یک کتاب خیلی خوب برای آشنایی با نظریه‌ها و جریان‌های فمینیستی. اگر تصور می‌کنید فمینیسم در حد شعارهای سطحی اینستاگرامیه، خوندن این کتاب رو به شدت توصییک کتاب خیلی خوب برای آشنایی با نظریه‌ها و جریان‌های فمینیستی. اگر تصور می‌کنید فمینیسم در حد شعارهای سطحی اینستاگرامیه، خوندن این کتاب رو به شدت توصیه میکنم. با خوندن این کتاب آدم متوجه میشه فمینیسم لازمۀ منطقی نظریات مکتبهای فکری بزرگ، و مجموعهای از نظریات جوندار فلسفیه.
کتاب به طور خلاصه نشون میده که چطور نظریات بزرگ و جنبشهای تاثیرگذار فلسفی به صورت منطقی منجر به فمینیسم شدن. البته فمینیسم هر کدوم از این جنبشها متفاوت از فمینیسم جنبش دیگه است و حرفها و استدلالهای متفاوتی میزنه. به این ترتیب، فمینیسم عصر روشنگری متفاوت از فمینیسم عصر رمانتیکه. اولی به پیروی از لیبرالیسم عصر روشنگری میگه عقلانیت اصلیترین خصوصیت مشترک بین تمام انسانهاست و زن و مرد هم از این جهت با هم مشترکن، در نتیجه باید حقوق برابری داشته باشن. اما دومی برعکس تأکید میکنه که نه تنها مرد و زن تشابه ندارن، بلکه جنبۀ احساسی و مادرانۀ زن بر جنبۀ عقلانی و سیطرهطلب مرد برتری داره و باید ارزشهای زنانه در جامعه اجازۀ بروز و ظهور داشته باشن تا جلوی فاجعههای پیشرو رو بگیره (داستان ملکۀ برفی هانس کریستین اندرسن به عنوان نویسنده شاخص رمانتیک رو بخونید). به همین شکل، فمینیسم اگزیستانسیالیستی، «برای دیگری» بودن زن در مقابل «برای خود» بودن مرد رو مورد توجه قرار میده و میگه زن باید از ابژه بودن برای دیگری رها بشه و خودش بشه. در نهایت فمینیسم رادیکال، به پیروی از نظریۀ انتقادی، معتقده ساختارهای مختلف اجتماعی، یک ایدئولوژی پنهان به نام «پدرسالاری» دارن که هویت و احساس زنها رو شکل میده و باعث میشه به تحت سلطه بودن خودشون رضایت داشته باشن.
کتاب اول هر فصل به شرح و تبیین نظریۀ تأثیرگذار اون فصل (لیبرالیسم، رمانتیسیسم، اگزیستانسیالیسم، نظریۀ انتقادی) میپردازه. اما به نظرم اگه از قبل با این نظریات و به طور کل تاریخ فلسفۀ غرب آشنایی داشته باشید، خیلی کتاب براتون سهلالوصولتر خواهد شد. برای این گفتم که توی ریویوها دیدم برای بعضیها کتاب سختخوان بوده.
این اولین کتاب در سیر مطالعاتی کوتاهیه که برای خودم چیدم. باقی کتابها اینان:
برای اسلام هنوز کتاب خوبی پیدا نکردم. برای همین قصد دارم چند اپیزود از پادکست دورنما که در مورد مطالعات فمینسیتی در اسلامه رو گوش بدم، شاید کمک کرد کتاب خوبی پیدا کنم....more
۱. دو دین هیوم در این کتاب بین دو دین تمایز برقرار می‌کند: دین الهیاتی، یعنی دینی که با استدلال محض می‌توان به آن رسید، و دین تاریخی، یعنی دینی که در ع۱. دو دین هیوم در این کتاب بین دو دین تمایز برقرار می‌کند: دین الهیاتی، یعنی دینی که با استدلال محض می‌توان به آن رسید، و دین تاریخی، یعنی دینی که در عمل در طول تاریخ تودهٔ مردم، عمدتاً تحت تأثیر عوامل روانشناختی، به آن باور داشتند و دارند.
هیوم در این کتاب از موضع یک دئیست میگوید هرچند با استدلال محض میشود وجود خدایی برین را اثبات کرد، اما اشتباه است که فکر کنیم مردم نخستین به واسطهٔ استدلال محض و کنجکاوی صرف در طبیعت به وجود خدا یا خدایان اعتقاد پیدا کردند. برعکس، هرگاه نخبگان اجتماع با اتکا به استدلال محض دینی بنیان گذاشتند، طی مدت کوتاهی در غیاب نخبگان، دین از شکل عقلانی خارج میشود و دوباره صورتی طبیعی میگیرد.
زیرا استدلال محض و کنجکاوی برای کنجکاوی، حالت اولیهٔ انسان نیست. حالت اولیهٔ انسان تلاش برای بقاست، و عموم انسانها هم تا چیزی به بقایشان مربوط نشود، در موردش کنجکاوی نمیکنند. مثلاً نظم طبیعت، که در نظر هیوم اثبات می‌کند طراح هوشمندی وجود دارد، برای مردم امری عادی است و موجب توجه و کنجکاویشان نمیشود. اما هرگاه این نظم به هم بخورد، وحشت و میل به بقا باعث توجه انسانها به منشأ پدیدهٔ غیرعادی میشود و برای توضیح آن به خدایان یا شیاطین روی میآورند.
۲. پیدایش دین تاریخی سپس هیوم با تلاشی ستودنی میکوشد با دقت در رفتارهای طبیعی انسانها، عوامل روانشناختیای که منجر به باور دینی شد را توضیح دهد.
گفتیم که بقا اولین دغدغهٔ انسان است، اما بسیاری از اموری که به بقای انسان نخستین مربوط است، برای او ناشناخته بود. ولی ذهن انسان به صورت طبیعی طوری ساخته شده که نمیتواند در حال ابهام و سؤال بماند (آگاهی از نادانی، به شکلی متناقض، نیاز به سطح بالایی از دانایی دارد) بلکه اگر اطلاعات کافی برای فهم چیزی نداشته باشد، ذهن همچنان به فعالیت خود ادامه میدهد و به جای دادههای عقلانی یا حسی، از تخیل بهره میگیرد تا حقیقتی نهایی بسازد.
ابزار انسان بدوی برای این مهم، جانبخشی و انسانانگاری است. اینجاست که نخستین ادیان پدیدار میشوند: رودها و بادها و بیماریها و اشیا و فرآیندهای طبیعی به مثابه ارواحی خیرخواه یا بدخواه مورد پرستش قرار میگیرند.
۳. تحول دین تاریخی هیوم تنها به این بسنده نمیکند که ریشهٔ دینباوری را بیابد، بلکه میکوشد برای اشکال مختلف دین و تحول یک شکل به شکل دیگر نیز توضیحی روانشناختی پیدا کند.
مثلاً او معتقد است که یکتاپرستی از دل چندگانهپرستی بیرون آمد، به این ترتیب که یکی از ایزدان بسیار، به خاطر آن که ایزد محافظ یک قوم بود یا به دلایل دیگر، ابتدا بالاتر از همالانش قرار داده شد و سپس تبدیل به تنها ایزد شد.
از آن جا که هیچ دینداری روا نمیدارد که نقص یا زشتیای را به خدایان خود نسبت دهد، اگر در مراحل ابتدایی خدایان نقص و زشتی دارند، به سبب ضعف ادراک انسانهاست. رفته رفته، هرچه ادراک انسانها بیشتر رشد پیدا کرد و نسبت به قوانین اخلاقی بیشتر آگاه شدند، نقصهای خدایان خود را زدودند و پیوسته متعالیترشان کردند.
اما چون خدا به نهایت تعالی برسد، از درک تودهٔ مردم فراتر میرود، در نتیجه پس از مدت کوتاهی واسطههایی شفاعتگر که کمتر متعالیاند، مانند فرشتگان و قدیسان، مورد عبادت قرار میگیرند و دوباره چندگانهپرستی از دل یکتاپرستی بیرون میآید. این آونگ رفت و برگشت از چندگانهپرستی به یکتاپرستی و از یکتاپرستی دوباره به چندگانهپرستی مدام در طول تاریخ تکرار میشود.
۴. ارزیابی نتایج هیوم، هرچند به خودی خود بسیار جالب توجهند، اما کموبیش با تحقیقات بیشتر مردود شدهاند. اما چیزی که مهم است، بینش هیوم است. این که فارغ از آن که در واقع خدایانی باشند یا نباشند، باور انسانها به موجودات ماورایی پدیدهای انسانی است و هر پدیدهٔ انسانی را باید با توجه به عوامل شکلدهندهٔ زندگی انسانی فهم کرد. عامل اصلی شکلدهندهٔ زندگی، استدلال محض نیست. اینجا هیوم عامل روانشناسی را معرفی می‌کند، اما بعدها عوامل دیگری همچون عوامل اقتصادی و جامعهشناختی توسط متفکران دیگر کشف و معرفی شدند....more
فقط مقدمۀ چهل پنجاه صفحه ایِ «ایوان سُل» رو خوندم، و دو چیز رو فهمیدم:
اول: ترجمه بده. هر چند با زحمت و حدس زدن عبارت انگلیسی، می شد فهمید که نویسنده چفقط مقدمۀ چهل پنجاه صفحه ایِ «ایوان سُل» رو خوندم، و دو چیز رو فهمیدم:
اول: ترجمه بده. هر چند با زحمت و حدس زدن عبارت انگلیسی، می شد فهمید که نویسنده چی می خواسته بگه، ولی توی یه کتاب فلسفی این کار اون قدرها ساده نیست و خیلی انرژی می بره. کتاب فلسفی خیلی بیشتر از داستان نیاز به ترجمۀ خوب داره.
