Hatice Doğan - Musa Bin Meymun Rambam

Musa bin Meymun
Rambam

MAYMONIDES'in
Hayat ve Eserleri
Delalet'l-Hairin - More Nevuhim
Dr. Hatice Doan
. GZLEM
Musa bin Meymun
Rambam

MAYMONIDES'in
Hayat ve Eserleri
Dr. Hatice Doan

Musa bin Meymun - Rambam
MAYMONDES'in Hayat ve Eserleri
2010 Gzlem Gazetecilik Basn ve Yayn A..
Yazar: Dr. Hatice Doan

Editr: Yusuf Alhnta
Yayna Hazrlayan: Gila Erbe
Dizgi: Semra Sevin
Kapak Tasarm: Semra Sevin
Birinci Bask: Mays 2010

ISBN: 978 - 9944 - 994 - 42 -2
Sertifika No: 12211
Bu alma, Seluk niversitesi lahiyat Fakltesi Felsefe ve Din Bilimleri

Blm Dinler Tarihi Anabilim Dal Aratrma Grevlisi Dr. Hatice Doan'n
Doktora Tezi' dir.
Bu kitap, Yusuf Besalel ve Jojo Yosef Kamhi ve ailesinin katklar ile baslmtr.
Bask:
Express Grafik Bask Sistemleri
Matbaa ve Yaynclk San. ve Tic. Ltd. ti.
Deposite Merk. A6 Blok Kat 3 No: 309, kitelli - stanbul
T: (0212) 671 61 51 F: (0212) 671 61 52
GZLEM GAZETECELK BASIN VE YAY IN A.

Atiye Sok. Polar Apt. 12/ 6 Tevikiye - stanbul
T: (0212) 231 92 82 F: (0212) 231 92 83
www.gozlemkitap.com - [email protected]
Her hakk mahfuzdur. Bu kitabn hibir blm yazarn ve yayncnn yazl izni olmakszn
mekanik, elektronik ya da baka bir yntemle hibir ekil ve biimde iktibas edilemez; yeniden
sat amacyla fotokopi de dahil olmak zere hibir sistemle oaltlamaz. Dergi, gazete veya
radyo-TV'lerce yaplacak alntlar, kaynak gsterilmesi artyla bu hkmn dndadr.
NDEKLER
NSZ ..................................................................................................................................................... 7
KISALTMALAR ....................................................................................................................................... 8
GR ......................................................................................................................................................... 9
KONUNUN NEM, AMACI VE MET ODU ...................................................................................... 9
J. BLM .
.............................................................................................. ................................................ 15
MUSA BN MEYMUN'UN HAYATI VE E SE RLER ......................................................................... 15
A. YAADIGI SOSYAL VE KLTREL EVRE ........................................................................... 15
B. HAYATI . . . .
....................................... ............................... ................. .............................. ................. ... . 21
a. Doumu ve Genlik Yllar ............................................................................................................ 21
b. Fas' tan Ka ve Kutsal Topraklara Gelii .................................................................................. 25
c. Msr Dnemi ................................................................................................................................... 26
d. Son Dnemleri ve lm .
......................................................... .................................................... 31
c. ESERLER ......................................................................................................................................... 32
a. Yahudi Hukuku ............................................................................................. .................................. 33
1. Kitab's-Sirac (Peru ha-Mina) ................................................................................................ 34
2. Mine Tora (Yad ha Hazaqah) ....................................................................................................38
3. Kitab'l Fera'iz (Sefer ha-Mitzvot) .
........................................................ ................................. .43
b. Felsefe ve Teoloji .
............... ..................................................................................................... ...... . .44
1. Delalet'l-Hai'rfn (Moreh Nevuhim) ............................................................................................45
2. Makale 'Ani'l-Ba's . .. . .. .
........ ..................... . ....................... ......................... . ....... ........................ .45
3. Makale fi Sna'at'il-Mantk. .
................................................................................... ................... .45
4. Pirke Avot (Atalarn Ahlak) .................................................................................................... ..47
5. Ma'amar ha-bbur (Astroloji Risalesi) . ..
.. ............................................... . ............................... .47
c. Tp . .. .
............ ..................................................................... . ............................................... ................ 48
1. Kitab'l-Fusu.l fi't-Tb .
............... ................................................................................................ .50
2. el-Muhtasarat (Compendia) .
..................... ................................................................................. 51
3. es-Sumum ve't-Teharrz Mine'l-Edviyeti'l-Kattale. ............................................................... 51
4. Makale fi Tedbiri's-Sihha .
......................................................................... ................................. 52
5. Risale fi'l-Cima . .
...................... ............................................. ....................................................... 52
6. Makale fi'r-Rebv .
.................................... ..................................................................................... 52
7. Risale fi'l-Bevasir . ... ..................................................................................................................... 53
8. erhu Esmai'l-'Ukkar ............................................................................ ...................................... 53
9. Makale fi Beyani'l-A'raz (T uvot al e'elot Pratiyyot) ........................................................... 53
10. Hipokrat'n Fusll'ne erh .......... ..................... .....................................................................

