Zeboişinosī

Zeboişinosī (forsī: زیبایی‌شناسی‎), ilmi çamol (ar. فلسفة الجمال‎), estétika (olmonī: Ästhetik, az jun.-qad. αἴσθησις) — jake az ilm­hoi falsafī; mavzūi tahqiqi on şinoxti zeboī, darku taşxis va tahlilu tavsifi ilmiju falsafiji kulli olami hastī va fa'olijati xossi insonu çomea az did­gohi arzişşinosī ast.

Mafhum

Mafhumi «estetika»-ro bori naxust donişmandi olmonī A. Baumgarten dar mijonai as­ri 18 ba ilm vorid kard, harcand aqidahoi zeboişinosī az davroni boston inçonib dar şakli parokanda vuçud doştand. Didu zavqi zeboişinosī va zeboipisandī va paƶūhişi on ba taşakkuli şuuri insonī va xudşinosiji ū vobastagī dorad. Insoni ibtidoī ba vositai naqşu surathoi rūi sangho, paj­ka­rasoziho, raqs, taqlid ba in jo on ovozi hajvon va jo pa­didahoi tabiī ham xudaşro meomūxt va ham olami has­tiro dark mekard, muşohidavu xulosahoi xeşro ba ham­qa­bilagonaş xabar medod. Dar hamin fazo inson şuuri xudro takmil dod, zaboni guftugūī ixtiro' kard, fah­mi­şi mantiqī, doniş, suratkaşī, raqs, ovozxonī va ƣ-ro ba vuçud ovard. Inkişofi aqliji inson ūro doroi tab'u zavq kard va bois şud, ki qobilijathoi insonī ma­qom va vazifahoi digar, ja'ne zeboişinosīro kasb kunand. Aqida­hoi zeboişinosī tav'am bo çahonbiniji usturavī, dinī, natur­fal­safī va minba'd falsafiju ilmī ruşdu numū kardaand.

Zeboişinosī bo hamai ilmhoi muosir, az çumla farhangşinosī, insonşinosī, ravonşinosī, ta'rix, san'atşinosī, çam­'i­jat­şinosī, pedagogika, dinşinosī, mardum­şino­sī, sijosatşinosī va ƣ. dar irtiboti zic qaror doşta, baroi tahqiqu paƶūhişi pahluhoi gunoguni olam, xususan dar şinoxti zeboī, bezebī (ziştī), şukū­hmandī, nazokat, latofat, xuşgilī, mavzunī, nomavzunī, foçia, mazhaka va amsoli in sifatu arzişho ba mo jorī merasonad.

Maqulahoi zeboişinoxtī

Maqulahoi asosiji zeboişinosī – zeboī, xubī, foçia, mazhaka, voloijat, bezebī, hunar, buzurgī, şahomat, is­teh­zo, latofat va amsoli inho meboşand, ki har kadom tibqi kol­badhoi ma'naviji xeş padidahoi olami hastī va fa'olijati insonu çomearo dar jagonagivu hambastagiji jakdigarī tahqi­qu barrasī mekunand.

Nav'hoi maqulahoi zeboişinoxtī

Maqulahoi zeboişinosī ba 12 nav'i muxtalif gurūhbandī şudaand:

1. Şinoxti zeboişinosiji olam
2. Şinoxti hunar va san'at
3. Şinoxti çomea va hunar az didi zeboişinosī
4. Şinoxti zeboişinosiji inson va hunar
5. Arzişşinosiji zeboişinosī
6. Mohijat va soxtori asari badeī
7. Ma­qom va sahmi şaxsijat dar farhangi zeboişinosī va hunar.
8. Şinoxti farhangi badeī az nigohi zeboişinosī
9. Ravandi eçodi badeī
10. Şinoxti zavqu darki zeboişinosī
11. Ravonşinosiji zeboişinosī va hunar
12. Taqsimbandiji namudi hunarho

