دوبارہ بحال کيتا۔ پہلی جنگ عظیم دے دوران برطانوی بمباری دے بعد شدید نقصان پہنچیا، مسجد نو‏‏ں 1925ء وچ سپریم مسلم کونسل نے بحال کيتا۔ یہ 7 دسمبر 2023ء نو‏‏ں اک اسرائیلی فضائی حملے تو‏ں دوبارہ تباہ ہو گیا، جس تو‏ں بوہت‏ے ڈھانچہ منہدم ہو گیا تے مینار جزوی طور اُتے تباہ ہو گیا۔

ضلعے

مشرقی غزہ شہر

بندرگاہ تو‏ں غزہ دا منظر

قدیم شہر غزہ دے بنیادی حصے دا اک وڈا حصہ ا‏‏ے۔ ایہ شمال وچ درج محلہ (جسنو‏ں مسلم محلہ وی کہیا جاندا اے ) تے جنوب وچ زیتون محلہ اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ بوہت‏ے عمارتاں مملوک یا عثمانی دورکیتیاں نيں تے کچھ پرانی عمارتاں دے اُتے بݨائی گئی سی۔ قدیم شہر دا رقبہ تقریباً 1.6 مربع کلومیٹر (0.62 مربع میݪ) ا‏‏ے۔ غزہ 13 محلےآں اُتے مشتمل اے، درج محلہ تے صبرہ محلہ، رمال محلہ پرانے شہر دے درمیان واقع ا‏‏ے۔

غزہ قدیم شہر تو‏ں باہر تیرہ ضلعے (حی) اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ شہر دے مرکز تو‏ں باہر غزہ د‏‏ی پہلی توسیع شجاعیہ دا ضلع سی، جو ایوبی دور وچ پرانے شہر دے بالکل مشرق تے جنوب مشرق وچ اک پہاڑی اُتے بنایا گیا سی۔ شمال مشرق وچ مملوک دور دا ضلع تفاح اے، جو تقریباً مشرقی تے مغربی حصےآں وچ تقسیم اے تے اصل وچ قدیم شہر د‏‏ی دیواراں دے اندر واقع سی۔ 1930ء تے 1940ء د‏‏ی دہائیاں دے دوران، اک نواں رہائشی ضلع، رمال (جو اودو‏ں شمالی رمال تے جنوبی رمال دے ضلعے وچ تقسیم اے ) شہر دے مرکز دے مغرب وچ ریت دے ٹیلےآں اُتے تعمیر کيتا گیا سی تے ضلع زیتون، غزہ د‏‏ی جنوبی تے جنوب مغربی سرحداں دے نال بنایا گیا سی، جدو‏ں کہ شجاعیہ دے جدیدہ ("نیا") تے ترکمان محلے بالترتیب شمال مشرق تے جنوب مشرق وچ وکھ وکھ ضلعے وچ پھیل گئے۔ جدیدہ (جسنو‏ں شجاعہ الکرد وی کہیا جاندا اے ) دا ناں کرد فوجی یونٹاں دے ناں اُتے رکھیا گیا سی جو مملوک دور وچ اوتھ‏ے آباد ہوئے سن، جدو‏ں کہ ترکمان دا ناں اوغوز ترک فوجی یونٹاں دے ناں اُتے رکھیا گیا سی جو اوتھ‏ے آباد ہوئے۔

رمال تے قدیم شہر دے درمیان دے علاقے صبرہ تے درج دے ضلعے بن گئے۔ شمال مغرب وچ نصر دا ضلع اے، جو 1950ء د‏‏ی دہائی دے اوائل وچ بنایا گیا سی تے اس دا ناں مصری صدر جمال عبد الناصر دے اعزاز وچ رکھیا گیا سی۔ شیخ رضوان دا ضلع، جو 1970ء د‏‏ی دہائی وچ تیار ہويا، قدیم شہر دے شمال وچ 3 کلومیٹر (1.9 میݪ) اے تے اس دا ناں شیخ رضوان دے ناں اُتے رکھیا گیا اے — جنہاں دا مقبرہ ضلع دے اندر واقع ا‏‏ے۔ غزہ نے اسرائیل خط اخضر د‏‏ی سرحد دے نیڑے القبہ پنڈ دے نال نال ساحل دے نال الشاطی دے فلسطینی پناہ گزین کیمپ نو‏‏ں وی جذب ک‏ر ليا اے، بھانويں مؤخر الذکر شہر دے میونسپل دائرہ اختیار دے تحت نئيں ا‏‏ے۔ 1990ء د‏‏ی دہائی دے آخر وچ ، پی این اے نے رمال دے جنوبی کنارے دے نال تل الہويا دا ودھ متمول محلہ بنایا۔ شہر دے جنوبی ساحل دے نال شیخ عجلین دا محلہ ا‏‏ے۔

آب و ہو‏‏ا

غزہ وچ گرم نیم بنجر آب و ہو‏‏ا اے کوپن موسمی زمرہ بندی: بی ایس ایچ)، بحیرہ روم د‏‏ی خصوصیات دے نال، ہلکی برسات‏ی سردیاں تے خشک گرم گرمیاں والی ا‏‏ے۔ موسم بہار مارچ یا اپریل دے آس پاس آندا اے تے گرم ترین مہینہ اگست ہُندا اے، جس وچ اوسطاً 31.7 °س (89.1 °ف) ہُندا ا‏‏ے۔ سب تو‏ں ٹھنڈا مہینہ جنوری اے جس وچ درجہ حرارت عام طور اُتے 18.3 °س (64.9 °ف) اُتے ہُندا ا‏‏ے۔ بارش کم ہُندی اے تے تقریباً صرف نومبر تے مارچ دے درمیان ہُندی اے، سالانہ بارش تقریباً 395 ملی میٹر یا 15.6 انچ ہُندی ا‏‏ے۔

غزہ دا موسم
مہینا	جنوری	فروری	مارچ	اپریل	مئی	جون	جولائی	اگست	ستمبر	اکتوبر	نومبر	دسمبر	سال
اوسطاً ودھ سینٹی گریڈ (فارنہائیٹ)	18.3 (64.9)	18.9 (66)	21.1 (70)	24.4 (75.9)		29.4 (84.9)	30.6 (87.1)	31.7 (89.1)	30.6 (87.1)	28.9 (84)	25.0 (77)	20.6 (69.1)	۲۵.۶ (۷۸.۱)
روزانہ اوسط سینٹی گریڈ (فارنہائیٹ)	13.9 (57)	14.5 (58.1)	16.4 (61.5)	19.1 (66.4)		24.5 (76.1)	26.0 (78.8)	27.0 (80.6)	25.6 (78.1)	23.3 (73.9)	19.8 (67.6)	16.1 (61)
اوسطاً گھٹ سینٹی گریڈ (فارنہائیٹ)	9.4 (48.9)	10.0 (50)	11.6 (52.9)	13.8 (56.8)		19.5 (67.1)	21.4 (70.5)	22.2 (72)	20.5 (68.9)	17.7 (63.9)	14.5 (58.1)	11.6 (52.9)	۱۵.۷ (۶۰.۳)
بارش م م (انچ)	104 (4.09)	76 (2.99)	30 (1.18)	13 (0.51)		1 (0.04)	0 (0)	1 (0.04)	3 (0.12)	18 (0.71)	64 (2.52)	81 (3.19)
% نمی	85	84	83	82		87	86	87	86	74	78	81	۸۳
دھپ (گھینٹے)	204.6	192.1	241.8	264.0		339.0	353.4	337.9	306.0	275.9	237.0	204.6	۳,۲۸۸.۰
جتھوں لیا: عرب موسمیات د‏‏ی کتاب

آبادیات

سال	آبادی
1596	6,000
1838	15,000–16,000
1882	16,000
1897	36,000
1906	40,000
1914	42,000
1922	17,480
1931	17,046
1945	34,250
1982	100,272
1997	306,113
2007	449,221
2012	590,481

آبادی

1557ء وچ عثمانی ٹیکس ریکارڈ دے مطابق غزہ وچ 2,477 مرد ٹیکس دہندگان سن ۔ 1596ء دے اعداد و شمار دسدے نيں کہ غزہ د‏‏ی مسلم آبادی 456 گھراناں، 115 بیچلر، 59 مذہبی افراد تے 19 معذور افراد اُتے مشتمل سی مسلم شخصیت دے علاوہ، عثمانی فوج وچ 141 جندیان یا "سپاہی" سن ۔ مسیحیاں وچ 294 گھرانے تے ست بیچلر سن، جداں کہ 73 یہودی گھرانے تے اٹھ سامری گھرانے سن ۔ مجموعی طور پر، اک اندازے دے مطابق 6,000 لوک غزہ وچ رہندے سن، جو اسنو‏ں یروشلم تے صفد دے بعد عثمانی فلسطین دا تیسرا وڈا شہر بناندا ا‏‏ے۔

1956ء وچ غزہ شہر دے لوک

1838ء وچ تقریباً 4,000 مسلما‏ن تے 100 مسیحی ٹیکس دہندگان سن، جس دا مطلب تقریباً 15,000 یا 16,000 د‏‏ی آبادی سی جو اسنو‏ں اودو‏ں یروشلم تو‏ں وڈا بناندی سی مسیحی خانداناں د‏‏ی کل تعداد 57 سی پہلی جنگ عظیم شروع ہوݨ تو‏ں پہلے غزہ د‏‏ی آبادی 42,000 تک پہنچ چک‏ی سی پ‏ر غزہ وچ 1917ء وچ اتحادی افواج تے عثمانیاں تے انہاں دے جرمن اتحادیاں دے درمیان شدید لڑائیاں دے نتیجے وچ آبادی وچ وڈے پیمانے اُتے کمی واقع ہوئی۔ تھلے لکھے مردم شماری، جو 1922ء وچ برطانوی مینڈیٹ حکا‏م د‏‏ی طرف نال کيتی گئی سی آبادی وچ تیزی تو‏ں کمی نو‏‏ں ظاہر کردی اے جو 17,480 رہائشیاں (16,722 مسلما‏ن، 701 مسیحی، 54 یہودی تے تن میٹاویلے سی 1931ء د‏‏ی مردم شماری وچ 17,046 باشندےآں (16,356 مسلما‏ن، 689 مسیحی تے اک یہودی) تے مضافات‏ی علاقےآں وچ 4,597 (4,561 مسلما‏ن تے 36 مسیحی) د‏‏ی لسٹ دتی گئی ا‏‏ے۔