. . 54
d . Musa Bin Meymun'a Nispet Edilen Baz Mektuplar ................................................................. 54
il. BLM ............................................................................................................................................. 57
DELALET'L-HARiN ................ .57
A. ESERN YAZILMASINI HAZIRLAYAN SEBEPLER VE TEMEL ZELLKLER .............. 58
B. DEULET'L-HARN'N KAYNAKLARI ................................................................................. 65
C. DEAfEr'L-HARiNHAKKINDA YAPILAN KLASK VE MODERN ALIMALAR .............. 67
a. Deldlet'l-Hdirfn'in Yazma Nshalar ve Tahkikleri .............................................. .....................

. 67
b. Deldlet'in Klasik ve Modern Dnemdeki evirileri ........................................................... ....... . 69
c. Deldlet'e Yaplan erhler . . . . ............................................................................................................. 73
d. Deldlet'e Yazlan Reddiyeler ve Savunmalar ............................................... ...............................

. 74
D. ESERN METODU ........................ ........................... ...................... ..............................................

. . . 77
E. ESERN ANA HATLARI YLA PLANI VE ANA KONULARI ................ .................................

. 81
a. Tanr Hakkndaki Grleri (Teoloji) ................. ...................... ..................................................

. . 82
1. Tanr Fikrinde mge ve nsana Benzeme (Antropomorfizm) .... . .........................................

.. 82
1.1. Tanr'ya Nispet Edilen Mekan ve Beer Hareketleriyle lgili Terimler ............. ........... 86
1.2. fke ve Yemek-mekle lgili Terimler ............................................................................. 90
1.3. Canllarn Organlarna veya Eylemlerine aret Eden Terimler .................................... 93
2. Tanr Fikrinde okluk ma Eden Terimler .............. ................................................... ............

. . 96
2.1. Tanr'nn Mutlak Teklii ve Mukayese Edilemez Oluu ................................................ 96
2.2. Tanr'nn okluk ma Eden simleri ............................................................................... 101
2.3. Tanr'nn Bilgisi, Sebeplilii ve Hakimiyeti .............................................. ....................

. 104
3. Tanr'nn Varl, Birlii ve Cismani Olmayan Doas Hakknda Rasyonel Deliller ....... 105
3.1. Tanr'nn Doasyla lgili Felsefi ve Metafizik Prensipler . . . ....................... .. ..............

. . 106
3.2. Kelamclarn Delilleri ..................................... .......................... ........................ ..............

. . . 110
3.3. Filozoflarn Delilleri ........... .............................. .................................................... ..........