Nazarijai ma'rifati zeboişinoxtī

Nazarijai ma'rifati zeboişinosī dar corcūbi soxti tarkibiji şuuri zeboişinosī asos joftaast. Soxti tarkibiji şuuri zeboişinosī az rukn­hoi zerin iborat ast: hissijoti zeboişinosī, muşohidahoi zeboişinosī, darki zeboişinosī, zavqi zeboişinosī, mulohizai zeboişinosī, naqdi zeboişinosī, ormoni zeboişinosī Şuuri zeboişinosī bo fa'olijati on aloqamand buda, dar ravandi fa'olijat bo afzudani taçribavu malaka şakl va mundariçai xudro takmil medihad. Zeboişinosī hamcun jak baxşi falsafa doroi qonunijat va usuli omūzişi xossi falsafī meboşad. Qonunho va mafhumhoi zeboişinosī dar maçmū' tarzi azxudkuniji zeboişinosī va badeijati olamro dar xud in'ikos menamojand. Qo­nunhoi zeboişinosī ravand, munosibat va aloqamandiji mohijat­hovu padidahoeand, ki ma'mulan takror mejoband, nisbatan us­tuvorand, nişondihandai voqeiji pahluho va xusu­sijat­hoi muxtalifi fa'olijati zeboişinosiji inson meboşand. In qo­nunho bo qonunhoi falsafa va farhangşinosī, ravon­şi­nosī, çam'ijatşinosī dar irtibotand.

Qonunhoi zeboişinoxtī

1. Metaqonunho jo sarqonunhoi fa'olijati zeboişinosī, ki fa'olijati muhimmi inson va çomearo dar mavridi şinoxti zeboişinosiji olami moddī va ma'navī ifoda mekunand. Fa'olijati zeboişinosī tibqi in metaqonunho doroi cunin xususijathoi umumist: a) mutobiq şudan ba me'jor va tabiati doxiliji aşjoi azxudşavanda; b) hadafi asosī – tavlidi arzişhoi voloi umumibaşarī, arzişhoi ustuvoru abadī; v) doroi ta'siri içtimoī.

2. Qonuni hunar hamcun şakli şuuri çam'ijatī. Hunar jo san'at: a) ba vaz'i iqtisodī vobasta ast; b) dar munosibat bo iqtisodijot mustaqilijati nisbī dorad; v) ravandi hunar ta'rixī ast; g) dar çomeai sinfī xususijathoi sinfī, millī, ƣojavī, dinī va dunjavī kasb mekunad; d) bo olami hastī ta'siri mutaqobila dorad: olami hastī mudraki in'ikos va manbai ilhomi hunarvar ast. Hunarmand ham hastiro az har nigoh, baxusus az didi zeboişinosī, meomūzadu xud niz taşakkuli ma'navī mejobad, ham bo asarhoi xeş ba şuuri xonanda, şunavanda va binanda ta'sir rasonda, dar behbudiji muhiti atrof va tabiat sahm meguzorad.

3. Qonunhoi eçodi asarhoi badeī. Zeboişinosiro hamcun falsafai hunarhoi zebo (san'at) niz medonand. Zeboişinosī ba mas'alahoi umumiji tafakkuri badeī sa­ri kor dorad. Eçodkorī hamcun zinai oliji zeboişinosī va zeboi­dūstdoriji inson jake az padidahoi murakkabi aqlivu ravonī buda, namunai olitarini qobilijathoi insonist. Mahz hamin tabiat bajni inson va olami nabototu haj­vonot farq meguzorad. Asarhoi ilmiju adabī va hunarī dar barobari mazmuni içtimoī va falsafī sifatu xosijati zeboişinosī niz dorand, zero dar onho mas'alahoi barrasişavanda az didgohi arzişhoi axloqiju zeboişinosiji şaxs, qavm, millat va ahli başar dar şakli badeī tav'am in'ikos mejoband. Tamomi peşrafti hunari başarro az zamoni boston to imrūz hamcun ta'rixi ruşdu ivazşaviji naza­rija­hoi badeiju zeboişinosī muarrifī kardan ravost.

