Kontent qismiga oʻtish

Qo’l soati

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Quyoshdan quvvat oluvchi va Bluetooth imkoniyatlariga ega zamonaviy qoʻl soati

Soat – bu odam tomonidan olib yurish yoki taqish uchun moʻljallangan vaqt oʻlchagichdir. U insonning harakatlari tufayli yuzaga keladigan tebranishlarga qaramasdan, barqaror harakatni saqlab turish uchun ishlab chiqilgan. Qoʻl soati bilak atrofida taqish uchun moʻljallangan boʻlib, soat tasmasi yoki boshqa turdagi bilakuzuk, shu jumladan, metall tasma, charm tasma yoki boshqa har qanday tasma orqali taqiladi. Choʻntak soati esa odam choʻntagida olib yurishi uchun moʻljallangan boʻlib, koʻpincha zanjir bilan bogʻlanadi.

Soatlar 16-asrda paydo boʻlgan. Koʻp vaqt davomida soat mexanik qurilma boʻlib, mexanik harakat orqali ishlagan, asosiy prujinani aylantirib quvvat olgan va tebranma muvozanat gʻildiragi bilan vaqtni saqlagan. Bunday soatlar mexanik soatlar deb ataladi.[1][2]. 1960-yillarda elektron kvarts soati ixtiro qilindi, u batareya bilan ishlagan va tebranayotgan kvarts kristali bilan vaqtni saqlagan. 1980-yillarga kelib, kvarts soatlari mexanik soatlardan bozorning koʻp qismini tortib olgan. Tarixda bu kvarts inqilobi (Shveysariyada kvarts krizi deb ham ataladi) deb nomlanadi[3][4]. 2010-yillardagi rivojlanishlar orasida aqlli soatlar mavjud boʻlib, ular bilakka taqish uchun moʻljallangan murakkab kompyuterga oʻxshash elektron qurilmalar. Ular odatda vaqtni belgilash funksiyalarini oʻz ichiga oladi, ammo bu funksiyalar aqlli soatlar imkoniyatlarining kichik bir qismini tashkil etadi.

1983-yilda chiqarilgan sensor ekranli Casiosoati

Umuman olganda, zamonaviy soatlar koʻpincha kun, sana, oy va yilni koʻrsatadi. Mexanik soatlar uchun, oy fazalarini koʻrsatish va turli xildagi turbiyonlar kabi qoʻshimcha xususiyatlar, baʼzan qoʻshiladi. Boshqa tomondan, aksariyat elektron kvarts soatlari vaqt bilan bogʻliq xususiyatlarni, masalan, taymerlar, xronograflar va budilnik funksiyalarini oʻz ichiga oladi. Bundan tashqari, baʼzi zamonaviy soatlar (aqlli soatlar singari) hatto kalkulyatorlar, GPS[5] va Bluetooth texnologiyalarini oʻz ichiga oladi yoki yurak urish tezligini kuzatish imkoniyatlariga ega va ularning baʼzilari vaqtni muntazam ravishda toʻgʻirlash uchun radio soat texnologiyasidan foydalanadi.

Asosan vaqtni koʻrsatish uchun ishlatiladigan koʻpchilik soatlar kvarts mexanizmiga ega. Biroq, qimmatbaho kolleksion soatlar, oddiy vaqt koʻrsatishidan koʻra koʻproq oʻzlarining murakkab ishlanishi, estetik jozibasi va goʻzal dizayni tufayli qadrlanadigan soatlar, elektron tengdoshlariga qaraganda qimmatroq boʻlishiga qaramay, koʻpincha anʼanaviy mexanik mexanizmlarga ega boʻladi[3][4][6]. 2018-yilga kelib, auksionlarda sotilgan eng qimmat soat Patek Philippe Henry Graves Supercomplication edi. Bu soat 1989-yilgacha dunyodagi eng murakkab mexanik soat boʻlib, 2014-yil 11-noyabrda Jenevada 24 million AQSh dollariga (23,237,000 Shveytsariya franki) sotilgan[7][8][9][10][11]. 2019-yil dekabr oyiga kelib, auksionlarda sotilgan eng qimmat soat (va qoʻl soati) Patek Philippe Grandmaster Chime Ref. 6300A-010 2019-yil 9-noyabrda Jenevada 31.19 million AQSh dollariga (31,000,000 Shveytsariya franki) sotildi[12].

Tarixi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Kelib chiqishi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Soatlar Yevropada 15-asrda paydo boʻlgan koʻchma prujinali soatlardan rivojlangan. 16-asrda Germaniyaning Nyurnberg va Augsburg shaharlarida yaratilgan ilk taqiladigan soatlar, oʻlchamlari jihatidan devoriy soatlar va choʻntak soatlari orasida o‘tish davrini ifodalardi[13]. Nyurnberglik soatsoz Peter Henlein (yoki Henle yoxud Hele) (1485-1542) koʻpincha soatning ixtirochisi sifatida tan olinadi[14][15]. Biroq, shu davrda boshqa nemis soatsozlari ham kichik oʻlchamli soatlar yasashgan boʻlib, Henleinning birinchi ixtirochi ekanligi haqida aniq dalillar mavjud emas[15][16].

