અમદાવાદઃ લોકસભામાં જે ડેટા રજૂ કરાયા તેના પ્રમાણે સાયબર ફ્રોડના કિસ્સામાં ગુજરાતીઓએ 156 કરોડ રૂપિયા ગુમાવ્યા અથવા તો તેમની સાથે એટલા રૂપિયાનો સાયબર ફ્રોડ થયો છે. આ આંકડાઓ વર્ષ 2023ના જ છે, જેમાં છેતરપિંડીની રકમ બેન્ક એકાઉન્ટમાં રાખી હોય તો તે એકાઉન્ટ આખુ ફ્રિઝ થઈ જતું હોય છે. આમ જોવા જઈએ તો ગુજરાત રાજ્યમાં સાયબર ક્રાઈમ હેલ્પલાઈનમાં 2023ના આંકડાઓ પર નજર કરીએ તો 1930 પર કુલ 1 લાખ 21 હજાર 701 ફોન કોલ કરાયા છે. જેમા એકંદરે જોઈએ તો 2023માં 333 ફોન દરરોજ અને દર ચાર મિનિટમાં 1 ફોન જતો હોય છે. ભારતમાં જોવા જઈએ તો આવા કેસમાં ગુજરાત ત્રીજા નંબર પર છે અને આની પહેલા ઉત્તર પ્રદેશ અને મહારાષ્ટ્રનો નંબર આવે છે.
ગણતરીની ફરિયાદો FIRમાં કન્વર્ટ થઈ
સંજય ભાટિયા, પીસી મોહન અને એલએસ તેજસ્વી સૂર્યા સહિત આઠ સાંસદોના પ્રશ્નના જવાબમાં કેન્દ્રીય રાજ્યમંત્રી (ગૃહ) અજય કુમાર મિશ્રાએ આપેલા જવાબમાં આ ડેટા જાહેર કરવામાં આવ્યા હતા. જોકે, પ્રતિ ફરિયાદ જોવા જઈએ તો ગુજરાત પણ પ્રથમ ક્રમે છે. વધુમાં જોઈએ તો એક ફરિયાદમાં ગુજરાત માટે સરેરાશ રૂ. 12,800 હતા, જ્યારે મહારાષ્ટ્ર માટે રૂ. 8,000 અને ઉત્તર પ્રદેશ માટે રૂ. 3,000 હતા. ડેટા એ પણ દર્શાવે છે કે 31 ડિસેમ્બર, 2023 સુધીમાં લગભગ 40% ફરિયાદો (49,220) 'હોલ્ડ પર રાખવામાં આવી હતી'.
સાયબર ક્રાઈમ નિષ્ણાતોએ ધ્યાન દોર્યું હતું કે બહુ ઓછી સંખ્યામાં ફરિયાદો FIRમાં કન્વર્ટ થાય છે કારણ કે મોટાભાગના કેસોની તપાસ ફરિયાદ તરીકે કરવામાં આવે છે. “જોકે આ વચ્ચે 1930 નંબરની વાત કરીએ તો તેણે પીડિતો અને તપાસ એજન્સીઓ માટે પ્રક્રિયાને સુવ્યવસ્થિત કરી છે.
જોકે, આનાથી એફઆઈઆર દાખલ કરવાના રેશિયોમાં કઈ સુધારા થયા નથી. સાયબર ક્રાઇમના નિષ્ણાતે જણાવ્યું હતું કે, ઘણીવાર નાની રકમની ચોરી થઈ હોય અથવા તો15થી 20 હજાર રૂપિયાનું ફ્રોડ થયું હોય અને પરત રૂપિયા મળી જાય તો આ બધુ થઈ શકે છે. આમાં છેતરપિંડી કરનારાઓ ઈન્ટર સ્ટેટ અથવા ઈન્ટરનેશનલ ક્રિમિનલ ગ્રૂપ સાથે સંકળાયેલા હોય છે.