4. Qonunhoi ravandi farhangi badeī: a) dialektikai ruşdi ta'rixiji hunar, ki çarajoni inkişofi doxiliji ta'siri mutaqo­bili hunarhoro bajni xud in'ikos mekunad; b) xususijati ravandi farhangi badeī; v) taqsimbandiji in ravand ba marhilahoi muajjani ta'rixī; g) aloqamandiji in ravand bo ravandi kulli farhangi badeiji çahonī.

5. Qo­nunhoi darki badeī. Ravandi darki badeī xususijat­hoi xudro dorad. Darki badeī az ehsosot, ma'rifat va andeşai zeboişinosī iborat buda, jake az ruknhoi muhimmi irtiboti hu­nar va inson ba hisob meravad. Darki badeī dar maçmū' halovati zeboişinosī baxşida, şaxsro dar tatbiqi ormon­hoi insondūstī fa'ol menamojad.

Aqidaho va ta'limoti zeboişinosiji mardumi eronitabor

Aqidaho va ta'limoti zeboişinosiji mardumi eronitabor, baxusus millati toçik, ta'rixi xele qadima doşta, farhangi candinhazorsolai mardumi mo, dar barobari şakli us­turavī va dinī doştanaş, mazmuni hikmatdūstdorī, zeboişinosī va zeboipisandiro kasb kardaast. Dar barobari ruşdi anvoi hunarhoi qadima (ba misli me'morī, pajkarasozī, naqşu nigorahoi devorī, san'ati oroişī) suxani badeī, suxani şoirona mavqei xossi şinoxti zeboī va zeboişinosīro intixob karda bud. Dar davroni boston baroi mardumi toçik (eronitaboron) muşoira jake az vositahoi ma'rifati zeboişinosī bud. Dastahoi muxtalif bo ham raqobat mekardand va dastai ƣolibi ozmun dar davomi jak sol bo ƣizovu digar mahsuloti nijozi zist ta'min meşud. Mardumi Eroni Boston şoironro ba hajsi pajombar ehtirom mekardand. Dar on davron mardumi mo az «haoma» – gijohe, ki qijomi on ba inson rūhi eçodgariju zeboişinosī mebaxşid, istifoda meburdand.

Dar matnhoi Avesto

Dar matnhoi Avesto zeboişinosī va zeboipisandī dar muborizai badivu nekī, rūşnoivu torikī, ahuromazdoivu ahri­manī, zeboī va bezebī nişon doda şudaast. Çahoni kabir (Ahura Mazdo) va Çahoni saƣir (Angramajnju) niz dar hamin muqobilguzoriji zeboişinosī dark meşudand. Dar Aves­to tasviri Anohita az şinoxti balandi zeboī va zeboişinosī doş­tani mardumi mo darak medihad: «On goh Ardvisura bo pajkarai dūşizai zebo, barūmand, kamar bar mijon basta, rostbolo, ozoda, naƶoda, buzurgvor, mūzahoi zarrin dar po va bo zevarhoi bisjor orosta ravon şud... Barsam (şoxai daraxti xuşbū) bar dast girifta, gūşvorahoi zarrini çahorgūşae az gūşho ovexta va gardanbande bar gardani nozanini xeş basta, namojon meşavad...». Pursida meşavad: «Caro guzaştagoni mo kitobi muqaddasi xud – Avestoro ba şakli nazmi qofijador ta'lif kardaand?» Posux gunogun ast, vale jak sababi bisjor muhim on ast, ki nijogoni mo zeboidūsti xub buda, hissi zeboişinosiji baland doş­taand. Zeboişinosī dar sifathoi olivu simoi zebo va neruhoi neki mazdoī – nekī, rostī, rūşnoī, peşvoī, donoī, şu­çoatu tavonoī, nerumandivu qaviirodagī, rostqavlivu saxigī, rostboloī, caşmoni rūşan, bozuvoni tavono, dar cehra va xususijathoi behtarini odamī jo sifathoi beh­tarini hajvonoti ahlī va sudmandu bezarar bajon şudaast. Zeboişinosiji nijogoni mo incunin dar tasviri neruhoi ahri­manī, badivu bezebī – devho, durūƣgūī, badī, tabah­korī, makkorī, çodugarī, tasviru taşbehi hajvonoti zararnok va max­lu­qoti ahrimanī, caşmoni xira, xuşk­solī, be­mo­rihoi sirojatkunanda va amsoli inho taçassum joftaast.

