Noli Me Tangere
Noli Me Tangere
Noli Me Tangere
PHILOSOPHY may be defined as the study and pursuit of facts which deal with
the ultimate reality or causes of things as they affect life.
The philosophy of a country like the Philippines is made up of the intricate and
composite interrelationship of the life histories of its people; in other word, the
philosophy of our nation would be strange and undefinable if we do not delve into
the past tied up with the notable life experiences of the representative
personalities of our nation.
Having been a victim of Spanish brutality early in his life in Calamba, Rizal had
thus already formed the nucleus of an unfavorable opinion of Castillian
imperialistic administration of his country and people.
Pitiful social conditions existed in the Philippines as late as three centuries after
his conquest in Spain, with agriculture, commerce, communications and education
languishing under its most backward state. It was because of this social malady
that social evils like inferiority complex, cowardice, timidity and false pride
pervaded nationally and contributed to the decay of social life. This stimulated
and shaped Rizal’s life phylosophy to be to contain if not eliminate these social ills.
Educational Philosophy
Religious Philosophy
Rizal did not believe in the Catholic dogma that salvation was only for Catholics
and that outside Christianity, salvation was not possible even if Catholics
composed only a small minority of the world’s religious groups. Nor did he believe
in the Catholic observation of fasting as a sacrifice, nor in the sale of such
religious items as the cross, medals, rosaries and the like in order to propagate
the Faith and raise church funds. He also lambasted the superstitious beliefs
propagated by the priests in the church and in the schools. All of these and a lot
more are evidences of Rizal’s religious philosophy.
Political Philosophy
In Rizal’s political view, a conquered country like the Philippines should not be
taken advantage of but rather should be developed, civilized, educated and
trained in the science of self-government.
He bitterly assailed and criticized in publications the apparent backwardness of
the Spanish ruler’s method of governing the country which resulted in:
4. the government ruling that any complaint against the authorities was criminal;
and
5. Making the people ignorant, destitute and fanatic, thus discouraging the
formation of a national sentiment.
Ethical Philosophy
To bolster his ethical philosophy, Dr. Rizal had recognized not only the forces of
good and evil, but also the tendencies towards good and evil. As a result, he made
use of the practical method of appealing to the better nature of the conquerors
and of offering useful methods of solving the moral problems of the conquered.
1. censured the friars for abusing the advantage of their position as spiritual
leaders and the ignorance and fanaticism of the natives;
2. counseled the Filipinos not to resent a defect attributed to them but to accept
same as reasonable and just;
3. advised the masses that the object of marriage was the happiness and love of
the couple and not financial gain;
4. censured the priests who preached greed and wrong morality; and
5. advised every one that love and respect for parents must be strictly observed.
Social Philosophy
That body of knowledge relating to society including the wisdom which man's
experience in society has taught him is social philosophy. The facts dealt with are
principles involved in nation building and not individual social problems. The subject
matter of this social philosophy covers the problems of the whole race, with every
problem having a distinct solution to bolster the people’s social knowledge.
1. man in society;
2. influential factors in human life;
3. racial problems;
4. social constant;
5. social justice;
6. social ideal;
7. poverty and wealth;
8. reforms;
9. youth and greatness;
10. history and progress;
11. future Philippines.
The above dealt with man’s evolution and his environment, explaining for the most
part human behavior and capacities like his will to live; his desire to possess
happiness; the change of his mentality; the role of virtuous women in the guidance
of great men; the need for elevating and inspiring mission; the duties and dictates
of man’s conscience; man’s need of practicing gratitude; the necessity for
consulting reliable people; his need for experience; his ability to deny; the
importance of deliberation; the voluntary offer of man’s abilities and possibilities;
the ability to think, aspire and strive to rise; and the proper use of hearth, brain
and spirit-all of these combining to enhance the intricacies, beauty and values of
human nature. All of the above served as Rizal’s guide in his continuous effort to
make over his beloved Philippines.
Noli Me Tangere
Spain, to Rizal, was a venue for realizing his dreams. He finished his studies in
Madrid and this to him was the realization of the bigger part of his ambition. His
vision broadened while he was in Spain to the point of awakening in him an
understanding of human nature, sparking in him the realization that his people
needed him. It must have been this sentiment that prompted him to pursue,
during the re-organizational meeting of the Circulo-Hispano-Filipino, to be one of
its activities, the publication of a book to which all the members would contribute
papers on the various aspects and conditions of Philippines life.
But the idea of writing a novel himself must have grown on him. It would be no
poem to forgotten after a year, no essay in a review of scant circulation, no
speech that passed in the night, but a long and serious work on which he might
labor, exercising his mind and hand, without troubling his mother’s sleep. He would
call it Noli Me Tangere; the Latin echo of the Spoliarium is not without
significance. He seems to have told no one in his family about his grand design; it
is not mentioned in his correspondence until the book is well-nigh completed. But
the other expatriates knew what he was doing; later, when Pastells was blaming
the Noli on the influence of German Protestants, he would call his compatriots to
witness that he had written half of the novel in Madrid a fourth part in Paris, and
only the remainder in Germany.
"From the first," writes Leon Ma. Guerrero, Rizal was haunted by the fear that
his novel would never find its way into print, that it would remain unread. He had
little enough money for his own needs, let alone the cost of the Noli’s publication…
Characteristically, Rizal would not hear of asking his friends for help. He did not
want to compromise them.
Viola insisted on lending him the money (P300 for 2,000 copies); Rizal at first
demurred… Finally Rizal gave in and the novel went to press. The proofs were
delivered daily, and one day the messenger, according to Viola, took it upon
himself to warn the author that if he ever returned to the Philippines he would
lose his head. Rizal was too enthralled by seeing his work in print to do more than
smile.
The printing apparently took considerably less time than the original estimate of
five months for Viola did not arrive in Berlin until December and by the 21st
March 1887, Rizal was already sending Blumentritt a copy of "my first book."
Rizal, himself, describing the nature of the Noli Me Tangere to his friend
Blumentritt, wrote, "The Novel is the first impartial and bold account of the life
of the tagalogs. The Filipinos will find in it the history of the last ten years…"
Criticism and attacks against the Noli and its author came from all quarters. An
anonymous letter signed "A Friar" and sent to Rizal, dated February 15, 1888, says
in part: "How ungrateful you are… If you, or for that matter all your men, think
you have a grievance, then challenge us and we shall pick up the gauntlet, for we
are not cowards like you, which is not to say that a hidden hand will not put an end
to your life."
On December 28, 1887, Fray Salvador Font, the cura of Tondo and chairman of
the Permanent Commission of Censorship composed of laymen and ordered that
the circulation of this pernicious book" be absolutely prohibited.
Not content, Font caused the circulation of copies of the prohibition, an act which
brought an effect contrary to what he desired. Instead of what he expected, the
negative publicity awakened more the curiosity of the people who managed to get
copies of the book.
Assisting Father Font in his aim to discredit the Noli was an Augustinian friar by
the name of Jose Rodriguez. In a pamphlet entitled Caiingat Cayo (Beware). Fr.
Rodriguez warned the people that in reading the book they "commit mortal sin,"
considering that it was full of heresy.
As far as Madrid, there was furor over the Noli, as evidenced by an article which
bitterly criticized the novel published in a Madrid newspaper in January, 1890, and
written by one Vicente Barrantes. In like manner, a member of the Senate in the
Spanish Cortes assailed the novel as "anti-Catholic, Protestant, socialistic."
It is well to note that not detractors alone visibly reacted to the effects of the
Noli. For if there were bitter critics, another group composed of staunch
defenders found every reason to justify its publication and circulation to the
greatest number of Filipinos. For instance, Marcelo H. Del Pilar, cleverly writing
under an assumed name Dolores Manapat, successfully circulated a publication
that negated the effect of Father Rodriguez’ Caiingat Cayo, Del Pilar’s piece was
entitled Caiigat Cayo (Be Slippery as an Eel). Deceiving similar in format to
Rodriguez’ Caiingat Cayo, the people were readily "misled" into getting not a copy o
Rodriguez’ piece but Del Pillar’s.
The Noli Me Tangere found another staunch defender in the person of a Catholic
theologian of the Manila Cathedral, in Father Vicente Garcia. Under the pen-name
Justo Desiderio Magalang. Father Garcia wrote a very scholarly defense of the
Noli, claiming among other things that Rizal cannot be an ignorant man, being the
product of Spanish officials and corrupt friars; he himself who had warned the
people of committing mortal sin if they read the novel had therefore committed
such sin for he has read the novel.
Consequently, realizing how much the Noli had awakened his countrymen, to the
point of defending his novel, Rizal said: "Now I die content."
Fittingly, Rizal found it a timely and effective gesture to dedicate his novel to the
country of his people whose experiences and sufferings he wrote about,
sufferings which he brought to light in an effort to awaken his countrymen to the
truths that had long remained unspoken, although not totally unheard of.
Noli Me Tangere: Mga Tauhan
Sinimulang sulatin ni Dr. Jose P. Rizal ang mga unang bahagi ng "Noli Me Tangere"
noong 1884 sa Madrid noong siya ay nag-aaral pa ng medisina. Nang makatapos ng
pag-aaral, nagtungo siya sa Paris at doon ipinagpatuloy ang pagsusulat nito. At sa
Berlin natapos ni Rizal ang huling bahagi ng nobela.
Sa simula, binalak ni Rizal na ang bawat bahagi ng nobela ay ipasulat sa ilan niyang
kababayan na nakababatid sa uri ng lipunan sa Pilipinas at yaon ay pagsasama-
samahin niyang upang maging nobela. Ngunit hindi ito nagkaroon ng katuparan, kaya
sa harap ng kabiguang ito, sinarili niya ang pagsulat nang walang katulong.
Ang pamagat ng "Noli Me Tangere" ay salitang Latin na ang ibig sabihin sa Tagalog
ay "Huwag Mo Akong Salingin" na hango sa Ebanghelyo ni San Juan Bautista.
Itinulad niya ito sa isang bulok sa lipunan na nagpapahirap sa buhay ng isang tao.
Mga Tauhan:
Crisostomo Ibarra
Binatang nag-aral sa Europa; nangarap na makapagpatayo ng paaralan upang matiyak
ang magandang kinabukasan ng mga kabataan ng San Diego.
Elias
Piloto at magsasakang tumulong kay Ibarra para makilala ang kanyang bayan at ang
mga suliranin nito.
Kapitan Tiyago
Mangangalakal na tiga-Binondo; ama-amahan ni Maria Clara.
Padre Damaso
Isang kurang Pransiskano na napalipat ng ibang parokya matapos maglingkod ng
matagal na panahon sa San Diego.
Padre Salvi
Kurang pumalit kay Padre Damaso, nagkaroon ng lihim na pagtatangi kay Maria
Clara.
Maria Clara
Mayuming kasintahan ni Crisostomo; mutya ng San Diego na inihimatong anak ng
kanyang ina na si Doña Pia Alba kay Padre Damaso
Pilosopo Tasyo
Maalam na matandang tagapayo ng marurunong na mamamayan ng San Diego.
Sisa
Isang masintahing ina na ang tanging kasalanan ay ang pagkakaroon ng asawang
pabaya at malupit.
Basilio at Crispin
Magkapatid na anak ni Sisa; sakristan at tagatugtog ng kampana sa simbahan ng
San Diego.
Alperes
Matalik na kaagaw ng kura sa kapangyarihan sa San Diego
Donya Victorina
Babaing nagpapanggap na mestisang Kastila kung kaya abut-abot ang kolorete sa
mukha at maling pangangastila.
Donya Consolacion
Napangasawa ng alperes; dating labandera na may malaswang bibig at pag-uugali.
Linares
Malayong pamangkin ni Don Tiburcio at pinsan ng inaanak ni Padre Damaso na napili
niya para mapangasawa ni Maria Clara.
Don Filipo
Tinyente mayor na mahilig magbasa na Latin; ama ni Sinang
Lucas
Taong madilaw na gumawa ng kalong ginamit sa di-natuloy na pagpatay kay Ibarra.
Tarsilo at Bruno
Magkapatid na ang ama ay napatay sa palo ng mga Kastila.
Tiya Isabel
Hipag ni Kapitan Tiago na tumulong sa pagpapalaki kay Maria Clara.
Donya Pia
Masimbahing ina ni Maria Clara na namatay matapos na kaagad na siya'y maisilang.
Kapitan-Heneral
Pinakamakapangyarihan sa Pilipinas; lumakad na maalisan ng pagka-ekskomunyon si
Ibarra.
Don Saturnino
Nuno ni Crisostomo; naging dahilan ng kasawian ng nuno ni Elias.
Mang Pablo
Pinuno ng mga tulisan na ibig tulungan ni Elias.
Kapitan Basilio
Ilan sa mga kapitan ng bayan sa San Diego Kapitan Tinong at Kapitan Valentin
Tinyente Guevarra
Isang matapat na tinyente ng mga guwardiya sibil na nagsalaysay kay Ibarra ng
tungkol sa kasawiang sinapit ng kanyang ama.
Kapitana Maria
Tanging babaing makabayan na pumapanig sa pagtatanggol ni Ibarra sa alaala ng
ama.
Padre Sibyla
Paring Agustino na lihim na sumusubaybay sa mga kilos ni Ibarra.
Albino
Dating seminarista na nakasama sa piknik sa lawa.
Kabanata I
Isang Handaan
Buod
Ang paayaya ay madaling kumalat sa lahat ng sulok ng Maynila. Bawat isa ay gustong
dumalo sapagkat ang mayamang Kapitan ay kilala bilang isang mabuting tao,
mapagbigay at laging bukas ang palad sa mga nangangailangan. Dahil dito, ang iba ay
nababalino kung ano ang isusuot at sasabihin sa mismong araw ng handaan.
Nang gabing iyon dagsa ang mga panauhin na gaya ng dapat asahan. Puno ang
bulwagan. Ang nag-iistima sa mgta bisita ay si Tiya Isabel, isang matandang babae
na pinsan ng may-bahay. Kabilang sa mga bisita sina tinyente ng guardia civil, Pari
Sibyla, ang kura paroko ng Binundok, si pari Damaso na madaldal at mahahayap ang
mga salita at dalawang paisano. Ang isa ay kararating lamang sa Pilipinas.
Ang ginawa ay itinuturing sa isang kabuktutan ng Kapitan Heneral. Kung kaya inutos
nito ang paglilipat sa ibang parokya ang paring Pransiskano bilang parusa.
Nagpupuyos sa galit ang pari kapag naaalala niya ang mga kasulatang nawaglit.
Tanong
Sino si Pari Damaso? Bakit niya tinawag na Indiyo ang mga Pilipino?
Sagot
Siya yung Paring may magaspang na pag-uugali na nanirahan sa San Diego ng halos
20 taon. Dahil sa kasamaan ng ugali niya, ang mga tao ay hindi naibigan ang paring
ito, kaya sila tinawag na Indiyo.
Kabanata II
Si Crisostomo Ibarra
Buod
Tanong
Sagot
Nainis si Pari Damaso dahil ayaw niyang makita si Ibarra sapul nang mamatay ang
ama nito. May alam kasi siya sa naging kamatayan ng ama ni Ibarra.
Kabanata III
Ang Hapunan
Buod
Tanong
Sagot
Sianbi ni Ibarra na sumulat and kanyang ama sa kanya mayisnag taon na ang
nakakalipas. Nagbilin si Don Rafael(ama ni Ibarra) na huwag nitong ikagugulat kung
sakali mang hindi siya makasulat sapagkat lubha siyang abala sa kanyang mga
gawain.
Isang araw may isang grupo ng mga bata na sinigawan ang artilyero ng ba be bi bo
bu na labis na ikinagalit nito.Pinukol ng kanyang tungkod ng artilyero ang mga bata.
Isa ang sinampald na tinamaan at nabuwal. Pinagsisipa niya ito. Napatiyempo
namang nagdaraan si don Rafael. Kinagalitan niya ang artilyero. Pero, ito ay lalong
nagpuyos sa galit at si DonRafel ang kanyang hinarap. Walang nagawa si Don Rafael
kung hindi ipagtanggol ang sarili.
Pero, lalong nadagdagan ang dagan sa kanyang dibdib. Pinaratngan din siyang
nagbabasa ng mga ipinagbabawal na aklat (El Correo de Ultramar) at diyaryo,
nagtatago ng larawan ng paring binitay, isinakdal sa salang pangangamkam ng lupain
at nagbibigay ng tulong sa mga tulisan.
Gumawa siya (tinyente) ng paraan para tulungan si Don Rafael at sumumpang ito ay
marangal na tao. Katunayan, siya ay kumuha ng isang abugadong Pilipino na si G.A at
G.M. Ito ay pagkaraang lumitaw sa pagsusuri na ang ikinamatay ng artilyero ay nag
pamumuo ng dugo sa ulo nito.
Nang lumaon, ang katwiran ay nagtagumpay din. Nang si don Rafael ay malapit ng
lumaya dahil sa tapos nglahat ang mga kasong ibinintang sa kanya. Ang sapin-saping
kahirapan ng kalooban na kanyang dinanas ay hindi nakayanan ng kanyang pisikal na
katawan.