સાયબર ઠગો સતત મોડસ ઓપરેન્ડી બદલતા રહે છે
અમદાવાદ શહેર સ્થિત સાયબર સિક્યોરિટી ફર્મના સીઈઓ સન્ની વાઘેલાએ જણાવ્યું હતું કે છેલ્લાં કેટલાંક વર્ષોની સરખામણીમાં કેસોની સંખ્યામાં કોઈ ઘટાડો થયો નથી, કારણ કે છેતરપિંડી કરનારાઓ તેમની મોડસ ઓપરેન્ડી બદલતા રહે છે. “પહેલાં તે ફોન આધારિત અથવા IP-આધારિત ગુનાઓને અંજામ આપતા હતા. પરંતુ જ્યારે પોલીસોએ મુખ્ય ગેંગને પકડી લીધી અથવા IPને ટ્રેક કરવાનું શરૂ કર્યું, ત્યારે તેઓ સેક્સટોર્શન અથવા 'પાર્સલ ફ્રોડ' માટે કોલ કરવા તરફ વળ્યા છે. જ્યાં વ્યક્તિને ફોન પર કહેવામાં આવે છે કે તમારા નામ પર જે પાર્સલ છે એમાં ગેરકાયદેસર પદાર્થો છે એટલું જ નહીં તમારે સેટલમેન્ટ માટે અમને અમુક રકમ પણ આપવી પડશે. જોકે નિષ્ણાંતોનું માનવું છે કે આમાં તો લોકોએ પહેલાથી જ જાગૃત થઈ જવાની જરૂર છે.
અમદાવાદ સાયબર સેલે 2023માં ફ્રોડ લોન એપ્સ, માલવેરનો ઉપયોગ, નોકરી શોધનારાઓને છેતરવા અને સોશિયલ મીડિયા આધારિત છેતરપિંડી જેવી મોડસ ઓપરેન્ડીમાં સંડોવાયેલી કેટલીક ગેંગનો પર્દાફાશ કર્યો હતો. MoS (હોમ) દ્વારા આપવામાં આવેલા રિસ્પોન્સ દર્શાવે છે કે ભારતીય સાયબર ક્રાઈમ કોઓર્ડિનેશન સેન્ટર (I4C) હેઠળ સાત જોઈન્ટ સાયબર કોઓર્ડિનેશન ટીમ (JCCT)માંથી એક અમદાવાદની પણ છે. અન્ય ટીમો JCCT મેવાત, જામતારા, હૈદરાબાદ, ચંદીગઢ, વિશાખાપટ્ટનમ અને ગુવાહાટી ખાતે છે. અન્ય રિસ્પોન્સ દર્શાવે છે કે સમગ્ર ભારતમાં 4.7 લાખ ફરિયાદો કરવામાં આવી હતી જેમાંથી 1200 કરોડ રૂપિયાની છેતરપિંડી બચાવી લેવામાં આવી છે.
ગણતરીની ફરિયાદો FIRમાં કન્વર્ટ થઈ
સંજય ભાટિયા, પીસી મોહન અને એલએસ તેજસ્વી સૂર્યા સહિત આઠ સાંસદોના પ્રશ્નના જવાબમાં કેન્દ્રીય રાજ્યમંત્રી (ગૃહ) અજય કુમાર મિશ્રાએ આપેલા જવાબમાં આ ડેટા જાહેર કરવામાં આવ્યા હતા. જોકે, પ્રતિ ફરિયાદ જોવા જઈએ તો ગુજરાત પણ પ્રથમ ક્રમે છે. વધુમાં જોઈએ તો એક ફરિયાદમાં ગુજરાત માટે સરેરાશ રૂ. 12,800 હતા, જ્યારે મહારાષ્ટ્ર માટે રૂ. 8,000 અને ઉત્તર પ્રદેશ માટે રૂ. 3,000 હતા. ડેટા એ પણ દર્શાવે છે કે 31 ડિસેમ્બર, 2023 સુધીમાં લગભગ 40% ફરિયાદો (49,220) 'હોલ્ડ પર રાખવામાં આવી હતી'.