Davroni hukmroniji Haxomanişijon

Davroni hukmroniji Haxomanişijon (550–330 to m.) jake az muhimtarin marhilai zeboişinosiji eronijon ba şumor meravad. Osori az in davron boqimonda, baxusus koxi Taxti Çamşed – pojtaxti Haxomanişho, ki 200 sol obod budaast, na tanho az azamati benaziri hukmroniji onho, balki az şukufoiji hunarmandī, bunjodi koxhoi boşaho­mat va ma'rifati balandi zeboişinosiji mardumi eronī şahodat medihand.

Marhilai digari zeboişinosiji mardumi orijoī «davrai helli­nī» unvon dorad, ki mohijataş tav'am omadani sunnat­hoi farhanghoi junonī va eronī meboşad. Dar şahrhoi Eronzamin soxtani tarzi junoniji binoho, hajkalta­ro­şī, sikkasozī, san'ati tasvirī, kulolgarī va ƣ. avç girift. Marhilai digari ruşdi zeboişinosī davrai Kuşonijon meboşad. Dar in davra bo sababi gunogunandeşiji ƣojaviju mazhabī dinhoi zijod gustariş joftand. Dar hamin zamina hunarhoi zebo va zeboişinosī niz rū ba taraqqī ovardand. Baxusus ruşd va kamoloti san'athoi me'morī, rassomī, mu­ças­samasozī, naççorī, san'ati oroişi tolorho va ham san'athoi xurd, ba misli rassomī, zargarī, kulolī va ƣ. nazarras bud. Tibqi ma'lumoti bostonşinoson, dar min­taqai Afƣonistoni imrūzī va çanubi Osijoi Mijona namunai san'ati hajratovar joft şudaast, ki taças­sum­gari an'anahoi san'ati mahallī va hellinivu rumī budaast.

Monī va monavijon bo istifoda az hunarhoi zebo, baxusus san'ati tasvirī, pisandi qişrhoi vasei çomeai hamonvaqta, baxusus ahli kambizoat va kosibonu hunar­man­don gardidand. Az nigohi zeboişinosī, davroni Sosonijon şo­hi­di arzandatarin dastovardhoi tamadduni eronī buda, sulolai onho dar ehjoi an'ana va sunnathoi Haxoma­ni­şijon sahmi benazir guzoşt. Mahz davlatdoriji sosonī baroi hunarmandonu san'atkoron va me'moroni bumī fazoi munosib faroham ovard, ki onho ƣojai zeboipisandiju zeboişinosiji aşrofiju darboriji Haxomanişijonro dar mu­ças­samahoi balandi Besutun, bunjodi koxho, nigorahoi devorī, kulolgarī, zargarī va amsoli inho dar sathi voloi zavqu kasb ehjo kardand. Mavzū' va mundariçai asosiji asarho dar in namudhoi hunar pojdoriji dini eronī, tasviru vasfi Ahura Mazdo, Anohita, Mitra va amsoli inho bud. «Sī lahn»-i Borbad ba vasfi şohon va pah­lavonon – qahramononi çangi ziddi rumijon va çaşnhoi Mehrgonu Navrūz baxşida şudaast. Zavqu ma­ho­rati san­'at­garoni sosonī beş az hama dar filizkorī nazarras bud. Zarfhoi siminu zarrin jo rextagarişuda bo filizzoti ranga, gohe ba şakli çonvaron va parandagon, bo mahorati kasbiji balandi hajratovar soxta şudaand. San­'atgaron dar soxtani zarf az uslubhoi muxtalif istifoda mekardand. Naqşmojaho ƣoliban az tasviri Ahura Mazdo, Anohita va Mitra iborat budand. Abreşimbofī tavassuti şohoni sosonī dar Eron roiç şud va mato'i abreşimiji eronī hatto ba bozorhoi Avrupo roh joft. Dar san'ati gulkorivu oroişiji sosonī hunarvaron ƣo­li­ban naqşi çonvaru parandagon va gijohhoro dar tasviri ma'muliji rū ba rū jo puşt ba puşti şabehi jakdigar istifoda meburdand. Ramzi daraxti asurī bo tarzhoi muxtalif, vale hamohang bo sabki gulkorihoi sosonī taçassum joftaast. Ba'dtar dar davroni islom, sulolai Safavijon hamin taşabbusi zeboişinosiji Sosonijon, baxusus rasmu oini çaşnhoi darboriro taqvijat dodand.

