Kontent qismiga oʻtish

Viktoriya meʼmorchilik sanʼati

Vikipediya, ochiq ensiklopediya
Londondagi Sent-Pankras temir yoʻl stantsiyasi va Midlend mehmonxonasi 1868-yilda ochilgan

Viktoriya meʼmorchiligi 19-asrning oʻrtalari va oxirigacha boʻlgan meʼmoriy tiklanish uslublari seriyasidir. Viktoriya meʼmorchiligi qirolicha Viktoriya (1837— 1901-yillar) hukmronligini anglatadi, Viktoriya davri deb ham ataladi, bu davrda Viktoriya deb nomlanuvchi uslublar qurilishda ishlatilgan. Biroq, odatda „Viktoriya“ meʼmorchiligi deb ataladigan koʻplab elementlar Viktoriya hukmronligi davrida, taxminan 1850-yillar va undan keyin mashhur boʻlibgina qolmadi. Uslublar koʻpincha tarixiy uslublarning talqinlari va eklektik qayta tiklanishlarini oʻz ichiga oladi. Bu nom Britaniya va Fransiyada hukmronlik qilayotgan monarx uchun meʼmoriy uslublarni nomlash odatidir.

Viktoriya Qoʻshma Shtatlarda hukmronlik qilmagan boʻlsada, bu atama koʻpincha oʻsha davrdagi Amerika uslublari va binolari, shuningdek, Britaniya imperiyasi uchun meʼmoriy uslub sifatida ishlatiladi.

Buyuk Britaniyadagi Viktoriya arxitekturasi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Selvin kolleji, Kembrij

 

XIX-asr boshlarida Palladianizm uslubisimmetriyasiga munosabat sifatida romantik oʻrta asr gotika uygʻonish uslubi ishlab chiqilgan va Fonthill Abbey kabi binolar qurib bitkazilgan[1].

XIX-asrning oʻrtalariga kelib, yangi texnologiya natijasida qurilish metall materiallarni qurilish komponentlari sifatida qoʻshishga muvaffaq boʻldi. Konstruksiyalar quyma temir va temir ramkalar bilan qurilgan. Biroq, kuchlanish kuchsizligi sababli, ushbu materiallar yanada mustahkamroq poʻlatdan foydalanish uchun samarali ravishda bekor qilindi[2]. Temir karkas qurilishining eng katta vakillaridan biri Kristal saroy meʼmori Jozef Pakston edi. Paxton, shuningdek, Mentmore Towers kabi uylarni hali ham mashhur ingliz Uygʻonish uslubida qurishda davom etdi.

Shotlandiyada Glazgoda ishlagan arxitektor Aleksandr Tomson koʻplab chinakam oʻziga xos tuzilmalarni yaratish uchun neo-klassik anʼanaviylikni Misr va Sharq mavzulari bilan aralashtirib, tijorat binolari uchun quyma temir va poʻlatdan foydalanishning kashfiyotchisi boʻldi.

Shotlandiya meʼmorlari ushbu uslubni yaratgan boʻlsada, u tez orada butun Buyuk Britaniya boʻylab tarqaldi va yana qirq yil davomida mashhur boʻlib qoldi. Uning oʻtmishni saqlash va qayta ixtiro qilishdagi meʼmoriy ahamiyati katta.

Boshqa uslublar

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Tabiiy tarix muzeyining markaziy zali, London
  • Yakobet uslubi (1830—1870-yillar, Britaniya qirolichasi Annaning uygʻonish uslubining kashfiyoti).
  • Uygʻonish davri (1840—1890-yillar).
  • Neogrek (1845—1865-yillar).
  • Romanesk uygʻonishi.
  • Ikkinchi imperiya (1855—1880-yillar, Fransiyada paydo boʻlgan).
  • Britaniya qirolichasi Annaning tiklanishi (1870—1910-yillar).
  • Scots Baronial (asosan Shotlandiya).
  • Britaniya sanʼat va hunarmandchilik harakati (1880—1910-yillar).
  • Neoklassik.