دوم: موضوع کتاب برای من مهم نیست. بنا بر خلاصه ای که ایوان سُل از پروژۀ کوفمان ارائه داده بود، هدف اصلی کوفمان اینه که نشون بده کدوم یکی از فلاسفۀ چند سدۀ اخیر آلمان، در روانشناسی (روانشناسیِ غیر کمّی، شاید بشه گفت: روانشناسی فلسفی) تأثیر مهمی داشتن. و بر همین اساس این فلاسفه رو قضاوت و ارزش گذاری کرده، مثلاً در جلد اول روی اهمیت گوته تأکید کرده و در مقابل کانت و هگل رو کوبیده و اون ها رو سدّ راه «کشف ذهن» برشمرده، جدای از انتقادهایی که از سبک نوشتاری کانت و هگل کرده که با تظاهر به دقت و موشکافی، در حقیقت می خواستن عدم دقت و ابهام و ناکافی بودن نظام فلسفی شون رو بپوشونن. و در جلد دوم روی اهمیت نیچه تأکید کرده، در مقابل هایدگر، که همچنان به بیماری تظاهر به دقتِ کانتی مبتلاست، و خیلی از نظریاتش در حقیقت انتحالی از نظریات کیرکگوره، بدون این که به منبع اصلی این نظریات اشاره ای بکنه.
این ها همه شاید برای خیلی ها جالب باشه، و صد البته مهم هم هست، و خود من هم از همین مقدمه زیاد یاد گرفتم، اما من فعلاً دنبال این ها نیستم، مثلاً روانشناسیِ فلسفی هر چند برام مهمه، اما برام معیار سنجش فلاسفه نیست. همین طور تظاهر به دقت، همین طور انتحال، یا تفسیر تحمیلیِ هایدگر از نیچه، که نظریات خودش رو در زبان نیچه گذاشته و در نظر نسل های بعد، نیچۀ روانشناس رو به یک فیلسوف تبدیل کرده. این ها اون قدرها برام اولویت نداره که بخوام روی کتاب وقت بذارم. فعلاً من دنبال فهمیدن حرف هام. زمان قضاوت بعداً فرا می رسه....more
کورت گودل و قضیۀ ناتمامیت جایی از کمدی منطق کورت گودل برای گروهی از ریاضیدانان و منطقدانان قضیۀ ناتمامیت خود را توضیح می دهد. قضیه ای که نشان می دهد هیکورت گودل و قضیۀ ناتمامیت جایی از کمدی منطق کورت گودل برای گروهی از ریاضیدانان و منطقدانان قضیۀ ناتمامیت خود را توضیح می دهد. قضیه ای که نشان می دهد هیچ دستگاه معرفتی ای نمی تواند به صورت کامل اثبات شود، و همیشه بنیان ها و چهارچوب های دستگاه در بیرون دستگاه قرار می گیرند. و این یعنی همیشه بنیان ها و چهارچوب های دستگاه های معرفتی ما اثبات ناپذیر و جزمی اند. شک گراها پیروز شدند. فیلسوفان شکست خوردند. و همان طور که جان فون نویمان در آن جلسه گفت: «همه چیز تمام شد.»
پس بعد از این چه خواهد شد؟ آیا باید از تمام باورهای خود دست بکشیم؟ یا باید همه را بدون دلیل و جزمگرایانه باور کنیم؟
ویتگنشتاین ویتگنشتاین قهرمانی است که ما را از این دو راهی نجات می دهد، و راه سوم و جدیدی در مقابل ما می گذارد. ویتگنشتاین در دورۀ دوم تفکر فلسفی خود، نشان می دهد که تصور رایج راجع به نظام باورها اشتباه است: تصور فیلسوفان و شک گرایان این است که ما با تمام باورهای خود رابطه ای معرفتی داریم. یعنی همان طور که «می دانیم» زمین با سرعت هزار و ششصد کیلومتر در ساعت به دور خود می چرخد، همان طور هم «می دانیم» که جهان و انسان های دیگر وجود دارند، یا دو به علاوۀ دو می شود چهار، یا حتی این که دو دست داریم.
اما این تصور اشتباه است. رابطۀ ما با تمام باورهامان رابطه ای معرفتی نیست، بلکه بسیاری از باورها در حیطۀ عملی زندگی قرار دارند، یا حیطه هایی دیگر غیر از حیطۀ معرفتی و تئوریک. اگر کسی در وسط یک مهمانی با لحنی جدی و به دور از شوخی بگوید «راستی، می دانستید که ما دو دست داریم؟» هیچ کس نمی گوید که او می خواهد گزارشی از یک امر واقعی بدهد. همه به راحتی می گویند «او دارد شوخی می کند» اگر نگویند دچار اختلال روانی شده.
هیچ کس در زندگی روزمرّه و عملیِ واقعی، به گزاره هایی مثل «جهان خارجی وجود دارد» یا «من دو دست دارم» فکر نمی کند، یا برای آن ها طلب مدرک و سند نمی کند، و این نشان می دهد که این باورها، باورهایی که چهارچوب مرجع ما را می سازند، اصولاً گزاره هایی علمی و تئوریک نیستند، و نباید با آن ها مانند گزاره هایی تئوریک و علمی برخورد کرد و به دنبال اثباتشان بود.
اگر این باورها گزاره هایی علمی و تئوریک نیستند، پس چه هستند؟ ویتگنشتاین دورۀ دوم می گوید: این باورها قواعد استفاده از زبان در زندگی عملی را مشخص می کنند. این باورها پیشفرض های ما هستند تا بتوانیم با دیگران ارتباط برقرار کنیم. و معنای آن ها همین کاربرد عملی آن هاست. پرسیدن از درستی یا نادرستی این باورهای بنیادین نه فقط اشتباه، بلکه بی معنی است. این باورها نه درست و نه نادرستند، بلکه صرفاً معیارها و قواعدی عملی هستند که ما در زندگی واقعی به کار می گیریم تا درستی و نادرستی گزاره های دیگر را با آن ها بسنجیم. همان طور که قوانین شطرنج نه درست و نه نادرستند، بلکه صرفاً معیارهایی عملی هستند برای شکل دادن به حرکت های بازیکنان و تعیین درستی یا نادرستی این حرکت ها.
کتاب کتاب خوب و قابل فهم است. نویسنده ابتدا نظریۀ معرفت راسل (اتمیسم منطقی) را توضیح می دهد که هم ویتگنشتاین و هم کواین در ادامۀ همین نظریه، نظریات خود را بیان کردند. سپس به توضیح مختصری راجع به ویتگنشتاین دورۀ اول (که کارهایش تا حد زیادی دنبالۀ کارهای راسل و حول اتمیسم منطقی بود) می پردازد، و بخش اعظم کتاب توضیح نظریات ویتگنشتاین دورۀ دوم است. در انتها فصل مختصری هم به نظریۀ کواین اختصاص دارد. کتاب به خاطر تمرکز روی ویتگنشتاین دورۀ دوم خیلی برای من مفید بود، چون تا به حال هر چه خوانده بودم روی ویتگنشتاین دورۀ اول متمرکز بودند. اما یکی از نکات (که هم می تواند مثبت باشد و هم منفی) تکرار زیاده از حد مطالب است. هر چند این می تواند باعث تفهیم کامل مطلب شود، اما به نظر بهتر بود که مؤلف به جای تکرار یک مطلب به جنبه های دیگر آن اشاره می کرد و لوازم و تبعات آن را بیشتر و مفصل تر پیگیری می کرد....more
در آغاز راه فلسفه همه چیز خوب و خوش بود. امثال سقراط معتقد بودن با «شناخت» جهان، در حقیقت با شناختِ غاییِ جهحکمت در مقابل شناخت تاریخچۀ کوتاهی از فلسفه
در آغاز راه فلسفه همه چیز خوب و خوش بود. امثال سقراط معتقد بودن با «شناخت» جهان، در حقیقت با شناختِ غاییِ جهان، می شه به «حکمت» رسید، یعنی فهمید چطوری می شه خوب و سرشار و خوشبخت زندگی کرد. شناخت یا حکمت نظری، و حکمت عملی، دو شاخۀ در هم تنیده بودن و با هم در ارتباط. تمام مشکلات با کانت شروع شد. کانت سه کتاب داشت، که مختصراً به اسم «نقد اول و دوم و سوم» شناخته می شن. در نقد اول می خواست نشون بده که ما چه چیزهایی رو می تونیم «بشناسیم». یعنی توانایی منطقی ما برای شناخت علمی جهان چقدره. مرزهای شناختی ما چیه. و در نقد سوم، می خواست نشون بده که ما چطور باید «زندگی» کنیم. یعنی در عمل و از لحاظ اخلاقی رابطه و مناسباتمون با جهان چطور باید باشه. پس کتاب اول حکمت نظری بود، و کتاب سوم حکمت عملی.