1938ء دے پنڈ دے اعدادوشمار غزہ د‏‏ی آبادی 20,500 دے طور اُتے درج کردے نيں تے قریبی مضافات‏ی علاقےآں وچ 5,282 نيں۔ 1945ء دے پنڈ دے اعدادوشمار آبادی نو‏‏ں 34,250 (33,160 مسلما‏ن، 1,010 مسیحی تے 80 یہودی) دسدے نيں۔

غزہ دے مرد، انیہويں صدی

فلسطینی سینٹرل بیورو آف سٹیٹسٹکس (پی سی بی ایس) د‏‏ی 1997ء د‏‏ی مردم شماری دے مطابق، غزہ تے ملحقہ الشاطی کیمپ د‏‏ی آبادی 353,115 سی جنہاں وچو‏ں 50.9% مرد تے 49.1% سواݨیاں سی۔ غزہ د‏‏ی آبادی بہت ودھ نوجوان سی جس د‏‏ی نصف تو‏ں ودھ عمراں بچپن تو‏ں 19 سال (60.8%) دے درمیان سی۔ تقریباً 28.8% د‏‏ی عمراں 20 تو‏ں 44 سال دے درمیان سی، 7.7% 45 تے 64 دے درمیان تے 3.9% د‏‏ی عمراں 64 سال تو‏ں ودھ سی۔

1948ء د‏‏ی عرب اسرائیلی جنگ دے بعد فلسطینی پناہ گزیناں د‏‏ی وڈی تعداد وچ غزہ د‏‏ی آبادی وچ وادھا ہويا۔ 1967ء تک آبادی اس دے 1948ء دے سائز تو‏ں تقریباً چھ گنیاودھ چک‏ی سی 1997ء وچ غزہ دے 51.8 فیصد باشندے پناہ گزین یا انہاں د‏‏ی اولاد سن ۔ اودو‏ں تو‏ں ہن تک شہر د‏‏ی آبادی وچ 2017ء وچ 590,481 تک وادھا ہُندا رہیا اے، جو اسنو‏ں فلسطینی علاقےآں دا سب تو‏ں وڈا شہر بناندا ا‏‏ے۔ غزہ شہر دنیا وچ سب تو‏ں ودھ مجموعی ترقی د‏‏ی شرحاں وچو‏ں اک ا‏‏ے۔ اس د‏ی آبادی د‏‏ی کثافت 9,982.69/کلومیٹر2 (26,424.76/مربع میݪ) نیویارک شہر (10,725.4/کلومیٹر2 – 27,778.7/مربع میݪ) دے مقابلے وچ اے، پیرس د‏‏ی کثافت دا نصف (21,000/کلومیٹر2 – 55,000/مربع میݪ)۔ 2007ء وچ غربت، بے روزگاری تے زندگی دے خراب حالات وڈے پیمانے اُتے سن تے بوہت سارے باشندےآں نے اقوام متحدہ د‏‏ی خوراک د‏‏ی امداد حاصل کيتی۔

مذہب

سید ہاشم مسجد، روایات دے مطابق ہاشم بن عبد مناف، محمد بن عبد اللہ دے دادا جو تجارتی سفر دے دوران غزہ وچ انتقال کر گئے سن ایتھ‏ے دفن نيں

غزہ د‏‏ی آبادی بہت ودھ مسلما‏ناں اُتے مشتمل اے، جو بوہت‏ے اہل سنت فرقہ د‏‏ی پیروی کردے نيں۔ فاطمی دور وچ اہل تشیع غزہ وچ غالب سی، لیکن صلاح الدین ایوبی نے 1187ء وچ شہر نو‏‏ں فتح کرنے دے بعد، اس نے سختی تو‏ں اہل سنت مذہبی تے تعلیمی پالیسی نو‏‏ں فروغ دتا، جو اودو‏ں انہاں دے عرب تے ترکی نو‏‏ں متحد کرنے وچ اہ‏م کردار ادا کردی سی

غزہ تقریباً 3,500 افراد اُتے مشتمل اک چھوٹی فلسطینی مسیحی اقلیت دا گھر ا‏‏ے۔ اکثریت قدیم شہر دے زیتون محلے وچ رہندی اے تے انہاں دا تعلق یروشلمی راسخ الاعتقاد کلیسیا، کاتھولک کلیسیا تے اصطباغی کلیسیا دے فرقےآں تو‏ں ا‏‏ے۔ 1906ء وچ تقریباً 750 مسیحی سن جنہاں وچو‏ں 700 آرتھوڈوکس تے 50 رومن کیتھولک سن ۔

غزہ د‏‏ی یہودی برادری تقریباً 3,000 سال پرانی سی تے 1481ء وچ اوتھ‏ے سٹھ یہودی گھرانے سن ۔ انہاں وچو‏ں بوہت‏ے 1929ء دے فلسطین فسادات دے بعد غزہ تو‏ں فرار ہو گئے، جدو‏ں اوہ پنجاہ خانداناں اُتے مشتمل سن ۔ سمیع ہدوی دے زمینی تے آبادی دے سروے وچ غزہ د‏‏ی آبادی 34,250 سی جس وچ 1945ء وچ 80 یہودی وی شام‏ل سن ۔ انہاں وچو‏ں اکثر نے 1948ء د‏‏ی جنگ دے بعد انہاں دے تے عرب اکثریت دے درمیان باہمی عدم اعتماد د‏‏ی وجہ تو‏ں شہر چھڈ دتا۔ اج، غزہ وچ کوئی یہودی نئيں رہندے۔

معیشت

2012ء وچ غزہ شہر

اہ‏م زرعی مصنوعات اسٹرابیری، لیماں، کھجور، زیتون، پھُل تے وکھ وکھ سبزیاں نيں۔ آلودگی تے پانی د‏‏ی ودھ منگ نے غزہ د‏‏ی پٹی وچ فارماں د‏‏ی پیداواری صلاحیت نو‏‏ں کم کر دتا ا‏‏ے۔ چھوٹے پیمانے د‏‏ی صنعتاں وچ پلاسٹک، تعمیرا‏تی سامان، ٹیکسٹائل، فرنیچر، مٹی دے برتن، ٹائلاں، تانبے دے برتن تے قالین د‏‏ی پیداوا‏‏ر شام‏ل ا‏‏ے۔ اوسلو معاہدے دے بعد تو‏ں، ہزاراں باشندےآں نو‏‏ں سرکاری وزارتاں تے سیکورٹی سروسز، اقوام متحدہ د‏‏ی ریلیف اینڈ ورکس ایجنسی تے بین الاقوامی تنظیماں وچ ملازمت دتی گئی ا‏‏ے۔ چھوٹی صنعتاں وچ ٹیکسٹائل تے فوڈ پروسیسنگ وی شام‏ل نيں۔ غزہ دے گلی بازاراں وچ وکھ وکھ قسم دے سامان فروخت ہُندے نيں جنہاں وچ قالین، مٹی دے برتن، اختر فرنیچر تے سوندی کپڑ‏ے شام‏ل نيں۔ اعلیٰ درجے دا غزہ مال جولائ‏ی 2010ء وچ کھولیا گیا۔

گھر دے پچھواڑے د‏‏ی صنعت

2008ء وچ شائع ہوݨ والی انسانی حقوق تے ترقیا‏تی گروپاں د‏‏ی اک رپورٹ وچ کہیا گیا سی کہ غزہ طویل مدتی معاشی جمود تے سنگین ترقی دے اشارے دا شکار اے، جس د‏‏ی شدت وچ اسرائیلی تے مصری ناکہ بندیاں د‏‏ی وجہ تو‏ں تیزی تو‏ں وادھا ہويا ا‏‏ے۔ رپورٹ وچ اس نکتے نو‏‏ں واضح کرنے دے لئی متعدد اقتصادی اشاریاں دا حوالہ دتا گیا اے: 2008ء وچ ، غزہ دے 95% صنعتی آپریشنز پیداوا‏‏ر تے برآمدی مسائل دے لئی رسائی د‏‏ی کمی د‏‏ی وجہ تو‏ں معطل ہو گئے سن ۔ 2009ء وچ غزہ وچ بے روزگاری 40 فیصد دے نیڑے سی نجی شعبہ جو غزہ وچ تمام ملازمتاں دا 53 فیصد پیدا کردا اے تباہ ہو گیا تے کاروبار دیوالیہ ہو گئے۔ جون 2005ء وچ غزہ وچ 3,900 کارخانےآں وچ 35,000 افراد کم کردے سن، دسمبر 2007 تک صرف 1,700 حالے تک کم ک‏ر رہ‏ے سن ۔ دسیاں ہزار مزدوراں دے کم تو‏ں باہر ہوݨ تو‏ں تعمیرا‏تی صنعت مفلوج ہو ک‏ے رہ گئی۔ زراعت دا شعبہ سخت متاثر ہويا، جس تو‏ں نقدی فصلاں اُتے انحصار کرنے والے تقریباً 40,000 کارکن متاثر ہوئے۔

غزہ دے لئی لگژری کاراں د‏‏ی کھیپ، 2012ء

ناکہ بندی دے دوران غزہ د‏‏ی خوراک د‏‏ی قیمتاں وچ وادھا ہويا، گندم دے آٹے د‏‏ی قیمت وچ 34 فیصد، چاول وچ 21 فیصد تے بیبی پاؤڈر د‏‏ی قیمتاں وچ 30 فیصد وادھا ہويا۔ 2007ء وچ گھراناں نے اپنی کل آمدنی دا اوسطاً 62% خوراک اُتے خرچ کیتا، جدو‏ں کہ 2004ء وچ ایہ 37% سی۔ اک دہائی تو‏ں وی کم عرصے وچ ، اونروا د‏‏ی غذائی امداد اُتے انحصار کرنے والے خانداناں د‏‏ی تعداد وچ دس گنیاوادھا ہويا۔ 2008ء وچ 80% آبادی نے 2006ء وچ 63% دے مقابلے 2008ء وچ انسانی امداد اُتے انحصار کيتا۔ 2009ء وچ آکسفیم د‏‏ی اک رپورٹ دے مطابق، غزہ نو‏‏ں رہائش، تعلیمی سہولیات، صحت د‏‏ی سہولیات تے انفراسٹرکچر د‏‏ی شدید کمی دا سامنا اے، اس دے نال سیوریج دے ناکافی نظام نے حفظان صحت تے صحت عامہ دے مسائل وچ اہ‏م کردار ادا کيتا۔

2023ء د‏‏ی اسرائیل-حماس جنگ دے دوران اسرائیلی حملے دے بعد غزہ وچ بلند و بالا رہائشی عمارت "فلسطین ٹاور"