Hindi na niya natamasa ang malayang buhay. Sa mismong loob ng bilangguan,
nalagutan ng hininga si Don Rafael.
Huminto sa pagsasalaysay na g tinyente. Inabot nito ang kanyang kamay kay Ibarra
at sinabing si Kapitan Tiyago na lamang ang bahalang magsalaysay ng iba pang
pangyayari. Nasa tapat sila ng kuwartel ng maghiwalay. Sumakay sa kalesa si
Ibarra.
Tanong
Bakit muhing-muhi si Padre Damaso kay Don Rafael gayong dati silang magkaibigan
sa simula?
Sagot
Maraming bagay na dapat ikainggit si Padre Damaso kay Don Rafael, lalo ang
pagiging mayaman nito.
Kabanata V
Pangarap sa Gabing Madilim
Buod
Mula sa bintana, natanaw niya ang isang maliwanag na bahay sa kabila ng ilog.
Naririnig niya ang kalansing ng mga kubyertos at pinggan. Dinig din niya ang
tugtugin ng orkestra.
Kung nagmasid lamang ng husto sabahay na iyon si Ibarra, makikita niya kung sinu-
sino ang naroroon. May isang magandang binibini na nababalot ng manipis na
habi,may suot na diyamante at ginto. Sa likuran naman may mga anghel, pastol at
dalagang nag-aalay ng bulaklak. Ang mga umpukan naman ng mga Kastila, Pilipino,
pari, intsik, militar ay nakatuon lahat sa kagandahan ni Maria Clara. Giliw na giliw
silang nakatingin sa dalaga, maliban sa isang batang Pransiskano na payat at putlain.
Iba ang kanyang nadarama. Si Pari Sibyla ay siyang-siya sa pakikipag-usap sa mga
dilag samantalang si Donya Victoria ay matiyagang inaayos ang buhok ng dalagang
hinahangaan ng lahat.
Dahil sa pagal ang isip at katawan ni Ibarra sa paglalim ng gabi, madali siyang
naktulog at nagising kinabukasan na. Ang tanging hindi inabot ng antok ay ang
batang Pransiskano.
Tanong
Sagot
Tanong
Sagot
Si Pari Salvi ang panakaw-nakaw ng tingin at iba ang nararamdaman para sa dalaga.
Kabanata VI
Si Kapitan Tiyago
Buod
Siya ang pinakamayaman sa binundok dahil sa marami siyang negosyo at iba pang
klase ng ari-arian. Tanyag din sya sa pampanga at laguna bilang asendero, hindi
kataka-taka na parang lubong hinihipan sa pagpintog ng kanyang yaman .
Dahil sa sya ay mayaman, siya ay isang impluwensyadong tao. Siya ay malakas sa
mga taong nasa gobeyerno at halos kaibigan nya lahat ng mga prayle. Ang turing
niya sa sarili ay isang tunay na kastila at hindi pilipino. Kasundo nya ang diyos dahil
nagagawa niyang bilhin ang kabalanan. Katunayan, sya ay nagpapamisa at nag
papadasal tungkol sa kanyang sarili. Ipinalalagay ng balana na siya ay
nakapagtatamo ng kalangitan. Iisipin na lamang na nasa kanyang silid ang lahat ng
mga santo at santong sinasmba katulad nina sta.lucia, san pascual bailon, san
antonio de padua, san francisco de asis, san antonio abad, san miquel, sto. Domingo,
hesukristo at ang banal na mag-anak.
Par kay kapitan tiyago kahit na ano ang itakda an mga kastila, yaon ay karapat-
dapat at kapuri-puri. Dahil sa kanyang pagpupula sa mga pilipino, sya ay naglilingkod
bilang gobernadocillo.
Ang pag bili nila ng lupain sa san diego ang naging daan upang maging kaututang dila
roon ang kura na si padre damaso. Naging kaibigan din nila ang pinakamayaman sa
boung san diego- si don rafael ibarra, ang ama ni crisostomo ibarra . dahil sa anim
na taon ng pagsasama sina tiyago at pia at hnidi nagkaroon ng anak kahit na kung
saan-saan sila namanata.
Dahil dito ipinayo ni padre damaso na sa oabando sila pumunta kina san pascal
baylon at sta clara at sa nuestra sr de salambaw.
Parang dininig ang dasal ni pia, siya ay nag lihi, gayuman nagiging masakitin si pia,
nang siya ay magdalangtao. Pag kapanganak nya sya ay namatay. Si padre damaso
ang nag anak sa binyag at ang anak in pia ay pinangalanang maria clara bilang pag
bibigay karangalan sa dalawang pintakasi sa obando, kay tiya esabel, pinsan ni
kapitan tiyago, ang natokang mag-aruga kay maria. Lumaki sya sa pag mamahal na
inukol ni tiya esabel, kanyang ama at mga prayle.
Katorse anyos si maria, nang sya ipinasok sa beaterio ng sta catalina. Luhaan sya
nag paalam kay pari damaso at sa kanyang kaibigan at kababatang si crisostomo
ibarra, pag kapsok ni maria sa umbento, si ibarra naman ay nag punta na ng europa
upang mag aral.
Gayunman, nagkasundo sina don rafael at kapitan tiyago na maski nagkalayo ang
kanilang mga anak. Pag dating ng tamang panahon silang dalawa (maria at
crisostomo) ay pag iisahing dibdib. Ito ay sa kanilang paniniwala na ang dalawa ay
tunay na nag-iibigan.
Kabanata VII
Suyuan sa Asotea
Buod
Pamaya-maya, lumapit sila sa asotea upang iwasan ang alikabok na nililikha ni Isabel.
Tinanong Maria si Ibarra, kung hindi siya nalimutan nito sa pangingibang bansa
dahil sa maraming magagandang dalaga roon. Sinabi ni Ibarra na siya ay hindi
nakakalimot. Katunayan anya, si Maria ay laging nasa kanyang alaala.
Binigyan diin pa ni Ibarra ang isinumpa niya sa harap ng bangkay ng ina na wala
siyang iibigin at paliligayahin kundi si Maria lamang. Si Maria man, anya, ay hindi
nakakalimot kahit na pinayuhan siya ng kanyang padre kompesor na limutin na niya
si Ibarra.
Ang bagay na iyon ay ikinagalak ni Ibarra, kinuha niya sa kanyang kalupi ang isang
papel at ipinakita ang ilang tuyong dahon ng sambong na nangingitim na. Pero,
mabango pa rin. Inilabas naman ni Maria ang isang liham na ibinigay naman sa kanya
ni Ibarra bago tumulak ito patungo sa ibang bansa. Binasa ito ni Maria ng pantay
mata upang di makita ang kanyang mukha.
Nakasaad sa sulat kung bakit nais ni Don Rafael na papag-aralin si Ibarra sa ibang
bansa. Siya anya ay isang lalaki at kailangan niyang matutuhan ang tungkol sa mga
buhay-buhay upang mapaglingkuran niya ang kanyang sinilangan. Na bagamat,
matanda na si Don Rafael at kailangan ni Ibarra, siya ay handang magtiis na
ipaubaya ang pansariling interes alang-alang sa kapakanang pambayan.
Kumuha ng ilang bulaklak si Maria at iniabot iyon kay ibarra. Pinagbilinan ni Kapitan
Tiyago si Ibarra na pakisabi kay Anding na ayusin nito ang bahay nila sa San Diego
sapagkat magbabakasyon duon ang mag-ale. Tumango si Ibarra at umlis na ito.
Tanong
Sagot
Bilang lalaki nararapat lang na mapag-aralan niya ang ukol sa buhay-buhay nang
mapaglingkuran ang bayang sinilangan.
Tanong
Sagot
Sina San Roque at San Rafael ang mga Santong dinadasalan sa tuwing naghahangad
ng matiwasay na paglalakbay.
Kabanata VIII
Mga Alaala
Buod
Kabilang dito ang mga kalesa at karumatang hindi tumitigil sa pagbibiyahe, mga
taong may ibat-ibang uri ng kasuotan na katulad ng mga Europeo, Intsik, Pilipino,
mga babaing naglalako ng mga bungang-kahoy, mga lalaking hubad na nagpapasan,
mga ponda at restauran at pati ang mga karitong hila ng mga makupad na kalabaw.
Pati ang bilanggong patay sa ilalim ng kariton at malapit sa dalawang bilanggo rin ay
kanyang naalala.
Nang madaan siya sa Hardin Butaniko saglit na napawi ang kanyang mga
magagandang gunita. Pumasok sa kanyang isip na ang hardin sa Europa ay
nakakaakit at nakapag-aanyaya sa mga ito upang iyon ay malasin. Itinuon niya ang
tingin sa malayo at makita niya ang matandang Maynila na naliligid ng makakapal at
nilumot ng mga pader.
May isang karwaheng nakatigil sa tapat ng bahay ni Kapitan Tiyago. Ang nakasakay
sa loob nito ay si Tiya Isabel at hinihintay na lamang na sumakay si Maria.
Tiyempong dumating si Pari Damaso at tinanong ang mag-ale. Sinabi nilang kukunin
ni Maria ang mga kagamitan nito sa Beaterio. Ang ganito ay hindi minabuti ng pari,
bubulong-bulong na nagtuloy tuloy sa bahay ni Tiyago. Ang pagbulung-bulong ng pari
ay inaakala ni Isabel na mayroon itong minimemoryang sermon.
Nahalata kaagad ni Kapitan Tiyago ang pagbabagong anyo ng pari nang hindi nito
iabot ang kamay nang magtangka siyang magmano rito. Sinabi ng pari na kailangang
mag-usap silang sarilinan ni Kapitan Tiyago. Pumasok sila sa isang silid at isinarang
mabuti ang pinto.
Bago umalis si Pari Sibyla, naibalita rin niya na ang tinyente ay hindi rin
nagsumbong sa Kapitan-Heneral at diumano, ito ay nakikiisa pa kay Pari Damaso.
Pero, nalaman din ng kapitan ang buong pangyayari. Ito ay naibalita ni Laruja sa
isang pahayagan. Si Pari Damaso ay napalipat pa sa higit na mabuting bayan.
Sa kabilang banda naman, natapos na rin ang masinsinang pag-uusap nina Kapitan
Tiyago at Pari Damaso. Sinisi ni Pari Damaso si Kapitan Tiyago dahil sa hindi nito
pagtatapat. Binalaan pa niya ang kapitan na kailanman ay huwag itong
magsinungaling sa kanya sapagkat siya ang inaama ni Maria Clara. Pag-alis ng pari,
kaagad na pinatay niya ang mga ipinatulos na dalawang kandila kay Maria na
patungkol para sa maluwalhating paglalakbay ni Ibarra patungong San Diego.
Tanong
Ano ang pinag-usapan nina Kapitan Tiago at Pari Damaso na ayaw iparinig sa iba?
Sagot
Ang San Diego ay isang karaniwang bayan sa Pilipinas na nasa isang baybayin ng
isang lawa at my malalapad na bukirin at palayan. Karamihan sa nakatira rito ay mga
magsasaka. Dahil sa kanilang kamangmangan, ang mga inaaning produkto agrikultura
ay naipagbibili nila ng murang-mura sa tsino.
Hindi nagtagal, isang batang mistisong kastila ang dumating at sinabing siya ang
anak ng namatay. Ito ay may pangalang Saturnino. Siya ay masipag at mapusok.
Sininop niya ang gubat. Sa kalaunan, nakapag-asawa siya ng isang babaeng taga-
Maynila at nagkaroon ng anak na tinawag niyang Rafael o Don Rafael, na siyang ama
ni Crisostomo.
Si Don Rafael ay hindi malupit bagkus siya ay mabait. Ito ang dahilan kung bakit
kinagiliwan siya ng mga magsasaka. Napaunlad niya ang lugar, mula sa pagiging
nayon. Ito ay naging bayan.
Nagkaroon ng isang kura Indiyo. Pero, nang namatay si Padre Damaso na ang
pumalit at naging kura paruko ng bayan.
Kabanata XI
Ang mga Makapangyarihan
Buod
Bagamat Don Rafael, ang tawag sa ama ni Ibarra. Hindi siya ang Kinikilalang
makapangyarihan kahit na siya ang pinakamayaman. Pero,siya ay iginagalang at halos
lahat ng mga tao ay mayroong pagkakautang sa kanya. Sa kabila ng kabusilakan ng
kanyang damdamin, siya ay kinalaban ng magkaroon ng usapin at ni wala pa ngang
kakampi.
Bagama’t may hidwaan ang alpares at Pari Salvi kapag sila ay nagkikita ay pareho
silang nagpaplastikan. Sila ay nagbabatian sa harap ng maraming tao at para walang
anumang namamagitan di pagkakaunawaan. Pero, kapag hindi na magkaharap
gumagawa sila ng kani-kanilang mga paraan para makapaghiganti sa isa’t-isa.
Ang alpares at Pari Salvi ang tunay na makapangyarihan sa San Diego. Ang tawag sa
kanila ay mga casique.
Kabanata XII
Araw ng mga Patay
Buod
Sumagot ang kausap na siya raw ay napakaselan at marahil kung siya ang nasa
kanyang kalagayan na ipinahukay ang isang bangkay na may 20 araw pa lang
nalilibing sa gitna ng kadiliman ng gabi, kasalukuyang bumubuhos ang malakas na
ulan at namatay ang kanyang ilaw ay lalo siyang mandidiri at kikilabutan ang buong
katawan.Ang bangkay anya ay kailangang pasanin at ilibing sa libingan ng mga intsik.
Ayon pa sa kanya, hindi binili ng mga kapitan ang kanyang pinabibili at sa halip ay
mga paputok at kuwitis ang kanilang binili at binayaran ang bawat dupikal ng
kampana, gayong sa agham ay mapanganib ang tugtog ng mga batingaw kapag
kumukulog. Iniwanan ni Tasyo ang kausap at nagtuloy ito sa simbahan. Inabutan
niya ang dalawang bata sa pagsasabing ipinaghanda sila ng kanilang ina ng hapunang
pangkura. Tumanggi ang mga bata.
Sinabi ni Crispin kay Basilio ng kung kasama sila ni Sisa. Di sana, siya ay hindi
mapagbibintangang isang magnanakaw. At kung malalaman ni Sisa na siya ay
pinapalo, tiyak hindi papayag ang kanilang ina. Ang anyo ng pangamba sa mukha ni
Crispin ay nababakas. Idinadalangin na sana magkasakit silang lahat. Ang suweldo
lang kasi niya ay dalawang piso sa isang buwan. Minultahan pa siya ng tatlong beses.
Pero, hindi pumayag si Basilio sapagkat walang kakainin ang kanilang ina. Isa pa ang
katumbas ng dalawang onsa ay P32.00. lubhang mabigat ito para kay Basilio.
Gulo ang isip ni Crispin dahil mahirap na gusot na napasukan nilang magkapatid.
Gusto niyang makauwi silang magkapatid upang makakain ng masarap na hapunan.
Magmula ng mapagbintangan siyang nagnakaw, hindi pa siya pinapakain hangga’t
hindi niya naisauli ang dalawang onsa. Maliwanag sa mga pahayag ni Crispin na kaya
siya napagbintangang magnanakaw sapagkat ang kanilang ama ay mabisyo,
lasenggero at sabungero.
Windang ang puso ni Sisa. Hindi nito mapigilan na hindi umiyak. Paano na ang
kanyang dalawang anghel. Ngayon lamang siya ngluto, tapos uubusin lamang ng
kanyang walang pusong asawa.
Luhaang nagsaing siyang muli at inihaw ang nalalabing daing na tuyo sapagkat
naalala niyang darating na gutom ang kanyang mga anak. Hindi na siya napakali sa
paghihintay. Upang maaliw sa sarili, di lang iisang beses siya umawit nang mahina.
Saglit na tinigil niya ang pagaawit ng kunduman at pinukulan niya ng tingin ang
kadilimang bumabalot sa kapaligiran. Nagkaroon siya ng malungkot na pangitain.
Kasalukuyan siyang dumadalangin sa Mahal Na Birhen, ng gulantangin siya ng
malakas na tawag ni Basilio mula sa labas ng bahay.
Kabanata XVII
Si Basilio
Buod
Napatigagal si Sisa nang dumating si Basiliong sugatan ang ulo. Dumadaloy ang
masaganang dugo. Ipinagtapat ni Basilio ang dahilan ng kanyang pagkakasugat. Siya
ay hinabol ng mga guwardiya sibil at pinahihinto sa paglakad. Pero siya ay kumaripas
ng takbo sapagkat nangangamba siyang kapag nahuli siya ay parurusahan siya at
paglilinisin sa kuwartel. Dahil sa hindi niya paghinto siya ay binaril. Dinaplisan siya
ng punglo sa ulo. Sinabi din niya sa ina na naiwan niya sa kumbento si Crispin.