Zeboişinosī dar zamoni islom

Bo pirūziji islom Eronzamin baxşe az çahoni islom şuda, dar şaklgirī va tahavvuli farhang va zeboişinosiji islomī naqşi muhimro içro kard. Dar oƣozi sadai X va cand asri digar abarmardone, ba misli Rūdakī, Firdavsī, Forobī, Ibni Sino, Nosiri Xusrav, Zakarijoi Rozī va digaron, bahri difoi asolati farhang va tamadduni eronitabor barxostand. Mahz dar hamin davron dar mintaqa fazoi ehjogariji eronī padid omad, ki in padidaro ba'ze az paƶūhişgaron Ehjoi eronitaboron jo Ehjoi Açam nom guzoştaand. Dar in zamon dastovardhoi barçastai peşini eronijon, baxusus an'anai hunaru zeboişinosiji Sosonijon idoma joft. Dar Farhangistoni Ma'mun olimoni zabardasti zamon – Aburajhoni Berunī, Abusahli Masehī, Abulxajri Xammor va digaron baroi ruşdi farhangi zeboişinosiji on davr zaminae soxtand; bo dastovardhoi bumivu merosi aqliji Junonu Rumi Qadim baroi ruşdu numūi tamadduni navini davroni islomī kamar bastand. In mutafakkiron nazarijahoi ozodandeşivu insongaroiro niz bo tarzi xeş az didi zeboişinosī iroa kardaand. Mas., Ibni Sino az mavqei falsafai maşşo' ta'limoti sirf falsafiro doir ba zeboişinosī dar şakli parokanda peşnihod kardaast, ki on­ro zimni muhtavoi ta'limoti umumiji fajlasuf mebojad çust. Şajxurrais dar osori xud dar borai fahmişi mas'alahoi mubram va kalidiji zeboişinosī arzi aqida karda, ro­çe' ba hastī va nazarijai ma'rifati zeboişinosī, tabiati didi zeboişinosī, maqula va mafhumhoi kalidiji roiçi zamon – zeboī, bezebī (ziştī), eçodi badeī, ilhom va hads, maqulahoi zeboişinosī, maqomi şe'r nigohi xossa peşnihod namudaast. Mav­zūi markaziji andeşaroniji hakim robitai sababijat va natiça meboşad. Sababijat (dar simoi Ofardigor) az didi Ibni Sino hastiji asl va olami voqeī suduri in has­tī meboşad. Tibqi in nigoh, metavon zeboiji mut­laqro dar sababijat joft; on doroi unsurhoi «mavzunī», «hamohangī», «mutanosibī», «vahdat» va unsurhoe meboşad, ki minba'd olimoni zeboişinos onhoro hamcun sifathoi bunjodiji ideali zeboişinosī va zeboī donistaand. Tibqi ta'limoti Ibni Sino, darki hastī baroi hajvon ba çuz hissi irsī cizi digare eçod namekunad, vale baroi inson hastişinosī zaminai havasmandonai nafsiju aqlī dorad. Az in rū, şinoxti zeboī va zeboişinosī baroi inson betafovut nest. Zeboie, ki ba sababijat nazdik ast, doroi hus­ni mavzun, latif, mutanosib va komil meboşad; har padidai zebo, ki ba asl nazdik ast, notakroru behamtost. Insone, ki sababijatro donistan mexohad, bojad zeboiji asilro şinosad. Mahz hamin ta'kidi aslivu noasliji zeboī baroi tamadduni kununiji başar bisjor mub­ramija­tu ahammijati xossa dorad. Mutaassifona, tamadduni ku­nunī, ki dar zaminai bozorivu industrialī rav­naq mejobad, arzişhoi zeboī va zeboişinosīro az bajn burda, sababi past şudani zavqi zeboişinosiji mardum gardidaast; qismi zijodi mardum rū ba padidahoe ovardaand, ki dar asl arzişi zeboi­pisandī nadorand, az farhangi asil duru nazarfireband.