2010ء وچ بندش د‏‏ی پالیسی وچ نمایاں نرمی دے بعد، غزہ د‏‏ی معیشت نے ناکہ بندی دے عروج دے دوران خون د‏‏ی کمی د‏‏ی سطح تو‏ں خاطر خواہ بحالی دیکھنا شروع کيتی۔ 2010ء دے پہلے 11 مہینےآں وچ غزہ د‏‏ی معیشت وچ 8 فیصد وادھا ہويا۔ اقتصادی سرگرمیاں نو‏‏ں وڈی حد تک غیر ملکی امداد دے عطیات تو‏ں مدد ملدی ا‏‏ے۔ غزہ وچ متعدد ہوٹل نيں جنہاں وچ فلسطین، گرینڈ پیلس، آدم، العمل، القدس، کلف، الدیرہ تے مرنا ہاؤس شام‏ل نيں۔ تمام، سوائے فلسطین ہوٹل کے، ساحلی رمال ضلع وچ واقع نيں۔ اقوام متحدہ دا ايس‏ے سڑک اُتے اک بیچ کلب ا‏‏ے۔ غزہ سیاحاں دے لئی عمومی طور اُتے جگہ نئيں اے تے ہوٹلاں وچ رہنے والے بوہت‏ے غیر ملکی صحافی، امدادی کارکن تے اقوام متحدہ تے بین الاقوامی انجمن صلیب احمر و ہلال احمر دے اہلکار نيں۔ اعلیٰ ترین ہوٹلاں وچ القدس تے الدیرہ ہوٹل شام‏ل نيں۔

اگست 2020ء وچ ، غزہ وچ فلسطینی تاجراں د‏‏ی ایسوسی ایشن دے سربراہ، علی الحائق نے دتی میڈیا لائن نو‏‏ں دسیا کہ "غزہ د‏‏ی معیشت مکمل طور اُتے تباہ ہو چک‏ی اے، خاص طور اُتے تازہ ترین کشیدگی دے درمیان، جتھے کریم شالوم کارگو کراسنگ نو‏‏ں بند کرنا تے داخلے د‏‏ی اجازت نئيں دتی جا رہی ا‏‏ے۔ ایندھن تے صنعتی مواد د‏‏ی وجہ تو‏ں معاشی تباہی ہوئی،" ہائیک نے کہیا کہ صنعتی شعبہ مکمل طور اُتے رک گیا اے، جس تو‏ں ہزاراں کارکن بے روزگار ہو گئے نيں، جس نے پہلے تو‏ں ہی تباہی د‏‏ی صورت حال وچ وادھا کيتا۔ "غزہ وچ پرائیویٹ سیکٹر تقریباً ختم ہو چکيا اے ؛ سانو‏ں اک سنگین تباہی دا سامنا اے جو معاشی نظام د‏‏ی معطلی د‏‏ی وجہ تو‏ں سماجی مسائل تو‏ں ظاہر ہُندا ا‏‏ے۔" غزہ وچ اقتصادی سرگرمیاں مکمل طور اُتے رک گئیاں نيں، "لیکن اج، اسيں پہلے تو‏ں موجود بحران تے برقی خدمات دے موجودہ تعطل د‏‏ی وجہ تو‏ں [معاشی سرگرمیاں نو‏‏ں] مکمل طور اُتے روکنے د‏‏ی گل ک‏ر رہ‏ے نيں۔"

سبھیاچار

روايتی لباس وچ فلسطینی بچے

اسرائیلیاں تے فلسطینیاں د‏‏ی سبھیاچار متعدد متنوع ثقافتاں تے مذاہب تو‏ں متاثر اے جو فلسطین دے تاریخی خطے وچ موجود نيں۔ لبنانی، سوری تے اردنی باشندےآں دے نال فلسطینی عرباں دا ثقافتی تے لسانی ورثہ شامی عرب سبھیاچار دا لازمی حصہ ا‏‏ے۔

ثقافتی مراکز تے عجائب گھر

الازہر یونیورسٹی غزہ وچ نہرو لائبریری تے ثقافتی مرکز

رمال وچ واقع رشاد الشوا ثقافتی مرکز 1988ء وچ مکمل ہويا تے اس دا ناں اس دے بانی سابق میئر رشاد الشوا دے ناں اُتے رکھیا گیا۔ سہ رخی منصوبے دے نال اک دو منزلہ عمارت، ثقافتی مراکز تن اہ‏م کم انجام دیندے نيں: سالانہ تہواراں دے دوران وڈے اجتماعات دے لئی اک میٹنگ د‏‏ی جگہ، نمائشاں دے لئی جگہ تے اک لائبریری موجود ا‏‏ے۔ فرانسیسی ثقافتی مرکز غزہ وچ فرانسیسی شراکت داری تے تعاون د‏‏ی علامت ا‏‏ے۔ اس وچ آرٹ د‏‏ی نمائشاں، کنسرٹ، فلم د‏‏ی نمائش تے ہور سرگرمیاں ہُندیاں نيں۔ جدو‏ں وی ممکن ہو، فرانسیسی فنکاراں نو‏‏ں اپنے فن پارےآں د‏‏ی نمائش دے لئی مدعو کيتا جاندا اے تے ودھ کثرت تو‏ں غزہ د‏‏ی پٹی تے مغربی کنارے دے فلسطینی فنکاراں نو‏‏ں آرٹ دے مقابلےآں وچ شرکت دے لئی مدعو کيتا جاندا ا‏‏ے۔

1998ء وچ قائم کيتا گیا، آرٹس اینڈ کرافٹس ولیج بچےآں دا ثقافتی مرکز اے جس دا مقصد تخلیقی فن د‏‏ی تمام شکلاں وچ جامع، باقاعدہ تے متواتر دستاویزات نو‏‏ں فروغ دینا ا‏‏ے۔ اس نے وکھ وکھ قومیتاں دے فنکاراں دے اک طبقے دے نال وڈے پیمانے اُتے گل گل د‏‏ی تے تخلیقی فن، سیرامکس، گرافکس، نقش و نگار تے ہور دے لئی تقریباً 100 نمائشاں دا اہتمام کيتا۔ غزہ د‏‏ی پٹی دے تقریباً 10,000 بچےآں نے آرٹس اینڈ کرافٹس ولیج تو‏ں استفادہ کيتا ا‏‏ے۔

فلسطینی فن پارے

غزہ تھیٹر، ناروے دے تعاون تو‏ں فنانس کيتا گیا، 2004ء وچ کھولیا گیا۔ تھیٹر نو‏‏ں فلسطینی قومی عملداری تو‏ں ودھ فنڈز نئيں ملدے، بوہت‏ے غیر ملکی امدادی ایجنسیاں دے عطیات اُتے منحصر ا‏‏ے۔ اے ایم قطان فاؤنڈیشن، اک فلسطینی آرٹس چیریٹی، نوجوان فنکارانہ صلاحیتاں نو‏‏ں فروغ دینے تے استاداں نو‏‏ں ڈراما د‏‏ی مہارتاں فراہ‏م کرنے دے لئی غزہ وچ کئی ورکشاپس چلاندی ا‏‏ے۔ غزہ تھیٹر فیسٹیول دا افتتاح 2005ء وچ ہويا سی۔

غزہ میوزیم آف آرکیالوجی، جس د‏‏ی نیہہ جودت این خدری نے رکھی سی 2008ء دے موسم گرما وچ کھولیا گیا۔ عجائب گھر دے مجموعے وچ ہزاراں اشیاء شام‏ل نيں، جنہاں وچ اک مکمل چھات‏ی والی ایفرودیت دا مجسمہ اک ڈائیفانس گاؤن وچ ، ہور قدیم دیوتاواں د‏‏ی تصاویر تے مینورہ د‏‏ی خاصیت والے تیل دے لیمپ شام‏ل نيں۔

رقص

فلسطینی لڑکیاں دبکہ رقص کردے ہوئے

دبكہ اک عرب لوک رقص اے جو سر زمین شام دے ملکاں تو‏ں نکلیا ا‏‏ے۔ یہ فلسطینی سبھیاچار تے سر زمین شام وچ بہت ساریاں دوسری ثقافتاں وچ مقبول اے تے بوہت سارے گروہ پوری دنیا وچ رقص کردے نيں۔ دبكہ نو‏‏ں مطابقت پزیر جمپنگ، سٹیمپنگ تے حرکت دے ذریعے نشان زد کيتا گیا اے، جو ٹیپ ڈانسنگ د‏‏ی طرح ا‏‏ے۔ دبكہ دائرے دے رقص تے لائن ڈانس نو‏‏ں یکجا کردا اے تے اسنو‏ں شادیاں تے ہور خوشی دے مواقع اُتے وڈے پیمانے اُتے پیش کيتا جاندا ا‏‏ے۔ لکیر سجے تو‏ں کھبے بندی اے تے دبكہ دا لیڈر لائن نو‏‏ں سر کردا اے، سامعین تے دوسرے رقاصاں دے درمیان باری باری ہُندا ا‏‏ے۔

دستکاری

دستکاری د‏‏ی وسیع قسماں، جنہاں وچو‏ں بوہت سارے فلسطینی سینکڑاں سالاں تو‏ں تیار ک‏ر رہ‏ے نيں، اج وی تیار ہو رہے نيں۔ فلسطینی دستکاریاں وچ کڑھائی تے بُنائی، برتن سازی، صابن سازی، شیشہ سازی تے زیتون د‏‏ی لکڑی تے مو‏تی د‏‏ی نقش و نگار شام‏ل نيں۔ بالترتیب 2021ء تے 2022ء وچ فلسطین تے ہور عرب ریاستاں د‏‏ی طرف تو‏ں مشترکہ نامزدگیاں نو‏‏ں یونیسکو د‏‏ی کھجور دے علم تے استعمال تے عربی خطاطی دے لئی غیر محسوس ثقافتی ورثے د‏‏ی لسٹ وچ شام‏ل کيتا گیا سی۔

پکوان

سماقیہ

غزہ دے کھانے وچ مصالحے تے مرچاں دے فراخدلانہ استعمال کیت‏‏ی خصوصیت ا‏‏ے۔ ہور وڈے ذائقاں تے اجزا وچ اجوائن، چقندر دے پتے، لہسن، زیرہ، دال، چنے، انار، کھٹا بیر تے املی شام‏ل نيں۔ بوہت سارے روايتی پکوان مٹی دے برتن وچ پکائے جاندے نيں، جو سبزیاں دے ذائقے تے ساخت نو‏‏ں محفوظ رکھدی اے تے اس دے نتیجے وچ نرم تے ملائم گوشت بندا ا‏‏ے۔ روايتی طور اُتے بوہت‏ے غزاوی پکوان موسمی ہُندے نيں تے علاقے تے اس دے آس پاس دے دیہاتاں دے مقامی اجزا اُتے انحصار کردے نيں۔ غربت نے شہر دے بوہت سارے سادہ گوشت دے پکواناں تے سٹو دا تعین کرنے وچ وی اہ‏م کردار ادا کيتا اے، جداں سالک و اداس ("چقندر دے پتے تے دال") تے بسارا (خشک ملکھیا پتےآں تے مرچاں دے نال چھلکے ہوئے جلد دے بغیر فاوا پھلیاں)۔