17-asrgacha soatlar choʻntaklarda taqilmagan. Bir rivoyatga koʻra, „soat“ soʻzi qadimgi ingliz tilida woecce soʻzidan kelib chiqqan boʻlib, u „qorovul“ degan maʼnoni anglatadi. Chunki shahar qorovullari oʻz navbatchilik vaqtlarini kuzatish uchun bu texnologiyadan foydalanganlar[17]. Boshqa bir rivoyatda esa, bu atama 17-asr dengizchilaridan kelib chiqqan deyiladi. Ular yangi mexanizmlardan kemadagi navbatchilik vaqtlarini (smenalarini) oʻlchash uchun foydalanganlar[18].

Rivojlanishi

[tahrir | manbasini tahrirlash]

1657-yilda muvozanat gʻildiragiga muvozanat prujinasining qoʻshilishi bilan aniqlik oshdi, bu kashfiyot oʻsha davrda ham, hozirgi kunda ham Robert Hooke va Christiaan Huygens oʻrtasida bahsli boʻlib kelmoqda. Ushbu yangilik soatlarning aniqligini keskin oshirib, kuniga bir necha soatga yaqin boʻlgan xatolikni[19] kuniga taxminan 10 daqiqagacha kamaytirishga imkon berdi[20], natijada 1680-yillar atrofida Buyuk Britaniyada va 1700-yillar atrofida Fransiyada soat yuziga daqiqa milining qoʻshilishiga sabab boʻldi[21].

Muvozanat gʻildiragining aniqligi oshishi soat mexanizmining boshqa qismlaridan kelib chiqqan xatoliklarga eʼtiborni qaratdi va soat yasashda ikki asrlik innovatsiyalar toʻlqinini boshladi. Birinchi boʻlib takomillashtirilgan narsa bu ankraj mexanizmi boʻldi. Qimmatbaho soatlarda verge ankraj mexanizmi 1695-yilda Thomas Tompion tomonidan ixtiro qilingan va 1720-yillarda George Graham tomonidan yanada rivojlantirilgan silindrli ankraj mexanizmi bilan almashtirildi. Ishlab chiqarishdagi takomillashtirishlar – masalan, Robert Hooke tomonidan ishlab chiqilgan tish kesish mashinasi – soat ishlab chiqarish hajmini biroz oshirishga imkon berdi, garchi tayyorlash va yigʻish 19-asrning oxirigacha qoʻlda amalga oshirilgan boʻlsa ham.

Blancpain 1735-yilda tashkil etilgan boʻlib, dunyodagi eng qadimgi roʻyxatdan oʻtgan soat brendidir.

Muvozanat gʻildiragi asosidagi soatlardagi xatoliklarning asosiy sababi, harorat oʻzgarishi tufayli muvozanat prujinasining elastikligi oʻzgarishi edi. Bu muammoni 1765-yilda Pierre Le Roy tomonidan ixtiro qilingan va Thomas Earnshaw (1749–1829) tomonidan takomillashtirilgan ikki metall bilan haroratni qoplovchi muvozanat gʻildiragi hal qildi. Eng muhim texnologik kashfiyot boʻlgan lever ankraj mexanizmi 1754-yilda Thomas Mudge tomonidan ixtiro qilingan[22] va 1785-yilda Josiya Emeri tomonidan takomillashtirilgan boʻlsa-da[23], bu yangilik asta-sekin taxminan 1800-yillardan boshlab asosan Buyuk Britaniyada qoʻllanila boshlandi[24].

Acta Eruditorum, 1737-yilda chizilgan soat.

17- va 18-asrlarning katta qismida Buyuk Britaniya soat ishlab chiqarishda yetakchi edi, ammo ular yuqori sifatli mahsulotlar tayyorlashga moʻljallangan ishlab chiqarish tizimini saqlab qolishdi[25]. Britaniya Soat Kompaniyasi 1843-yilda soat ishlab chiqarishni ommaviy ishlab chiqarish texnikalari va koʻpaytiruvchi asboblar hamda mashinalarni qoʻllash orqali modernizatsiya qildi. Qoʻshma Shtatlarda, Aaron Lufkin Dennison 1851-yilda Massachusettsda bir-biriga mos keladigan qismlardan foydalanadigan zavod ochdi va 1861-yilga kelib Waltham Soat Kompaniyasi (Waltham Watch Company) nomi bilan muvaffaqiyatli korxona faoliyat yuritdi[26].


Manbalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
  1. ↑ „CWorld | Christopher Ward | QUARTZ VS AUTOMATIC“. www.christopherward.com. 2018-yil 27-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 27-noyabr.
  2. ↑ „What is a Watch Movement? Quartz vs Automatic vs Manual vs Kinetic | Est.1897“. est1897.co.uk. 2018-yil 27-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 27-noyabr.
  3. ↑ 3,0 3,1 „Four Revolutions: Part 1: A Concise History Of The Quartz Revolution - HODINKEE“ (en). HODINKEE. 2019-yil 30-mayda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 27-noyabr.
  4. ↑ 4,0 4,1 „A Concise History of the Quartz Watch Revolution“ (2017-yil 16-noyabr). 2018-yil 27-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 27-noyabr.
  5. ↑ „Epson announces world's lightest GPS watch“. The Verge (2012-yil 21-fevral). 2012-yil 26-aprelda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2012-yil 14-aprel.
  6. ↑ „Mechanical Watches Almost Disappeared Forever. Here's How They Didn't“ (2018-yil 4-yanvar). 2018-yil 18-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 27-noyabr.
  7. ↑ „Patek Philippe (THE HENRY GRAVES JR. SUPERCOMPLICATION)“. Sotheby's. 2015-yil 24-sentyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 27-noyabr.
  8. ↑ Adams, Ariel. „$24,000,000 Patek Philippe Supercomplication Pocket Watch Beats Its Own Record at Auction“ (en). Forbes. 2018-yil 23-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 23-noyabr.
  9. ↑ „Swiss Pocket Watch Sells for Record $24 Million“. Time (inglizcha). Qaraldi: 2018-11-23.
  10. ↑ „Patek Philippe gold watch sells for record $24.4M - CNN“ (en). CNN Style (2014-yil 12-noyabr). 2018-yil 23-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 23-noyabr.
  11. ↑ „World's most expensive watch sold“ (en). BBC News. 2018-yil 23-noyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2018-yil 24-noyabr.
  12. ↑ Kahle, Laurie „Patek Philippe's $31 Million Grandmaster Chime Becomes Most Expensive Watch Ever Sold“. Barrons (2019-yil 11-noyabr). 2020-yil 17-iyulda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2020-yil 17-iyul.
  13. ↑ Milham, Willis I.. Time and Timekeepers. New York: MacMillan, 1945 — 133–137-bet. ISBN 0-7808-0008-7. 
  14. ↑ Carlisle, Rodney P. (2004), Scientific American Inventions and Discoveries, USA: John Wiley & Sons, 143-bet, ISBN 0471244104, „watch clock henlein.“
  15. ↑ 15,0 15,1 Usher, Abbot Payson. A History of Mechanical Inventions. Courier Dover, 1988 — 305-bet. ISBN 0-486-25593-X. Qaraldi: 2022-yil 19-dekabr. 
  16. ↑ Dohrn-van Rossum, Gerhard. History of the Hour: Clocks and Modern Temporal Orders. Univ. of Chicago Press, 1997 — 121-bet. ISBN 0-226-15510-2. Qaraldi: 2023-yil 23-yanvar. 
  17. ↑ "Watch". The New Encyclopædia Britannica, 15th Edition. 4. Encyclopædia Britannica, Inc.. 1983. 746–747 b. ISBN 0-85229-400-X. https://books.google.com/books?id=7iZqYfRWH_0C&q=watchmen+watch+clock+henlein. <!--->
  18. ↑ Haven, Kendall F.. 100 Greatest Science Inventions of All Time. Libraries Unlimited, 2006 — 65-bet. ISBN 1-59158-264-4. Qaraldi: 2020-yil 29-oktyabr. 
  19. ↑ Milham 1945, p.226
  20. ↑ „A Revolution in Timekeeping“. A Walk Through Time. National Institute of Standards and Technology (2004). 2022-yil 13-oktyabrda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 2022-yil 13-oktyabr.
  21. ↑ Acta Eruditorum, Leipzig, 1737 — 123-bet. Qaraldi: 2018-yil 5-iyun. 
  22. ↑ Forster, Jack „The Tourbillon Chronicles: Birth Of The Tourbillon“. WatchBox. Qaraldi: 2023-yil 2-oktyabr.
  23. ↑ „Timeline of Clocks and Watches“. History of Watch. Qaraldi: 2023-yil 2-oktyabr.
  24. ↑ Bajpai, Neha S. „An introduction to British watchmaking“. WristCheck. Qaraldi: 2023-yil 2-oktyabr.
  25. ↑ Glasmeier, Amy. Manufacturing Time: Global Competition in the Watch Industry, 1795–2000. Guilford Press, 2000. ISBN 9781572305892. Qaraldi: 2013-yil 7-fevral. 
  26. ↑ Roe, Joseph Wickham (1916), English and American Tool Builders, New Haven, Connecticut: Yale University Press, LCCN 16011753, 3 July 2023da asl nusxadan arxivlandi, qaraldi: 12 November 2015. Reprinted by McGraw-Hill, New York and London, 1926 (Andoza:LCCN); and by Lindsay Publications, Inc., Bradley, Illinois, (ISBN 978-0-917914-73-7). 
"https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Qo’l_soati&oldid=4645201" dan olindi