Nakahinga ng maluwag si Sisa. Ipinakiusap ni Basilio sa ina, na huwag sabihin kanino
man ang dahilan ng kanyang pagkakasugat sa ulo. At sa halip ay sabihin na lamang na
nahulog siya sa puno.
Nakiusap si Sisa sa tagapagluto kung maari niyang makausap ang pari. Pero, sinabi
sa kanyang hindi sapagkat may sakit ito. Tinanong niya ang tagapagluto, Kung
nasaan si Crispin.
Nangatal si Sisa. Naumid ang labi. Mabilis na tinakpan ang kanyang dalawang tainga
nang paratangan siya ng alila na isang inang walang turong mabuti sa mga anak dahil
nagmana ito sa ama.
Tuliro siyang nagtatakbong nilisan ang kumbento. Gulong-gulo ang isip.
Kabanata XIX
Mga Suliranin ng Isang Guro
Buod
Kahit na dumaan ang malakas na bagyo, ang lawa ay hindi gaanong nabagabag.
Palibhasa ito ay napapaligiran ng mga bundok. Sa tabi ng lawa, nag-uusap sina
Ibarra at ang binatang guro. Itinuro ng guro kay Ibarra kung saang panig ng lawa
itinapon ang labi ni Don Rafael. Sang –ayon sa kanya, kasama si Tenyente Gueverra
nuong itinapon ang bangkay. Wala siyang tanging magawa nuon kundi makipaglibing.
Malaki ang utang na loob kay Don Rafael. Nuong bagong salta ito sa San Diego, ang
Don ang tumustos sa kanyang mga pangangailangan sa pagtuturo. Sinabi ng guro kay
Ibarra na ang malaking suliranin niya at ng mga mag-aaral ay ang kakulangan ng
magagastos.
Malaki ring problema anya, ang kawalan ng pagtutulungan ng mga magulang at mga
taong nasa pamahalaan. Lumilitaw na hindi ang lahat ng mga pangangailangan ng mga
batang nag-aaral na katulad ng mga libro na karaniwang nasusulat sa wikang Kastila
at ang pagmememorya ng mga bata sa mga nilalaman nito. Dahil din sa kakulangan
ng mga bahay-paaralan, ang klase ay ginaganap sa silong ng kumbento sa tabi ng
karwahe ng kura. Nasanay ang mga bata na bumasa ng malakas. Ito ay
nakakabulabog sa kura, kaya nakakatikim ng sigaw, at mura ang mga bata at guro.
Ipinaris pa siya ni Pari Damaso kay Maestro Circuela, isang guro na di marunong
bumasa ngunit nagtayo ng eskwela at nagturo ng pagbasa sa kanyang mga
estudyante. Labag man sa kanyang kalooban, wala siyang magawa kundi sumunod kay
Pari Damaso. Pero, nag-aral din ang guro ng wikang kastila para sa kanyang
pansariling interes.
Sobra ang pakialam ni Pari Damaso sa guro. Nang huminto ang guro sa paggamit ng
pamalo sa pagtuturo. Siya ay ipinatawag ng kura upang ipabalik sa kanya ang
pagagmit ng pamalo saspagkat mabisa ito sa pagtuturo. Tumututol man sa kanyang
kalooban, sumunod din siya sapagkat mismong mga magulang ay napahinuhod ni Pari
Damaso na ibalik ang pamalo sa pagtuturo. Dahil ssa naging sukal sa kalooban ang
pagtuturo, nagkasakit ang guro. Nang ito ay gumaling at bumalik sa serbisyo,
kakarampot na lamang ang kanyang tinuturuan. Sa kanyang pagbabalik, nagkaroon
ng bagong kura. Hindi na si Pari Damaso. Nabuhayan siay ng pag-asa. Sinikap niyang
isalin sa wikang tagalog ang mga aklat na nasusulat sa wikang kastila.
Bukod dito, dinagdagan niya ang mga aralin sa katesismo, pagsasaka, kagandahang
asal na hango sa Urbanidad ni Hustensio at Felisa at sa Kasasysayan mg Pilipinas.
Pero, sa lahat ng mga araling ito dapat unahin ang pagtuturo ng relihiyon , ayon sa
mga bagong kura nang ipatawag niya ang guro. Nagkomit si Ibarra na tutulungan
niya ang guro sa pamamgitan ng pulong sa tribunal na kanyang dadaluhan sa
paanyaya ng tinyente mayor.
Kabanata XX
Ang Pulong sa Tribunal
Buod
Kung saan-saan napunta ang kanilang pulong. Nagsalita pa si Kapitan Basilyo, isang
mayaman na nakalaban ni Don Rafael. Walang binesa at walang kawawaan ang
talumpati niya. Dahil dito, isinahapag ni Don Felipo ang isang mungkahi at talaan ng
mga gastos. Ang mungkahi niya ay magtayo ng isang malaking tanghalan sa liwasang
bayan at magtanghal ng komedya sa loob ng isang linggong singkad. Ang dulaan ay
nagkakahalaga ng P160.00 samantalang ang komedya ay P1,400 na tig-P200. Bawat
gabi. Kailangan din ang mga paputok na paglalaanan ng P1,000. Binatikos si Don
Felipo sa kanyang mga mungkahi, kung kaya’t iniatras niya ang mga ito.
Lito ang isip na tumatakbong pauwi si Sisa. Matinding bumabagabag sa kanyang isip
ang katotohanang sinabi sa kanya ng kawaksi ng kura. Para siyang tatakasan ng
sariling bait sa pag-iisip kung paano maiililigtas sina Basilio at Crispin sa kamay ng
mga sibil. Tumindi ang sikdo ng kanyang dibdib nang papalapit na siya sa kanyang
bahay ay natanaw na niya nag dalawang sibil na papaalis na. Saglit na nawala ang
kaba sa kanyang dibdib. Hindi kasama ng mga sibil ang isa man sa kanyang anak.
Muling nagsumamo si Sisa, pero mistulang bingi ang kanyang mga kausap.
Ipinakiusap ni Sisa na payagan siyang mauna ng ilang hakbang sa nga sibil habang
sila ay naglalakad patungong kuwartel kapag sila ay nasa kabayabnan na.
Natapunan niya ng pansin, ang isang pilas ng damit ni Basilio na may bahid ng dugo.
Hawak ang damit, pumanaog siya ng bahay at tiningnan sa sikat ng araw ang pilas ng
damit na nababahiran ng dugo. Nilulukob ng matinding nerbiyos ang buong katawan.
Ano na ng nangyari sa kanyang mga anak. Hindi madulumat ang nararamdaman
niyang kasiphayuan.
Magkasamang dumating si Maria at ang kanyang Tiya Isabel sa San Diego para sa
pistang darating. Naging bukambibig ang pagdating ni Maria sapagkat matagal na
siyang hindi nakakauwi sa bayang sinilangan. Isa pa, minamahal siya ng mga
kababayan dahil sa kagandahang ugali, kayumian at kagandahan. Labis na
kinagigiliwan siya. Sa mga taga San Diego, ang isa sa kinapapansinan ng malaking
pagbabago sa kanyang ikinikilos ay si Padre Salvi.
Pero, sinabi ni Ibarra na hindi niya mapagbibigyan ang kahilingan ni Maria sapagkat
yaon ay lihis sa kagandahang-asal at kaugalian ng mga taga- San Diego.
Laganap na ang dilim ng magpaalam si Ibarra na uuwi na. Sa daan, nakasalubong niya
ang isang lalaki na dalawang araw ng naghahanap sa kanya. Hiningi ng lalaking
nakasalubong ni Ibarra ang tulong nito tungkol sa kanyang problema sa asawa at
mga anak.
Si Maria Clara ay kaagapay ang mga matatalik nitong kaibigan na sina Iday,
Victorina, Sinang at Neneng. Habang naglalakad masaya silang nagkukuwentuhan at
nagbibiruan. Paminsan-minsa ay binabawalan sila ng mga matatandang babae sa
pangunguna ni Tiya Isabel. Pero, sige pa rin ang kanilang kuwentuhan.
Nag-tigisang bangka ang mga dalaga sapagkat lulubog daw ang kanilang sinasakyan.
Dahil dito, mabilis na lumipat ang ilang kabinataan sa bangkang sinasakyan ng mga
dalagang kanilang pinipintuho. Si Ibarra ay napatabi kay Maria. Si albino ay kay
Victoria. Natameme sa pagkakagulo ang mga dalaga.
Ang piloto o ang sumasagwan sa dalawang bangkang para umusad sa tubig ay isang
binatang may matikas na anyo,matipuno ang pangangatawan,maitim,mahaba ang
buhok at siksik sa laman. Ito ay si Elias.
Ang mga nagpipiknik ay nasa may baklad na ni Kapitan Tiyago. Ang magbibinatang
anak ng isang mangingisda ay namandaw sa baklad. Ngunit,kaliskis man ng isda ay
walang nasalok.
Biglang umalimbukay ang pulang tubig. Lumundag pa ang isang anak ng mangingisda
na may tangang gulok. Pamayamaya’y lumitaw sina Ibarra at ang piloto o si Elias na
dahil iniligtas siya ni Ibarra sa tiyak na kapahamakan, utang niya ang kanyang buhay
dito.
Tuwang-tuwa si Pari Salvi sa panood sa papalayong mga dalaga. Nais niyang sundan
ang mga ito. Pero, ipinasya niyang hanapin na lamang ang mga kasama nito. Nang
punahin ng mga kasama nito tungkol sa sa kanyang galos, sinabi niyang siya ay
naligaw.
Napunta ang usapan sa pagkawala nina Crispin at Basilio, mga sakristan ni Pari Salvi.
Naging maigting ang pagtatalo nina Pari Salvi at Don Felipo sapagkat sinabi ng Don
na higit pang mahalaga sa kura ang paghahanap sa nawawalang onsa kaysa sa
kanyang dalawang sakristan.
Mula sa kanyang bulsa, inilabaas niya ang isang kapirasong sulat na nagsasaad na
pinatibay na ang kanyang balak na magtayo ng bahay-paaralan. Hinati ni Ibarra ang
sulat, ang kalahati ay ibinigay kay Maria at ang natitirang kalahati ay kay Sinang na
nagtamo ng pinakamasamang sagot sa kanilang paglalaro. At iniwanan na ni Ibarra
sa pagalalaro ang mga kaibigan.
Dumating si Pari Salvi. Walang sabi- sabing hinablot ang aklat at pinagpunit-punit
ito. Malaking Kasalanan, anya ang maniwala sa aklat sapagkat ang mga nilalaman
nito’y pawang kasinungalingan. Nabanas si Albino at sinabihan ang Kura na higit na
malaking kasalanan ang pangahasan ang hindi kanya at walang pahintulot sa
pagmamay-ari nito. Hindi na tumugon ang kura at sa halip ay biglang tinalikuran ang
magkakaibigan at nagbalik na ito sa kumbento.
Sa darating naman ang apat na sibil at ang sarhento. Hinahanap nila si Elias na siya
umanong tumampalasan kay Padre Damaso. Inusig nila si Ibarra dahil sa pag-
aanyaya at pagkupkop sa masamang tao. Pero, tinugon sila ni Ibarra sa pagsasabing
walang sinuman ang maaring makialam sa mga taong kanyang inaanyayahan sa piging
kahit na sinuman ang mga taong ito. Ginalugad ng mga sibil at sarhento ang gubat
upang hanapin si Elias na umano’y nagtapon din sa labak sa alperes. Ni bakas ni Elias
ay wala silang nakita.
Nagpasyang umalis na sa gubat ang mga dalaga at binat ng unti-unting lumalaganap
ang dilim sa paligid. Magtatakipsilim na.
Kabanata XXV
Sa Tahanan ng Pilosopo
Buod
Pagkaraang libutin ni Ibarra, nagsadya ito sa bahay ni Mang Tasyo. Inabutan niya
ito ng nagsusulat ng heroglipiko sa wikang Pilipino. Abala ito, kaya ninais niyang
huwag ng gambalain ang matanda. Pero napuna nito ng siya ay papanaog na. Pinigilan
si Ibarra, Sinabi ni Mang Tasyo na ang sinusulat niya ay hindi mauunawaan ngayon.
Ngunit, ang mga susunod na salin- lahi ay maiintidahan ito sapagkat ang mga ito ay
higit na matalino at malamang hindi nahihimbing sa panahon ng kanilang mga ninuno.
Tinugon ni Ibarra si Mang Tasyo na maganda ang kanyang payo pero mahirap gawin
sapagkat kinakailangan pa bang bihisan ng kasinungalingan ang isang katotohanan.
Maagap na tumugon din ang matanda na higit pa sa pamahalaan ang kapangyarihan
ng isang uldog, magtagumpay lamang ang binata kung ito ay tutulungan at kung hindi
naman, ang lahat ng kanyang mga pangarap ay madudurog lamang sa matitigas na
pader ng simbahan. Matindi ang paniniwala ni Ibarra na siya ay tutulungan kapwa ng
bayan at pamahalaan.
Hindi naatim ni Ibarra ang payo ng matanda at sa halip ayy sunod-sunod na tanong
ang kanyang pinakawalan.(1)Kailangan bang magyuko at mapanganyaya? (2)Kailangan
bang maapi upang maging mabutiing kristiyano at parumihin ang budhi upang
matupad ang isang layunin? (3)Bakit ako mangangayupapa kung ako ay
nakapagtataas ng ulo?
Direkto sa punto naman ang sagot ni Mang Tasyo na "Sapagakat ang lupang
pagatatamanan ninyo ay hawak ng inyong mga kaaway. Kayo ay mahina upang
lumaban. Kailangang humalik muna kayo ng kamay!" Mariing sinalungat naman ni
Ibarra ang pahayag na ito ng matanda sa pagsasabing:"humalik pagkatapos nilang
patayin ang aking ama at hukayin sa libingan. Ako’y hindi naghihiganti sapagakat
mahal ko ang aking relihiyon. Ngunit ang anak ay hindi nakaklimot!"
Isinama ng matanda ang binata sa may tabi ng bintana. Ang ibinigay nitong payo ay
mga halimbawa. Itinuro ni Mang Tasyo kay Ibarra ang isang rosas na sa dami ng
bulaklak ay yumuyuko sa lakas ng hangin. Kung ito ay magpapakatigas ng tayo, ang
tangkay niya ay tiyak na mababali. Ang sinunod niyang itinuro ay matayog na puno
ng makopa. Dati-rati, anya, ay isang maliit na puno ang itinanim. Ito ay tinukuran
niya ng mga patpat hanggang sa kumapit ang mga ugat nito sa lupa. Kung ang puno
ay itinanim niya ito ng malaki ay hindi mabubuhay sapagkat ibubuwal ng hangin. Ito
ay ipinaparis niya kay Ibarra na parang isang punong inilipat sa isang lupaing mabato
mula sa Europa. Kaya, kailangan nito ang sandalan. Isa pa, hindi kaduwagan ang
pagyuko sa dumarating na punlo. Ang masama ay sumalubong sa punlong iyon,
upang hindi na muling makabangon.
Tinanong ng binata kung malilimot ng kura ang ginawa niya. Nag-aalala na baka
pakitang –tao lamang ang pagtulong sa kanya dahil sa ang pagtuturo ay magiging
kaagaw ng kumbwento sa kayamanan ng bayan.
Binigyan diin ni Mang Tasyo na hindi man magtatagumpay si Ibarra, ito ay maroon
ding mapapala sapagkat tiyak na may lalabas na bagong pananim mula sa mga
itinanim nito. At ang binata ay magsisilbing isang mabuting halimbawa sa iba na
natatakot lang magsimula. Kinamayan ni Ibarra si Mang Tasyo at sinabing
kakausapin niya ang kura na marahil ay hindi naman katulad ng umusig sa kanyang
ama. Ipakikiusap din niya sa kura na tangkilikin ang kaawa-awang balo at ang mga
anak. Ilang saglit pa, tuluyang umalis na si Ibarra.
Kabanata XXVI
Ang Bisperas ng Pista
Buod
Ang mga masasayang lugar ng San Diego ay tinayuan ng arkong kawayan. Naglagay
naman ng malaking tolda at mayroong tukod sa may paligid ng patyo ng simbahan.
Ang tolda ay mayroong tukod na kawayan upang makadan ang prusisyon. Sa liwasang
bayan naman ay itinayo ang magandang tanghalan siyang pagdarausan ng komedya
ng mga taga-Tundo. Madalas na tinutogtug ang kampana kasdunod ang mga putok ng
mgha kuwitis at bomba.
Dahil dito, siya ay hinangaan ng mga binata at nag-aaral sa Maynila. Ginawa siyang
huwaran, ngunit karaniwan, ang atin lamang natutularan sa kanila ay maliliit na
bagay na kanilang ginagawa at ang mga kasiraan ay napupuna tulad ng ayos ng
kurbata, tabas ng kuwelyong damit, bilang ng butones ng tsaleko o amerikana.