Viktoriya uslubining xalqaro tarqalishi

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Xitoy savdogarlar banki binosi Xitoyning Shanxay shahrida joylashgan Viktoriya davri arxitekturasining namunasidir

18-asrda bir nechta ingliz meʼmorlari mustamlakalarga koʻchib oʻtdilar, ammo 19-asrda Britaniya imperiyasi mustahkam oʻrnatilgach, koʻplab meʼmorlar oʻz kareralarining boshida hijrat qilishdi. Baʼzilar Qoʻshma Shtatlarni tanladilar, boshqalari Kanada, Avstraliya va Yangi Zelandiyaga ketishdi. Odatda, ular Angliyani tark etganlarida moda boʻlgan meʼmoriy uslublarni qoʻllashdi. Biroq, asrning ikkinchi yarmiga kelib, transport va aloqani yaxshilash imperiyaning chekka qismlarida ham mustamlakachi arxitektorlarga hozirgi moda haqida xabardor boʻlishga yordam beradigan The Builder jurnali kabi nashrlardan foydalanish imkoniyatini berdi. Shunday qilib, ingliz meʼmorchiligining taʼsiri butun dunyoga tarqaldi.

Melburndagi Kollinz koʻchasidagi zamonaviy osmonoʻpar binolar Viktoriya davridagi binolarni saqlab qolish uchun ataylab koʻchadan qaytarilgan.
Avstraliyadagi terrasalarning aksariyati saqlanib qolgan. Suratda Sidneydagi Viktoriya uslubidagi teraslar

Viktoriya meʼmorchiligi Avstraliyada gullab-yashnagan va odatda 1840-yildan 1890-yilgacha eʼtirof etilgan boʻlib, 1880-yillarda Viktoriya va Yangi Janubiy Uels shtatlarida paydo boʻlgan uslublardan foydalanilgan. Oʻsha davrda oʻn beshta uslub ustunlik qilgan:

  • Victorian Georgian
  • Victorian Regency
  • Egyptian
  • Academic Classical
  • Free Classical
  • Filigree
  • Mannerist
  • Second Empire
  • Italianate
  • Romanesque
  • Tudor
  • Academic Gothic
  • Free Gothic
  • Rustic Gothic
  • Carpenter Gothic

Sanʼat va hunarmandchilik uslubi va Qirolicha Anna uslubi 1890-yildan 1915-yilgacha Federatsiya davrining bir qismi hisoblanadi.

Gonkong Britaniya mustamlakasi boʻlgan davrda arxitektura sohasida Gʻarb davlati taʼsiri kuchli edi. Gonkongda Viktoriya meʼmorchiligi uslubida qurilgan baʼzi namunalar mavjud. Bularga misollar quyidagilardir:

Viktoriya meʼmorchiligi uslubidagi uylar

Gruziya meʼmorchiligi Irlandiyada Viktoriya meʼmorchiligidan koʻra koʻproq mashhur hisoblanadi. Dublin, Limerik va Kork shaharlarida mashhur Gruziya maydonlari va teraslari hukmronlik qiladi. Viktoriya meʼmorchiligi Irlandiyaning maʼlum joylarda gullab-yashnagan. Ayniqsa Dublinning Uiklou koʻchasi va Yuqori Baggot koʻchasi atrofida va Rathmines, Ranelagh, Rathgar, Rathfarnham va Terenure shaharlari atrofida bu uslubdagi binolar yetarlicha topiladi.

Shimoliy Amerika

[tahrir | manbasini tahrirlash]
Boʻyalgan xonimlar Kaliforniyaning San-Frantsisko shahrida topilgan Viktoriya meʼmorchiligining namunasidir.

Qoʻshma Shtatlarda „Viktoriya meʼmorchilik“ arxitekturasi odatda 1860—1900-yillar orasida eng mashhur boʻlgan uslublardan biri boʻlgan. Buyuk Britaniyada boʻlgani kabi, Gothic Revival va Italianate namunalari bu davrda qurilishda davom etdi va shuning uchun baʼzan Viktoriya meʼmorchilik inshootlari deb ataladi. Arxitektura uslublarining nomlari baʼzi mamlakatlarda turlicha boʻlgan. Koʻpgina uylar bir nechta turli uslublarning elementlarini birlashtirgan va ularni bir yoki boshqa uslub sifatida osongina ajratib boʻlmaydi.