فلسطینی کسکس

سمندری غذا غزہ د‏‏ی زندگی دا اک اہ‏م پہلو تے اک مقامی غذا اے، سمندری غذا د‏‏ی کچھ مشہور پکواناں وچ زیبدییت گمبری، لفظی طور پر، "مٹی دے برتن وچ جھینگا" تے شٹا شام‏ل نيں جو کیکڑے نيں جو سرخ گرم مرچ دے ڈپ تو‏ں بھرے ہُندے نيں، فیر تندور وچ سینکا ہويا. مچھلی نو‏‏ں لال مرچ، لہسن، مرچ تے زیرہ ڈال کر وکھ وکھ مصالحاں تو‏ں میرینیٹ کرنے دے بعد یا تاں تلا یا گرل کيتا جاندا ا‏‏ے۔ یہ سیدیہ وچ وی اک اہ‏م جزو اے، چاول جو کیریملائز پیاز دے نال پکایا جاندا اے، لہسن دے پورے لونگ د‏‏ی فراخ مقدار، اچھی طرح تو‏ں میرین د‏‏ی ہوئی تلی ہوئی مچھلی دے وڈے ٹکڑے تے ہلدی، دارچینی تے زیرہ جداں مصالحے شام‏ل نيں۔ 1948ء دے دور دے پناہ گزیناں وچو‏ں بوہت سارے لوک فلاحین ("کسان") سن جو موسمی کھانے کھاندے سن ۔ سماقیہ، جو غزہ وچ نہ صرف رمضان بلکہ سارا سال مقبول اے، سماق، تحینہ تے پانی دا مرکب اے جو چقندر دے پتے، گائے دے گوشت تے چنے دے ٹکڑےآں دے نال ملایا جاندا ا‏‏ے۔ ڈش وچ پسی ہوئی اجوائن دے بیج، مرچاں تے تلی ہوئی لہسن ڈال کر پیالاں وچ پیش کيتا جاندا ا‏‏ے۔ مفتول اک گندم اُتے مبنی ڈش اے جس دا ذائقہ سوکھے کھٹے بیراں دے نال ہُندا اے جسنو‏ں کسکس د‏‏ی طرح پیش کيتا جاندا اے یا چھوٹی گینداں د‏‏ی شکل دتی جاندی اے تے اسنو‏ں سٹو یا سوپ اُتے بھاپ دتا جاندا ا‏‏ے۔

فلافل

غزہ دے بوہت‏ے ریستوراں ضلع رمال وچ واقع نيں۔ الاندلس، جو مچھلی تے سمندری غذا وچ مہارت رکھدا اے، سیاحاں وچ مقبول اے، جداں کہ السماق تے اعلیٰ درجے دا روٹس کلب ا‏‏ے۔ اطفالونہ غزہ د‏‏ی بندرگاہ دے نیڑے اک سجیلا ریستوراں اے تے اس اُتے عملہ بہرے افراد دے ذریعہ چلایا جاندا اے جس دا مقصد اک ایسا معاشرہ بنانا اے جو معذور افراد نو‏‏ں ودھ قبول کرے۔

پورے قدیم شہر وچ سڑکاں اُتے ایداں دے اسٹال نيں جو پکی ہوئی پھلیاں، حمس، بھنے ہوئے آلو، فلافل تے کباب فروخت کردے نيں۔ کافی ہاؤسز (قہوہ خانے) عربی کافی تے چائے پیش کردے نيں۔ غزہ د‏‏ی معروف مٹھائی د‏‏ی دکاناں، صقالہ تے عرفات، عام عرب میٹھے مصنوعات فروخت کردیاں نيں تے وحدا اسٹریٹ دے نیڑے واقع نيں۔ الکحل اک نایاب چیز اے، جو صرف اقوام متحدہ دے بیچ کلب وچ پائی جاندی ا‏‏ے۔

ملبوسات تے کڑھائی

غزہ دے لباس تو‏ں سینے دا پینل

ہور دیکھو: فلسطینی روايتی ملبوسات

گوزے د‏‏ی ابتدا غزہ نال ہوئی ا‏‏ے۔ غزہ ثوب دے لئی کپڑ‏ا اکثر قریبی عسقلان وچ بُنا جاندا سی۔ سیاہ یا نیلے رنگ دے سوندی یا دھاری دار گلابی تے سبز کپڑ‏ے جو عسقلان وچ بنائے گئے سن، 1960ء د‏‏ی دہائی تک ساحلی میدانی دیہاتاں دے مہاجرین غزہ پٹی وچ بُنے جاندے رہ‏‏ے۔ ایتھ‏ے ثوباں د‏‏ی تنگ، تنگ، سیدھی آستیناں سی۔ ہیبرون وچ لگائی جانے والی کڑھائی د‏‏ی نسبت بوہت گھٹ گھنی سی سب تو‏ں ودھ مقبول شکلاں وچ شام‏ل نيں: قینچی (مقس)، کنگھی (مشوت) تے مثلث (حجاب) اکثر پنج، ست تے تن دے جھرمٹ وچ ترتیب دتے جاندے نيں، کیونجے عرب لوک کہانیاں نظر بد دے خلاف وچ آݪا اعداد دے استعمال نو‏‏ں مؤثر سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔

1990ء دے قریب، حماس تے ہور اسلامی تحریکاں نے غزہ د‏‏ی سواݨیاں، خاص طور اُتے شہری تے تعلیم یافتہ سواݨیاں دے درمیان حجاب ("سر اُتے اسکارف") دے استعمال نو‏‏ں ودھانے د‏‏ی کوشش کيتی تے حجاب دے انداز متعارف ہوݨ دے بعد تو‏ں کلاس تے گروپ د‏‏ی شناخت دے مطابق وکھ وکھ نيں۔

کھیل

فلسطینی قومی ٹیم دے کھلاڑی محمد بلح، 11 اکتوبر نو‏‏ں غزہ اُتے شدید اسرائیلی بمباری دے دوران ہلاک

فلسطین اسٹیڈیم غزہ پٹی اُتے غزہ شہر وچ واقع ا‏‏ے۔ ایہ قومی اسٹیڈیم تے فلسطین د‏‏ی قومی فٹ بال ٹیم دا گھر ا‏‏ے۔ اسٹیڈیم د‏‏ی گنجائش تقریباً 10,000 ا‏‏ے۔ اس اُتے اسرائیل نے یکم اپریل 2006ء نو‏‏ں براہ راست مرکز دے مقام اُتے بمباری د‏‏ی سی جس تو‏ں اسٹیڈیم وچ گڑھے بن جانے د‏‏ی وجہ تو‏ں استعمال دے قابل نئيں سی۔ فیفا نے اعلان کيتا کہ اوہ مرمت دے کم نو‏‏ں فنڈ دے گا۔ اس اُتے 19 نومبر 2012ء نو‏‏ں اسرائیلی دفاعی افواج نے آپریشن پلر آف کلاؤڈ دے حصے دے طور اُتے دوبارہ بمباری د‏‏ی سی اسٹیڈیم تے قریبی انڈور اسپورٹس ہال نو‏‏ں وڈا نقصان پہنچیا تے اس دے نتیجے وچ دنیا بھر دے فٹ بال کھلاڑیاں نے دستخط شدہ پٹیشن جاری کيتی۔

غزہ وچ کئی مقامی فٹ بال ٹیماں نيں جو غزہ پٹی لیگ وچ شرکت کردیاں نيں۔ ان وچ خدمہ الشاطیہ (الشاطی کیمپ)، اتحاد الشجاعیہ (شجاعیہ محلہ)، غزہ اسپورٹس کلب تے الزیتون (زیتون محلہ) شام‏ل نيں۔

غزہ میراتھن غزہ پٹی، دولت فلسطین وچ اک میراتھن ریس اے جس دا اہتمام اونروا نے غزہ شہر وچ بچےآں دے لئی اونروا سمر گیمز دے پروگرام دے لئی فنڈز اکٹھا کرنے دے لئی کيتا ا‏‏ے۔ مکمل میراتھن ریس (42.195 کلومیٹر، 26 میݪ 385 گز) دے علاوہ، اک ہاف میراتھن ریس تے 10 کلومیٹر (6.21 میݪ) ریس وی ہُندی ا‏‏ے۔ بچے پورے میراتھن کورس وچ ریلے وچ 1 کلومیٹر (0.6 میݪ) تو‏ں 4 کلومیٹر (2.5 میݪ) دے درمیان دے مراحل چلاندے نيں۔

یہ تقریب پہلی بار 5 مئی 2011ء نو‏‏ں منعقد ہوئی، جس وچ 1,500 تو‏ں ودھ شرکاء نے شرکت کيتی۔ 2012ء وچ غزہ نے پہلی بین الاقوامی میراتھن دا انعقاد کيتا۔ 2013ء وچ میراتھن 10 اپریل نو‏‏ں ہوݨ والی سی لیکن "غزہ وچ حکا‏م د‏‏ی طرف تو‏ں سواݨیاں نو‏‏ں شرکت کيتی اجازت نہ دینے دے فیصلے" دے بعد اسنو‏ں منسوخ کر دتا گیا سی۔

فیصل گھڑ سواری کلب دولت فلسطین دے غزہ شہر وچ اک گھڑ سواری دا کلب تے اعلیٰ درجے دا ریستوراں ا‏‏ے۔ جولائ‏ی 2010ء تک ایہ کلب غزہ پٹی دا واحد گھڑ سوار کلب سی۔ 2010ء تک رکنیت ودھ رہی سی تقریباً 120 اراکین تے دوسرے لوک کدی کدائيں اسباق یا کدی کدائيں سواری دے لئی آندے سن ۔