Nawala sa isipan ni Ibarra ang mga natatakot na hinala ni Mang Tasyo, at ito ay
kanyang nasasbi ngunit tinugon siya nng matanda sa isang aral ni Balagtas na "Kung
ang isalubong sa iyong pagdating may masayang mukha’t pakitang gilliw, lalong
pag-ingata’t kaaway na lihim…siyang isaisip na kakabakahin.”
Kabanata XXVII
Sa Pagtakip Salim
Buod
Sa lahat ng may handaan sa pista ng San Diego, isa kay Kapitan Tiyago ang
pinakamalaki. Sinadya niyang higtan sa dami ng handa ang mga taga lalawigan dahil
kay Maria at Ibarra na kanyang mamanugangin.Dahil si Ibarra ay pinuri pa ng isang
tanyag na diyaryo sa Maynila sa pagsasabing siya ay bihasa at mayamang
kapitalista, Kastilang-Pilipino at iba pa.
Bago pa mang dumating ang talagang pista, ilang araw nang dumarating ang sari-
saring inumin at pagkaing galing sa Europa sa tahanan ni Kapitan Tiyago. Sa
pagdating ng Kapitan sa bisperas may pasalubong ito kay Maria na isang agnos na
may brilyante at esmeralda at kapirasong kahoy na mula sa bangka ni San Pedro.
Kalugod-lugod ang pagkikita nina Kapitan Tiyago at Ibarra. May mga ilang kaibigang
dalaga si Maria na kinumbidang mamasyal si Ibarra. Humingi ng pahintulot si Maria
sa ama nito at siya ay pinahintulutan naman. Gayunman, nagbilin ang ama na
kailangang umuwi bago maghapunan si Maria sapagkat darating si Padre Damaso.
Mahigpit na inanyayahan naman ni Kapitan Tiyago si Ibarra na sa kanilang tahanan
na siya maghapunan. Pero, nagdahilan si Ibarra na mayroon siyang hinihintay na
bisita.
Pumanaog na ng bahay si Ibarra kasunod ang mga dalaga. Si Maria ay napagitna kina
Iday at Victoria at naglalakad siyang kasunod si Tiya Isabel. Siyang-siya si Maria
sapagkat nakadama siya ng kalayaan sa labas ng kumbento. Ang mga naglalakad ay
napatapat sa bahay ni Simang. Nanaog kaagad ito at sila ay inimbitang pumanhik
muna. May bumati kay Ibarra kay at pinuri naman si Maria. Nakita ni Ibarra si
Kapitan Basilio, na naging kaibigan at tagapagtanggol niya na sumama ito sa kanya
kinagabihan. Sinabi niyang maglalagay ng isang munting bangka sa monte si Padre
Damaso. Napangiti lamang si Ibarra. Hindi masigurado kung ano ang ipinahihiwatig
ng ngiting yaon, kung oo, o hindi.
Nakarating sila sa liwasang bayan. Nakita nila ang isang ketongin na nakasalakot at
umaawit sa saliw ng kanyang gitara. Pinandidirihan at nilalayuan siya ng mga tao
sapagkat natatakot silang mahawa ng sakit nito. Ang ketongin ay pinarusahan ng
maraming palo dahil lamang sa pagliligtas niya sa isang nahulog sa mababaw na
kanal.
Kamukat- mukat ay biglang lumapit ang baliw na si Sisa at hinawakan sa bisig ang
ketongin. Ipinatanaw ni Sisa sa ketongin ang ilaw sa kampanaryo at sinabing
naruroon ang anak niyang si Basilio na bumababa sa lubid. Itinuro rin niya ang ilaw
sa kumbento at sinabing nandoroon naman ang anak niyang si Crispin. Binitiwan ni
Sisa ang ketongin at umalis na kumakanta. Umalis na rin ang ketongin na dala ang
bakol.
Kabilang din sa balita ang pagkakaroon ng dalawang banda ng musiko noong bisperas
ng pista. Ang pagsundo ng maraming tao at at mga makapangyarihan sa kura sa
kumbento; ang paghahanda ng hapunan ng Hermana Mayor at at ang pagtungo sa
tahanan ng madasaling si Don Santiago De los Santos upang kunin si Parde Salvi at
Padre Damaso Verdolagas.
Nasabi din sa dyaryo ang pag-ganap sa sa dula ng mga balitang artistang sina Ratia
Carvajal at Fernandez na kapwa hinahangaan ng lahat pero dahil sa kastila ang
kanilang usapan, ang marurunong lamang ng espanyol ang mga nakakaintindi sa
palabas. Higit na nasiyahan ang mga Pilipino sa komedyang tagalog. Ang hindi pag
dalo ni Ibarra naman ay ipinagtaka ng lahat.
Isang liham naman ni Kapitan Aristorenas kay Luis Chiquito ang nag-anyaya na ito’y
dumalo sa pista upang makipasya at makipag-laro ng monte sa mga batikan tahur na
sina Kapitan Tiyago, Pari damaso, Kapitan Juaquin, Kabesang Manuel at ang konsul.
Ilan araw na ng hindi tayo nagkita. Ikaw raw ay may sakit, kaya’t ipinagdasal kita at
ipinagtulos ng kandila kahit sinabi ni itay na hindi naman malubha. Kagabi, pinilit nila
akong tumugtog at sumayaw kaya nayamot ako. May ganyan palang mga tao. Kung
hindi lang talaga ako kwinentuhan ni Padre Damaso ay talagang iiwan ko sila.
Ipaabot mo saakin ang kanyang kalagayan at ipapadalaw kita kay Itay. Ipaubaya mo
na kay Andeng ang paglalagay ng iyong tsa, mahusay siya kaysa sa iyong katulong.
Maria Clara:
Habol:
Ako’y dalawin mo bukas, upang dumalo ako sa paglalagay ng unang bato sa paaralan.
paalam
Kabanata XXIX
Ang Umaga
Buod
Maagang pumasiyo sa lasangan ang mga banda ng musiko. Nagising ang mga
nututulog. Muling narining ang tuong kampana at mga paputok.
Ang mga tao ay nagbihis na ng mga magara at ginamit ang mga hiyas na itinatago
nila. Tanging si Pilosopong Tasyo lamang ang hindi nagpalit ng bihisan. Binati siya ng
tinyente mayor. Sumagot ang Pilosopo na “Ang magsaya ay di nangangahulugan ng
paggawa ng mga kabaliwan.” Ang pagsasaya, anya pagtatapon ng pera at tumatakip
sa karaingan ng lahat. Si Don Felipo at sumang-ayon sa pananaw na ito ni Tasyo
subalit wala siyang magawa sa kagustuhan ng kapitan at ng kura.
Punong-puno ng tao ang patyo. Ang mga musiko ay walang tigil sa kalilibot.
Binabatak naman ng mga hermana mayor ang mga tao upang tumikim ng kanilang
inihandang pagkain.
Dahil sa mga tanyang na tao, mga kastila at alkalde ang magsisimba ng araw na iyon,
si Padre Damaso, kaya nagpahiwatig siya na hindi makapagbibigay ng sermon
kinabukasan. Pero, hindi siya natatanggi sapagkat sinabi ng mga kasama niyang pari
na walang ibang nakakaalamat nakapag-aral sa buhay ni San Diego kundi tanging
siya lamang. Dahil dito, siya ay ginagamot ng babaing nangangasiwa sa kumbento.
Eksaktong alas otso ng umaga, nang simula ang prisisyon. Ito ay dinaan sa ilalim ng
tolda at inilawan ng matatandang dalaga na kausap sa kapatiran ni San Francisco.
Naiiba ang prusisyon kaysa sa nagdaang araw sapagkat ang mga nagsisilaw ay
nakaabitong ginggon. Sa suot na abito ay kaagad na makikilala ang mayayaman at
mahihirap.
Natatangi ang karo ni San Diego na sinusundan ng kay Francisco at ang Birheng de
la Paz. Maayos ang prusisyon, ang tanging nagbago lamang ay si Pari Salve ang nasa
ilalim ng palyo sa halip na si Pari Silyla. Ang prusisyon ay sinasabayan ng mga
paputok ng kuwitis, awitin at tugtuging pangsimbahan.
Huminto ang karong sinusudan ng palyo sa tapat ng bahay nina Kapitan Tiyago.
Nakadungaw sa bintana ang alkalde, si Kapintan Tiyago., si Maria, si Ibarra at ilan
pang kastila. SiPadre Salve ay hindi bumati sa mga kakilala. Ito ay nagtaas lamang
ng ulo mula sa kanyang matuwid na pagkakatayo.
Kabanata XXX
Sa Simbahan
Buod
Ilang saglit lang dumating ang alkalde kasama ang kanyang mga tauhan. Ang suot
niya ay napapalamutian ng banda ni Carlos III at ng limang medalya sa dibdib.
Inakala ng ilang tao na ang alakalde ay isang sibil na nagsuot-komedyante.
Sinimulan ang pagmimisa ni Padre Damaso. Humandang makinig ang lahat. Ang pari
ay pinangungunahan ng dalawang sakristan sinusundan ng prayleng may hawak na
kuwaderno. Pumanhik sa pulpito si Pari Damaso at at Pari Sibyla. Pero, tanging
palibak ang inukol niya kay Pari Martin, na ang ibig sabihin ay higit na magaling ang
isesermon niya kaysa kahapon.
Binalingan ni Padre Damaso ang kasamang prayle at pinabuksan ang kuwderno upang
kumuha ng tala.
Kabanata XXXI
Ang Sermon
Buod
Nagpugay ang ari sa mga nagsimba. Lumingon siya sa likod at itinuro ang pintong
malaki. Inakala ng sakristan yaon ay isang pagturo sa kanya upang isara ang lahat
ng mga pintuan. Nagalinlangan anp alperes, iniisip niyang tatayo at aalis na. Ngunit,
hindi niya magawa sapagkat nagsisimula ng magsalita ang predikador.
Sinabi ni pari Damaso na kanyang binitiwan ang mga pananalita ng diyos upang
maging kapakikapakinabang na tulad ng isang binhing umuusbong at lumalaki sa
lupain ng banal na si francisco. Hinikayat niya ang mga makasalanan na tularan ang
mapagwaging si gideon, ang matapang na si David, ang mapagtagumpay na si Roldan
ng kakristiyanuhan, ang guwardiya sibil ng langit.
Nakita ni ari Damaso na napakunot – noo ang alperes sa kanyang tinuran. Kung
kaya’t sa malakas na tinig, sinabi ni Damaso na "opo, ginoong Alperes, higit na
matapang at makapangyarihan bagamat walang armas kundi isang krus na kahoy
lamang. Natatalo nila ang mga tulisan ng kadiliman at lahat ng kampon ni Lucifer.
Ang mga himalang likhang ito ay tulad ng paglikha kay diego de Alcala."
Ang mga bahaging ito ng sermon ay ipinahayag ni Pari damaso sa wikang Kastila,
kaya hindi maiintiihan ng mga Indiyo. Ang tanging naunawaan ng karamihan ay ang
salitang guwardiya sibil, tulisan, San Diego at San Francisco. Umasim din ang muha
ng alperes, kaya inakala ng marami na pinagalitan siya ni Pari Damaso dahil sa hindi
pagkakahuli nito sa mga tulisan.
Nang mabanggit naman niya ang tungkol sa patente upang tukuyin ang pagwawalang
– bahala ng mga tao sa kasalanan, isang lalaki ang namumutlang tumindig at nagtago
sa kumpiskalan. Nagbebenta kasi siya ng alak at madalas na usigin siya ng mga
karabinero dahil sa hinihingan siya ng patente.
Naging kabagot-bagot na ang sermon, kung kaya nagpakuliling na si pari Salvi upang
huminto na si Damaso. Pero, sumabak pa rin sa pagsasalita ng may kalahating oras.
Habang isinasagawa ang misa, isang lalaki (ito ay si Elias) ang lumapit kay Ibarra at
nagbabala tungkol sa gagawing pagdiriwang sa paaralan. Kailangang maging maingat,
anya si Ibarra sa pagbaba sa hukay at huwag lalapit sa bato sapagkat maari siyang
mamamatay. Nakilala ni Ibarra si Elias na kaagad namang umalis.
**Kabanata XXXII
Ang Panghugos
Buod
Ipinakita ng taong madilaw kay Nor Juan kung paano niya mapapagalaw ang
pampakilos ng kalong ang kanyang itinayo.
Aito ay mayroong walang metro ang taas, nakabaon sa lupa ang apat na haligi. Sa
haligi nakasabit ang malalaking lubid kayat tila napakatibay ng pagkayari at
napakalaki. Ang bandang itaas naman ay mayroong banderang iba-iba ang kulay.
Tiningnang mabuti ni Nor Juan kung paano itinataas at ibinababa ang batong malaki
na siyang ilalapat sa ilalim sa pamamagitan ng pag-aayos ng kahit isang tao lamang.
Hangang-hanga si Juan sa taong madilaw. Nagbubulungan sa pagpuri ang mga taong
nasa paligid nila.
Sinabi ng taong madilaw kay Nor Juan na natutuhan niya ang paggawa ng makinarya
kay Don Saturnino na nuno ni Don Crisistomo. Ito pa anya ay maraming nalalaman.
Hindi marunong mamalo at magbilad sa araw ang kanyang mga tauhan; marunong
ding gumising ng mga natutulog at magpatulog ng gising.
Bago simulan ang pagpapalitada, nagtalumpati muna sa wikang Kastila ang alkalde.
Pagdaka’y isa-isa ng bumaba ang kura, mga prayle, mga kawani, ilang mayayamang
bisita at Kapitan Tiyago para sa pasinaya. Dahil sa biro nio Kapitan Tiyago at amuki
ng alkalde, napilitan ding bumaba si Ibarra. Hustong nasa ibaba ito, nang bigla na
lamang humalagpos ang lubid sa kalo. Nagiba ang buong balangkas at umalumbukay
ang makapal na alikabok. Nang mapawi ang usok, si Ibarra ay nakitang nakatayo sa
pagitan ng bumagsak na kalo at ng batongbuhay.
Ang taong madilaw ay tinanghal na isang bangkay. Ito’y natabunan ng mga biga na
nasa paanan ni Ibarra. Gusto ng alkalde na ipahuli ang nangasiwa sa pagpapagawa, na
walang iba kundi si Nor Juan. Pero, nakiusap si Iabarra na siya na ang bahala sa
lahat. Makaraang ipagtanong niya si Maria, kaagad na umuwi si Ibarra upang
magpalit ng damit.
Ang mga kaaway ni Ibarra ay naglilipana sa halos lahat ng lugar, dahil sa kanyang
mga ninuno at ama na nagkaroon don ng mga kagalit, dahil na rin sa kanyang balak
na pagpapatayo ng paaralan. Isa sa mga kaaway ni Ibarra ay ang taong madilaw.
Umano’y narinig ni Elias ang taong madilaw ng sinundang gabi nakikipag-usap sa di
kilalang tao at sinabing "hindi kakanin ng isda ang isang ito (Ibarra) tulad ng
kanyang ama, makikita ninyo."
Sinikap ni Ibarra na tuklasin ang tunay na pagkatao ni Elias, kung ito ay nakapag-
aral o hindi. Ang sagot ni Elias ay: Napilitan akong maniwalang lubos sa Diyos
sapagkat nawalan na ako ng tiwala sa Diyos. Alam ni Elias na marami pa ang mga
taong gustong kumausap kay Ibarra kaya nagpaalam na ito. Pero, nangako siyang
anumang oras na kailangan siya ay babalik siya sapagkat mayroon pa siyang
tinatanaw na utang na loob kay Ibarra.
Kabanata XXXIV
Ang Pananghalian
Buod
Hindi nasasabi sa kable, kung ilang araw na mananatili ang Kapitan Heneral sapagkat
ito umano ay mahilig sa bagay-bagay na kataka-taka. Kung saan napasuot ang usapan
ng mga kumakain. Ang hindi pag-imik ni Pari Salvi, ang hindi pagdating ni Padre
Damaso, kawalan ng kaalaman ng mga magbubukid ng kobyertos at kung anong kurso
ang ipapakuha nila sa kanilang mga anak.
Patapos na ang tanghalian nang dumating si Padre Damaso. Lahat bumati sa kanya,
maliban kay Ibarra. Umiinit na ang usapan noon sapagkat nagsisimula ng ilagay ang
mga tsampan sa kopa. Nahalata ng alkalde na panay ang pasaring ni Pari Damaso kay
Ibarra. Sinikap na ibahin nito ang usapan, pero patuloy ang pari sa pagsasaring.
Walang kibo na lamang si Ibarra. Pero, nang ungkatin ni Pari Damaso ang tungklol sa
pagkamatay ng ama ni Ibarrang may kasamang pag-aglahi. Sumulak ang dugo ni
Ibarra. Biglang dinaluhong niya si Pari Damaso at sasaksakin nito sa dibdib. Pero,
pinigilan siya ni Maria. Gulo ang isip ni Ibarra na umalis at iniwan ang mga kasalo sa
pananghalian.