مشکل بزرگ این بود که حکمت عملی و نظری کانت، دیگه مثل فلاسفۀ قدیم با هم ارتباط نداشتن و نقد اول و سوم با هم سازگار نبودن. کانت در نقد اول با دقت و قدرت اثبات می کرد که مفاهیمی مثل «خدا» یا «روح» یا «اختیار» از لحاظ علمی و منطقی غیرقابل اثبات هستن و خارج از مرزهای شناختی ما قرار دارن. اما توی نقد سوم می گفت: ما برای زندگی درست، مجبوریم «فرض» کنیم که خدایی هست، روح جاودانه است و اختیار به کاره، وگرنه سنگ روی سنگ بند نمی شه و تمام اخلاق فرو می پاشه. یعنی ما در عین این که اذعان داریم این مقولات غیرقابل اثبات هستن و هیچ دلیلی نفیاً و اثباتاً براشون وجود نداره، اما در زندگی مون، در روابطمون با دیگران و جهان، باید فرض کنیم که این ها وجود دارن. یعنی چیزی باید جهت زندگی ما رو مشخص کنه، که هیچ بنیان علمی و منطقی نداره.
همین جا فاجعه شروع شد، و شکاف بزرگی بین دو دسته از فیلسوف ها پدید اومد که طی سیصد سال ادامه پیدا کرد تا به ایجاد دو نحلۀ کاملاً جداگانۀ فلسفی ختم شد که اون قدر از هم فاصله دارن که حتی نمی تونن حرف همدیگه رو بفهمن: فلسفۀ تحلیلی، و فلسفۀ قارّه ای. پیروان فلسفۀ تحلیلی، به نقد اول کانت وفادار موندن، و گفتن: ما چی کار داریم که چطور باید خوب و سرشار و خوشبخت زندگی کرد؟ کار یه فیلسوف این نیست که دنبال این چیزها باشه. کار فیلسوف یه کار جدی و دقیق و منطقیه، فیلسوف فقط باید دنبال این باشه که چطور می شه دنیا رو دقیق و درست و منطقی شناخت، و این یعنی: کار فیلسوف فقط همواره کردن راه برای علمه. در مقابل، پیروان فلسفۀ قاره ای، روی نقد سوم تمرکز داشتن. می خواستن همچنان راه سعادت رو پیدا کنن، راه زندگی سرشار رو. و گفتن: اگه کانت ثابت کرده که نمی شه مواد مورد نیاز برای سعادت رو به صورت علمی «شناخت»، چه باک؟ مگه هر چیزی باید با روش علمی قابل شناخت باشه؟ مگه ما نمی تونیم رابطه ای غیر از رابطۀ علمی با جهان داشته باشیم؟ و جستجو به دنبال پیدا کردن راه دیگه ای برای ارتباط با جهان که بتونه به ما بگه چطور باید زندگی کنیم، شروع شد. کانت گفته بود: برای زندگی خوب، باید فرض بگیریم مفاهیم غیرقابل شناختِ «خدا» و «روح» و «اختیار» واقعاً وجود دارن. فیلسوفان قارّه ای دست از این فرض که خود کانت می گفت مبنایی نداره، برداشتن، و سعی کردن مفاهیم دیگه ای جایگزینش کنن که مسیر زندگی خوب و سعادتمند رو به ما نشون بده: نیچه «ارادۀ قدرت» رو پیشنهاد کرد، فروید «ناخودآگاه» رو، هایدگر «هستی» رو، و هر کس مفهوم مشابهی رو پیشنهاد کرد که مدعی بود می تونه زندگی ما رو سرشار کنه.
نویسندۀ کتاب، در نهایت می گه: این جا زمینی هست که می شه زمین مشترک دو گروه فیلسوفان باشه، و دو دسته فیلسوف در این زمین با هم بتونن گفتگو کنن، و اون «پدیدارشناسی»ـه. پدیدارشناسی به طور مختصر می گه: تنها رابطۀ ما با جهان، رابطۀ علمی و تئوریک نیست. ما قبل از این که جهان رو به طور تئوریک بشناسیم، با جهان رابطه داریم، روابط عملی، احساسی، زیباشناختی و... و رابطۀ علمی فقط یکی از انواع مختلف رابطۀ ما با جهانه. اگه فیلسوفان تحلیلی این رو بپذیرن، اون وقت قبول می کنن که اگه ما بتونیم روابط دیگه ای که با جهان داریم رو درست تحلیل کنیم و بشناسیم، اون وقت شاید بتونیم توی یکی از این انواع مختلف رابطه که با جهان داریم، معنایی برای زندگی خودمون پیدا کنیم، و بر اساس همین معنا زندگی سعادتمندانه ای داشته باشیم. یعنی همون چیزی که فیلسوفان قارّه ای به دنبالشن.
کتاب به جز فصل دوم كه نويسنده به شقاق موجود در نقد اول و سوم كانت مى پرداخت و كتاب كمى سخت شد، باقى كتاب بسيار لذت بخش و آموزنده بود. مخصوصاً كه نويسنده فقط تاريخچه عرضه نمى كرد، بلكه سعى مى كرد خط و ربط ها و طرح ها و الگوهاى تقابل تاريخى فلسفه قاره اى و تحليلى رو بيرون بكشه. و ترجمه هم که نیازی به گفتن نداره که عالی بود. هر چند گاهی بامزه بود که مترجمی با این تبحّر، بعضی از اصطلاحات محاوره ای انگلیسی رو تحت اللفظی ترجمه کرده بود....more
كتاب يادداشت هاى پراكندۀ شوپنهاور است، در موضوعات مختلفى از تاريخ فلسفه و فلسفه و اخلاق گرفته، تا ملاحظاتى درباره زبان سانسكريت يا سبك نقاشى فلان نقاشكتاب يادداشت هاى پراكندۀ شوپنهاور است، در موضوعات مختلفى از تاريخ فلسفه و فلسفه و اخلاق گرفته، تا ملاحظاتى درباره زبان سانسكريت يا سبك نقاشى فلان نقاش. گاهى وحدت فكری شوپنهاور و نظريات فلسفى خاص او در اين يادداشت ها به چشم مى خورد، گاهى هم نه. به نظر مى رسد شوپنهاور دفترچه يادداشتى داشته كه هر ايده يا نكتۀ جالبى به ذهنش مى رسيده در آن مى نوشته. بعداً اين نوشته ها را بر اساس موضوعات كلى شان مرتب كرده و به صورت كتابى به چاپ رسانده.
ترجمه از اين مجموعه نوشته ها بخش هايى قبلاً جداگانه ترجمه و چاپ شده بودند: در باب حکمت زندگی و بعضى بخش هاى جهان و تأملات فیلسوف و نيز مقالۀ در تأیید و نفی خواهش زیستن در حقيقت گزيده هايى از اين كتاب هستند. اين بخش ها كه قبلاً ترجمه شده بودند (و مى توان گفت از لحاظى بهترين بخش هاى كتاب بودند) مجدداً در اين ترجمه نيامده اند. توصيۀ من براى خواندن شوپنهاور همان سه كتاب بالاست، نه اين كتاب، هر چند اين كتاب هم حاوى نكات پراكندۀ جالب و مفرحى است. ترجمۀ رضا ولى يارى مثل هميشه ترجمه اى روان و بى دست انداز است. آدم مى تواند باسواد بودن و دلسوز بودن مترجم را حس كند. در مقدمه اى كه براى "جهان و تأملات فيلسوف" نوشته بود گفته بود كه چطور ترجمه نشدن و بى اعتنايى به آثار شوپنهاور موجب شد خودش دست به ترجمه ى مجموعه آثار او بزند. این مقدمه برای من خیلی جالب بود. این که اشتیاق خودش و نوعی دلسوزی محرّک اصلی اش برای ترجمه بوده اند. در مقابل مثلاً مترجم سیطره کمیت و علائم آخرالزمان در مقدّمه صریحاً گفته که ترجمه را سفارشی انجام داده و پیش از ترجمه، نه نویسنده را می شناخته و نه از اهمیت کارهای او مطلع بوده است....more
کتاب مجموعه مقالاتی است که نویسنده در سال های مختلف در مجلات و کنفرانس های مختلف منتشر و ایراد کرده. این مقاله مقاله بودن بزرگ ترین مشکل کتاب است. چونکتاب مجموعه مقالاتی است که نویسنده در سال های مختلف در مجلات و کنفرانس های مختلف منتشر و ایراد کرده. این مقاله مقاله بودن بزرگ ترین مشکل کتاب است. چون خیلی از این کنفرانس ها برای کسانی بوده که آشنایی زیادی با کانت نداشته اند، در نتیجه خیلی از مقاله ها از صفر شروع می کنند به معرفی ای ابتدایی از کانت و این معرفی ابتدایی مدام و مدام در مقالات مختلف کتاب تکرار می شود. در حالی که اگر کتاب به صورت یکدست نوشته شده بود، یک بار کانت را به صورت ابتدایی معرفی می کرد، و باقی حجم کتاب را می توانست به نکات جدیدتر و مفیدتر بپردازد. همین حالا هم این جا و آن جا نکات جدید و جالبی در کتاب مطرح شده است که نشان می دهد نویسنده در طول سالیانی که کانت را تدریس کرده، تسلط خوبی بر او دارد و می توانست حرف های خوبی بزند و به جای تعداد محدود دانشجویانش، تعداد بیشتری از ایرانی ها را با کانت آشنا کند. به شکل فعلی، کتابی نیست که توصیه کنم. چند نکتۀ جالبی که دارد ارزش آن را ندارد که کسی کل کتاب را به خاطرش بخواند....more
کتاب کانت اول کتاب "نقد عقل محض" رو نوشت. اما بعد از یک سال انتظار، متوجه شد که انگار کسی کتاب رو نخونده، از بس که طولانیه، و سخت نوشته شده، و مخصوصاً کتاب کانت اول کتاب "نقد عقل محض" رو نوشت. اما بعد از یک سال انتظار، متوجه شد که انگار کسی کتاب رو نخونده، از بس که طولانیه، و سخت نوشته شده، و مخصوصاً این که فلسفه ای به کلی جدید بنیان گذاشته، و خواننده ها با ذهنیتی که از فلسفۀ قدیم دارن، درست متوجه نمیشن که حرف حساب کانت در این درازگویی ها چیه. این باعث شد که دست به کار بشه و خلاصه ای روشن از کتاب تهیه کنه، و توضیح بده که مقصودش از نوشتن کتاب چیه و چه مسئله ای رو می خواد جواب بده، و حاصل شد "تمهیدات"، همین کتاب حاضر.