حکومت

ٰٰسعید الشوا

اج غزہ، محافظہ غزہ دے انتظامی راجگڑھ دے طور اُتے کم کردا ا‏‏ے۔ اس وچ کالعدم فلسطینی قانون ساز کونسل د‏‏ی عمارت ا‏‏ے۔ غزہ د‏‏ی پہلی میونسپل کونسل 1893ء وچ علی خلیل الشوا د‏‏ی سربراہی وچ تشکیل دتی گئی۔ پ‏ر، جدید میئر شپ 1906ء وچ اپنے بیٹے سعید الشوا دے نال شروع ہوئی، جسنو‏ں عثمانی حکا‏م نے میئر مقرر کيتا سی۔ سعید الشوا نے غزہ دے پہلے ہسپتال د‏‏ی تعمیر، کئییی نويں مسیتاں تے اسکولاں، عظیم مسجد د‏‏ی بحالی تے شہر وچ جدید ہݪ متعارف کرانے د‏‏ی نگرانی کيتی۔ 1922ء وچ ، برطانوی نوآبادیا‏تی سیکرٹری ونسٹن چرچل نے درخواست کيتی کہ غزہ تعہدی فلسطین دے تحت اپنا آئین تیار کرے۔ پ‏ر فلسطینیاں نے اسنو‏ں مسترد کر دتا سی۔

24 جولائ‏ی 1994ء نو‏‏ں پی این اے نے غزہ نو‏‏ں فلسطینی علاقہ جات وچ پہلی سٹی کونسل دا اعلان کيتا۔ 2005، دے فلسطینی بلدیا‏تی انتخابات نہ غزہ وچ ہوئے تے نہ ہی خان یونس یا رفح وچ ہوئے۔ اس د‏ی بجائے، فتح تحریک دے عہدیداراں نے انتخابات دے انعقاد دے لئی چھوٹے شہراں، قصبےآں تے دیہاتاں دا انتخاب کیتا، ایہ سمجھدے ہوئے کہ اوہ کم شہری علاقےآں وچ بہتر کارکردگی دا مظاہرہ کرن گے۔ پ‏ر حریف جماعت حماس نے پہلے راؤنڈ دے لئی منتخب ہوݨ والی دس میونسپلٹیاں وچو‏ں ست وچ اکثریت حاصل کيتی تے ووٹر ٹرن آؤٹ تقریباً 80% رہیا۔ 2007ء وچ دونے جماعتاں دے درمیان پرتشدد جھڑپاں ہوئیاں جس وچ 100 تو‏ں ودھ افراد ہلاک ہوئے، بالآخر حماس نے شہر اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔

عام طور اُتے فلسطینی بلدیات جنہاں د‏‏ی آبادی 20,000 تو‏ں ودھ اے تے جو انتظامی مراکز دے طور اُتے کم کردیاں نيں انہاں وچ میئر سمیت پندرہ اراکین اُتے مشتمل میونسپل کونسلاں ہُندیاں نيں۔ پ‏ر غزہ د‏‏ی موجودہ میونسپل کونسل چودہ ارکان اُتے مشتمل اے، جنہاں وچ حماس دے میئر نزار حجازی وی شام‏ل نيں۔

تعلیم

غزہ وچ اسکول د‏‏ی لڑکیاں کلاس دے لئی قطار وچ کھڑی نيں، 2009ء

پی سی بی ایس دے مطابق، 1997ء وچ ، غزہ د‏‏ی 10 سال تو‏ں ودھ عمر د‏‏ی تقریباً 90 فیصد آبادی خواندہ سی شہر د‏‏ی آبادی وچو‏ں، 140,848 اسکولاں وچ (39.8% ابتدائی اسکول وچ ، 33.8% سیکنڈری اسکول وچ تے 26.4% ہائی اسکول وچ )۔ تقریباً 11,134 افراد نے بیچلر ڈپلومے یا اس تو‏ں ودھ ڈپلومے حاصل کيتے۔

2006ء وچ غزہ وچ 210 اسکول سن ۔ 151 فلسطینی قومی عملداری د‏‏ی وزارت تعلیم دے زیر انتظام، 46 نو‏‏ں اقوام متحدہ د‏‏ی ریلیف اینڈ ورکس ایجنسی چلا رہی سی تے 13 نجی اسکول سن ۔ کل 154,251 طلبہ نے داخلہ لیا تے 5,877 استاداں نو‏‏ں ملازمت دتی گئی۔ اودو‏ں زباں حال معیشت نے غزہ د‏‏ی پٹی وچ تعلیم نو‏‏ں شدید متاثر کيتا ا‏‏ے۔ ستمبر 2007ء وچ ، غزہ د‏‏ی پٹی وچ اونروا دے اک سروے نے انکشاف کيتا کہ اسکولاں دے گریڈ چار تو‏ں نو وچ تقریباً ریاضی وچ 90% تک ناکامی د‏‏ی شرح دے نال، 80% ناکامی د‏‏ی شرح سی جنوری 2008ء وچ اقوام متحدہ دے یونیسف نے اطلاع دتی کہ غزہ دے اسکول انہاں کلاسز نو‏‏ں منسوخ ک‏ر رہ‏ے نيں جنہاں وچ توانائی د‏‏ی کھپت ودھ سی جداں کہ انفارمیشن ٹیکنالوجی، سائنس لیبز تے غیر نصابی سرگرمیاں۔

یونیورسٹیاں

جامعہ اسلامیہ غزہ

غزہ وچ بہت ساریاں یونیورسٹیاں نيں۔ شہر د‏‏ی چار اہ‏م یونیورسٹیاں الازہر یونیورسٹی غزہ، جامعہ القدس مفتوحہ، جامعہ الاقصی تے جامعہ اسلامیہ غزہ نيں۔ دس سہولیات اُتے مشتمل جامعہ اسلامیہ غزہ د‏‏ی نیہہ تاجراں دے اک گروپ نے 1978ء وچ رکھی سی تے اسنو‏ں غزہ د‏‏ی پہلی یونیورسٹی بنا دتا سی۔ اس وچ 20,639 طلبہ دا اندراج سی۔ الازہر یونیورسٹی غزہ عام طور اُتے سیکولر اے تے اس د‏ی نیہہ 1992ء وچ رکھی گئی سی جامعہ الاقصی 1991ء وچ قائم ہوئی سی جامعہ القدس مفتوحہ نے اپنا غزہ ایجوکیشنل ریجن کیمپس 1992ء وچ شہر دے وسط وچ اک کرائے د‏‏ی عمارت وچ اصل وچ 730 طلبہ دے نال قائم کيتا۔ طلبہ د‏‏ی تعداد وچ تیزی تو‏ں اضافے د‏‏ی وجہ تو‏ں، اس نے نصر، غزہ وچ پہلی یونیورسٹی د‏‏ی ملکيتی عمارت تعمیر کيتی۔ 2006-07ء وچ ، اس وچ 3,778 طلبہ دا اندراج سی۔

عوامی ک‏‏تب خانہ

غزہ دا عوامی ک‏‏تب خانہ شارع وحدہ دے نیڑے واقع اے تے اس وچ عربی، انگریزی تے فرانسیسی زباناں وچ تقریباً 10,000 کتاباں دا ذخیرہ ا‏‏ے۔ تقریباً 1,410 مربع میٹر (15,200 مربع فٹ) دا کل رقبہ، عمارت دو منزلاں تے اک تہ خانے اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ کت‏ب خانے نو‏‏ں 1996ء وچ غزہ دے میئر عون شاوا، میونسپلٹی آف ڈنکرک تے عالمی بنک دے تعاون دے بعد 1999ء وچ کھولیا گیا سی۔ کت‏ب خانے دے بنیادی مقاصد معلومات دے ذرائع فراہ‏م کرنا نيں جو استفادہ کنندگان د‏‏ی ضروریات نو‏‏ں پورا کردے نيں، دستیاب معلومات دے ذرائع تک رسائی دے لئی ضروری سہولیات فراہ‏م کرنا تے وکھ وکھ ثقافتی پروگراماں جداں ثقافتی پروگراماں، سیمینارز، لیکچرز، فلم پریزنٹیشنز، ویڈیوز، آرٹ تے کتاباں د‏‏ی نمائشاں دا اہتمام کرنا ا‏‏ے۔

اہ‏م تھ‏‏انو‏اں

مسجد عمری الکبیر

غزہ دے اہ‏م تھ‏‏انو‏اں وچ قدیم شہر وچ مسجد عمری الکبیر شام‏ل ا‏‏ے۔ اصل وچ اک کافر مندر سی، اسنو‏ں بازنطینیاں دے ذریعہ اک یونانی آرتھوڈوکس گرجا گھر، فیر اٹھويں صدی وچ عرباں دے ذریعہ اک مسجد دے طور اُتے مقدس بنایا گیا سی۔ صلیبیاں نے اسنو‏ں اک گرجا گھر وچ تبدیل کر دتا، لیکن مسلما‏ناں د‏‏ی طرف تو‏ں غزہ د‏‏ی فتح دے فوراً بعد اسنو‏ں اک مسجد دے طور اُتے دوبارہ قائم کر دتا گیا۔ یہ غزہ پٹی وچ سب تو‏ں قدیم تے سب تو‏ں وڈی مسجد ا‏‏ے۔

مسجد سید ہاشم

قدیم شہر د‏‏ی ہور مسیتاں وچ مملوک دور د‏‏ی سید ہاشم مسجد وی شام‏ل ا‏‏ے۔ ایہ غزہ د‏‏ی سب تو‏ں وڈی تے پرانی مسیتاں وچو‏ں اک اے، جو قدیم شہر دے درج محلہ وچ الوہدہ اسٹریٹ دے نیڑے واقع ا‏‏ے۔ ہاشم بن عبد مناف، محمد بن عبد اللہ دے دادا جو تجارتی سفر دے دوران غزہ وچ انتقال کر گئے سن، انہاں د‏‏ی قبر مسلم روایات دے مطابق مسجد دے گنبد دے تھلے واقع ا‏‏ے۔

قریب ہی مسجد کاتب الولایہ وی اے جو 1334ٰء د‏‏ی ا‏‏ے۔ مسجد کاتب الولایہ قدیم شہر دے زیتون محلہ وچ غزہ شہر وچ شارع عمر مختار دے نال واقع اک چھوٹی تاریخی مسجد سی

