Ўзбек лотин алифбоси

Амалдаги ўзбек лотин алифбоси

Ўзбек лотин алифбоси, ўзбек лотин ёзуви — лотин графикасига асосланган ҳарф-товуш (фонографик) ёзув тури. Ўзбек ёзуви тарихида лотин ёзувига асосланган алифбонинг бир неча вариантлари қабул қилинган.

1929—1934

А а	Б ʙ	C c	Ç ç	Д д	Э э	Ə ə	Ф ф	Г г	Ƣ ƣ	Ҳ ҳ	И и
Ж ж	К к	Л л	М м	Н н	Ꞑ ꞑ	О о	Ө ө	П п	Қ қ	Р р	С с
Ş ş	Т т	У у	В в	Х х	Й й	З з	Ƶ ƶ	Ь ь	'

Ўзбек ёзувини араб графикасидан лотин графикасига ўтказиш ҳақидаги дастлабки қарор 1929-йил 15—23-май кунлари Самарқанд шаҳрида бўлиб ўтган республика адиблари, тил-имлочилари ва умуман етакчи зиёлилар иштирокидаги конференсияда қабул қилинган ва бу қарор 1929-йил 10-августда ЎзССР Халқ маориф комиссарлиги ҳайъати томонидан тасдиқланган эди. Ихтиёрийликдан кўра кўпроқ мажбурийликка асосланган бу жараён Москвада ишланган режа асосида Москва вакиллари кузатувида амалга оширилган эди.

1934—1940

А а	Б ʙ	C c	Ç ç	Д д	Э э	(Ə ə)	Ф ф	Г г	Ƣ ƣ	Ҳ ҳ	И и
Ж ж	К к	Л л	М м	Н н	Ꞑ ꞑ	О о		П п	Қ қ	Р р	С с
Ş ş	Т т	У у	В в	Х х		З з	Ƶ ƶ		'

Самарқанд конференсиясида қабул қилинган „лотинлаштирилган ўзбек алифбоси“ 33 ҳарф ва бир белги (апостроф)дан иборат бўлган. Конференсияда сингармонизм ўзбек адабий тили учун хос ҳодиса деб топилиши ва алифбога 9 та унли учун алоҳида ҳарфлар киритилгани, шу асосда ишлаб чиқилган имло қоидалари кейинчалик ўзини оқламади, амалда имлода бошбошдоқлик вужудга келди, айни бир сўз бир неча хил ёзиладиган бўлди. Натижада 1934-йилнинг январ ойида тил ва имло масалалари бўйича ўтказилган республика қурултойида ўзбек алифбосидан Ө ө, Й й, Ь ь ҳарфларини олиб ташлашга ҳамда Ə ə ҳарфидан фойдаланишни чеклашга ва унинг ўрнига аксар ҳолларда А а ҳарфидан фойдаланишга қарор қилинган. Бу қарор Ўзбек ССР ҳукумати томонидан 1934-йил 13-мартда тасдиқланган.

Лекин ўтган асрнинг 30-йиллари 2-ярмидан ўзбек ёзувини рус графикаси асосида шакллантириш ишлари бошланиб, бу жараён 1940-йилда янги кириллча алифбо қабул қилиниши билан якунланган.

1993-1995

А а	Б ʙ	C c	Ç ç	Д д	Э э		Ф ф	Г г	Ğ ğ	Ҳ ҳ	И и
Ж ж	К к	Л л	М м	Н н	Ñ ñ	О о	Ö ö	П п	Қ қ	Р р	С с
Ş ş	Т т	У у	В в	Х х	Й й	З з	Ɉ ɉ		ъ

Ҳарфларнинг алифбодаги асл тартиби: А а, Б б, C c, Д д, Э э, Ф ф, Г г, Ҳ ҳ, И и, Ж ж, К к, Л л, М м, Н н, О о, П п, Қ қ, Р р, С с, Т т, У у, В в, Х х, Й й, З з, Ç ç, Ğ ğ, Ɉ ɉ, Ñ ñ, Ö ö, Ş ş, ъ

Ўзбекистон мустақилликка эришгандан сўнг республикада ўзбек ёзувини рус графикасидан яна лотин графикаси асосидаги ёзувга ўтказиш ҳақида фикр-мулоҳазалар ўртага ташланди. Бу масала бир йил давомида оммавий ахборот воситаларида кенг жамоатчилик иштирокида атрофлича муҳокама қилиниб, 1993-йил 2-сентабрда Ўзбекистон Республикасининг „Лотин ёзувига асосланган ўзбек алифбосини жорий этиш тўғрисида“ги қонуни эълон қилинди. Янгидан қабул қилинган ўзбек алифбоси 31 ҳарф ва бир тутуқ белгиси (апостроф)дан иборат деб белгиланди.

1995 — ҳозирги вақт

А а	Б б		Ч ч	Д д	Э э		Ф ф	Г г	Ғ ғ	Ҳ ҳ	И и
Ж ж	К к	Л л	М м	Н н	нг	О о	Ў ў	П п	Қ қ	Р р	С с
Ш ш	Т т	У у	В в	Х х	Й й	З з			ъ

Ҳарфларнинг алифбодаги асл тартиби: А а, Б б, Д д, Е е, Ф ф, Г г, Ҳ ҳ, И и, Ж ж, К к, Л л, М м, Н н, О о, П п, Қ қ, Р р, С с, Т т, У у, В в, Х х, Й й, З з, Ў ў, Ғ ғ, Ш ш, Ч ч, нг, ъ

1993-йилда жорий этилган алифбони ва шу асосда тайёрланган „Ўзбек тилининг асосий имло қоидалари“ни муҳокама қилиш жараёнида бир қатор таклиф ва тавсиялар қилинди, танқидий фикрлар билдирилди. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси 1995-йил 6-май куни алифбога ўзгартиришлар киритиш тўғрисида қонун қабул қилди. Бу ҳужжатга биноан 1) янги ўзбек алифбоси 26 та ҳарф, 3 та ҳарфлар бирикмасидан иборат эканлиги белгиланди; 2) C c, Ɉ ɉ ҳарфлари алифбодан чиқариб ташланди; 3) Ç ç, Ğ ğ, Ş ş, Ñ ñ ҳарфларнинг шаклига эса ислоҳ киритилди. Янги алифбо асосида ишлаш 1996-йилдан бошланиши қайд этилган эди.

2004—2005-йилларда Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси ва Вазирлар Маҳкамаси томонидан „Лотин ёзувига асосланган ўзбек алифбосини жорий этиш тўғрисида“ги қонунни амалга ошириш ишларини янада жадаллаштириш ва такомиллаштириш бўйича муҳим қарорлар қабул қилинди.

Яна қаранг

• Ўзбек ёзуви
• Эски ўзбек ёзуви
• Ўзбек кирилл алифбоси

Ҳаволалар

• Қайси бири тўғри: О'збекистон, О’збекистон, О`збекистон ёки Ўзбекистон?, Озодлик радиоси
• Лотин алифбомиздаги баъзи ҳарфлар ўзгаради(ми?), Замин
• Ўзбек лотин ёзуви муаммолари: интернетдаги муҳокамалар (Wайбаcк Мачине сайтида 2018-08-28 санасида архивланган), Ҳамза Фозилжонов
• Қайси бири тўғри: „сентабр“ ёки „сентябр“? (Wайбаcк Мачине сайтида 2018-08-28 санасида архивланган), Хушнудбек Худайбердиев