من قبل از تمهیدات سه کتاب راجع به کانت خونده بودم، و هر چند از هر سه تا خیلی یاد گرفته بودم، ولی هنوز متوجه نمی شدم مسئلۀ اصلی کانت چیه. نمی دونم اون کتاب ها توضیح نداده بودن، یا من متوجه نمی شدم. از یکی از بزرگواران گودریدز پرسیدم که بعد از این سه کتاب، چه کتابی راجع به کانت بخونم؟ و ایشون گفتن: شروع کنم به خوندن از خود کانت، و این کتاب رو توصیه کردن. همون موقع کتاب رو خریدم، اما به مدت یک سال می ترسیدم طرفش برم. تا این که اخیراً بعد از خوندن راجع به "روشنگری" و بعدتر تلاش نافرجامم برای فهم آینشتاین، متوجه شدم که لازمه باز از کانت بخونم. پس عزمم رو جزم کردم و این کتاب رو از قفسه برداشتم.
کتاب ترجمۀ خیلی خوبی داره، هر چند این به معنای راحت بودن کتاب نیست. خیلی از بخش ها رو دو یا سه بار می خوندم تا درست متوجه بشم، و خیلی از بخش ها رو فقط با تکیه به چیزهایی که از قبل می دونستم متوجه می شدم. ولی در کل تجربۀ خوبی بود، مواجه شدن رو در رو با فیلسوفی که خیلی وقت بود از مواجهه باهاش فرار می کردم. به خصوص فصل های پایانی کتاب، جایی که وظیفۀ تنظیمی فلسفه رو توضیح میده، به نظرم هم راحت تر و هم جذاب تر بودن.
در پایین توضیحی اجمالی از هدف کانت از کتاب نوشتم، که اگه علاقه ای ندارید می تونید ازش صرف نظر کنید.
کانت به دنبال چیست؟ (view spoiler)[ حضرت زلزله بزرگ ترين زلزله اى كه در فلسفه حادث شد، ديويد هيوم، به كشف بزرگى رسيد. نكته اى كه به نظر قبل از اون مغفول مونده بود. هیوم گفت ما دو دسته قضيه داريم:
الف - قضایای تحلیلی قضيه هايى كه توى اون ها، يك مفهوم تحليل ميشه و باز ميشه و توضيح مى ديم كه اون مفهوم از چه عناصرى تشكيل شده. مثلاً وقتى راجع به "شبه جزيره" ميگيم "خشكى اى كه از سه طرف به آب و از يك طرف به خشكى محدود بشه" يا راجع به "دايره" ميگيم "هيچ زاويه اى نداره". اين قضايا، هر چند دانش ما رو نسبت به معناى اون كلمه و مفهوم بيشتر مى كنن، اما چيز جديدى راجع به اون مفهوم به ما نمى گن. خصوصيتى از اون مفهوم رو به ما نمى گن كه از قبل توى همون مفهوم وجود نداشته باشه. به خاطر همين به اين نوع قضايا مى گن "همانگويى"، يا قضاياى "تحليلى".
ب - قضایای ترکیبی در مقابل قضايايى هستن كه راجع به يه مفهوم چيزى مى گن كه از قبل توى اون مفهوم وجود نداره. خصوصيتى جديد رو به اون مفهوم نسبت مى دن كه هر چى هم معناى اون مفهوم رو بدونيم، نمى تونيم از اون خصوصيت باخبر بشيم، بلكه نياز به يه منبعى غير از اون مفهوم داريم، تا ما رو از اين خصوصيت جديد مطلع كنه. مثلاً هر چى هم كسى بدونه معناى "قارّه" چيه، نمى تونه مطلع بشه "در روى زمين هفت قارّه وجود داره". براى فهميدن اين حقيقت، بايد از تحليل مفهوم دست برداره و به منبع ديگه اى رجوع كنه. به اين نوع قضايا مى گن قضاياى "تركيبى"، چون دو مفهوم مختلف رو با هم تركيب مى كنن.
سؤالى كه براى هيوم پيش اومد، اين بود كه: ما چه منبعى براى رسيدن به قضاياى تركيبى داريم؟ از چه راهى مى تونيم بفهميم يه مفهوم با يه مفهوم ديگه نسبتى داره؟ و جواب داد: تنها منبع ما، حس هاى ماست، كه به صورت مداوم مفاهيم جديدى براى ما تهيه مى كنن، و اون ها رو با هم تركيب مى كنن. ما مى بينيم كه برگ سبزه، ما مى شنويم كه اسب شيهه مى كشه، ما مى چشيم كه انار ترشه. اما غير از اين چى؟ آيا منبع ديگه اى داريم؟ هيوم مى گفت نه. در نتيجه علوم دو دسته ن: علومی که صرفاً قضایای تحلیلی ان و حرف جدیدی نمی زنن (ریاضیات و منطق). و علومی که حرف جدیدی می زنن. این دستۀ دوم نیاز به منبعی دارند که بتونن قضایای جدید تولید کنن، و تنها منبع شناخته شده، حسّ و مشاهده است. هر كس جمله اى بگه كه دو مفهوم مختلف رو با هم تركيب كرده باشه، ولى منبعش حس و مشاهده نباشه، اون جمله سفسطه و فريبه. فرقى نمى كنه كه فلسفه باشه، يا فيزيك، يا شيمى. قوانين نامحسوس تمام اين علوم، صرفاً تخيّلات هستن و بس. مخصوصاً فلاسفه که مدعی بودن فقط با "تحلیل" و "تعریف" و باز کردن یک مفهوم، می تونن به مفاهیم جدیدی برسن که قبلاً توی اون مفهوم وجود نداشته، و با توجه به کشف هیوم، معلومه که این حرف چقدر عجیب و ناممکنه.
این زلزله زلزلۀ عجیبی بود. چون تا مدت ها کسی متوجه نشد که رخ داده. و تازه بعد از چند دهه تبعاتش مشخص شد، و بین فلاسفه و غیرفلاسفه هول و ولا افتاد که پاسخ در خوری به این سؤال بدن.
حضرت ضد زلزله یکی از کسایی که سعی کرد به این سؤال جواب بده (فارغ از این که در این سعی موفق بود یا نه) کانت بود. تلاش برای پاسخ به مسئلۀ هیوم، باعث شد کانت دست به کار بشه و از اون جایی که فلسفۀ قدیم جوابی برای این مسئله نداشت، یک فلسفۀ جدید بسازه به نام فلسفۀ استعلایی و نظریات جدیدی بده تا به وسیلۀ اون ها بتونه به این سؤال جواب بده که: منبع قضایای علوم غیرتجربی مختلف، از جمله فلسفه، چیه؟
کانت در جواب گفت: ما به غیر از فلسفه دو علم غیرتجربی داریم که به ما قضایای جدید و ترکیبی می دن: ریاضیات، و طبیعیات (اصول کلی و نامحسوس فیزیک و شیمی و...). کانت اصرار داشت بر خلاف ادعای هیوم، قضایای ریاضیات فقط با تحلیل مفاهیم عدد و خط و شکل و... حاصل نمیشن، بلکه حرف های جدیدی راجع به این مفاهیم می زنن. در نتیجه قضایای ریاضی ترکیبی هستن نه تحلیلی. حالا نگاه مى كنيم كه این علوم غیرتجربی چطور قضایای جديدى به ما مى دن؟ منبع شون براى توليد قضایای جديد چیه؟ و همون منبع يا مشابه اون رو در فلسفه به كار مى گيريم.
کانت گفت: منبع این علوم، اصول و قوانينیه كه بر ذهن ما حاكمن. قوانین جهان شمولی که ریاضیات و فیزیک کشف می کنن، در حقیقت از مشاهدۀ جهان خارجی به دست نیومدن، بلکه از مشاهدۀ قوانین ادراک خود ما به دست اومدن. زمان و مکان (که منبع ریاضیات و هندسه ن) در خارج از ذهن ما وجود ندارن، بلکه ذهن ما این دو قالب رو بر تمام مشاهداتش اعمال می کنه و تمام مشاهدات حسی رو در این دو قالب می ریزه. همین طور علّیّت (که منبع طبیعیاته) هم قابل مشاهده در جهان نیست، بلکه قالبی ذهنیه که ذهن بر پدیده های جهان خارجی منعکس می کنه. ما با مطالعه روی قوانین حاکم بر این قالب هاست که می تونیم به قضایای جدیدی در ریاضیات و طبیعیات برسیم. در نتيجه فلسفه هم مى تونه با به كارگيرى اصول حاكم بر ذهن و شناخت ما، به قضایای جديدى برسه.