Dar borai ta'limoti falsafiju zeboişinosiji Rūdakī, Fir­davsī, Xajjom, Hofiz, Sa'dī, Mavlonoi Balxī va dahho mutafakkironi digar imrūzho tanho paƶūhişhoi parokanda vuçud dorandu bas. Dar borai nazarija va amalijai zeboişinosiji davroni islom to hanūz asarhoi bunjodī kam ba nazar merasand. Harcand roçe' ba barxe namudhoi farhangi badeiju nazarijaviji tasavvuf, san'ati kitoboroī, xat­totī, minjotura, me'morī, musiqī, naqşu nigor (ornament), farhangi libospūşī va ƣ. paƶūhişhoi çolib an­çom doda şudaand, ammo hamai in padidaho az didgohi falsafai farhang va zeboişinosī ba tahlili umumī nijoz dorand. Dar davroni islom ta'rixi zeboişinosiji fors-toçik dar mavridi takmili tafakkuri zeboişinosī sahifahoi çolibe dorad. Mas., dar islom tasviri Ofaridgor dar namudi muças­sama va uqnum man' ast. Hunarhoe, ki dar avval islom e'tirof kard, me'morī va naççorī jo munabbatkorī budand. Dar in gurūh musiqī, mav'iza (xitoba) va qiroati Qur'on şuhrat joft. Bo mururi zamon dar corcūbi farhang va san'ati islomī san'ati kitoboroī, san'ati tasvirī (min­jo­tura), musiqī, me'morī, san'ati oroişī dubora ruşd kardand. Jake az padidahoi haj­ra­tovari zeboişinosiji san'ati suxan dar zamoni islom in bud, ki bo sababi mamnū' gardidani san'ati tasvirī va falsafa nazmu nasri klassi­kī dar xud andeşahoi falsafī va san'ati tasviriro çoj dod. Osori Rūdakī, Firdavsī, Ibni Sino, Xajjom, Çalo­lud­dini Balxī, Hofiz, Sa'dī, Çomī va digaron az in şahodat medihand. Masalan, andeşahoi falsafī:

Çahon hameşa cu caşmest, girdu gardon ast.
Hameşa, to buvad, oin-ş girdgardon bud…

Rūdakī

Kuhan kunad ba zamone hamon kuço nav bud
Va nav kunad ba zamone hamon kuço xulqon bud.

Rūdakī

Andeşai falsafiju tasvirī:

Namudat fursati umri şaror ast,
Nafas to mekaşī, oina tor ast.

Bedil

Ba'd az sadai XV peşrafti tafakkuri falsafiju zeboişinosiji fors-toçik ducori buhron gardid. Goh-goh samoi tiravu tori tamadduni fors-toçikro sitorahoe duraxşon mekardand, vale boz tiragivu sukut hukmfarmo bud. Hegel roçe' ba mardumi fors-toçik naviştaast: «Şoir bo raƣbati beandoza dar hama cizho mu'çizai ilohiro mebinad va hangomi darki Parvardgor az «man»-i xud dast mekaşad... Dar ū on mahramijati purfarah, saodati ozod, mustaƣraq gaştan dar vaçdu kajfijat pajdo meşavand, ki xossi insoni şarqist. Ū insonest, ki az viƶagiji xudī dast şusta, bo tamomi vuçudaş dar olami abadijat va mut­laq ƣarq megardad va dar hama cizho nişona va hu­zuri ilohiro dark va ehsos menamojad... Hangome ki aş­'ori Hofizro mexonī, dar şubha meaftī, ki ojo odamoni şarqī hunari naqqoşī va jo hunari tasvirī dorand, jo ne?... Bo in hama, dar aş'ori ū insoni komil bo şarobu bazm­hojaş, dūşizahojaş, bo xilvatu ƣajrahojaş zuhur mejobad».