Kabanata XXXV
Mga Usap-usapan
Buod
Ang mga pangyayaring namagitan kina Ibarra at Padre Damaso ay madaling kumalat
sa buong San Diego. Sa mga usapan, hindi matukoy kung sino ang may katwiran sa
dalawa. Nagkakaisa ang lahat na kung naging matinpi si Ibarra, hindi sana nangyari
ang gayon. Pero, ikinatwiran ni Kapitan Martin na walang makapigil kay Ibarra
sapagkat wala itong kinatatakutang awtoridad. Handa ang binata na dungisan ang
kamay nito sa sinumang lumapas tangan sa kanyang ama. Dahil sa maagap na
pagsansala ng kanyang itinanggi at minamahal na si Maria. Kaya, hindi niya itiniloy
ang balak na kitilan ng hininga si Padre Damaso.
Buod
Isang malaking gulo ang nangyayari sa bahay ni Tiyago dahil sa hindi inaasahang
pagdating ng Kapitan-Heneral. Si Maria ay panay ang pagtangis at hindi
pinakikinggan ang payo ng kanyang ale at ni Andeng. Paano nga, pinagbawalan si
Maria ng kanyang ama na makipag-usap kay Ibarra habang hindi pa inaalis ang
eskomonyon sa binata.
Nasa gayon silang pag-uusap nang bumalik si Kapitan Tiyago. Sinabi nito na inutusan
siya ng pari na sirain ang kasunduan ng pag-iisang dibdib ng magkasintahan. Si Pari
Sibyla ay nagsabi naman na huwag tanggapin si Ibarra sa kanyang tahanan at ang
utang ni Kapitan Tiyago na P50,000 sa binata ay huwag ng pabayaran kundi
mawawala ang kanyan buhay at kaluluwa.
Inalo ni Kapitan Tiyago si Maria sa pagsasabing ang ina raw nito ay nakita lamang
niyang umiyak nang ito’y naglilihi. Isa pa, anito, may kamag-anak si Padre Damaso sa
nakatakdang dumating mula sa Europa at siyang inilalaan ng maging panibagong
katipan ni Maria. Sindak ang mga kausap ni Kapitan lalo na si Maria na napailing
lamang, umiiyak at tinakpan ang mga taynga. Pati si Isabel ay nagalit at sinabihan
ang Kapitan na ang pagpapalit ng katipan ay hindi parang nagpapalit lamang ng baro.
Pagkakita ng Henaral kay Ibarra mabilis niya itong kinamayan at sinabing tama lang
ang kanyang ginawa lalo na ang ginawang pagtatanggol sa ala-ala ng ama. Tiniyak
niya na kakausapin ang arsobispo tungkol sa pagkakaexcumulgado ni Ibarra.
Tumango ang Alkalde sa tinuran ng Heneral. Nangako siyang pangangalagaan din ang
kaligtasan ni Ibarra. Nang dumating si tiyago kaagad na binati siya ng Heneral dahil
sa pagkakaroon ng kapuri-puring anak at marangal na manunungangin. Nagprisinta
pa ang Heneral na maging ninong sa kasal.
Inihinto ang mga karo at andas ng mga santo sa tapat ng kubol sa pagdadarausan ng
loa. Mula sa tabing may isang batang lalaking may pakpak, nakabotang pangabayo,
nakabanda at may bigkis ang lumabas. Pagkatapos na bumigkas ng papuri ang bata
sa wikang Latin, Kastila at Tagalog ay pinagpatuloy ang prusisyon hanggang sa
mapatapat sa bahay ni Kapitan Tiyago. Ang lahat ay natigilan sa magandang pag-
awit ni Maria Claria ng Ave Maria ni Gounod sa saliw ng kanyang sariling piyano.
Kung napatigil si Padre Salvi sa ganda ng tinig ni Maria Clara. Higit na nakadama ng
kalungkutan si Ibarra. Nadarama niya ang mensahe ng tinig ng kasiphayuan ng
kasintahan. Saglot na naputol ang pagmuni-muni ni Ibarra nang palalahanan siya ng
kaptian Heneral tungkol sa imbitasyon nitong makasalo sa pagkain upang pag-usapan
ang pagkawala nina Basilio at Crispin.
Kabanata XXXIX
Si Donya Consolacion
Buod
Nang araw ngang iyon, bago dumaan ang prusisyon, ipinasara niya sa bantay ang
lahat ng mga bintana at nagpasindi pa ng ilaw. Inutusan din nitong huwag
magpapasok maski sinuman. Pinakandado niyang mabuti pati pintuan. Habang nag-
iisip ang Donya narinig niyang umaawit si Sisa na dalawang araw ng nakukulong sa
kwartel. Pinapaakyat ng Donya si Sisa upang pakantahin. Palibhasa, sa wikang
kastila ang utos ng Donya, hindi ito maunawaan ni Sisa. Isa pa hindi matino ang isip,
isa na siyang baliw.
Kinuha ng Donya ang latigo ng alperes at muling inutos na kumanta si Sisa. Pero,
hindi sumunod si Sisa. Dahil dito, inutusan ng Donya ang sundalo na sabihin kay Sisa
ang gusto nitong mangyari. Kumanta si Sisa ng Kundiman ng Gabi. Ang awit ay
tumalab sa damdamin ng Donya at nakapagsalita ng Tagalog. Napamaang ang
sundalo, hindi niya sukat akalain na marunong ng Tagalog ang Donya. Napansin ng
Donya ang pagkamaang ng kawal, kaya galit na pinaalis ito. Binalingan ng Donya si
Sisa at sa pilipit na pangangastila ay inutusan itong magbaile o sumayaw.
Nang hindi sumunod si Sisa, pinalo niya ito sa binti at paa. Nabuwal si Sisa at nagisi
ang manipis nitong damit kasabay ng paglabas ng dugo mula sa nabakbak na sugat.
Nasisiyahan ang Donya sa gayong tanawin. Ang kanyang galit ay naibunton niya kay
Sisa.
Mag-iikasampu na ng gabi ng paisa-isang sindihan ang mga kuwitis. Ang huling pailaw
ay parang bulkan habang ang daan ay naliliwanagan ng ‘luces de Bengala’ na siyang
nagsisilbing ilaw sa mga taong naglalakad patungo sa liwasang bayan.
Taposna na ang unang bahagi ng dula nang pumasok si Ibarra. Umugong ang
bulungan, pero hindi ito pinansin ni Ibarra. Malugod na binati niya ang kasintahan at
ang mga kasama nito. Tumindig si Pari Salvi o ang Kura at hiniling kay Don Filipo na
paalisin si Ibarra. Ngunit, hindi sumunod ang Don at sinabing hindi niya magagawa
ang gayon sapagkat nag-abuloy ng malaki si Ibarra. Isa pa, anang Don hindi siya
natatakot sa gagawin ng kura sapagkat maghapong kau-kausap ng Kapitan Heneral
at ng Alkalde ng lalawigan si Ibarra. Kaya, wala itong dapat ipangamba. Napilitan
umalis ang Kura at ang mga kasama nito. May ilang tao na lumapit kay Ibarra at
sinabing huwag pansinin ang paglisan ng kura, sapagkat ang mga ito ang nagsasabing
si Ibarra ay eskumulgaldo. Dahil dito, naitanong ni Ibarra na sila ay nasa panahon
pa ng edad Media.
Nilapitan ni Ibarra ang mga dalaga at nagpaalam na ilang sandali siyang mawawala
sapagkat mayroong nalimutang tipanan. Pinigilan siya ni Sinang subalit nangako si
Ibarra na babalik na lamang siya. Papalabas na si Yeyeng upang sumayaw, nang
lumapit ang dalawang sibil kay Don Filipo at ipinatitigil ang palabas dahil hindi raw
makatulog sa ingay ang alperes at si Donya Consolacion. Pero, hindi pinagbigyan ang
kahilingan ng mga sibil at natapos na ang dula. Pero, bigla na lang nagkagulo.
May dalawang sibil na hinagad ang mga musikero upang pigilin ang palabas pero ang
mga ito ay nahuli ng mga kuwadrilyero na katulong ni Don Filipo. Tiyempo namang
nakabalik na si Ibarra. Kaagad na hinanap niya si Maria. Kumapit na sa bisig ni
Ibarra ang mga nasindak na dalaga. Walang tigil naman sa kauusal ng letania sa latin
si Tiya Isabel. Ang mga sibil na inihatid ng mga kuwaddrilyero sa tribunal ay
pinagbabato ng mga tao. May mga pulutong ng mga kalalakihan na nagbabalak ng
masama sa mga sibil. Pero, pinakiusapan sila ni Don Filipo na huwag ng palalain pa
ang pangyayari. Ngunit, hindi siya pinansin. Kaya kay Ibarra siys nakiusap. Sinabi ng
binata na wala siyang magagawa. Pinakiusap ni Ibarra si Elias na puntahan ang mga
kalalakihang nagbabalak ng masama. Napahinuhod naman ng piloto ang mga lalaki na
huwag ng ituloy ang kanilang mga binabalak. Isa-isa ng nagsialisan ang mga tao.
Mula naman sa kinaroroonan ni Pari Salvi, nakita niya ang buong pangyayari sa
liwasan. Dumating din ang kanyang utusan na nagbalita rin tungkol sa nangyaring
kaguluhan.
Bigla na lamang nakita ni Pari Salvi sa kanyang pangitain na si Mari Clara ay walang
malay-tao, pangko ni Ibarra at nawala sila sa kadiliman. Halos nagkandahulog siyang
bumaba sa kumbento at nagtuloy sa liwasan. Ngunit, wala ng tao. Binubulyawan siya
ng mga kastila, pero hindi niya alumana. Mabilis na tinungo niya ang bahay ni Kapitan
Tiyago. Sa nakapinid na durungawan nabanaagan niya ang mga anino nina Maria Clara
at Tiya Isabel. Ang pagkabahala sa dibdib ng pari ay unti-unting nawala. Ligtas sa
kapahamakan si Maria. Bumalik na sa kumbento si Pari Salvi.
Kabanata XLII
Ang Mag-asawang De Espadaña
Buod
Pagkakasal, lumipat sila sa Santa Ana at dito idinaos ang kanilang pulut-gata. Ilang
araw ang nagtagal bumili ng aranya at karomata si Donya Victorina at matutuling
kabayo mula sa Albay at Batangas para sa gamit nilang mag-asawa. Binihisan din
niya ng husto ang asawa para magmukhang kagalang-galang. Ang Donya ay
nagsimulang maging ilusyunada bilang isang Orofea. Nagpusod-Espanyola at
naglagay ng mga palamuti sa katawan. Ilang buwan ang lumipas, Ipinamalita niyang
siya ay naglilihi at sa Espanya manganganak sapagkat ayaw ipanganak ang anak na
tatawaging rebolusyunario. Ang kanyang pangalan ay dinagdag din ng de, kayat
nakalimbag sa mga tarheta nito ang Victorina delos Reyes de Espanada.
Dahil siguro nadisperada ang Donya sa hindi pagkakaroon ng anak, naibunton niya
ang kanyang ngitngit sa asawa nito. Parang maamong kordero ang Don, kahit na ano
ang gawin ng Donya hindi ito nakakarinigan ng reklamo, kapag nagagalit ang Donya,
nilalabnot niya ang pustiso ng asawa at kung minsan nama’y hindi niya
ipinapahintulutan lumabas ng bahay.
Isang araw, naisip ng Donya na ang asawa ay dapat na maglagay ng titulong medicina
at cirugia. Tumutol ang Don sapagakat pamemeke na naman ang gagawin niyang
panggagamot. Ngunit, wala siyang magawa at sumunod na lamang sa Donya. Tunay na
amini’t hindi, siya ay Ander de Saya.
***
Samantala sila ay nagmimiryenda ay dumating si Pari Salvi. Dati ng kakilala ng mag-
asawa ang pari, kaya si Linares na lamang ang kanilang ipinakilala. Kaagad sinabakan
na ni Donya Victorina ang pamimintas sa mga tag-lalawigan at pinangalandakan na
kaututang dila nila ang alkalde at ng iba pang nasa mataas na poder sa estado.
Pero, namangha ang Donya nang sabihin ni Tiyago na kadadalaw lamang ng Kapitan –
Heneral sa kanilang tahanan. Halos hindi makapaniwala ang Donya. Gayunpaman,
dahil sa wala na siyang magawa sinabi na lamang na nanghinayang siya at hindi
kaagad nagkasakit si Mari disin sanay’y nakadaupang palad nila ang Henerl.
Nang matapos ang kanilang pag-uusap, pinuntahan nila si Maria na noon ay nakahiga
sa isang kamagong na nakaukurtinahan ng husi at pinya. Ang ulo ni Maria ay may
taling panyo na basa ng agua colonia at nakakumot ng puti. Nasa tabi ang dalawang
kaibiganng babae at si Andeng na may hawak ng punpon ng azucena.
Naitanong naman ni Linares kay Pari Salvi kung saan si Padre Damaso, sapagakat
may dala itong sulat-tagubilin para rito. Sinabi ni Salvi na dadalaw ito kay Maria
kaya napanatag ang loob ni Linares.
Pinulsuhan ng Don si Maria, tiningnan ang dila at sinabing may sakit ito, ngunit
mapapagaling. Ang iniresetang gamot niya ay: Sa Umaga ay liquen at gatas, Jarabe
de altea at dalawang pildoras de Cinaglosa. Sinamantala ito ng Donya at ipinakilala
si Linarez na nabigla sapagkat nakatoun ang kanyang mga mata at isip kay Maria na
lubhang nagagandahan.
Isang hapon napag-usapan ang nakatakdang pag lipat ng parokya ni Pari Damaso sa
Tayabas. Sinabi ni Kapitan Tiyago na ang ganitong pagkakalayo ng pari ay labis na
daramdamin ni Maria sapagkat para na rin niya itong ama. Ipinaliwanag din niya na
ang pagkakasakit ng dalaga ay bunga ng mga pangyayari noong pista. Sinabi naman
ng kura na mabuti nga ang di pag papahintulot ng kapitan na mag kausap ang anak at
si Ibarra. Pero, tinutulan ng Donya ang ganitong pananaw ng dalaga sapagkat
matibay ang kanyang paniniwala, na si Don Tiburcio ang nakapagpagaling kay Maria.
Hindi pinansin ni Pari Salvi ang Donya at sa halip sinabi niya na malaki raw ang
nagawa ng pangungumpisal sapagkat daig ng isang malinis na budhi ang lahat namga
gamot na gaya ng pinatutunayan na ng maraming pagkakaton. Dahil dito, nabanas
ang Donya at iminungkahi niya kay Pari Salvi na gamutin ng kanyang kumpisal Si
Donya Consulation na asawa ng alperes.
Hindi umimik ang pari at sa halip ay tinagubilinan niya si Kapitan Tiyago na ipahanda
kay Tiya Isabel si Maria sa isang pangungumpisal muli sa gabing iyon at bibigyan
nniya ng viatico kinabukasan upang tuloy-tuloy na ang kanyang paggaling.
Ipinaliwanag ni Elias sa Kapitan na nais niya itong isama sa lupain ng mga di-
binyagan upang doon na manirahan nang payapa kahit na malayo sa sibilisasyon,
yaman din lamang daw walang nangyari sa kanyang paghahanap sa angkang
nagpahamak sa kanyang pamilya. Binigyang diin ni Elias na magturingan na lamang
silang dalawa bilang mag-ama yayamang pareho na silang nag-iisa sa buhay. Umiilig
lamang ang matanda sa kahilingan ni Elias at sinabing wala siyang dahilan para
magpanibagong buhay sa ibang lupain. Kailangan niyang maipaghiganti ang kalupitang
sinapit o pagkamatay ng kanyang dalawang anak na lalaki at isang babae sa kamay
ng mga buhong. Nuon anya, siya ay isang duwag ngunit, dugo at kamatayan ang
isinisigaw ng kanyang budhi dahil sa kaapihang kanyang natamo. Karumal-dumal ang
sinapit ng kanyang mga anak kaya ganito na lamang ang kanyang pagpupuyos.
Ang kanyang anak na dalaga ay pinagsamantalahan at inilugso ang kapurihan ng isang
alagad ng simbahan. Dahil dito, nagsiyasat ang dalawa niyang anak na lalaki. Pero,
nagkaroon ng nakawan sa kumbento at ang isa niyang anak ay sinuplong. Ang anak
niyang ito ay ibinitin sa kanyang buhok at narinig niya ang sigaw, daing at pagtawag
sa kanya, pero siya ay nasanay sa buhay na tahimik ay naging duwag at hindi
nagkaroon ng lakas ng loob na pumatay o magpakamatay. Ang paratang na
pagnanakaw sa kanyang anak ay di napatunayan, isa lamang malaking
kasinungalingan. Ang kurang nagparatang ay inilipat sa ibang lugar.Pero ang kanyang
anak ay namatay sa sobrang pahirap na dinanas.