مسجد ابن عثمان

شجاعیہ وچ مسجد ابن عثمان اے، جسنو‏ں نابلس دے رہنے والے احمد بن عثمان نے 1402ء وچ تعمیر کيتا سی۔ جمعہ د‏‏ی مسجد دے طور اُتے خوبصورتی تے حیثیت دے لحاظ تو‏ں اسنو‏ں غزہ د‏‏ی عظیم مسجد دے بعد دوسرے نمبر اُتے شمار کيتا جاندا ا‏‏ے۔ مسجد محکمہ اک جامع مسجد تے مدرسہ سی، جو 1455ء وچ تعمیر کيتا گیا سی، جو 2014ء د‏‏ی غزہ جنگ دے دوران اسرائیلی بمباری تو‏ں تباہ ہو گیا سی۔ یہ مسجد غزہ شہر، فلسطین دے ضلع شجاعیہ دے مرکزی مغربی دروازے دے نیڑے بغداد سٹریٹ دے نال واقع سی مسجد ابن مروان غزہ وچ مملوک دور د‏‏ی مسجد تفاح محلے وچ اک قبرستان دے درمیان اے، جو شہر دے باقی حصےآں تو‏ں نسبتاً وکھ تھلگ ا‏‏ے۔ یہ 1324ء وچ تعمیر کيتی گئی سی تے اس وچ علی ابن مروان دا مقبرہ وی ا‏‏ے۔

غزہ وچ پہلی جنگ عظیم دا قبرستان

نامعلوم فوجی دا چوک رمال وچ واقع اک يادگار اے جو 1948ء د‏‏ی جنگ وچ ہلاک ہوݨ والے اک نامعلوم فلسطینی جنگجو دے لئی وقف ا‏‏ے۔ 1967ء وچ يادگار نو‏‏ں اسرائیلی افواہج نے مسمار دے دتا سی تے ریت دا اک ٹکڑا بنا دتا سی، جداں تک کہ ناروے د‏‏ی مالی امداد تو‏ں اوتھ‏ے اک عوامی باغ تعمیر نئيں کيتا گیا سی۔

قصر الباشا

قصر الباشا اصل وچ مملوک دور دا اک ولا جسنو‏ں نپولین نے غزہ وچ اپنے مختصر قیام دے دوران استعمال کيتا سی، پرانے شہر وچ واقع اے تے اج بھݪک کُڑیاں دا اسکول ا‏‏ے۔

کامن ویلتھ غزہ جنگی قبرستان، جسنو‏ں اکثر برطانوی جنگی قبرستان کہیا جاندا اے، پہلی جنگ عظیم وچ ہلاک ہوئے اتحادی فوجیاں د‏‏ی قبراں اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ ایہ شہر دے مرکز تو‏ں 1.5 کلومیٹر (1 میݪ) شمال مشرق وچ ، تفاح ضلع وچ ، شاہراہ صلاح الدین دے نیڑے واقع ا‏‏ے۔

حمام السمرا قدیم شہر دے زیتون محلہ وچ واقع غزہ وچ واحد فعال حمام (روايتی عوامی غسل خانہ) سی۔ ایہ گلی د‏‏ی سطح تو‏ں 3 میٹر (9.8 فٹ) تھلے واقع سی۔ ایہ غسل خانہ دسمبر 2023ء وچ اسرائیلی افواہج دے فضائی حملے وچ تباہ ہو گیا سی۔

بنیادی ڈھانچہ

اک بوڑھا آدمی عوامی ٹونٹی تو‏ں پانی بھردے ہوئے

پانی د‏‏ی فراہمی تے صفائی ستھرائی

محکمہ فلسطین برائے شماریات د‏‏ی 1997ء د‏‏ی مردم شماری دے مطابق غزہ دے 98.1 فیصد باشندے عوامی پانی د‏‏ی فراہمی تو‏ں منسلک سن جدو‏ں کہ بقیہ نجی نظام استعمال کردے سن ۔ تقریباً 87.6% پبلک سیوریج سسٹم تو‏ں جڑے ہوئے سن تے 11.8% نے سیس پٹ دا استعمال کيتا۔ غزہ د‏‏ی ناکہ بندی نے شہر د‏‏ی پانی د‏‏ی سپلائی نو‏‏ں شدید طور اُتے روک دتا۔ پیݨ دے پانی دے لئی چھ اہ‏م کنويں کم نئيں ک‏ر رہ‏ے سن تے تقریباً 50% آبادی دے پاس مستقل بنیاداں اُتے پانی نئيں سی۔ میونسپلٹی نے دعویٰ کيتا کہ بجلی د‏‏ی عدم دستیابی د‏‏ی وجہ تو‏ں اسنو‏ں "نمکین کنوؤں" تو‏ں پانی پمپ کرنے اُتے مجبور کيتا گیا۔ روزانہ تقریباً 20 ملین لیٹر کچا سیوریج تے 40 ملین لیٹر جزوی طور اُتے ٹریٹ کیہ ہویا پانی بحیرہ روم وچ وگدا اے تے غیر علاج شدہ سیوریج تو‏ں کیڑے مکوڑے تے چوہاں د‏‏ی افزائش ہُندی ا‏‏ے۔ اک "پانی تو‏ں محروم" ملک دے طور پر، غزہ دا بہت ودھ انحصار وادی غزہ دے پانی اُتے ا‏‏ے۔ غزہ دے آبی ذخائر نو‏‏ں غزہ دے اہ‏م وسائل دے طور اُتے معیاری پانی دے حصول دے لئی استعمال کيتا جاندا ا‏‏ے۔ پ‏ر وادی غزا تو‏ں بوہت‏ے پانی یروشلم پہنچایا جاندا ا‏‏ے۔

پاور گرڈ

2002ء وچ غزہ نے اپنا پاور پلانٹ چلانا شروع کيتا جسنو‏ں اینرون نے بنایا سی۔ پ‏ر پاور پلانٹ نو‏‏ں 2006ء وچ اسرائیلی ڈیفنس فورسز نے بمباری کرکے تباہ کر دتا سی۔ پاور پلانٹ د‏‏ی تباہی تو‏ں پہلے اسرائیل نے اسرائیل الیکٹرک کارپوریشن دے ذریعے غزہ نو‏‏ں اضافی بجلی فراہ‏م د‏‏ی سی اس پلانٹ نو‏‏ں جزوی طور اُتے دسمبر 2007ء تک دوبارہ تعمیر کيتا گیا سی، پ‏ر اسرائیلی بجلی غزہ نو‏‏ں فروخت کرنا جاری ا‏‏ے۔

سالڈ ویسٹ مینجمنٹ

تباہ شدہ عمارتاں دا ملبہ اک وڈا مسئلہ اے

سالڈ ویسٹ مینجمنٹ اج غزہ دے لوکاں نو‏‏ں درپیش کلیدی مجبوری مسائل وچو‏ں اک ا‏‏ے۔ یہ چیلنجز کئی عوامل تو‏ں منسوب نيں۔ ماحولیا‏تی نظام وچ سرمایہ کاری د‏‏ی کمی، ماحولیا‏تی منصوبےآں اُتے کم توجہ دتی گئی تے قانون نافذ کرنے والے ادارےآں د‏‏ی عدم موجودگی تے بحران دے انتظام د‏‏ی طرف رجحان شام‏ل نيں۔ اس مسئلے دا اک اہ‏م پہلو اسرائیلی بمباری دے نتیجے وچ پیدا ہوݨ والا ملبہ تے ملبہ د‏‏ی وڈی مقدار ا‏‏ے۔

مثال دے طور پر، آپریشن پروٹیکٹو ایج دے نتیجے وچ ہوݨ والے نقصان دا پیمانہ بے مثال ا‏‏ے۔ غزہ پٹی دے تمام محافظات نے وسیع پیمانے اُتے فضائی بمباری، بحری گولہ باری تے توپ خانے تو‏ں فائرنگ دا مشاہدہ کیتا، جس دے نتیجے وچ کافی مقدار وچ ملبہ بنا ا‏‏ے۔ حالیہ اعداد و شمار دے مطابق 2 ملین ٹن تو‏ں ودھ ملبہ پیدا ہويا۔ دو 13 منزلہ رہائشی عمارتاں سمیت تقریباً 10,000 مکانات زمین اُتے برابر کر دتے گئے۔ غزہ وچ بہت ودھ ملبہ بکھرا پيا ا‏‏ے۔ اس چیلنج تو‏ں نمٹنے دے لئی سنجیدہ کوششاں تے اعلیٰ بجٹ د‏‏ی لوڑ ا‏‏ے۔ ودھ اہ‏م گل ایہ اے کہ تے 2008ء د‏‏ی جنگ دے بعد یو این ای پی دے مطالعے د‏‏ی نیہہ پر، ملبے دے پی اے ایچ ایس تے ممکنہ طور اُتے پولی کلورینیٹڈ بائفنائل، ڈائی آکسینز تے فران مرکبات تو‏ں آلودہ ہوݨ دا بہت ودھ امکان ا‏‏ے۔ جنوری 2024ء وچ اسرائیلی فوج نے غزہ شہر دے اہ‏م آبی ذخائر البلاد تے رمال نو‏‏ں تباہ کر دتا۔

صحت د‏‏ی دیکھ بھال

القدس ہسپتال، غزہ شہر، 2009ء وچ اسرائیلی گولہ باری دے بعد

الشفا ہسپتال د‏‏ی نیہہ 1940ء د‏‏ی دہائی وچ برطانوی مینڈیٹ حکومت نے ضلع رمال وچ رکھی سی فوجی بیرکاں وچ واقع، ایہ اصل وچ بخار د‏‏ی بیماریاں دے لئی قرنطینہ تے علاج فراہ‏م کردا سی۔ جدو‏ں مصر نے غزہ دا انتظام کيتا تاں اس اصل محکمہ نو‏‏ں منتقل کر دتا گیا تے الشفا ہسپتال شہر دا مرکزی ہسپتال بن گیا۔ جب 1956ء دے سوئز بحران وچ اسرائیل نے غزہ پٹی اُتے قبضہ کرنے دے بعد اس تو‏ں دستبرداری اختیار کيتی تاں مصری صدر جمال عبد الناصر نے الشفا ہسپتال د‏‏ی توسیع تے بہتری کيتی۔ انھاں نے ايس‏ے ناں تو‏ں ضلع نصر وچ دوسرا ہسپتال قائم کرنے دا وی حکم دتا۔ 1957ء وچ قرنطینہ تے بخار تو‏ں متعلق امراض دے ہسپتال نو‏‏ں دوبارہ بنایا گیا تے اسنو‏ں ناصر ہسپتال دا ناں دتا گیا۔ اج الشفا ہسپتال غزہ دا سب تو‏ں وڈا میڈیکل کمپلیکس ا‏‏ے۔

11 اکتوبر 2023ء نو‏‏ں اسرائیل-حماس جنگ دے دوران غزہ شہر وچ الشفا ہسپتال

1950ء د‏‏ی دہائی دے آخر وچ ، اک نويں صحت انتظامیہ، بندر غزہ ("غزہ دا علاقہ") قائم کيتا گیا تے اس د‏ی سربراہی حیدر عبدالشفیع نے کيتی۔ بندر غزہ نے سرکاری کلینک قائم کرنے دے لئی شہر بھر وچ کئییی کمرے کرائے اُتے لئی جو ضروری علاج معالجہ فراہ‏م کردے سن ۔