نکتۀ مهم اینه که با این توضیحات، فلسفه مثل ریاضیات و طبیعیات، مسئول کشف قوانین شناخت و ذهن (یا قوانین جهان "پدیداری"، یعنی جهانی که ما درک می کنیم) می شه، نه قوانین جهان "فی نفسه"، یعنی جهانی که در خارج از ذهن ما وجود داره. ما نمی تونیم بدونیم جهان مستقل از ذهن ما چه شکلیه، و نیازی هم نداریم که بدونیم. چیزی که نیاز داریم، اینه که دنیایی که خودمون می بینیم رو بشناسیم و قوانینش رو کشف کنیم، و این علوم برای این مقصود کاملاً کافی هستن. (hide spoiler)]...more
قبل از ریویو نجف دریابندری مقدمه ای بسیار عالی برای کتاب نوشته درباب تاریخچۀ روشنفکری در اروپا، و در انتهای این مقدمه بحثی جالب دارد درباب واژۀ فارسی "قبل از ریویو نجف دریابندری مقدمه ای بسیار عالی برای کتاب نوشته درباب تاریخچۀ روشنفکری در اروپا، و در انتهای این مقدمه بحثی جالب دارد درباب واژۀ فارسی "روشنفکری". متن را برای خودم اسکن کردم، چون جایی روی اینترنت پیدایش نکردم. لینک دانلودش را می گذارم برای دوستانی که علاقه دارند
ریویو ١. کتاب های فیزیک دبیرستان را به یاد دارید؟ همیشه وقتی راجع به یک پدیده صحبت می کردند (انعکاس نور، تخلیۀ الکتریکی، فشار هوا، سقوط اجسام) تنها به توصیف آن پدیده اکتفا نمی کردند، بلکه قانونی ریاضی را هم شرح می دادند که این پدیده بر آن مبتنی بود و بر اساس آن می شد پیش بینی کرد که این پدیده در شرایط مختلف به چه شکلی عمل می کند. به ما یاد می دادند که اتفاقات جهان همیشه از قوانینی ازلی و ثابت ریاضی پیروی می کنند، و با تجربه و اندازه گیری می توان آن قوانین را کشف کرد: همیشه افزایش دما با افزایش فشار همراه است، همیشه زاویۀ تابش با زاویۀ بازتاب مساوی است، همیشه فاصله با گرانش رابطۀ عکس دارد و... حتی اگر اکنون از این قوانین بی خبر باشیم، می دانیم که اتفاقات جهان تصادفی نیستند، و از قوانینی پیروی می کنند و با مشاهده و اندازه گیری می شود آن قوانین را کشف کرد.
٢. فکر نکنید که این همیشه معلوم بوده. چهارصد سال بیشتر نمی گذرد از زمانی که دانشمندها (و مردم) به پیروی از ارسطو تصور می کردند سیاره ها جزء موجودات جاندار محسوب می شوند، و در حقیقت به ارادۀ خودشان است که دور زمین می چرخند. و فکر می کردند هر اتفاقی که روی زمین می افتد، در حقیقت محصول ارادۀ این سیارات است. و این سیارات هم به نوبۀ خود تابع یک محرّک اول به نام خدا هستند. و از آن جایی که ارادۀ خدا و ارادۀ این سیارات مثل ارادۀ انسان پیش بینی ناپذیر است، هیچ قانونی بر جهان حکمرانی نمی کند، به غیر از قانون حکمت و مصلحت اندیشی خدا. چرا، اگر خدا از طریق وحی خبر دهد که سنت من بر فلان کار قرار گرفته، یا در آینده فلان کار را خواهم کرد می شود از قصدش مطلع شد. اما غیر از آن، قانونی در دل خود پدیده های طبیعی وجود ندارد.
٣. هر نهضتی پیامبری دارد، و پیامبر دوران روشنگری، نیوتن بود. چند قرن طول کشید تا با ظهور کپرنیک و کپلر و گالیله امکان ظهور یک نیوتن به وجود بیاید. اما وقتی نیوتن تمام قد ظهور کرد، دید علمی به کلی زیر و رو شد: نیوتن نشان داد که می توان پدیده های کیفی طبیعت را با قوانین ریاضی با دقت پیش بینی کرد. نشان داد که هر اتفاقی از قانونی ثابت پیروی می کند. معجزۀ نیوتن، این دید قانونمند بود. قانون جاذبه و مکانیک نیوتنی آن اندازه مهم نبودند که این دید قانونمند مهم بود. دیدی که ناگهان تبدیل به روش علمی اصلی در تمام علوم شد، و از شیمی و زیست شناسی به جاهایی تسری پیدا کرد که آدم انتظار ندارد قانونی پیدا کند: تاریخ و جامعه شناسی و علوم انسانی. شور و شوق بی سابقه ای در مجامع علمی به وجود آمد، و همه مطمئن بودند که راه کشف حقیقت جهان یک بار برای همیشه یافت شده است. تمام پیشینیان غرق خرافات بودند، و تنها این قرن است که به راه معرفت حقیقی دست پیدا کرده: علم و عقل. همین. نه سنت، نه اطاعت از مراجع قانونی و دینی، نه فلسفه بافی. شعار روشنگری به قول کانت این است: «شهامت داشته باش و خودت بیندیش!»
٤. هگل می گوید: هر پدیده همزمان با هر چه بیشتر قدرت یافتن و اوج گرفتن، دشمن خونی خود را هم در دل خودش پرورش می دهد. به همین ترتیب، در دوران اوج روشنگری دیوید هیوم متولد شد. فیلسوفی که ضربه هایی چنان علاج ناپذیر به پیشفرض های روشنگری وارد کرد، که ادامۀ راه روشنگری ناممکن شد، و راهی که با نیوتن آغاز شده بود با او ختم شد. هیوم سؤالی واضح مطرح کرد، که به طرز عجیبی تا آن زمان به ذهن کسی نرسیده بود: چه دلیلی داریم این قوانین نامحسوس که فیزیکدان ها ادعا می کنند پشت هر پدیدۀ محسوسی برقرار است، واقعاً در جایی خارج از ذهن ما وجود دارند؟ از کجا می توان فهمید که این قوانین فقط ساخته و پرداختۀ ذهن ما نیستند تا بتوانیم مشاهداتمان را نظم دهیم؟ ذهن ما عادت کرده که وقتی دو پدیده پشت سر هم رخ دادند (مثل آتش و گرما) اولی را "علت" دومی بداند. اما از کجا می توانیم بدانیم که در خارج از ذهن هم چیزی نامحسوس به نام "علیت" وجود دارد؟ یا چیزی به نام انرژی، یا نیرو، یا میدان، یا هر مفهوم نادیدنی دیگری که فیزیکدان ها مثل نقل و نبات درست می کردند تا مشاهدات خودشان را توجیه کنند؟ آیا ما واقعاً از دوران خرافات در آمده ایم؟ یا فقط خرافات اسطوره ای را با خرافات علمی جایگزین کرده ایم؟ بعد از هیوم دوران روشنگری به پایان رسید. حرف های هیوم افراد مختلف را بر آن داشت که راه دیگری، به جای راه روشنگری ارائه دهند و نتیجه شد نهضت های متعددی که در دو قرن بعد پدید آمدند، از جمله پراگماتیسم، و پدیدارشناسی....more
بابک احمدی من به واسطۀ چند تجربۀ بد، مدت ها با نویسنده های داخلی میونۀ خوبی نداشتم. احساس می کردم بیشتر از اون که بخوان با کتاب هاشون چیزی بهم یاد بدن،بابک احمدی من به واسطۀ چند تجربۀ بد، مدت ها با نویسنده های داخلی میونۀ خوبی نداشتم. احساس می کردم بیشتر از اون که بخوان با کتاب هاشون چیزی بهم یاد بدن، می خوان مانع یادگیری من بشن، و این طوری با هر سطر کتابشون که مانعی در راه فهم منه، بهم اثبات کنن که اون ها بلدن و من بلد نیستم. احساس می کردم کتاب براشون یه جورایی عرصۀ اعمال اقتدار فکریه، و در نتيجه، احساس می کردم به جاى اين كه من از خوندن كتاب بهره اى ببرم، اون هان که از نوشتن کتاب بهره می برن.
هنوز این احساس رو دارم. اما دیگه اونو به تمام نویسنده های داخلی تعمیم نمیدم. این کتاب بابک احمدی باعث شد این احساسم رو تعدیل کنم و جا برای این احتمال باز کنم که چه بسا نویسنده هایی باشن که در این تصویر من جا نگیرن. قصد دارم باز هم با احتياط ازش بخونم، امیدوارم امید فعلیم رو خراب نکنه.
نظریۀ انتقادی در اوایل قرن بیستم، انجمن پژوهشهای اجتماعی فرانکفورت ماکس هورکهایمر رو به ریاست انتخاب کرد و این سرآغاز فعالیت گروه بزرگی از فیلسوف-جامعه شناس های چپ گرایی بود که به اسم "مکتب فرانکفورت" معروف شدن. به رغم اسم "نظریۀ انتقادی" این مکتب نظریۀ واحدی ارائه نکرد، چون قبل از هر چیز با نظام سازی های فلسفی دشمن بود. در عوض، کار اعضای این مکتب به نقد گذاشتن دستاوردهای تفکر مدرن، با استفاده از دیدگاه های مارکس بود. این دستاوردها، از اشکال حکومت گرفته، تا موسیقی و سینما، از علوم طبیعی گرفته تا فلسفه، همه با در نظر گرفتن یک اصل کلی نقد و تحلیل می شدن: این که هیچ امر انسانی ای نیست، مگر این که زادۀ شرایط تاریخی خاص خودشه. تا قبل از این متفکران مارکسیست به همین شکل امور انسانی رو تحلیل می کردن، و مثلاً توضیح می دادن که چطور شرایط اقتصادی خاص باعث پدید اومدن مسیحیت یا رنسانس شد. اما اعضای مکتب فرانکفورت دامنۀ تحلیل رو وسیع تر کردن، و به جای توضیح دادن همه چیز با شرایط اقتصادی، سعی کردن به عوامل اجتماعی و فلسفی و تاریخی دیگه هم نظر داشته باشن و تحلیل جامع تری ارائه بدن.