Zamoni şūravī

Dar zamoni şūravī muhaqqiqoni kasbī afkori zeboişinosiji millati toçikro az davrahoi boston to zamoni şūravī mavridi paƶūhiş qaror dodand. Mas., A. Turson dar borai ta'rixi farhang va aqoidi zeboişinosiji toçikon, zeboişinos F. Tursunzoda roçe' ba mas'alahoi tanosubi an'ana va navovarī dar ravandi ruşdi afkori zeboişinosiji millati toçik tahqiqot guzaronidaand. Naxustin bor doktori ilmhoi falsafa dar riştai zeboişinosī A. Qurbonmamadov doir ba xususijathoi zeboişinosiji farhangi şifohiji mardumi toçik, zeboişinosiji zarduştija, zeboişinosiji Firdavsī va Çomī tahqiqoti çolib ançom dodaast. Du risolai ū dar borai aqidahoi zeboişinosiji tasavvuf dastovardi çolib dar zeboişinosiji toçik ba şumor meravand. Zeboişinosī H. Jusufov roçe' ba zeboişinosiji toislomī va xuşnavisi (kalligrafija)-i zamoni islom tahqiqoti arzişnok ançom dodaast. N. Nur­çonov dastovardhoi zeboişinosiji mardumi toçikro dar misoli raqs, marosim, an'ana, namoişhoi teatrī, farhan­gi mavrigī va boz dahho pahluhoi farhangi zeboişinosiji mardumi toçikro bo ançom dodani tahqiqoti sahroī va çam'basti nazarijavī rūi cop ovardaast. S. Olimova dar borai aqidahoi zeboişinosiji ustod S. Ajnī, R. Mallaev roçe' ba konsepsijai falsafiju zeboişinosiji Firdavsī dar «Şohnoma» tahqi­qot ançom dodaand. A. Raçabov ta'rixi tahavvuli zeboişinosiji musiqiji kasbiji toçikro mavridi omūziş qaror dodaast. M. Aşra­fī, L. Dodxudoeva, A. Nizomov, G. Majdinova, R. Muqi­mov, san'atşinoson L. Ajnī, L. Nazarova, N. Haki­mov va cande digaron roçe' ba arzişhoi zeboişinosiji huna­ri toçik asarhoi çolib ofaridaand. A. Mirzoev, M. Şa­ku­rī, A. Sattorzoda, A. Afsahzod va digaron dar şinoxti zeboişinosiji nazmu nasri klassikī va muosir maqola va ri­solaho naşr kardaand. Ammo in dastovardho hanūz ham ilmi zeboişinosiji toçikro ba tavri komil faro nagiriftaand.

Adabijot

• Gegelь G. V. F. Estetika. V 4-x tt. T. 1–2. M., 1968–69;
• Rigveda. Izbrannыe gimnы. M., 1972;
• Braginskij I. S. Issledovanija po tadƶikskoj kulьture. M., 1977;
• Belenitskij A. M. Iskusstvo anticnыx i srednevekovыx gorodov Srednej Azii. M., 1977;
• Bojs M. Zoroastrijtsы. Verovanija i obыcai. 4-e izdanie. SPb., 2003;
• Volьf M. N. Ontologiceskie aspektы iranskix vlijanij na rannjuju greceskuju filosofiju. Novosibirsk, 2003;
• Istorija muzыkalьnogo instrumentarija tadƶikov. X., 2004;
• Raximov S. X. Iz istoriji esteticeskix vozzrenij tadƶikskogo naroda. D., 2005;
• Mallaev R. K. Filosofsko-esteticeskaja kontseptsija Firdousi v «Şaxname». X., 2009;
• Novaja filosofskaja entsiklopedija. V 4 tt. T. 4. M., 2010.

Sarcaşma

• Zeboişinosī / S. Rahimov // Dirham — Zamin. — D. : SIEMT, 2017. — (Ensiklopedijai Milliji Toçik : [taxm. 25 ç.] / sarmuharrir N. Amirşohī ; 2011—2023, ç. 6). — ISBN 978-99947-33-69-9.