Ang isa naman niyang anak ay hindi duwag at pingambahan na siya ay maghihiganti
dahil sa sinapit ng dalawamg kapatid. Ito ay hinuli ng mga awtoridad dahil
nakalimutan lamang niyang magdala ng sedula. Ito ay pinahirapan din hanggang sa
magpatiwakal na lamang. Ngayon, wala ng nalalabi sa kanya kundi bababa ng bayan
upang maghimasik at makapaghiganti. Hindi naman siya nag-iisa, marami siyang
kaanib na kapwa rin pinag-uusig ng awtoridad. Ang mga ito ang bumubuo sa kanyang
pangkat na pinamumunuan. At sila ay naghihintay lamang na tamang tiyempo at araw
upang lumusob.
Naunawaan ni Elias ang paninindigan ni kapitan Pablo, siya man daw ay tulad nito na
sa pangambang makasugat nang walang kinalaman, kinalimutan niya ang paghihiganti.
Pero, para sa kapitan, ang paglimot ay lubhang napakahirap. Kaya ang ganang kay
Elias ay napakadali sapagkat siya ay bata pa, hindi namatayan ng mga anak at hindi
nawawalan ng pag-asa. Nangako ang matanda na hindi rin siya susugat sa sinumang
walang kasalanan tulad ng ginawa nitong pagkakasakit na naging sanhi ng kanyang
pagkakasugat at huwag lamang ang isang kuwadrilyong tumutupad lang naman ng
kanyang tungkulin.
Ipinahayag ni Elias Kay Matandang Pablo na siya ay nagkapalad na makilala at
makatulong sa isang binatang mayaman, matapat, may pinag-aralan at nag-iisang
anak ng isang taong marangal na hinamak din ng isang pari, maraming kaibigan sa
Madrid kabilang na ang Kapitan-Heneral. Bilang pagbibigay diin, tiniyak ni Elias sa
matanda na makakatulong daw ang binatang ito sa kanilang pagnasang maipaabot sa
heneral ang mga hinaing ng bayan. Tumango ang matanda. Dahil dito, ipinangako ni
Elias na malalaman ni Kapitan Pablo ang magiging resulta ng kanyang lakad o
pakikipag-usap sa binata (si Ibarra ) sa loob ng apat na araw. Sa mga tauhan ng
kapitan ang kakatagpuin niya sa may baybayin ng San Diego at sasabihin niya ang
sagot. Kapag pumayag ang binata, may maasahan at makakapagtamo sila ng
katarungan at kung hindi naman, si Elias ang unang kasama niyang maghahadog ng
buhay.
Kabanata XLVI
Ang Sabungan
Buod
Katulad din ng iba pang bayan ng Pilipinas, may sabungan din sa San Diego. Ito ay
nahahati sa tatlong bahagi. May pasukan ito sa pinto na binabantayan ng isang
babaeng naniningil ng bayad sa pagpasok. Nakahanay naman sa magkabilang
daraanan na mga tao ang mga tindera na nagtitinda ng kung anu-ano na katulad ng
pagkain, gamit na maliliit sa bahay, sigarilyo at iba pa. Kalapit ito ng isang may
kalakihan ding lugar na kinaroroonan ng mga tahur, magtatari at mga sobra ang hilig
sa sabong. Dito nagpapalipat-lipat nang mabilis ang kuwarta sa kamay ng mga tao at
pakikipagsunduan. Ang tawag sa lugar na ito ay ulutan. Ang ikatlong bahagi naman
ng sabungan ay tinatawag na ruweda. Dito dinaraos ang mga sultada. Makikita sa
lugar na ito ang mga taong may matataas na tungkulin, mayayaman, ang mga tahur
at sentensyador.
Nasa loob ng sabungan sina Kapitan Pablo, Kapitan Basilio at Lucas. Nagtanong si
Kapitan Basilio tungkol sa manok na isasabong ni Kapitan Tiyago samantalang
papasok ito sa sabungan na kasunod ang dalawang alalay o utusan na may dalang
isang lasak na manok at isang malaking putting tinali. Bulik naman ang manok ni
Kapitan Basilio. Nagkaroon muna ng batian tungkol sa pagkakasakit ni Maria Clara,
pagkaraan nagkasundo ang dalawa na paglabanin ang bulik at ang lasak sa pustang P
3,000. Parang apoy na kumalat ang paglalaban. Nagkaroon ng pustahan ang mga
sabungero. Lumilitaw na dehado ang pula at llamado naman ang puti.
Tinanong ni Lucas ang magkapitd kung payag na sila sa kondisyong kanyang ibinigay.
Ayaw ng nakatatanda. Dahil dito, sinabi ni Lucas na kahit kilala man niya ang
magkapatid na ayaw ipaghiganti ang pagkamatay ng kanilang ama, hindi niya
mapapautang ang mga ito ng perang hindi niya pag-aari. Ang Pera, anya ay kay Don
Cisostomo Ibarra. Gayunman, kung papayag sila sa kanilang amuki, madali niyang
mabibigyan ng pera ang mga ito. Ikinatwiran ng dalawa, na kundi lamang sa kanilang
kapatid na babae ay matagal na siguro silang nabitay. Pero, sinagot sila ni Lucas na
mga nabibitay ay mga duwag lamang, walang salapi at mahihina at kung sakali ay
malapit lamang ang bundok.
Nanghinayang sina Tarsilo at Bruno at hindi sila nakapusta disin sana’y nanalo ng
tig-P100 bawat isa. Sa di kalayuan, nakita nila si Pedro, ang asawa ni Sisa na
binibilangan ng pera ni Lucas. Naisip nilang pumusta sa sususnod na laban.
Tiyempo namang ang isusunod na paglalabanin ay ang bulik ni Kapitan Basilio at ang
lasak ni Kapitan Tiyago. Nakalimutan ng magkapatid ang tungkol sa kanilang kapatid
na babae. Naisip nilang walang mangyayari sa kanila kung kukunin nila ang inaalok na
pera ni Lucas sapagkat si Crisostomo ay kaibigang matalik ng heneral at kasama pa
nito sa pamamasyal.
Nang lumapit ang magkapatid kay Lucas, hindi sila nabigo. Sila ay binigyan ng tig-
P30.00 sa kasunduang sasama sila sa pagsalakay sa kuwartel. Kapag sila ay
nakapagsama pa, tig-sasampu uli sa bawat maisama nila. Kapag nagtagumpay sila sa
gagawing pagsalakay, may tig-P100 at ang mga kasama nila at sila naman ay tig-
P200 ang tatanggapin. Tumango sila pareho sa lahat ng kondisyon. Kaagad na
tinanggap ang perang hinihingi nila.Tinagubilinan ni Lucas ang magkapatid na
kinabukasan ay darating ang mga sandatang padala ni Ibarra. Sa ikawalo naman ng
gabi sa makalawa ay kailangan magtungo sila sa libingan upang tumanggap ng utos.
Ito lamang at naghiwalay na silang tatlo. Tuloy ang sabong.
Kabanata XLVII
Ang Dalawang Senyora
Buod
Nang mapadaan ang Donya sa tapat ng bahay ng alperes nagkatama ang kanilang
mga paningin. Parehong matalim. Tiningnan ng alperes ang Donya mula ulo hanngang
paa, ngumuso at dumura sa kabila. Sinugod ng Donya ang alperes at nagkaroon ng
mainitang pagtatalo… Binanggit ng Donya ang pagiging labandera ng alperesa
samantalang pinagdidikdikan naman ng huli ang pagiging pilay at mapagpanggap na
asawa ng Donya. Puyos sa galit, Habang hawak na mahigpit ang latigo ng alperes na
nanaog si Donya Consolacion, upang daluhugin si Donia Victorina. Pero, Bago mag-
pang-abot ang dalawa, dumating ang alperes. Umawat si Don Tiburcio. Ang
pangyayari ay sinaksihan ng maraming tao na nakatawag pansin ng kanilang
pagtatalakan.
Dumating ang kura at pinatitigil ang dalawa, ngunit pasinghal na binulyawan siya ng
alperes kasabay sa pagtawag ditong ‘mapagbanal-banalang Carliston’. Nagalit naman
ng husto si Victorina at sinabi kay tiburcio na kailangan hamunin niya ang alperes sa
pamamagitan ns sabelo o rebolber. Tumanggi ang Tiburcio, kaya nahablot na naman
ng di oras ang kanyang pustiso ng nagtatalak na asawa.
Siya namang pagdating ni Kapitan Tiyago na lugo-lugo sapagkat natalo ang kangyang
lasak. Hindi pa nakapagpapahinga si Tiyago, Tinaltalan kaagad siya ng Donya. Sinabi
niya sa Kapitan na hahamunin ni Linares ang alperes at kapag hindi niya ito nagawa,
di dapat itong magpakasal kay Maria. Sapagkat ang duwag ay hindi nababagay sa
inyong anak, pagdidiin pa ng Donya. Dahil sa narinig nagpahatid si Maria sa kanyang
silid.
Kinagabihan, bago umalis sina Donya Victorina at Don Tiburcio iniwan nila ang
kuwenta sa paggagamot kay Maria at ito’y umaabot sa kung ilang libong piso.
Naiwan naman si Linares na nasa gipit na kalagayan.
Kabanata XLVIII
Ang Talinhaga
Buod
Ngunit biglang naumid ang dila ng binata sapagkat nakita niyang kalapit ng
kasintahan si Linares na nasa balkon. Nakasandig sa silyon si Maria at may hawak na
abaniko. Sa may paanan nito ay nandoroon si Linares na nagkukumpol ng rosas at
sampaga. Namulat si Linares ng makita si Ibarra samantalang si Maria ay namula at
hinayaang malaglag na lamang ang tangang pamaypay. Sinikap nitong tumayo, pero
hinang-hina siya dahil nga sa pagkakasakit. Si Linares ay waring napapatda at hindi
makapagsalita.
Nang lumulan si Ibarra sa bangka ni Elias, waring ito ay hindi nasisiyahan. Kaya,
kaagad na humingi ng paumanhin si Elias sa pagkagambala niya sa binata. Sinabi ni
Ibarra ang dahilan, nakasalubong niya ang alperes at gusto nitong muli na
magkausap. Dahil nag-aalala siyang makita si Elias, nagdahilan na lamang siya.
Nanghinayang naman ang binata ng sabihin ni Elias na di siya matatandaan ng
alperes. Saglit na napabuntonghininga si Ibarra sapagkat biglang pumasok sa
kanyang isip ang kanyang pangako kay Maria.
Hindi na nag-aksaya ng panahon si Elias sinabi niya kaagad kay Ibarra na siya ang
sugo ng mga sawimpalad. Ipinaliwanag niya ang napagkasunduan ng puno ng mga
tulisan (Si Kapitan Pablo) na hindi na binanggit pa ang mga pag-aalinlangan at
pagbabala. Ang kahilingan ng mga sawimpalad, ani Elias ay (1) humingi sila ng
makaamang pagtangkilik sa gobyerno na katulad ng mga ganap na pagbabago sa mga
kawal na sandatahan, sa mga prayle, sa paglalapat ng katarungan at sa iba pang
pangangasiwa ng gobyerno (2) pagkakaloob ng kaunting karangalan sa pagkatao ng
mga tao, ang kanilang kapanatagan at bawasan ang lakas at kapangyarihang taglay
ng mga sibil na madalas na nagiging puno’t dulo ng paglapastangan sa karapatang
pantao.
Nagtaka si Elias, hindi niya sukat akalaing ang isang tulad ni Ibarra ay naniniwala sa
tinatawag na masamang kailangan na para bang nais palabasin nito na kailangang
gumawa muna ng masama upang makapagdulot ng mabuti. Naniniwala siya na kapag
ang sakit ay malala, kailangang gamutin ng isang mahapding panlunas. Ang sakit ng
bayan ay malubha kaya’t kailangan ang kaparaanang marahas kung ito ay
makakabuti. Ang isang mabuting manggagamot, anya ay sinususri ang pinagmulan ng
sakit at hindi ang mga at hindi ang mga palatandaan nito na sinisikap na bigyan ng
lunas. Katulad ng mga sibil na sa pagnanais daw na masugpo ang kasamaan, ito’y
iniinis sa pananakot, paggawa ng marahas at walang habas na paggamit ng lakas. At
kapag pinahina ang guwardiya sibil ay malalagay naman sa panganib ang katahimikan
ng bayan. Paano raw magkakagayon gayong 15 taon nang may mga sibil, ngunit ang
mga tulisan ay patuloy pa rin sa pandarambong. Ang mga sibil ay walang naidudulot
na kabutihan sa bayan sapagkat kanilang pinipigil at pinahihirapan ang isang tao
kahit na marangal dahil lamang sa nakalimutan ang cedula personal, at kapag
kailangang malinis ang kanilang mga kuwartel, ay manghuhuli sila ng mga kaawa-
awang mamamayan na walang lakas na tumutol.
Napag-usapan pa nila na bago itatag ang guardia civil nanunulisan ang mga tao dahil
sa matinding pagkagutom. Binigyang diin naman ni Elias na ang mga sawimpalad na
hinihingi ng bayan ang pagbabago sa mga palakad ng mga prayle at ng isang
pagtangkilik laban sa korporasyon. Pero, sinabi naman ni Ibarra na may utang na
loob na dapat tanawin ng bayan sa mga paring pinagkakautangan ng pananalig at
patangkilik noon laban sa mga pandarahas ng mga may-kapangyarihan.
Isinalaysay ni Elias ang kanyang kasaysayan kay Ibarra upang malaman nito na siya
ay kabilang din sa mga swimpalad.May 60 taon na ang nakakalipas, ang kanyang nuno
ay isang tenedor de libros sa isang bahay- kalakal ng kastila.Kasama ng kanyang
asawa at isang anak na lalaki, ito ay nanirahan sa Maynila.Isang gabi nasunog ang
isang tanggapang pinaglilingkuran niya. Isinakdal ang kanyang nuno sa salang
panununog. Palibhasay maralita at walang kayang ibayad sa abogado, siya ay
nahatulan. Ito ay ipinaseo sa lansangan na nakagapos sa kabayo at pinapalo sa
bawat panulukan ng daan. Buntis noon ang asawa, nagtangka pa ring humanap ng
pagkakakitaan kahit na sa masamang paraan para sa anak at asawang may sakit.
Nang gumaling ang sugat ng kanyang nuno, silang mag-anak ay namundok na lamang.
Nanganak ang babae, ngunit hindi nagtagal namatay ang anak nito. Hindi nakayanan
ng kanyang nuno ang sapin-saping pagdurusang kanilang natanggap. Nagbigti ito.
Hindi ito naipalibing ng babae. Nangamoy ang bangkay at nalaman ng mga awtoridad
ang pagkamatay ng asawa.Nahatulan din siyang paluin.Pero, ito ay hindi itinuloy at
ipinagpaliban sapagkat dalawang buwan siyang buntis nuon. Gayunman, pagkasilang
niya, ginawa ang hatol.
Nagawang tumakas ng babae mula sa malupit na kamay ng batas, lumipat sila sa
kalapit na lalawigan. Sa paglaki ng anak na panganay, ito ay naging tulisan. Gumawa
siya ng panununog at pagpatay upang maipaghiganti nila ang kaapihang natamo.
Nakilala siya sa tawag na balat. Ang lahat ay natakot sa kanyang pangalan. Ang ina
ay nakilala naman sa tawag na haliparot, delingkuwente at napalo at ang bunso dahil
sa mabait at tinawag na lamang anak ng ina.
Isang umaga, nakagisnan na lamang ng anak ang ina na patay na. Ito ay nakabulagta
sa ilalim ng isang puno at ang isang ulo ay nakatingala sa isang bakol na nakasabit sa
puno. Ang kanyang katawan ay ibinaon samantalang ang mga paa, kamay ay ikinalat.
Ang ulo naman ay siyang dinala sa kanyang ina. Walang nalalabing paraan sa
nakakabata dahil sa kalunos-lunos na pangyayaring ito kundi ang tumakas. Siya ay
ipinadpad ng kapalaran sa Tayabas at namasukang obrero sa isang mayamang
angkan. Madali naman siyang nakagiliwan sapagkat nagtataglay nga ito ng
magandang ugali.
Lalong binayo ng matinding kalungkutan ang kapatid ni Elias nang mabalitaan niyang
ikinasal sa iba ang kanyang kasintahan. Isang araw nawala na lamang ito’t
sukat.Lumipas ang anim na buwan nabalitaan na lamang ni Elias na mayroong isang
bangkay ng babaing natagpuan sa baybayuin ng Calamba na may tarak sa dibdib. Ito
ang kanyang kapatid. Dahil dito siya ay nagpagala-gala sa iba’t-ibang lalawigan
bunga ng iba’t-ibang pagbibintang tungkol sa kanya na hindi naman niya ginagawa.
Dito natapos ang salaysay ni Elias.