این کتاب به شرح زندگی و نظریات سه متفکر بزرگ انتقادی، "والتر بنیامین" (که خودش از اعضای مکتب فرانکفورت نبود ولی تأثیر زیادی روی اون ها گذاشت)، "ماکس هورکهایمر" (رییس انجمن پژوهش های اجتماعی فرانکفورت) و "تئودور آدورنو" (دوست هورکهایمر و تأثیرگذارترین متفکر مکتب فرانکفورت) می پردازه. انتقاد از خرد ابزارى مدرنيته، انتقاد از مطلق گرايى و غير تاريخى دونستن حقيقت، انتقاد از نگاه به ظاهر بى طرف و فارغ از ارزش گذارى علم به جهان، انتقاد از صنايع فرهنگى و فرهنگ عامه پسند، انتقاد از نظام سازى فلسفى، انتقاد عليه يكسان سازى ابژه ها تحت مفاهيم كلى توسط عقل مدرن، انتقاد عليه يكسان سازى افراد تحت الگوهاى كلى توسط حكومت هاى تماميت طلب، انتقاد از سوژه ى يكپارچه، از جمله بحث هاى اين كتابن.
بعد از این کتاب این سومین کتابیه که راجع به مکتب فرانکفورت می خونم. حداقل یک کتاب دیگه هم برای مطالعه دارم، اما با وجود علاقه م به مباحث، نمی دونم چقدر ضروریه که ادامه بدم. خودم حس می کنم که بهتره بعداً سر فرصت به صورت پراکنده برگردم سراغشون و چیزهایی ازشون بخونم. از جمله فصل "صنعت فرهنگ" دیالکتیک روشنگری رو دوست دارم بخونم، و صوت مجموعه درس های بابک احمدی راجع به مکتب فرانکفورت رو، که عزیزی بهم داده، دوست دارم گوش بدم....more
به جز فصل اول در نقد پوزیتیویسم و فصل آخر دربارۀ مدرنیته، دو فصل باقیمونده برام به کلی بی اهمیت بودن. هر دو فصل رو تا نیمه خوندم، و دیدم موضوع برام اهبه جز فصل اول در نقد پوزیتیویسم و فصل آخر دربارۀ مدرنیته، دو فصل باقیمونده برام به کلی بی اهمیت بودن. هر دو فصل رو تا نیمه خوندم، و دیدم موضوع برام اهمیتی نداره و رفتم فصل بعدی. ...more
این که بخشی بدین بزرگی از انسان ها، با آن که دیریست طبیعت آنان را به بلوغ طبیعی رسانده، باز به دلخواه تا دم مرگ کودک می مانند و دیگران چنین به سادگی خاین که بخشی بدین بزرگی از انسان ها، با آن که دیریست طبیعت آنان را به بلوغ طبیعی رسانده، باز به دلخواه تا دم مرگ کودک می مانند و دیگران چنین به سادگی خود را سرپرست ایشان می کنند، علتی جز کاهلی و بزدلی ندارد. راستی که کودک بودن چه آسان است! اگر کتابی داشته باشم که جای فهمم را بگیرد و کشیشی که کار وجدانم را انجام دهد و پزشکی که خوراک مناسبی برایم معین کند و...، دیگر لازم نیست خود را به زحمت بیندازم. همین که بتوانم پولی بدهم، دیگر نیازی به اندیشیدن ندارم؛ دیگرانی هستند که این کار کسالت بار را به جایم انجام دهند! و برای این که تعداد هر چه بیشتری از آدمیان رفتن به سوی بلوغ را که به خودی خود دشوار هست، سخت خطرناک نیز بینگارند، این سرپرستان خیرخواه تدارکی بایسته می بینند: اینان نخست گله رام خود را از مغز تهی می کنند و خاطرشان آسوده می شود که این موجودات بی آزار جرأت آن را ندارند که گامی از چراگاهی که در آن محبوسند فراتر روند، آن گاه به ایشان گوشزد می کنند که اگر به تنهایی قدم بیرون بگذارند چه خطرهایی تهدیدشان می کند!
اما این خطرها چندان هم که می گویند بزرگ نیستند، چرا که [نوپایان] با چند بار افتادن سرانجام شیوه راه رفتن را می آموزند؛ اما چشم انداز همین یک بار افتادن کافی است که انسان را از هر آزمون تازه بهراساند. از این رو برای بسیاری کسان دشوار است که به تنهایی از حالت کودکی ای که کمابیش برایشان طبیعی شده است، به در آیند.
به باور تئودور آدورنو اوقات فراغت در زير سلطۀ عقل حسابگر دوران روشنگرى، در حقيقت به بخشى از ساعات كار تبديل شده است. عقل حسابگر از افراد مى خواهد كه دبه باور تئودور آدورنو اوقات فراغت در زير سلطۀ عقل حسابگر دوران روشنگرى، در حقيقت به بخشى از ساعات كار تبديل شده است. عقل حسابگر از افراد مى خواهد كه در زمان كار تمام تمركز و نيروى خود را براى كار بگذارند، و در اوقات فراغت به تجديد قوا بپردازند. در نتيجه تفريح هايى براى اوقات فراغت مردم در نظر مى گيرد كه نياز به كمترين ميزان تمركز و فكر داشته باشند، مبادا نيرويى كه بايد صرف كار شود، آزادانه صرف امور ديگر گردد.
در نتيجه صنايع فرهنگى در حقيقت بخشى از سازمان عقلانى كار هستند، و با ارائۀ بى محتواترين سرگرمى ها، فيلم ها، رياليتى شوها، موسيقى ها، بازى هاى كامپيوترى و... سعى مى كنند اوقات فراغت فرد را با لذت بدون انديشه پر كنند تا براى ساعات انديشۀ بدون لذت (ساعات كارى) تجديد قوا كند. آدورنو محصولات صنايع فرهنگى را "از پيش هضم شده" مى نامد، زيرا طورى ساخته شدند كه فرد دقيقاً مى داند كجا بايد بخندد و كجا بايد بگريد: حتى صداى خنده هاى ضبط شده، و موسيقى غمگين او را راهنمايى مى كنند كه اينجا بايد خنديد و اينجا بايد اشك ريخت. اين چنين لذتى نياز به انديشه و درك كليت اثر ندارد، بلكه هر جزء اثر لذتى كوتاه و ناپايدار مخصوص به همان جزء را ايجاد مى كند، و جايش را به جزء بعدى مى دهد. در مقابل اين لذت ناپايدار، لذتى كه به واسطۀ انديشه و درك كليت يك اثر هنرى واقعى به فرد دست مى دهد گاهى تا آخر عمر با او باقى مى ماند.
آدورنو از اين هم فراتر مى رود و از اصل ترديد مى كند كه "لذت بدون انديشه" واقعاً وجود داشته باشد. او مى گويد: لذتى كه محصولات صنايع فرهنگى ايجاد مى كنند، چيزى بيش از "آشنايى" نيست. فرد فیلم هایی را می بیند که از کلیشه های معینی پیروی می کند، موسیقی هایی را گوش می کند که تمام همسالانش گوش می دهند، کتاب هایی را می خواند که باب روز شده اند، تفریح هایی را انجام می دهد که به آن ها عادت کرده است، نه به خاطر لذتی که از آن ها می برد، بلکه به خاطر احساس امنیت و راحتی موجود در آشنایی.
کتاب چهار فصل اول فصل هاى جذابى بودن. به ترتيب: معرفى و تبيينى از كتاب ديالكتيك روشنگرى، صنعت فرهنگ و نظريه ى فرهنگى، سرگرمى، هنر. نقدهاى آدورنو به روشنگرى و در عين حال مخالفت هاش با ضدعقلگرايى، خيلى جالبه و دوست دارم وقتى بيشتر راجع بهش بخونم.
فصل هاى بعدى كه راجع به اخلاق و فلسفه بودن، خيلى برام جذاب نبودن. هر چند توى همين فصل ها هم بحث هاى خيلى جالبى مطرح شد. مخصوصاً فصل آخر، در مورد دلايل نياز جهان امروز به فلسفه....more
اسپینوزا در یک دقیقه و سی ثانیه اسپینوزا یکی از فیلسوفان عقل گراست، یعنی: اولاً، معتقد است می شود جهان را فارغ از دیدگاه های شخصی شناخت. ثانیاً، برای ایناسپینوزا در یک دقیقه و سی ثانیه اسپینوزا یکی از فیلسوفان عقل گراست، یعنی: اولاً، معتقد است می شود جهان را فارغ از دیدگاه های شخصی شناخت. ثانیاً، برای این شناخت بی طرفانه باید از استدلال های دقیق و خشک عقلی استفاده کرد.
شناخت عقلی اسپینوزا از جهان، در دو جمله (اولی فلسفی، و دومی اخلاقی) خلاصه می شود:
١. ما هيچ كاره ايم (view spoiler)[ تمام جهان یک جوهر واحد است، که می توان آن را "خدا" یا "طبیعت" نامید.
باقی موجوداتی که می بینیم، در حقیقت موجودات مستقلی نیستند، بلکه صرفاً صفات آن جوهر واحد هستند. مانند چین خوردگی یک پارچه، که موجودیتی جدای از پارچه ندارد، بلکه تنها حالتی از پارچه است. به همین ترتیب، میز، درخت، اتومبیل و حتی خود ما، موجودیتی از خود نداریم، بلکه حالات و صفات موجودی نامتناهی به نام "خدا" یا "طبیعت" هستیم.