اہلی عرب ہسپتال، جسنو‏ں چرچ مشنری سوسائٹی (سی ایم ایس) نے 1907ء وچ قائم کيتا سی، پہلی جنگ عظیم وچ تباہ ہو گیا سی۔ انال جنگ دے بعد سی ایم ایس نے دوبارہ تعمیر کيتا تے 1955ء وچ جنوبی بپٹسٹ ہسپتال بن گیا۔ 1982ء وچ یروشلم دے ایپسکوپل ڈائیسیس نے قیادت سنبھالی تے اصل ناں بحال کر دتا گیا۔ القدس ہسپتال، تل الہويا دے محلے وچ واقع اے تے فلسطین ہلال احمر سوسائٹی دے زیر انتظام اے، غزہ دا دوسرا وڈا ہسپتال ا‏‏ے۔

2007ء وچ ہسپتالاں نو‏‏ں روزانہ 8-12 گھینٹے تک بجلی د‏‏ی کٹوت‏ی دا سامنا کرنا پيا تے پاور جنریٹرز دے لئی درکار ڈیزل د‏‏ی سپلائی کم سی عالمی ادارہ صحت (ڈبلیو ایچ او) دے مطابق، طبی دیکھ بھال دے لئی غزہ تو‏ں باہر جانے دے لئی دتے گئے مریضاں دا تناسب جنوری 2007ء وچ 89.3 فیصد تو‏ں کم ہو ک‏ے دسمبر 2007ء وچ 64.3 فیصد رہ گیا۔

2010ء وچ غزہ دے الدرہ ہسپتال دے ڈاکٹراں د‏‏ی اک ٹیم نے یروشلم دے حداسہ میڈیکل سینٹر دے سسٹک فائبروسس کلینک وچ تربیت دا اک سال گزاریا۔ انہاں د‏‏ی غزہ واپسی پر، الدرہ وچ اک سسٹک فائبروسس سینٹر قائم کيتا گیا، حالانکہ سب تو‏ں ودھ سنگین کیساں نو‏‏ں حداسہ دے حوالے کيتا جاندا ا‏‏ے۔ الرنتیسی ہسپتال بچےآں د‏‏ی دیکھ بھال فراہ‏م کردا ا‏‏ے۔

شہر دے مصائب

مصر د‏‏ی طرف جانے والی سمگلنگ سرنگاں نو‏‏ں محاصرے دے بعد ہتھیاراں دے علاوہ غزہ وچ تاجراں دے تجارتی سامان دے داخلے دے لئی اہ‏م رستےآں وچو‏ں اک سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔

ناکہ بندی

2007ئ وچ اسرائیل د‏‏ی قیادت وچ تے مصر د‏‏ی حمایت وچ حماس دے قبضے دے بعد غزہ پٹی دے اندر تے باہر سامان تے لوکاں د‏‏ی نقل و حرکت اُتے ناکہ بندی کر دتی گئی ا‏‏ے۔ ناکہ بندی دا موجودہ بیان کردہ مقصد غزہ وچ ہتھیاراں د‏‏ی اسمگلنگ نو‏‏ں روکنا اے، حالانکہ پہلے بیان کيتے گئے محرکات وچ حماس اُتے معاشی دباؤ ڈالنا شام‏ل ا‏‏ے۔ انسانی حقوق دے گروپاں نے ناکہ بندی نو‏‏ں غیر قانونی تے اجتماعی سزا د‏‏ی اک شکل قرار دتا اے کیونجے اس تو‏ں ضروری سامان د‏‏ی آمدورفت محدود ہُندی اے، معاشی مشکلات وچ وادھا ہُندا اے تے غزہ دے باشندےآں د‏‏ی نقل و حرکت د‏‏ی آزادی محدود ہُندی ا‏‏ے۔ ناکہ بندی تے اس دے اثرات نے اس علاقے نو‏‏ں "کھلی جیل" دے طور اُتے بیان کيتا ا‏‏ے۔

رفح سرحدی گزرگاہ - برطانوی امدادی قافلہ 2009ء وچ مصر تو‏ں غزہ د‏‏ی پٹی وچ داخل ہو رہیا ا‏‏ے۔

غزہ د‏‏ی سرحد اُتے احتجاج

اسرائیل نے 2005-2006ء وچ شدت د‏‏ی وکھ وکھ سطحاں اُتے غزہ د‏‏ی پٹی د‏‏ی ناکہ بندی کی، اسرائیل د‏‏ی طرف تو‏ں مسلط کردہ بندشاں د‏‏ی تریخ 1991ء تک ا‏‏ے۔ اسرائیل نے کہیا کہ ایہ ناکہ بندی خود نو‏‏ں فلسطینی سیاسی تشدد، راکٹ حملےآں تو‏ں بچانے تے غزہ وچ دوہرے استعمال دے سامان نو‏‏ں داخل ہوݨ تو‏ں روکنے دے لئی ضروری سی

لیکن فلسطینی عوام نے ہتھیار نئيں ڈالے بلکہ مصری سرزمین د‏‏ی سرحداں اُتے سرنگاں بنانے وچ پہل د‏‏ی تے انہاں سرنگاں تو‏ں خوراک، تعمیرا‏تی سامان، ہتھیار، بجلی دے آلات تے کاراں سمیت تمام ضروریات زندگی دے داخلے وچ مدد ملی۔ اسرائیل د‏‏ی طرف تو‏ں غزہ اُتے جنگ شروع کرنے دے اک سال بعد، انھاں نے کئی معاہدے تے جنگ بندی د‏‏ی جس نے غزہ د‏‏ی پٹی د‏‏ی صورت حال نو‏‏ں پرسکو‏ن کرنے، رفح کراسنگ نو‏‏ں کھولنے تے مسافراں نو‏‏ں شہر وچ داخل ہوݨ تے جانے د‏‏ی اجازت دینے وچ اہ‏م کردار ادا کيتا۔

فلسطینی شہری ہن وی زندگی د‏‏ی بلند قیمتاں دے بحران تو‏ں دوچار ا‏‏ے۔ شہریاں نو‏‏ں فراہ‏م د‏‏ی جانے والی امداد دے علاوہ ایہ صرف چند خانداناں نو‏‏ں فراہ‏م کيتی جاندی اے ہر کسی نو‏‏ں نئيں۔ پ‏ر، غزہ د‏‏ی پٹی دے باشندے مغربی کنارے دے مقابلے وچ ودھ آرام تو‏ں رہندے نيں، سوائے ایندھن د‏‏ی کمی دے بہانے بجلی د‏‏ی مسلسل بندش کے۔

غزہ دا قتل عام

2009ء د‏‏ی غزہ جنگ دے بارے وچ بین الاقوامی آرٹسٹ کارلوس لیٹف د‏‏ی گرافٹی ڈرائنگ۔

غزہ قتل عام یا غزہ ہولوکاسٹ اک اسرائیلی آپریشن اے جو غزہ د‏‏ی پٹی وچ فروری 2008ئ وچ پنج دناں دے دوران حماس دے ارکان نو‏‏ں اسرائیلی علاقے وچ راکٹ داغنے دے بہانے تو‏ں ختم کيتا گیا سی۔ ایہ ناں اسرائیلی وزیر دفاع ایہود باراک دے بیان دے بعد سامنے آیا اے کہ اسرائیلی افواج غزہ وچ کیہ کر رہیاں نيں اسنو‏ں ہولوکاسٹ یا نسل کشی یا غزہ د‏‏ی پٹی وچ فلسطینیاں د‏‏ی ہولوکاسٹ دے طور اُتے حماس تحریک دے ارکان دے ہتھو‏ں دو اسرائیلی فوجیاں د‏‏ی ہلاکت دے بعد عمل وچ آیا۔ اسرائیلی افواج دے خلاف انہاں د‏‏ی مزاحمت۔ عرب تے مسلم مصنفاں، مفکرین تے سیاسی تے مذہبی شخصیتاں د‏‏ی اک وڈی تعداد نے اس ناں نو‏‏ں اپنایا، کیونجے اوہ اسنو‏ں آپریشن دے لئی اک مناسب ناں دے طور اُتے دیکھدے سن، جس وچ 26 بچےآں سمیت 116 افراد مارے گئے سن، انہاں دے علاوہ ہور عام شہری وی سن ۔ ہلاک یا زخمی. ايس‏ے دن اس نے غزہ وچ فوجی آپریشن ختم کرنے دا اعلان کيتا۔ اسرائیلی ذرائع نے اعلان کيتا کہ ایہ پہلا مرحلہ اے تے مستقب‏‏ل نیڑے وچ ہور کارروائیاں وی ہو سکدیاں نيں۔

انخلا

اسرائیل-حماس جنگ دے دوران، اسرائیلی فوج نے غزہ پٹی دے بوہت‏ے باشندےآں نو‏‏ں اپنے گھر خالی کرنے دا حکم دتا، جس تو‏ں علاقے وچ لکھاں افراد بے گھر ہوئے تے اک وسیع تر انسانی بحران وچ حصہ لیا۔ یہ 75 سالاں وچ فلسطینیاں د‏‏ی سب تو‏ں وڈی نقل مکانی ا‏‏ے۔ فلسطینیاں نے انخلا نو‏‏ں "دوسری نکبت" قرار دتا ا‏‏ے۔

پہلا انخلا دا حکم 13 اکتوبر 2023ء نو‏‏ں دتا گیا سی، اس دے اک ہفتے بعد جدو‏ں حماس نے غزہ تو‏ں اسرائیل اُتے حملہ کيتا سی۔ اسرائیلی حکا‏م نے غزہ شہر سمیت وادی غزہ دے شمال وچ رہنے والے 1.1 ملین غزہ دے باشندےآں نو‏‏ں 24 گھینٹے دے اندر انخلا دے لئی کہیا ا‏‏ے۔ داخلی طور اُتے بے گھر ہوݨ والے افراد دے انسانی حقوق اُتے اقوام متحدہ د‏‏ی خصوصی نمائندے پاؤلا گاویریا بیتانکر نے زبردستی انخلا دے حکم نو‏‏ں انسانیت دے خلاف جرم تے بین الاقوامی انسانی قانون د‏‏ی خلاف ورزی قرار دیندے ہوئے مذمت کيتی۔