Nagpalitan pa ng iba’t-ibang pananaw ang dalawa hanggang sa sabihin ni Ibarra kay
Elias na sabihin niya sa mga sumugo sa kanya na siya (Ibarra) ay taus-pusong
nakikiisa sa kanilang mga damdaming. Lamang, wala siyang magagawa kundi ang
maghintay pa sapagkat ang sama ay di-nagagamot ng kapwa sama rin. Dagdag pa
rito, sa kasawian ng tao siya man ay matroong kasalanan din. Nang makarating na
sila sa baybayin, nagpaalam na si Ibarra at sinabi kay Elias na siya ay limutin na at
huwag babatiin sa anumang kalagayang siya ay makita nito. Nagtuloy si Elias sa kuta
ni Kapitan Pablo at sinabi sa kapitan na siya kung di rin lamang mamamatay ay
tutupad sa kanyang pangako na aanib sa kanila sa sandaling ipasiya ng pinuno na
dumating na ang oras ng pakikibaka sa mga Kastila.
Kabanata LI
Mga Pagbabago
Buod
Alam ni Linares na hindi nagbibiro ang Donya. Kailangang hamunin niya ang alperes
subalit sino naman kaya ang papayag na maging padrino niya, ang kura kaya o si
Kapitan Tiyago. Pinagsisisihan niya ang kanyang paghahambog at pagsisinungaling sa
paghahangad lamang na makapagsamantala. Labis siyang nagpatianod sa kapritso ng
Donya.
Dumating si Pari Salvi at nagmano si Kapitan Tiyago. Masayang ibinalita niya ang
tungkol sa sulat na padala ng arsobispo tungkol sa pagalis ng excommunion kay
Ibarra kasabay ng kanyang pagpupuring and binata ay kalugod lugod ngunit may
kapusukan ng kauniti. Tanging ang sagabal na lamang sa pagpapatawad ay si Pari
Damaso. Pero anya ay hindi makatanggi kung si Maria ang kakausap sapagkat inaama
niya ang pari. Narinig ni Maria ang usapan at nagtungo ito sa silid kasama si
Victoria.
Madilim ang gabi at malamig ang ihip ng hangin pumapaspas sa mga dahong tuyo at
alikabok ng makipot ng daang patungo sa libingan. May tatlong anino na paanas na
naguusap sa ilalim ng pinto ng libingan. Itinanong ng isa kung nakausap na niya ng
kaharap si Elias. Hindi raw pero siguradong kasama ito sapagkat nailigtas na minsan
ni Ibarra ang buhay nito. Tumugon ang unang anino na ito nga ay pumayag na
sumama sapagkat ipapadala ni Ibarra sa Maynila ang kanyang asawa upang
ipagamot. Siya ang sasalakay sa kumbento upang makaganti siya sa kura. Binigyang
diin naman ng ikatlong anino na kasama ng lima lulusob sila sa kwartel upang
ipakilala sa mga sibil na kanilang ama ay may mga anak na lalaki. Isa pa, sinabi ng
alila ni Ibarra na sial ay magigng 20 na katao na. Saglit na huminto sa pagaasanan
ang mga anino nang mabanaagan nilang may dumarating na isang anino na
namamaybay sa bakod.
Nang dumating ang ikalawang anino, namasid ito sa kanyang paligid. Umaambon
palibhasa, sumilong ito sa pintuan kaya’t nagkita sila ng unang sumilong. Naisipan
nilang magsugal at kung sinuman ang manalo sa kanila ay maiiwan upang
makipagsugal sa mga patay. Pumasok sila sa loob nglibingan at sa ibabaw ng punto ay
umumpog magkaharap upang magsugal. Ang mataas sa dalawa ay si Elias at ang may
pilat sa mukha ay si Lucas. Nagsimula na silang magsugal sapagkat sa isang tao
lamang ang nakikipagpagsugal ang mga patay. Natalo si Elias kaya umalis itong hindi
kumikibo. Nilamon siya ng kadiliman.
Nang gabing iyonn dalawang sibil ang naglalakad sa tabi ng simbahan. Pinaguusapan
nila ang tungkol sa paghuli kay Elias sapagkat sinumang makahuli rito ay hindi
mapapalo sa loob ng tatlong buwan. Nakasalubong nila si Lucas at itinanong kung
saan ito pupunta. Sa simbahan ani Lucas upang magpamisa. Pinabayaan nila sapagkat
ayon sa alperes walang pilat si Elias. Ilang saglit lamamg, si Elias mismo ang
nakasalubong ng mga sibil. Dinala siya sa liwanag upang kilalanin. Sinabi ni Elias na
hinahabol niya ang lalaking may pilat sapagkat siyang bumugbog sa kanyang kapatid.
Ang mga sibil ay patakbong nagtungo sa simbahang pinasukan ni Lucas.
Kabanata LIII
Ang Mabuting Araw ay Nakikilala sa Umaga
Buod
Kinabukasan ng umaga, kumalat ang balita tungkol sa mga ilaw na nakita sa libingan
ng nakaraang gabi. Sa paniniwala ng mga puno ng mga kapatiranh ni San Francisco,
may 20 ang nakita niyang kandila na sinindihan. Panaghoy at pahikbi naman ang
narinig ni Ermana sipa kahit na malayo ang kanyang bahay sa libinga. Sa pulpito,
binigyang diin naman ng kura sa kanyang sermon ang tungkol sa kaluluwa sa
purgartoryo.
Ang usapan ay hindi nakaligtas sa matalas na paningin nina Don Filipo at Pilosopong
Tasyo na ilang araw na ilang araw ngt naghihina. Nasabi ni Don na tinaggap ng
alkade ang kanyang pagbibtiw sa tungkulin. Hindi namn mapakali si Tandang Asyo
sapagkat naniniwala siyang ang pagbibitiw ay hindi nararpat at napapanahon. Sa
panahon ng digmaan, anya, ang puno ay dapat na manatili sa kanyang tao. Sa pagiisip
ni Pilosopong Tasyo. Ayon sa kanya, nag iba ang bayan na di na katulad noon na may
20 na taon na ang nakalipas. Ang nakaraan ay nagbigay ng aralin. Namamalas na nag
naging bunga ng pagdayo sa Pilipinas ng mga Europeo at ang pagdayo naman ng mga
kabataan sa Europa ay nadadma na rin .
Ang mga kabataang nakapag aral sa Europa ay nagkaroon ng malawak na kaalaman
tungkol sa kaysayan, Matematika, Agham, wika at iba pang uri ng kaalamn na
itutring na enerhiya noong una. Kaya na ng tao na pangasiwaan ang malawak na
daigdig na kanyang ginagalwan at tinatahanan. Sa panitikan, nagsimula na ring
lumitaw ang mga makatang nagpapahayag ng malaya at mga makaagham ng
pagsubok. Hindi na rin kayang sawatain ng kumbento ang paglaganap ng mga
modernong kabihasnan.
Orasyon. Pahangos na patungo ang kura sa bahay ng alperes. Ang mga taong
gustong humalik sa kanyang kamay ay hindi niya pinapansin. Tuloy-tuloy na pumanhik
ito ng bahay at malakas na tinwag ang alperes. Lumabas agad ang alperes kasunod
ang asawang si Donya Consolacion. Bago makapag salita ang kura, inireklamo agad ng
alperes ang mga kambing ng kura na naninira sa kanyang bakod. Sinabi naman ng
pari na nanganganib ang buhay ng lahat. Katunayan, anya ay mayroong napipintong
pag-aalsa na gagawin nang gabing iyon. Nalaman ito ng pari, anya sa pamamagitan ng
isang babae na nangumpisal sa kanya na nagsabi sa kanya na sasalakayin ang
kuwartel at kumbento. Dahil dito nagkasundo ang kura at alperes na paghandaan
nila ang gagawing paglusob ng mga insurektos. Humingi ang kura ng apat na sibil na
nakapaisana ang itatalaga sa kumbento. Sa kuwartel naman ay palihim ang pagkilos
ng mga kawal upang mahuli nang mga buhay ang mga lulusob. Layunin nito na kanilang
mapakanta ang sinumang mahuhuling buhay. Ika-walo ng gabi ang nakatakdang
paglusob, kuna kaya nakini-kinita ng alperes at kura ang pag-ulan ng kurus at bituin
sapagkat ganap silang nakahanda.
Sa kabilang dako, isa naman lalaki ang mabilis na tumatakbo sa daan patungo sa
tirahan ni Ibarra. Mabilis na umakyat ng bahay at hinanap sa nakitang utusan ang
amo nito na kaagad naman itinuro na ito ay nasa laboratoryo. Pagkakita ni Elias kay
Ibarra ipinagtapat niya kaagad ang nakatakdang paglusob at batay sa kanyang
natuklasan. Si Ibarra ang kapural at nagbayad sa mga kalahok sa paglusob.
Ipinasunog ni Elias kay Ibarra ang lahat ng mga aklat at kasulatan nito sapagkat di
na maiiwasan na siya ay mapasangkot at tiyak na siya ang isisigaw ng sinumang
mahuhuli ng mga sibil.
Oras ng hapunan pero nagdahilan si Maria na wala siyang ganang kumain. Kaya
niyaya niya ang kaibigan ni Sinangsa piyano. Nagbulungan silang dalawa habang
palakad lakad si Pari Salvi sa loob ng bulwagan. Hindi mapakali si si Maria sa
paghihintay nilang magkaibigan ang pagdating ni Ibarra. Kasalukuyan kumakain noon
ang argos na si :Linares at isinadasal nilang umalais na ang "multong" si Pari Salvi.
Nakatakdang dumating sa ikawalo ng gabi si Ibarra. Ika-walo rin ng gabi ang
nakatakdang paglusob sa kumbento at sa kwartel. Nang sumapit ang ikawalo,
napaupo sa isang sulok ang pari samantalang ang magkaibigan ay hindi malaman ang
gagawin. Nang tumugtog ang kampana, silang lahat ay tumindig upang magdasal. Sya
namang pagpasok ni Ibarra na luksang luksa ang suot. Tinangkang lapitan ni Maria
ang kasintahan ngunit biglang umalingawngaw na lamang ang sunod sunod na putok.
Napapatda si Ibara, hindi makapagsalita. Ang Kura naman ay nagtago sa likod ng
haligi. Ang mga tao sa bahay ni Kapitan Tiyago ay nakakarinig ng puro putokan,
sigawan at pinagbuhan sa may kumbento. At mga nagsisikain na kumedor ay biglang
pumasok at panay na ‘tulisan…tulisan…Si Tiya Isabal ay panay ang dasal samantalang
ang magkaibigan ang nagyakapan. Si Ibarra ay walang tinag sa kinatatayuan.
Nagpatuloy ang putukan atsilbatuhan kasabay ng pagsasara ng mga pintuan at
bintana ng biglaan.
Nang mawala ang putukan, pinapanaog ng alperes ang kura. Inakala ng mga nasa
bahay na nasugatan ng malubha sa pari Salvi. Tiniyak ng alperes na wala ng panganib
kaya lumabas na sa pinagtataguan ang kura, nanaog ito. Si Ibara ay nanaog din.
Pinasok naman ni Tiya Isabel ang magkaibigan sa silid. Hindi nagkausap si Ibarra at
Maria, basta nagpatuloy nalamang sa paglakad ng binata, mabilis. Napadaan siya sa
hanay ng mga sibil na naka bayoneta pa. Sa may bandang tribunal, nangingibabaw
ang tinig ng alperes sa pagtatagubilin sa kapitan na wag niyang pabayaan makatakas
ang mga nahuling lumusob.
Sa kabilang dako, gulong gulo ang isip ni Elias ng pumasok siya sa bahay ni Ibarra.
Para siyang sinusurot sa sariling budhi. Naalalala niya ang sinapit ng kanyang
angkan, ang kanyang nuno, si Balat, kapatid na babae at ang kanyang ama. Waring
ang lahat ay tinatawag siyang duwag… isang duwag. Labis na pangingipospos ang
kanyang damdmin. Hanggang sa maisip niyang balikan ang bahay ni Ibarra. Dinatnan
niya ang mga katulong ni Ibarra na hilong naghihintay sa kanilang amo. Nang
malaman niya ang nangyari kay Ibarra, nagkunwari itong umalis. Pero lumigid lamang
saka umakyat sa bintana na patungo sa gabinete. Nakita niya ang mga kasulatan,
mga aklat, alahas at baril. Dinampot niya ang baril at ang iba naman ay isinilid niya
sa sako at inihulog sa bintana. Nakita niyang dumating ang mga sibil. Kinuha ni Elias
ang larawan ni Maria at isinilid ito sa isang supot. Nagipon siya ng mga damit at
papel, Binuhusan niya ito nga mga gas at saka sinilaban.
Hanggang sa kinabukasan sakmal pa rin ng takot ang buong bayan ng San Diego. Ni
isa mang tao ay walang makitang naglalakad sa gitna ng daan. Tahimik na tahimik
ang buong paligid. Pamaya-maya, isang bata ang naglakas loob na magbukas ng
bintana at inilibot ang paningin. Dahil sa ginawa ng bata, nagsisunod ang mga iba na
magbbukas ng bintana. Ang mga magkakapit-bahay ay nagbalitaan. Lubhang
kalagim-lagim daw ang nagdaang gabi tulad noong mandambong si Balat. Sa kanilang
pag-uusap, lumilitaw na si Kapitan Pablo raw ang sumalakay. Ipinapalagay naman ng
iba na ang mga kuwadrilyero raw kaya dinakip si Ibarra. Ang mga lalaki ay nagpunta
naman sa kuwartel at sa may tribunal. Lumitaw pa sa usapan ng mga tao na tinangka
raw ni Ibarra na itanan ang kasintahang si Maria upang hindi matuloy ang pakikipag-
isang dibdib niya kay Linares. Kaya lang sinansala ni Kapitan Tiyago ang kanilang
pagtatanan sa tulong ng mga sibil.
Balisa ang mga sibil na nasa kwartel. Panay ang kanilang pagbabanta sa mga batang
sumisilip sa puwang ng mga rehas upang tingnan ang mga nadakip. Naroroon ang
alperes, direktorsillo, Donya Consolation at nag kapitan na halatang malungkot.
Bago mag-ikasiyam dumating ang kura at wala sa loob na naitanong niya sa alperes
sina Ibarra at Don Filipo. Kasunod niya ang isang parag batang umiiyak at duguan
ang salawal. Hinarap sa kura ang dalawang tanging buhay na nabihag ng mga sibil.
Tarsilo Alasigan ang tunay na pangalan ni Tarsilo. Pilit siyang tinatanong kung
kaalam si Ibarra sa nasabing paglusob. Ngunit, iginigiit din niyang walang kamalay-
malay si Ibarra sapagkat ang ginawa ay upang ipaghiganti ang kanilang amang
pinatay sa palo ng mga sibil. Dahil dito, iniutos ng alperes na dalhin si Tarsilo sa
limang bangkay, ito ay umiling. Nakita niya ang kanyang kapatid na si Bruno sa
tadtad ng saksak, si Pedro na asawa ni Sisa at ang kay Lucas na may tali pang Lubid
sa leeg. Dahil sa patuloy itong walang immik kahit sa sunod-sunod ang pagtatanong
sa kanya. Nagpuyos sa galit ang alperes. Iniutos na paluin ng yantok si Tarsilo
hanggang sa magdugo ang buong katawan nito.
Hindi maoakanta si Tarsilo, kaya ito ay ibinalik sa bulwagan. Nadatnan niya ang
isang bilanggo ring nagpapalahaw sa iyak at tumatawag sa mga santo. Ipinasino kay
Tarsilo ang dinatnan. Sinabi niyang nuong lamang niyua nakita. Dahil dito, muli
siyang pinalo hanggang sa mabalot ng dugo ang buong katawan. Hindi nakayanan ng
kura ang gayong tanawin kaya lumabas siya sa bulwagan na namumutla. Nakita ng
kura ang isang dalagang parang nagbibilang ng mga naririnnig sa loob ng tribunal,
humahalinghing at nanananghoy ng malakas. Ang babaing ito ay ang kapatid na
dalaga nina Bruno at Tarsilo. Samantala, nang di mapansin si Tarsilo, lalong
nagngitngit ang alperes. Binulungan pa siya ni Donya Consolacion na lalong pahirapan
ang binata. Pero, hiningi na lamang ni Tarsilo na madaliin ang kanyang kamatayan.
Walang makuhang anumang impormasyon at di mapaamin si Tarsilo kaya ito ay
itinimba sa isang balong nakakabaligtad ng sikmura ang tubig at amoy. Kung ilang
bese ibinulusok ang katawan ni Tarsilo sa balon. Hindi niya natagalan ang
pagpapahirap hanggang sa takasan siya ng hininga sa gayong uri ng kalupitan. Nang
matiyak na patay na si Tarsilo ang binalingan naman ay ang isa pang bilanggo.
Kabanata LVIII
Ang Sinumpa
Buod
Tuliro at balisa ang mga pamilya ng mga bilanggo. Sila ay pabalik-balik sa kumbento,
kuwartel at tribunal. Ngunit, hindi sila makapagtamo ng luna sa kanilang mga
inilalakad. Palibhahsa wala silang kilalang malakas at makakapitan na makakatulong
upang palayain ang kanilang kaanak na bilanggo. May sakit ang kura at ayaw na
lumabas ng kanyang silid at ayaw daw itong makipag-usap kahit kanino. Ang alperes
naman ay nagdagdag ng mga bantay upang kulahatin ang mga babaingh nagsusumamo
sa kanaya. Ang kapitan naman ay lalong nawalan ng silbi.