در نتیجه، ما در هیچ چیز استقلالی از خود نداریم. همان طور که چین خوردگی آستین لباس من نمی تواند به دلخواه خود به این سو و آن سو حرکت کند، خود من نیز نمی توانم در خواست ها و کنش ها و احساس های خود، از خود اراده ای داشته باشم. (hide spoiler)]
٢. براى گريز از رنج هاى زندگى، بايد بفهميم كه هيچ كاره ايم (view spoiler)[ حال كه ما در احساسات و کنش های خود و در اتفاقاتى كه برایمان مى افتد هيچ استقلالى نداريم و تنها توهمّی از استقلال داريم، تنها راه براى رسيدن به رضايت در زندگى، اين است كه از اين توهّم بیرون بیاییم، و برای بیرون آمدن از توهّم باید تلاش کنیم وقایع جهان را نه از دیدگاه محدود و شخصی خود، بلکه از دیدگاه بی طرف عینی ببینیم.
سنگى كه به آسمان پرتاب می شود اگر به اشتباه فكر كند كه حرکاتش به دست خودش است، بيهوده تلاش خواهد كرد كه جلوى سقوطش را بگیرد، و طبيعی است كه شكست مى خورد، ولى چون فكر مى كند می توانسته سرنوشتى غير از اين برای خود رقم بزند، رنج مى كشد. عامل رنج و اندوه همين توهّم و تصور اشتباه است. (hide spoiler)]...more
بعد از گذشت بیش از یک قرن، اغلب پیش بینی های مارکس به قدری آشکارا نادرست از آب در آمده اند که آدم از دیدن کسانی که با مارکس همدلند و سعی می کنند نشان بعد از گذشت بیش از یک قرن، اغلب پیش بینی های مارکس به قدری آشکارا نادرست از آب در آمده اند که آدم از دیدن کسانی که با مارکس همدلند و سعی می کنند نشان دهند که بزرگی مارکس در جنبه های "علمی" کارش نهفته است به تعجب می افتد. حوادث ایام بسیاری از پیش بینی های مارکس را باطل کرده است: این نظریه که دستمزدها همیشه تا حدی که کارگران تنها بتوانند زنده بمانند کاهش خواهند یافت، نظریۀ آهنگ نزولی سود، این نظریه که در دوران سرمایه داری بحران اقتصادی دم به دم حادتر می شود، این نظریه که سرمایه داری محتاج "ارتش ذخیرۀ صنعتی" ای از فقراست، و این نظریه که سرمایه داری پیوسته عدۀ بیشتری از مردم را به زور به صف طبقۀ کارگر می فرستد. امروزه فاصلۀ میان فقیر و غنی در کل جهان صنعتی کاهش یافته است. دلیل این امر عمدتاً افزایش دستمزدهای واقعی است. امروزه درآمد کارگران کارخانه ها به مراتب بیش از آن است که برای "تنها زنده ماندن" به آن نیاز دارند. آهنگ سود به طور مستمر کاهش نیافته است. سرمایه داری بحران های متعددی را پشت سر گذاشته است اما هیچ کجا به خاطر به اصطلاح تناقضات درونی اش سقوط نکرده است. انقلاب های پرولتاریایی به جای کشورهای توسعه یافته تر، در کشورهای کمتر توسعه یافته اتفاق افتادند.
بهتر است مارکس را فیلسوف - به عام ترین معنای کلمه - بدانیم تا دانشمند. پیشتر دیدیم که چگونه پیش بینی های مارکس از استفاده ای که او از فلسفۀ هگل در زمینۀ پیشرفت تاریخ انسان و اقتصادیات سرمایه داری کرد ناشی شد. هیچ کس امروز هگل را دانشمند نمی داند، هرچند هگل هم مانند مارکس کار خود را "علمی" می نامید. لفظ آلمانی ای که هگل و مارکس به جای "علم" به کار بردند، بر هر مطالعۀ جدی و نظام مند دلالت می کند، و البته به این معنی مارکس و هگل هر دو دانشمند بودند....more
هیچ کس زن به دنیا نمی آید، بلکه زن "می شود". سیمون دو بووار
تصویری از الموت و قاقازان پدر من اهل یکی از روستاهای الموت قزوینه و مادرم اهل یکی از روستاهایهیچ کس زن به دنیا نمی آید، بلکه زن "می شود". سیمون دو بووار
تصویری از الموت و قاقازان پدر من اهل یکی از روستاهای الموت قزوینه و مادرم اهل یکی از روستاهای قاقازان قزوین. روستاهای الموت اکثراً تات زبان هستن، و روستاهای قاقازان ترک زبان. اینه که من دوست دارم خودم رو هم تات بدونم و هم ترک، هر چند هیچ کدوم از دو زبان رو بلد نیستم.
زن های الموت، پا به پای مردها سر زمین می رن و ساعت ها گیلاس، یا لوبیا، یا گل گاو زبان می چینن. همین طور همراه گوسفندها به کوه می رن و گاهی سه یا چهار ماه در ایامی که کوه علف داره، توی کوه و دور از خونه می مونن. توی این مدت، غذای مرد و زن از یه خوراک خیلی ساده و اغلب خشک شده (برای این که مدت زیادی دوام بیاره) تشکیل می شه، عموماً نون خشک و کشک یا پنیر خشک، که باید اول آب بزنن تا قابل خوردن بشه. گاهی نون رو روی ساج، و توی همون کوه یا سر زمین می پزن.
یکی از ماجراهایی که پدرم خیلی بهش علاقه داره و بارها تعریف کرده، ماجرای به دنیا اومدن عموی منه. مادربزرگم تنها با دو سه تا بچه داشته می رفته سر زمین (که چند کیلومتر دور از خونه بوده) که درد زایمانش می رسه. یکی از بچه ها رو می فرسته دنبال خواهرشوهرش، اما تا قبل از این که کمک برسه، خودش تنهایی بچه رو به دنیا میاره و (این طور که پدرم می گه) با سنگ ناف بچه رو می بره.
در مقابل، زن های قاقازان، همراه مردها سر زمین نمی رن یا گوسفندها رو به چرا نمی برن (راستش مطمئن نیستم که اصلاً قاقازانی ها گوسفند به چرا می برن یا نه). رسم قاقازان اینه که زن ها توی خونه بمونن و کارهای خونه بکنن. کارهایی مثل قالی بافتن و... مادرم همیشه با نوعی لذت پنهان تعریف می کنه که زن های الموتی، غذا درست کردن بلد نیستن، چون همه باید کار کنن و کسی نمی تونه وقتش رو برای غذا درست کردن هدر بده، و هر از چندی هم که گوسفندی می کشن، گوشت ها رو قیمه می کنن و خورش قیمه درست می کنن، که معمولاً هم خیلی بد مزه است (بشخصه باهاش موافقم). بر خلاف زن های قاقازنی که انواع و اقسام غذاهای مختلف بلدن، و غذای ساده جلوی مهمون گذاشتن رو عار می دونن. مادرم می گه: اوایل ازدواج، پدرم از آبگوشت بیزار بوده، چون تجربه ش از آبگوشت، آبگوشت های الموتی بوده. اما بعد از چند بار خوردن آبگوشت های مادر من، عاشق آبگوشت شده و هر هفته که بساط آبگوشت به پا نباشه، اعتراض می کنه.
تصویری از اروپای قرن هجده و نوزده توی قرن هجدهم و نوزدهم، اوضاع اروپا عجیب و غریب شد. تغییراتی که از چند قرن قبل شروع شده بود، به اوج رسید: امپراتوری های بزرگ، مستعمرات فراوان در افریقا و هند و امریکا، تجارت های پر سود، و در آخر پیشرفت صنعت، باعث شد ثروت از هر طرف به اروپا سرازیر بشه، و به همراه ثروت، تجمّل. سبک های روکوکو و باروک در معماری فرانسه، نتیجۀ این دورانن. این همون دورانی بود که پادشاهای قاجاری به فرنگ می رفتن و چشم هاشون از دیدن اون همه زرق و برق خیره می شد، و با احساس حقارت بر می گشتن به کشورشون.
این تغییرات ظاهری، با تغییرات فرهنگی گسترده ای در طبقۀ متوسط همراه بود. که مهم ترین شون، مربوط به زن ها بود. زن طبقۀ متوسط اروپای قرن هجدهم و نوزدهم، معنای خاصی داشت. زن بودن، به معنای احساسات بیش از حد پر شور، غش کردن های مدام، همیشه همراه داشتن یکی دو دستمال معطر و یکی دو معشوق، غرق بودن در تجملات مادی، نداشتن تحصیلات و در نتیجه، سطح فکری بسیار پایین بود، و به نظر می رسه تمام این ها برای این بود که مرد بتونه در سایۀ زن، احساس قدرت و باهوش و عمیق بودن و استقلال کنه. تمام این ها، جدای از قوانینی مثل عدم حقّ مالکیت، عدم حق رأی، و عدم حقّ طلاق. نکتۀ مهم اینه که طبقۀ متوسط اروپای قرن هجدهم، خودش رو تنها شکل واقعی انسانیت می دونست، در نتیجه تصور می کرد که اصولاً زن بودن، یعنی همین. و تمام زن های دیگه ای که احیاناً بهش بر می خورد (زن های طبقات پایین، و زن های کشورهای مستعمره) چیزی نزدیک به حیوان بودن، همون طور که تمام مردهای دیگه.
