باقر هاشمی's Reviews > ابله

اما همان بِه که می‌گفتند: «مرد دانا در میان آدمیان چنان می‌گردد که در میان جانوران.»|نیچه

ابله کیست؟
مردم به آن کسی که بده‌بِستان‌هایش بی‌حساب و کتاب باشد و به دنیا و امورش نگاهی کاسبکارانه نداشته باشد می گویند ابله. اما دو نوع ابله داریم. یکی آن ابلهی که از سرِ پایین بودن ضریب هوشی چنان می‌کند و یکی آن ابله نابغه‌ای که چیزی بهتر از داد و ستدهای معاملاتی/معاشرتی کشف کرده باشد. یک چنین ابلهی بدون چشمداشت به دیگران خوبی می کند. از کسی بدی به دل ‌نمی گیرد و کسی را از خود نمی رنجاند. در عوض از چیزهایی می تواند لذت ببرد که دیگران قادر به لذت بردن از آن نیستند. از قطعه ای شعر، از بویی خوش، از تماشای منظره ای چشم نواز و یا شنیدن آوای پرنده‌ای در طبیعت. و تمام اینها را در این جمله می توان خلاصه کرد که این ابله، از رسیدن به مقصد لذت نمی برد، بلکه از طی کردن و پیمودنِ مسیر لذت می برد. خواه به مقصد برسد و خواه نرسد. برای او فرقی ندارد. ابله در پی کشف زندگی است و این کشف کردن زندگی نیست که او را محظوظ می کند، بلکه "در پی" کشف زندگی بودن است که او را محظوظ می کند.
با این همه، طبیعی است که دیگران او را ابله بشمارند، زیرا او نه در پی کسب مقام است و نه حرص ثروت اندوزی در سر دارد. او دیدگاهی کاسبکارانه ندارد و خیلی وقت ها متضرر می شود. متضرر، البته از نگاهِ عاقلان.

می گویند داستایفسکی شخصیت پرنس میشکین، قهرمان رمان ابله را از روی مسیح گرته برداشته است. و این بیراه نیست. زیرا وقتی اوصاف ظاهری پرنس میشکین را می خوانید انگار جلوی یکی از تابلوهای نقاشی مسیح ارتودوکسی ایستاده اید. در ادبیاتِ پیش از داستایفسکی و معاصر او، چند شخصیت ابلهِ برجسته داشته‌ایم: دن‌کیشوت، پیک‌ویک و ژان‌والژان. اما هر کدام از آنها معایبی را داشتند که داستایفسکی می خواست قهرمانی که خلق می کند، در عینِ بلاهتِ ظاهری، از آن معایب بری باشد. انسانی که در ظاهر معمولی به نظر برسد اما قلبِ ساده ای داشته باشد. حتا داستایفسکی به این قهرمان لقب پرنس می دهد. برای اینکه خواننده از پیش برای او احترامی قائل باشد و تربیت صحیح موروثی‌ای را برای او قائل بشود.

به گونه‌های استخوانیِ داستایفسکی بنگیرید.
او از آسایش خود گذشت تا روحِ ما را به تعالی برساند.
داستایفسکی رمان ابله را بعد از رمان جنایت و مکافات نوشت. و برای سیرِ مطالعه‌ آثار داستایفسکی بهتر است از توالی نگارش‌شان پیروی کنیم. رمانی که خواندنش هفته ها به طول می انجامد نوشتنش ماه ما به طول انجامیده است. کتابی که خلق کردنش برای نویسنده دشوار می نموده است، طبیعی است که مطالعه اش برای خواننده نیز دشوار بنماید. اما بدون شک این یک رمانِ معمولی نیست و ارزش خوانده شدن دارد. قیمتی که با گذاشتن زمانمان برای خواندنش پرداخت می کنیم در مقابل بهره ای که از آن می بریم ناچیز است.

درباره‌ی آن ابله‌ که من خواندم
ابله رمان حجیمی است.دو ترجمه دارد. یکی سروش حبیبی و یکی مهری آهی. من ترجمه ی سروش حبیبی را خوانده‌ام اما برای بار دیگر تصمیم دارم ترجمه‌ی مهری آهی را بخوانم. چون روسی بلد نیستم و تصمیم هم ندارم روسی یاد بگیرم، با خواندن دو ترجمه می خوام مطمئن شوم چیزی را از دست نداده باشم. حتا در خاطرات چند شاعر و نویسنده خوانده ام که در پیرانه‌ی عمر آثار داستایفسکی را بازخوانی کرده اند و چیزهای عجیبی از آن دریافته اند. دوباره خوانی همیشه چیزهای جدیدی برای آدم دارد.

گزیده ای از کتاب ابله که خیلی وقت‌ها بازخوانی می کنم را اینجا می‌آورم. این در حقیقت عقیده‌ی خودِ داستایفسکی است که از زبان شخصیتی داستانی گفته می شود و می توانم بگویم نگاهی نبوغ آمیز نسبت به دنیا و آنچه که در آن هست می باشد:
نمی فهمیدم چطور این آدم هایی که سال های دراز زندگی در پیش دارند نمی توانند ثروتمند بشوند(گرچه هنوز هم این معما برایم ناگشوده مانده). مرد فقیری رامی شناختم که بعدها شنیدم از گرسنگی مرده است و یادم هست که از این خبر کفرم در آمد. اگر ممکن می بود که این مرد زنده بشود گمان می کنم او را می کشتم. گاهی یک هفته ای حالم بهتر می شد و از خانه بیرون می رفتم. اما عاقبت از دیدن خیابان و مردم چنان به خشم می آمدم که تاچند روز به عمد در به روی خود می بستم، گرچه می توانستم مثل همه بیرون بروم. تحمل دیدن این همه آدم را که مدام در تکاپویند و به هر کنج و کنار سر می کشند و پیوسته دل مشغول و عبوس و نگران اند و در پیاده رو از کنار من می گذرند، نداشتم. حاصل این غم دائم و نگرانی و تکاپوی همیشگی و این کینه‌ی تمام نشدنی آنها چیست؟ (زیرا آن ها بدخواه‌‍اند، بد خواه و بد نهاد!) گناه دیگران چیست که آن ها بدبخت اند و با وجود شصت سالی که در پیش دارند، نمی توانند از زندگی لذت ببرند؟... همه، دستهای پینه بسته‌ی خود را نشان می دهند و باخشم فریاد می زنند: "ما مثل خر کار می کنیم و جان می کَنیم و مثل سگ گرسنگی می کشیم و دیگران به جای کار کیف می کنند و ثروتمند هم هستند."(و این ورد همیشگی زبان‌شانست!) من که دلم برای این جور احمق های وامانده اصلاً نمی سوزد. نه حالا می سوزد و نه هرگز سوخته. و این حرف را با سربلندی می زنم...اگر او میلیون میلیون پول ندارد تقصیر کیست؟ گناه از کیست که او کوه کوه سکه‌های طلای ناپلئون و لویی ندارد، بله، کوه کوه، مثل سرسره های کارناوال. اگر حکم مرگش قطعی نیست هر کار که بخواهد می تواند بکند. کسی چه کند که او این را نمی فهمد؟