સાયબર ક્રાઈમ નિષ્ણાતોએ ધ્યાન દોર્યું હતું કે બહુ ઓછી સંખ્યામાં ફરિયાદો FIRમાં કન્વર્ટ થાય છે કારણ કે મોટાભાગના કેસોની તપાસ ફરિયાદ તરીકે કરવામાં આવે છે. “જોકે આ વચ્ચે 1930 નંબરની વાત કરીએ તો તેણે પીડિતો અને તપાસ એજન્સીઓ માટે પ્રક્રિયાને સુવ્યવસ્થિત કરી છે.
જોકે, આનાથી એફઆઈઆર દાખલ કરવાના રેશિયોમાં કઈ સુધારા થયા નથી. સાયબર ક્રાઇમના નિષ્ણાતે જણાવ્યું હતું કે, ઘણીવાર નાની રકમની ચોરી થઈ હોય અથવા તો15થી 20 હજાર રૂપિયાનું ફ્રોડ થયું હોય અને પરત રૂપિયા મળી જાય તો આ બધુ થઈ શકે છે. આમાં છેતરપિંડી કરનારાઓ ઈન્ટર સ્ટેટ અથવા ઈન્ટરનેશનલ ક્રિમિનલ ગ્રૂપ સાથે સંકળાયેલા હોય છે.
સાયબર ઠગો સતત મોડસ ઓપરેન્ડી બદલતા રહે છે
અમદાવાદ શહેર સ્થિત સાયબર સિક્યોરિટી ફર્મના સીઈઓ સન્ની વાઘેલાએ જણાવ્યું હતું કે છેલ્લાં કેટલાંક વર્ષોની સરખામણીમાં કેસોની સંખ્યામાં કોઈ ઘટાડો થયો નથી, કારણ કે છેતરપિંડી કરનારાઓ તેમની મોડસ ઓપરેન્ડી બદલતા રહે છે. “પહેલાં તે ફોન આધારિત અથવા IP-આધારિત ગુનાઓને અંજામ આપતા હતા. પરંતુ જ્યારે પોલીસોએ મુખ્ય ગેંગને પકડી લીધી અથવા IPને ટ્રેક કરવાનું શરૂ કર્યું, ત્યારે તેઓ સેક્સટોર્શન અથવા 'પાર્સલ ફ્રોડ' માટે કોલ કરવા તરફ વળ્યા છે. જ્યાં વ્યક્તિને ફોન પર કહેવામાં આવે છે કે તમારા નામ પર જે પાર્સલ છે એમાં ગેરકાયદેસર પદાર્થો છે એટલું જ નહીં તમારે સેટલમેન્ટ માટે અમને અમુક રકમ પણ આપવી પડશે. જોકે નિષ્ણાંતોનું માનવું છે કે આમાં તો લોકોએ પહેલાથી જ જાગૃત થઈ જવાની જરૂર છે.
અમદાવાદ સાયબર સેલે 2023માં ફ્રોડ લોન એપ્સ, માલવેરનો ઉપયોગ, નોકરી શોધનારાઓને છેતરવા અને સોશિયલ મીડિયા આધારિત છેતરપિંડી જેવી મોડસ ઓપરેન્ડીમાં સંડોવાયેલી કેટલીક ગેંગનો પર્દાફાશ કર્યો હતો. MoS (હોમ) દ્વારા આપવામાં આવેલા રિસ્પોન્સ દર્શાવે છે કે ભારતીય સાયબર ક્રાઈમ કોઓર્ડિનેશન સેન્ટર (I4C) હેઠળ સાત જોઈન્ટ સાયબર કોઓર્ડિનેશન ટીમ (JCCT)માંથી એક અમદાવાદની પણ છે. અન્ય ટીમો JCCT મેવાત, જામતારા, હૈદરાબાદ, ચંદીગઢ, વિશાખાપટ્ટનમ અને ગુવાહાટી ખાતે છે. અન્ય રિસ્પોન્સ દર્શાવે છે કે સમગ્ર ભારતમાં 4.7 લાખ ફરિયાદો કરવામાં આવી હતી જેમાંથી 1200 કરોડ રૂપિયાની છેતરપિંડી બચાવી લેવામાં આવી છે.