San-Fransisko, 16-koʻchada Viktoriya fasadlari

Bu davrda Viktoriya davridan ilhomlangan shaharlar qatoriga Alameda, Astoriya, Albani, Deal, Troy, Filadelfiya, Boston, Bruklin Heights va Nyu-York shahrining Viktoriya Flatbush qismlari, Buffalo, Rochester, Chikago, Kolumbus, Galve, Galka, Detroyt va boshqalar kiradi., Grand Rapids, Baltimor, Jersi Siti/ Hoboken, Cape May, Louisville Cincinnati, Atlanta, Milwaukee, New Orleans, Pitsburg, Richmond, Saint Paul, San-Fransisko va Midtown Sakramento. Los-Anjeles kabi shaharlar kiradi. San-Fransisko oʻzining keng Viktoriya meʼmorchiligi bilan mashhur hisoblanadi.

Old West End tumanidagi (Toledo, Ogayo shtati) turar-joy arxitekturasining namunasi, Viktoriya meʼmorchiligi bilan toʻla yaxshi saqlanib qolgan tarixiy tuman.

Ontariodagi Distillery tumani Shimoliy Amerikadagi Viktoriya davri sanoat arxitekturasining eng katta va eng yaxshi saqlanib qolgan kollektsiyasini oʻz ichiga oladi.  AQShda Bostonning janubiy qismi tarixiy joylar milliy reestri tomonidan mamlakatdagi eng qadimgi va eng katta Viktoriya mahallasi sifatida tan olingan.[3][4] Kentukki shtatining Luisvill shahridagi eski Luisvill ham mamlakatdagi eng katta Viktoriya mahallasi ekanligiga daʼvo qiladi.[5][6]

Albert Levi tomonidan 1886-yilda nashr etilgan L’Architecture Americaine fotoalbomi, Shimoliy Amerika meʼmorchiligida paydo boʻlgan yangi kuchlarning Yevropada birinchi tan olinishiga yaqqol sababdir.

Kanadaning bosh arxitektorlari Viktoriya davrida koʻplab federal binolarni loyihalashtirgan. Tomas Fullerning 1866-yilda Kanada parlamenti binolarini qurib bitkazishi, xususan, bir necha oʻn yillar davomida Kanada meʼmoriy dizayniga Viktoriya meʼmorchiligi taʼsirini oʻtkazdi[7].

Saqlanib qolingan namunalar

[tahrir | manbasini tahrirlash]

Viktoriya davri meʼmorchiligining diqqatga sazovor joylarini saqlab qolish boʻyicha harakatlar davom etmoqda va koʻpincha Viktoriya jamiyati tomonidan bu ishlar dunyo boʻyicha boshqarilib kelinadi. Guruhning maqqsadi yaqinda olib borgan kommunal kompaniyalari 200 ga yaqin eskirgan inshootlarni buzishdan saqlab qolishdir.

  1. „Fonthill Abbey house, Wiltshire, England, United Kingdom Britannica“ (en). www.britannica.com. Qaraldi: 2022-yil 2-iyun.
  2. Blank, Alan; McEvoy, Michael; Plank, Roger (1993). Architecture and Construction in Steel. Taylor & Francis. ISBN 0-419-17660-8
  3. „South End Realty Community“. 16-iyul 2011-yilda asl nusxadan arxivlangan.
  4. „South End Historical Society“.
  5. „Louisville Facts & Firsts“. LouisvilleKy.gov. 6-oktabr 2014-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 14-dekabr 2009-yil.
  6. „What is Old Louisville?“. Old Louisville Guide. 27-noyabr 2009-yilda asl nusxadan arxivlangan. Qaraldi: 14-dekabr 2009-yil.
  7. Christopher Thomas (2015) „Canadian Architecture: 1867-1914“. The Canadian Encyclopedia. Retrieved 11 April 2022