زن های الموتی هر چند همیشه خودشون رو بهتر از زن های قاقازانی می دونن و برعکس، اما هیچ وقت به مخیله شون خطور نمی کنه که ما انسان طبیعی هستیم، و اون ها انسان غیرطبیعی، یا در مرز انسان و حیوان! خودشون رو در مرکز جهان قرار نمیدن، چون مجبورن با دیگران بده و بستون داشته باشن، و ناچار با اون ها همسطح باشن. اما طبقۀ متوسط اروپای قرن هجدهم، دچار این تصوّر مهلک شده بود که خودش رو کامل ترین شکل قابل تصوّر برای انسانیت می دونست. در نتیجه، هر گونه تغییری رو، تغییر به سمت غیرانسانی شدن تلقی می کرد.
این کتاب این کتاب، تلاش های یک فرد روشن اندیش، "جان استوارت میل"ـه، که می خواد علیه چیزی که در زمان خودش، بدیهی، ازلی-ابدی، و غیرقابل تغییر تلقی می شد، حرف بزنه. و به خاطر همین، باید برای ساده ترین مسائل هم چندین صفحه استدلال بیاره: برای این که زن ها هم می تونن تحصیلات داشته باشن، زن ها هم می تونن شغل داشته باشن، زن ها هم می تونن بدون دستمال های معطّر و معشوق هاشون زندگی کنن. برای اثبات ساده ترین مسائل هم باید از صفر شروع کنه، از صفر به معنای واقعی کلمه: باید با هزار زحمت اثبات کنه که این "طبیعت" زن ها نیست که بدون تحصیلات و بدون شغل باشن؛ این "طبیعت" زن ها نیست که غرق در تجمّلاتی که ملک خودشون نیست، بلکه ملک شوهرشونه، باشن؛ این "طبیعت" زن ها نیست که لباس هایی بپوشن که پوشیدنشون نیاز به یک خدمتکار، و یک ساعت تمام وقت داره. این ها صرفاً "فرهنگ" فعلی طبقۀ متوسط اروپای قرن هجدهم و نوزدهم هستن، و می تونن به سمت بهتر شدن تغییر کنن.
دو پیشنهاد جان استوارت میل، در اواخر کتاب میگه: خیلی از زن ها، سال هاست که علیه این وضعیت خودشون اعتراض می کنن، اما این اعتراض ها به جایی نمی رسه، چون کافی نیست. چیزی که لازمه، اقدام واقعی و مؤثر سیاسیه. تغییر در قوانینه. نفوذ در پارلمانه. و این اقدامات، نیاز داره که مردان روشن اندیشی، همراه زن ها بشن.
بعد از دویست سال، ما هنوز محتاج شنیدن این توصیۀ جان استوارت میل هستیم. این روزها توی شبکه های اجتماعی، مطالب زیادی نوشته می شه راجع به خشونت علیه زنان، و وضعیت نامناسب زنان و... که از دو جهت می تونن اصلاح بشن:
اول این که خیلی از این مطالب، عامدانه یا غیرعامدانه، با لحنی بیش از حد خصمانه نوشته می شن، به طوری که باعث می شن مخاطب مرد دفع بشه یا حتی ناخواسته موضع مخالف بگیره. در حالی که به نظر می رسه کار درست، اینه که تعداد هر چه بیشتری از افراد جامعه با این جریان همراه بشن. این کتاب نشون می ده می شه بدون توهین کردن به مردها، از حقوق زن ها دفاع کرد و مردها، حداقل مردهای منطقی و غیرمتعصّب رو قانع کردن که باید این وضع رو تغییر داد.
دوم این که صرف نوشتن از بد بودن وضعیت، صرف اعتراض کردن، سال هاست داره می شه و اگه قرار بود تأثیری داشته باشه، شاید توی این مدت می ذاشت. (شاید هم گذاشته؟) چیزی که نیازه، اقدام واقعی و مؤثر سیاسیه. من نمی دونم آیا جمعیت هایی وجود دارن که همچین اقداماتی بکنن یا نه، و نمی دونم آیا قوانین ایران به همچین جمعیت هایی اجازۀ فعالیت می دن یا نه؛ اما فکر می کنم باید به طور جدی به فکر تشکیل چنین جمعیت هایی بود. اما اولین قدم برای این کار چیه؟ هیچ نمی دونم. اما خوندن امثال این کتاب، هم برای زن ها و هم برای مردها، می تونه قدم بزرگی باشه، حداقل در راستای "فکر کردن" به تغییر.
كتاب رو با هيجان از كتابخونه گرفتم و با همين شور شروع به خوندنش كردم، مقاله به مقاله، هر مقاله ثقيل تر از مقاله قبل، تا فصل سوم، پست مدرنيسم.
بعد كم كمكتاب رو با هيجان از كتابخونه گرفتم و با همين شور شروع به خوندنش كردم، مقاله به مقاله، هر مقاله ثقيل تر از مقاله قبل، تا فصل سوم، پست مدرنيسم.
بعد كم كم به فكر فرو رفتم، من واقعاً چه نيازى به خوندن اين كتاب داشتم؟ اصولاً كى نياز به خوندن اين كتاب داره؟ كتاب بريده هايى از كتاب ها و مقالات كليدى مدرنيسم و پست مدرنيسم رو جمع كرده، اما اگر كسى بخواد جدى دنبال كنه، مى تونه به اصل اين كتاب ها و مقاله ها رجوع كنه، نه بريده اى كه فقط شامل ده دوازده صفحه از اون كتاب يا مقاله است، و اگر هم مثل من نخواد جدى دنبال كنه و قصدش فقط آشنايى اجمالى با مدرنيسم و پست مدرنيسم باشه، از اصل به اين كتاب نيازى پيدا نمى كنه. كتاب هاى فراوانى هستن كه خلاصه اى از محتواى اين كتاب ها و مقالات كليدى رو با زبانى گوياتر توضيح ميدن. مثلاً من از كتاب "ژان-فرانسوا ليوتار" از مجموعه متفكران انتقادى راتلج، خيلى بيشتر راجع به ليوتار ياد گرفتم، تا بريده ده صفحه اى ثقيل از كتاب "وضعيت پست مدرن" كه اینجا آورده بود.
در نتيجه، با اين سؤال آزارنده كه "خوندن اين كتاب چه اهميتى براى من داره؟" دست از خوندن باقى كتاب كشيدم و كتاب رو به كتابخونه عودت دادم.
بى انصافى نكنم. توى همون دو فصل ابتدايى، چند مقاله و بريده كتاب جالب خوندم، از جمله "روشنگرى چيست" كانت، و "علم به مثابه ابزار" ماكس وبر و بريده اى از كتاب "بحران علوم اروپايى" هوسرل و......more
هنگامی که مطالعه می کنیم، شخص دیگری به جای ما فکر می کند: ما فقط جریان ذهنی او را تکرار می کنیم و بخش اعظم تفکر به جای ما انجام شده است. بنا بر این گاهنگامی که مطالعه می کنیم، شخص دیگری به جای ما فکر می کند: ما فقط جریان ذهنی او را تکرار می کنیم و بخش اعظم تفکر به جای ما انجام شده است. بنا بر این گاه اتفاق می افتد که شخصی که فراوان - یعنی تقریباً تمام روز را - مطالعه می کند و در فواصل آن هم وقت خود را با اشتغالات خالی از تفکر هدر می دهد، به تدریج توان خوداندیشی را از دست می دهد؛ مطالعه بیشتر فضلا این گونه است: خودشان را خرفت می کنند. زیرا مطالعه زیاد و پیوسته بیش از کار مداوم یدی ذهن را از کار می اندازد، زیرا کار یدی دست کم به شخص اجازه می دهد تا افکار شخصی خود را داشته باشد. همچون فنری که به واسطه فشار مداوم جسمی خارجی عاقبت خصلت ارتجاعی خود را ازد ست می دهد، ذهن نیز تحت فشار مداوم افکار دیگران از کار می افتد. با تزریق خوراک بیش از حد به ذهن آن را مسدود کرده و از کار می اندازیم. زیرا فرد هر چه بیشتر مطالعه کند، کمتر اثر و یادی از آنچه مطالعه کرده در ذهنش خواهد ماند؛ چنین ذهنی چون لوحی است که بارها و بارها بر رویش نوشته باشند. این گونه است که تفکر غیر ممکن می شود.
بنا بر این، به زعم ما، هنرِ نخواندن اهمیت زیادی دارد. یعنی نباید صرفاً به این دلیل که در حال حاضر فلان کتاب توجه اکثریت عامه را به خود جلب کرده به مطالعه آن پرداخت - تألیفاتی چون رمان ها و شعر و امثال آن که به یک باره سر و صدایی به راه می اندازند و شاید در اولین سال انتشار به چاپ چندم هم برسند. به خاطر داشته باشید: آن که برای ابلهان می نویسند همواره مخاطب بسیار می یابد. تنها مدتی محدود و معین را به مطالعه اختصاص بدهید، آن هم مطالعه آثار اذهان بزرگ، کسانی که دیگر مردان تمامی دوران ها را پشت سر می گذارند و آواز شهرتشان همه را خاموش می سازد. نگویید که می توان کتاب های مزخرف را خواند و به مطالعه کتاب های عالی نیز پرداخت. کتاب های بد سم روحند و ذهن را نابود می کنند. شرط مطالعه کتاب خوب، نخواندن کتاب بد است؛ زیرا زندگی کوتاه است و فرصت و توان محدود....more
Loading...