Nakakapaso ang sikat ng araw, ngunit ang mga babae ay ayaw umalis. Palakad-lakad
umiiyak ang mag-ina ni Don Filipo. Inusal-usal naman ni Kapitana Tinay ang pangalan
ng kanyang anak na si Antonio. Si Kapitana Maria naman ay pasilip-silip sa rehas
upang tignan ang kambal niyang anak. Ang biyenan ni Andong ay nanduroon din at
walang gatol na ipinagsasabio na kaya raw hinuli si Andong ng mga sibil ay dahil sa
bago nitong salawal. Amy isang babae naman ang halos mangiyak-ngiyak na
nagsabing si Ibarra ang may pakana at kasalanan ng lahat. Ang suro ng paaralan ay
kasama-sama rin ng mga tao. Samantalang si Nol Juan ay nakaluksa na sapagkat
ipinalagay niyang wala ng kaligtasan si Ibarra.
Mag-iikalawa ng hapon ng dumating ang isang kariton na hila ang isang baka.
Tinangka ng mga kaanak ng mga bilanggo na sirain at kalagan ang mga hayop na
humihila sa kariton. Pero, ipinagbawalan sila ni Kapitana Maria at sinabing kapag
ginawan nila iyon, mahihirapan sa paglakad ng kanilang ka-anak ng bilanggo.
Pagkakita kay Ibarra ng mga tao, biglang umugong ang salitaan na kung sino pa ang
may sala ay siya pa itong walang tali. Dahil dito ay inutusan ni Ibarra na gapusin
siya ng mga kawal ng abot-siko. Kahit na walang utos ang kanilang mga pinuno ang
mga sibil sumunod sin sila sa utos ng binata. Ang alperes ay lumabas na naka-kabayo
at batbat ng sandata ang katawan. Kasunod ay may 15 ng kawal na umaalalay sa
kanya.
Waring walang ibig dumamay kay Ibarra. Pati si Sinang ay pinagbawalan umiyak ni
Kapitan Basilio. Kahit na nasa gipit at abang kalagayan ang binata. Walang naawa sa
kanya. Doon nya nadama ng husto ang mawalan ng inang bayan, pag-ibig, tahanan
kaibigan at magandang kinabuhasan.
Sa ibang kumbento naman ay iba ang pinag-uusapan. Ang mga nag-aaral daw sa mga
heswita sa Ateneo ay lumalabas na nagiging pilibustero. Sa isang bahay naman sa
Tundo, hindi mapakali si Kapitan Tinong dahil minsan ito ay nagpakita ito ng
kagandahang loob kay Ibarra. Kaya panay ang sisi sa kanya ng asawang si kapitana
Tinchang. Ang kanilang dalawang anak na dalaga ay sa isang tabi lamang at di
umiimik. Nasabi pa ni Tinchang na kung siya ay naging lalaki lamang, disin sana ay
haharap siya sa Kapitan-Heneral at ihahandog nito ang kanyang paglilingkod laban
sa mga manghihimagsik.
Sinabi ni Don Primitivo na dapat napakilala si Tinong kay Ibarra pagkat ang mga
mabubuti raw ay napaparusahan dahil sa mga masasama. Kaya’t walang ibang
nalalabing paraan kundi ang gumawa ng huling habilin si Tinong. Nawalan ng malay ng
di oras si Tinong dahil sa payo. Nang bumalik ang kanyang ulirat, dalawang payo ang
ibinigay ni Don Primitivo: (1) magbigay sila ng regalo sa heneral ng kahit anong
alahas at idahilan na ito ay pamasko at (2) sunuging lahat ng mga kasilulatan na
maaaring makapagpahamak kay Tinong, na katulad ng ginawang pagsunong ni Ibarra
sa kanyang mga kasulatan.
Ilang oras pa ang nakalipas, ang ilang mag-anak sa Tundo ay tumanggap ng mga
paanyaya ng pamahalaan sa pamamagitan ng mga kawal. Ang imbitasyon ay tungkol
sa pagtulog ng ilang mayayaman at tanyag na tao sa Fuerza de Santiago na may
bantay pa. Si Kapitan Tinong ay kasama sa mga inimbita.
Kabanata LX
Ikakasal na si Maria Clara
Buod
Tuwang-tuwa si Kapitan Tiyago sapagkat hindi siya nahuli o natanong man lamang.
Hindi rin siya nakuryente o nabilanggo sa ilalim ng lupa. Dahil dito, siya ay
nagpamisa sa Mahal na Birhen sa Antipolo, Birhen del Rosario at sa Birhen del
Carmen. Kung hindi naimbita si Kapitan Tiyago ng pamahalaan, masamang kapalaran
naman ang dumapo kay Kapitan Tinong. Tulad ng karamihan siya ay inimbitahan ng
pamahalaan. Di nakabuti ito sa kanya ang ‘paglalakbay’ sa ibat-ibang tanggapan nito
sapagkat ng siya ay lumabas. Siya ay may sakit, putlain, namamanas at di palaimik.
Hindi na rin siya bumaba ng bahay, dahil nangangamba itong baka batiin siya ng
isang pilibustero. Alam ni Tiyago ang ganitong sinapit ni Tinong.
Mangyari pa, ang paksa ng mga babae ay si Maria na kahit malungkot siya ay
magalang na tinanggap ang mga bisita. Sinabi ng isang babae na maganda nga raw si
Maria, pero ito raw ay tanga naman. Kayamanan lang daw habol ni Linares. Sinabi rin
na marunong daw siya sa buhay sapagkat kaya siya ikakasal dahil bibitayin ang
unang katipan ni Ibarra. Sa narinig ni Maria lalo siyang nasaktan at naghirap ang
kalooban. Iniwan niya ang mga babaing nag-uusap.
Nagtungo sa asotea si Maria. Nakita niya ang bangkang pasadsad sa may sadsaran
ng bahay ni kapitan Tiyago. Puno ng damo ang ibabaw ng bangka at may lulan itong
dalawang lalaki. Bumaba ang isa sa lulan ng bangka at pinanhik siya, si Ibarra.
Nakatakas siya sa tulong ni Elias. Dumaan lamang ang binata upang ipaalam ang
damdamin nito at tuloy bigyan ng laya ang kasintahan tungkol sa kanilang
kasunduan. Inilahad ni Maria ang tunay na kasaysayan at pagkatao nito. Napilitan
umano itong talikuran ang kanilang pag-iibigan alang-alang sa kanyang inang
namayapa at sa dalawang amang nabubuhay pa. Pero wala siyang tanging pag-ibig
kundi si Ibarra lamang. Mahigpit na niyapos at pinupog ng halik ni Ibarra si Maria.
Matagal. Pagkaraan, lumundag muli ito sa pader at sumakay sa bangka. Nag-alis ng
sumbrero si Elias at yumukod kay Maria. Sumagwang papalayo sa lumuluhang si
Maria.
Kabanata LXI
Ang Barilan sa Lawa
Buod
Habang mabilis na sumasagwan si Elias, sinabi niya kay Ibarra na itatago siya sa
bahay ng isang kaibigan sa Mandaluyong. Ang salapi ni Ibarra na itinago niya sa may
puno ng balite sa libingan ng ninuno nito ay kanyang ibabalik upang may magamit si
Ibarra sa pagpunta nito sa ibang bansa. Nasa ibang lupain daw ang katiwasayan ni
Ibarra at hindi nababagay na manirahan sa Pilipinas, dahil ang buhay niya ay hindi
inilaan sa kahirapan. Inalok ni Ibarra na magsama na lang sila ni Elias, tutal pareho
na sila ng kapalaran at magturingan na parang magkapatid. Pero, tumanggi si Elias.
Nang mapadaan sila sa tapat ng palasyo, napansin nilang nagkakagulo ang mga
bantay. Pinadapang mabuti ni Elias si Ibarra at tinakpan ng maraming damo. Nang
mapadaan sila sa tapat na polvorista, sila’y pinatigil at tinanong ng bantay si Elias
kung saan ito nanggaling. Ipinaliwanag ni Elias na siya’y galing ng Maynila at
rarasyunan niya ng damo ang hukom at ang kura. Kumbinsido ang bantay sa
paliwanag ni Elias kaya ipinatuloy niya ito sa pagsasagwan at pinagbilinan na huwag
magpapasakay sa bangka sapagkat katatakas pa lamang ng isang bilanggo. Kung
mahuhuli raw ito ni Elias, siya ay bibigyan ng gantimpala. Inilarawan ng bantay ang
bilanggong tinutukoy ay nakalebita at mahusay magsalita ng Kastila. Nagpatuloy sa
pagsasagwan si Elias. Lumihis sila ng landas. Pumasok sila sa may ilog-Beatang
inawit ni Balagtas upang akalaing siya ay taga-Peñafrancia.
Itinapon ni Elias ang mga damo sa pampang, kinuha ang isang mahabang kawayan at
ilang bayong at sumige sa pagsagwan. Nagkuwentuhan muli sina Elias at Ibarra.
Nakalabas na sila sa ilog-Pasig
Umaga na ang sapitin nila ang lawa. Pero sa di-kalayuan nabanaagan nila ang isang
palwa ng mga sibil na papalapit sa kanila. Pinahiga ni Elias si Ibarra at tinakpan niya
ito ng bayong. Nahalata ni Elias na hinahadlangan sila sa baybayin. Kaya sumagwan
itong patungo sa may Binangonan, ngunit nagbago rin ng direksyon ang palwa.
Tinawag sila. Inisip ni Elias na magbalik sa bunganga ng Ilog-Pasig. Nakuro ni Elias
na napagtatalikupan sila at walang kalaban-laban. Isa pa wala silang dala ni isa mang
sandata. Mabilis na naghubad ng damit si Elias. Sinabi niya kay Ibarra na magkita
na lamang sila sa noche buena sa libingan ng nuno ni Ibarra. Tumayo si Elias at
tumalon sabay sikad sa bangka.
Ang atensyon ng mga sibil sa palwa at nakasakay sa bangka ay natuon kay Elias.
Pinaulanan nila ng punglo ang lugar na pinagtalunan nito. Kapag lumilitaw si Elias
pinapuputukan ito. Nang may 50 dipa na lamang ang layo ni Elias sa may pampang,
nahapo na ang humahabol sa kanya sa kasasagwan . Makalipas ang tatlong oras ay
umalis na ang mga sibil sapagkat napansin nilang may bahid ng dugo sa tubig ng
baybayin ng pampang.
Kabanata LXII
Ang Pagtatapat ni Padre Damaso
Buod
Umaga, hindi pansin ni Maria ang maraming regalo na nakabunton sa itaas ng hapag.
Ang mga mata niya ay nakapako sa diyaryong nagbabalita tungkol sa pagkamatay o
pagkalunod ni Ibarra. Pero, hindi naman binabasa ni Maria ang Diyaryo. Pamaya-
maya dumating si Pari Damaso na hinilingan kaagad ni Maria na sirain ang kasunduan
ng kanyang kasal kay Linares at pangalagaan ang kapakanan ng ama. Sinabi ni Maria
na ngayong patay na si Ibarra walang sinumang lalaking kanyang pakakasalan.
Dalawang bagay na lamang ang mahalaga sa kanya, ang kamatayan o ang kumbento.
May isang kubo na yari sa balu-baluktot na sanga ng kahoy ang nakatayo sa libis ng
isang bundok. Sa dampa ay mayroong nakatirang mag-anak na tagalog na nabubuhay
dahil sa pangangaso at pangangahoy. Sa lilim ng isang puno mayroong isang matanda
na gumagawa ng walis. Sa isang tabi naman mayroong isang dalaga na naglalagay ng
mga itlog ng manok, gulay at dayap sa isang bilao. Sa di-kalayuan, may isang batang
lalaki at batang babae ang naglalaro sa tabi ng isang payat at putlain. Ang batang
nakaupo sa nakabuwal na kahoy ay si Basilio, may sugat ito sa paa. Inaaliw siya ng
dalawang batang naglalaro. Nang utusan ng matanda ang apong dalaga na ipagbili
ang mga nagawang walis, sinabi niya kay Basilio na may dalawang buwan na ang
nakakaraan nang ito ay kanilang matagpuang sugatan at kalingain pagkatapos.
Isinalaysay naman ang tungkol sa buhay nilang mag-anak. Kaya, nang ito ay
magpaalam na uuwi na sa kanila, siya ay pinayagan ng matanda at ipinagbaon pa niya
ng pindang na usa para sa kanyang inang si Sisa.
Samantala, noche buena na, ngunit ang mga taga-San Diego ay nangangatog sa
ginaw bunga ng hanging amihan na nagmumula sa hilaga. Hindi katulad ng nakaraan
na masayang-masaya ang mgat tao. Ngunit ngayon lungkot na lungkot ang buong
bayan. Wla man lamang nakasabit na mga parol sa bintana ng bahay. Kahit na sa
tahanan ni Kapitan Basilio ay wala ring kasigla-sigla. Kausap ng kapitan si Don Filipo
na napawalang sala sa mga bintang na laban dito nang mamataan nila si Sisa na isa
ng palaboy. Pero, hindi naman nananakit ng kapwa.
Ang pinsan nitong si Victoria at si Iday. Si sinang ay tumanggap ng liham buhat kay
Maria subalit hindi niya ito binubuksan sa takot na malaman ang nilalaman. Habag na
habag ang magkakaibigan sa magkasintahang Maria at Ibarra. May kumalat namang
balita na ang pagkakaligtas ni Kapitan Tiyago mula sa bibitayin ay utang niya kay
Linares.
Nakarating na si Basilio sa kanilang tahanan. Pero, wala ang kanyang ina. Paika-ika
niyang tinalunton ang landas patungo sa tapat ng bahay ng alperes. Nanduon ang
ina, umaawit ng walang katuturan. Inutusan ng babaing nasa durungawan ang sibil na
papanhikin si Sisa. Subalit nang makita ni Sisa ang tanod, kumaripas ito ng takbo.
Takot. Hinabol ni Basilio ang ina, pero binato siya ng alilang babaing nasa daan.
Nasapol sa ulo si Basilio pero hindi ito tumigil sa pagsunod sa inang tumatakbo.
Nakarating sila sa may guabat. Pumasok sa pinto ng libingan ng matandang kastila si
Sisa. Ito ay nasa tabi ng punong baliti. Pilipt na binubuksan ito ni Basilio. Nakita
niya ang isang sanga ng baliting nakakapit sa kinaroroonan ng ina. Kaagad niya itong
niyakap at pinaghahagkan hanggang sa mawalan ng ulirat.
Nang makita naman ni Sisa ang duguang ulo si Basilio, unti-unting nagbalik ang
katinuan ng kanyang isip. Nakilala rin niya ang anak. Napatili ito ng malakas at
biglang napahandusay sa ibabaw ng ank. Nawalan ng malay. Nang magbalik naman ng
ulirat si Basilio at nakita ang ina, kumuha ito ng tubig at winisikan sa mukha. Dinaiti
niya ang kanyang taynga sa dibdib ni Sisa. Sinakmal ng matinding pagkasindak si
Basilio. Patay na ang kanyang ina. Buong higpit na niyakap niya ang malamig na
bangkay ng ina at napahagulgol ng malaks, pasubsob sa ina. Nang mag-angat siya ng
ulo, nakita niya ang isang taong nagmamasid sa kanya. Tumango si Basilio nang
tanungin siya ng tao kung anak siya ng namatay.
Sa kabilang dako, si Pari Salvi habang hinihintay niya ang pagiging obispo ay
nanungkulan pansamantala sa kumbento ng Sta. Clarang pinasukan ni Maria Clara.
Kasunod nito ay umalis na rin sa San Diego at nanirahan na sa Maynila.
Ilang linggo naman bago naging ganap na mongha si Maria, si Kapitan Tiyago ay
dumanas ng sapin-saping paghihirap ng damdamin, nangayayat ng husto, naging
mapag-isip at nawalan ng tiwala sa mga kainuman. Pagkagaling niya sa kumbento,
sinabihan niya si Tiya Isabel na umuwi na ito sa Malabon o sa San Diego sapagkat
gusto na lamang mabuhay mag-isa. Ang lahat ng mga santo at santang kanyang
pinipintakasi at nalimot na niya. Ang kanyang inaatupag ay ang paglalaro ng liyempo,
sabong at paghitit ng marijuana. Madalas tuwing takip-silim ay makikita siya sa
tindahan ng intsik sa Sto. Cristo. Di nagtagal, napapayaan niya ang kanyang katawan
at kabuhayan. Ang kanyang dating marangyang tahanan ay mayroong nakasulat sa
pintuan na: Fumadero Publico de Anfion. Ganap na siyang nalimot ng mga tao. Wala
ni isa mang nakakaalala sa kanya, siya na isang tanyag at dating iginagalang.