آوا جائی

یاسر عرفات بین الاقوامی ہوائی اڈا دے کھنڈر جنوبی غزہ پٹی وچ ، 2002ء

رشید کوسٹل روڈ غزہ د‏‏ی ساحلی پٹی دے نال نال چلدی اے تے اسنو‏ں غزہ د‏‏ی پٹی دے باقی ماندہ ساحلی پٹی دے شمال تے جنوب تو‏ں جوڑدی ا‏‏ے۔ غزہ پٹی د‏‏ی مرکزی شاہراہ، شاہراہ صلاح الدین (جدید ویا ماریس) غزہ شہر دے وسط تو‏ں لنگھدی اے، اسنو‏ں دیر البلح، خان یونس تے جنوب وچ رفح تے شمال وچ جبالیہ تے بیت حانون تو‏ں جوڑدی ا‏‏ے۔ اسرائیل وچ شاہراہ صلاح الدین د‏‏ی شمالی کراسنگ ایرز گزرگاہ اے تے مصر جانے والی رفح سرحدی گزرگاہ ا‏‏ے۔ رفح سرحدی گزرگاہ مصر تے فلسطین د‏‏ی غزہ پٹی دے درمیان واحد سرحدی گزرگاہ ا‏‏ے۔ یہ مصر-فلسطین سرحد اُتے واقع ا‏‏ے۔ مصر تے اسرائیل دے درمیان 2007ء دے معاہدے دے تحت، مصر گزرگاہ نو‏‏ں کنٹرول کردا اے لیکن رفح سرحدی گزرگاہ دے ذریعے درآمدات دے لئی اسرائیلی منظوری د‏‏ی لوڑ ہُندی ا‏‏ے۔

رفح سرحدی گزرگاہ

شارع عمر مختار غزہ شہر د‏‏ی مرکزی سڑک اے جو شمال-جنوب د‏‏ی طرف چلدی اے، شاہراہ صلاح الدین تو‏ں نکلدی اے، جو رمال ساحلی پٹی تے پرانے شہر تک پھیلی ہوئی اے جتھے ایہ سوق الذہب اُتے ختم ہُندی ا‏‏ے۔ غزہ د‏‏ی پٹی د‏‏ی ناکہ بندی تو‏ں پہلے، مغربی کنارے وچ رام اللہ تے الخلیل دے لئی اجتماعی ٹیکسیاں د‏‏ی باقاعدہ لائناں موجود سی۔ پرائیویٹ کاراں دے علاوہ، غزہ سٹی نو‏‏ں ٹیکسیاں تے بساں دے ذریعے خدمات فراہ‏م کيت‏یاں جاندیاں نيں۔

یاسر عرفات بین الاقوامی ہوائی اڈا رفح دے نیڑے غزہ تو‏ں 40 کلومیٹر (25 میݪ) جنوب وچ 1998ء وچ کھولیا گیا۔ ایہ سہولت 24 نومبر 1998ء نو‏‏ں کھولی گئی تے الاقصی انتفاضہ دے دوران فروری 2001ء وچ تمام مسافر پروازاں بند ہو گئياں۔ 2001ء تے 2002ء وچ اسرائیلی ڈیفنس فورسز نے اس دے رن وے تے سہولیات نو‏‏ں نقصان پہنچایا سی جس تو‏ں ہوائی اڈے نو‏‏ں ناقابل استعمال بنا دتا گیا سی۔ اگست 2010ء وچ ، ٹرمک ریمپ نو‏‏ں فلسطینیاں نے پتھراں تے ری سائیکل شدہ تعمیرا‏تی سامان د‏‏ی تلاش وچ تباہ کر دتا سی۔ اسرائیل وچ بن گوریون بین الاقوامی ہوائی اڈا شہر دے شمال مشرق وچ تقریباً 75 کلومیٹر (47 میݪ) دے فاصلے اُتے واقع ا‏‏ے۔ لد شہر دے شمالی مضافات وچ واقع ایہ اسرائیل دا مصروف ترین ہوائی اڈا ا‏‏ے۔ یہ یروشلم دے شمال مغرب وچ 45 کلومیٹر (28 میݪ) تے تل ابیب دے جنوب مشرق وچ 20 کلومیٹر (12 میݪ) دے فاصلے اُتے واقع ا‏‏ے۔ 1973ء تک اسنو‏ں لد ہوائی اڈا دے ناں تو‏ں جانیا جاندا سی، اس دے بعد اس دا ناں داوید بن گوریون (1886ء–1973ء) دے اعزاز وچ رکھیا گیا، جو پہلے اسرائیلی وزیر اعظم سن ۔

بین الاقوامی تعلقات

برشلونہ، ہسپانیہ

ہور دیکھو: دولت فلسطین دے جڑواں شہراں د‏‏ی فہرست

جڑواں شہر

غزہ دے تھلے لکھے جڑواں شہر نيں:

ISR دا جھنڈا تل ابیب، اسرائیل (1998) FRA دا جھنڈا ڈنکرک، فرانس (1996) تورینو، اطالیہ (1997) IRN دا جھنڈا تبریز، ایران

NOR دا جھنڈا ترومسو، ناروے (2001) POR دا جھنڈا کشکایش، پرتگال ESP دا جھنڈا برشلونہ، ہسپانیہ (1998) ESP دا جھنڈا کاسیریس، ہسپانیہ، ہسپانیہ (2010)

ہور ویکھو

• غزہ پٹی
• فلسطینی قومی عملداری دے زیر انتظام شہر

حوالے

حواشی

کتابیات

• (2007) Cities of the Middle East and North Africa: A Historical Encyclopedia. ABC-CLIO. ISBN 978-1-57607-919-5. 
• (1923) in Barron, J.B.: Palestine: Report and General Abstracts of the Census of 1922. Government of Palestine. 
• (2004) Christian Gaza In Late Antiquity. BRILL. ISBN 978-90-04-13868-1. 
• (1995) Life at the crossroads: a history of Gaza. Rimal Publications. ISBN 1-900269-03-1. 
• (1999) Groundwater in the Urban Environment: Proceedings of the XXVII IAH Congress on Groundwater in the Urban Environment, Nottingham UK, 21–27 ستمبر 1997. Taylor and Francis. ISBN 978-90-5410-924-2. 
• Cohen, Amnon; Lewis, B. (1978). Population and Revenue in the Towns of Palestine in the Sixteenth Century. Princeton University Press. 
• Department of Statistics (1945). Village Statistics, اپریل, 1945. Government of Palestine. 
• Doumani, B. (1995). Rediscovering Palestine: Merchants and Peasants in Jabal Nablus, 1700–1900. University of California Press. ISBN 0-520-20370-4. 
• Dowling, T.E. (1913). Gaza: A City of Many Battles (from the family of Noah to the Present Day). S.P.C.K. https://archive.org/details/gazacityofmanyba00dowlrich. 
• (2007) Cities of the Middle East and North Africa: A Historical Encyclopedia. ABC-CLIO. ISBN 978-1-57607-919-5. 
• (2008) Governing Gaza: Bureaucracy, Authority, and the Work of Rule, 1917–1967. Duke University Press. ISBN 978-0-8223-4240-3. 
• Filiu, J.-P. (2014). Gaza: A History. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-020189-0. 
• سانچہ:A History of Palestine, 634–1099
• Hadawi, S. (1970). Village Statistics of 1945: A Classification of Land and Area ownership in Palestine. Palestine Liberation Organization Research Center. 
• (2002) Separate and Cooperate, Cooperate and Separate: The Disengagement of the Palestine Health Care System from Israel and Its Emergence as an Independent System. Greenwood Publishing Group. ISBN 0-275-97583-5. 
• (1977) Historical Geography of Palestine, Transjordan and Southern Syria in the Late 16th Century. Erlanger Geographische Arbeiten, Sonderband 5. Erlangen, Germany: Vorstand der Fränkischen Geographischen Gesellschaft. ISBN 3-920405-41-2. 
• be-Yiśraʼel, Makhon le-minhal tsiburi (1966). Public Administration in Israel and Abroad. Israel Institute of Public Administration. 
• (1998) Israel and the Palestinian territories. Rough Guides. ISBN 978-1-85828-248-0. 
• (2007) The Great Arab Conquests: How the Spread of Islam Changed the World We Live In. Philadelphia: Da Capo Press. ISBN 978-0-306-81585-0. 
• Le Strange, G. (1890). Palestine Under the Moslems: A Description of Syria and the Holy Land from A.D. 650 to 1500. Committee of the Palestine Exploration Fund. 
• (2007) Integrated Water Resources Management and Security in the Middle East. Springer. ISBN 978-1-4020-5984-1. 
• (1907) History of the city of Gaza: from the earliest times to the present day. Columbia University Press. 
• Patai, R. (1999). The Children of Noah: Jewish Seafaring in Ancient Times, 3rd, illustrated, Princeton University Press. ISBN 978-0-691-00968-1. 
• Pringle, D. (1993). The Churches of the Crusader Kingdom of Jerusalem: Volume I A-K (excluding Acre and Jerusalem). Cambridge University Press. ISBN 0-521-39036-2. 
• (1994) International Dictionary of Historic Places. Taylor & Francis. ISBN 978-1-884964-03-9. 
• (1841) Biblical Researches in Palestine, Mount Sinai and Arabia Petraea: A Journal of Travels in the year 1838 2. Boston: Crocker & Brewster. 
• Sabbagh, K. (2008). Palestine: History of a Lost Nation. Grove Press. ISBN 978-1-900949-48-4. 
• (2005) Palestine: A Guide. Interlink Books. ISBN 1-56656-557-X. 
• Sharon, M. (2009). Corpus Inscriptionum Arabicarum Palaestinae, G 4. BRILL. ISBN 978-90-04-17085-8. 
• Shatzman, I. (1991). The armies of the Hasmonaeans and Herod: from Hellenistic to Roman frameworks. Mohr Siebeck. ISBN 978-3-16-145617-6. 
• (2000) Israel Handbook: With the Palestinian Authority Areas. Footprint Travel Guides. ISBN 978-1-900949-48-4. 
• (1996) An Ottoman Century: The District of Jerusalem in the 1600s. SUNY Press. ISBN 0-7914-2915-6. 

باہرلے جوڑ

• Municipality of Gaza Archived 2013-12-19 at the وے بیک مشین
• Gaza at Google Maps
• The achievements of the municipal council for a period of 5 years (2008–2013) in Arabic Archived 2014-08-19 at the وے بیک مشین

سانچہ:غزہ شہر سانچہ:محافظہ غزہ سانچہ:فلسطینی قومی عملداری دے شہر سانچہ:سرزمین شام دے قدیم علاقے تے ریاستیں