. . . 114
3.4. bn Meymun'un Bu Konudaki Kendi Delili .................................................................. 118
3.5. Tanr'nn Varlna Delil Olarak Melek nanc .............................................................. 119
3.6. Tanr'nn Varlnn Delili Olarak Alemin Yoktan Yaratl ........................................ 123
3.7. Tanr'nn Doas Balamnda Yaratma Eylemi ve Musa eriat ................................. 126
b. Peygamberlik. . . ................................................. . ....................................................... ..................

.. . 130
1. Peygamberliin Doal zellikleri ve n artlar ................................................. ...............

. 130
2. Musa'nn Peygamberlii ile Dier Peygamberlikler Arasndaki Fark .................. .. .........

. . 132
3. Peygamberliin Gerek Mahiyeti.. ........................................................ ............................ ....

. . 133
4. Musa'nn Peygamberliinin Geerlilii ve eriatnn Dier Sistemlerden Fark .............. 135
5. Musa Dndaki Peygamberlerin Meruluu ........... ........................ ......... ...... ......... ... ....
. . . . . . 139
6. Peygamberliin Dereceleri ....................................................................................................... 140
7. Peygamberliin lahi Gizemleri Aklamas Olarak Hezekiel'in Gksel Sava Arabas Vzyonu . . 143 .. . .
c. lahi Kader ...................................................................................................................................... 145

1. lahi Kader erevesinde Madde-Suret likisi ve Ktlk Problemi ........................... . . . . 146
2. Filozoflarn Tanr'nn Sonsuz Bilgisine Kar Teorilerine Yantlar ............... ..... ...............
. . 149
3. Kader Hakkndaki Grler ve bn Meymun'un Cevaplar ............................................... 150
4. Yahudiliin ve bn Meymun'un Tanr'nn Sonsuz Bilgisi Hakkndaki Gr ................ 153
d. lahi Fiiller ve Beeri Ameller ...................................................................................................... 155
1. Tanr'nn Fiillerinde Rasyonellik ve Geerlilik ......................... .......................................... .

. . 156
2. Tora'nn Emir ve Yasaklarnda Rasyonellik ........................................................................... 159
3. Tora'nn Emir ve Yasaklarnda rrasyonelliklerin zah ....................................................... 160
4. Tora'nn Emir ve Yasaklarndaki Rasyonelliin Snrlar ..................................................... 164
5. Tora Emirlerinin Tasnifi ve zah ........................................................................................ .... . 164
5.1. Tora'nn Temel Yasalar (Hilkhot Yesodei ha Torah) ............. .................... .................
. . . 165
5.2. Putperestlikle lgili Emir ve Yasaklar (Hilkhot Avodah Zarah) .................................. 166
5.3. Ahlaki Niteliklerle lgili Emir ve Yasaklar (Hilkhot De'oth) ........... ...........................
. 167
5.4. Tsadaka ve Takdimelerle lgili Emir ve Yasaklar ..........................................................167

5.5. Zulm ve Husumet gibi Ktlkleri Yasaklayan Emirler ........................................... 168
5.6. Cezalarla lgili Emir ve Yasaklar ........................................................ . ..........................

.. 169
5.7. Eya ve Al-Verile lgili Emir ve Yasaklar ................................................................... 170

5.8. Yahudi Liturjik Takvimiyle lgili Emirler ....................................................................... 171
5.9. Herkesin Yapmak Zorunda Olduu badetlerle lgili Emirler .................................... 172
5.10. Mabetle lgili Emirler ........................................................ ........ ....................................
. . 173
5.11. Kurbanlarla lgili Emir ve Yasaklar ............................................................................... 176

5.12. Dinen Pis ve Temiz Olan eylerle lgili Emir ve Yasaklar .......................................... 179
5.13. Yahudi Gda Kodeksini (Koer-Kaer) Belirleyen Emir ve Yasaklar ........................ 180
5.14. Cinsellikle lgili Emir ve Yasaklar ................................................................................. 182
6. Tora'daki Kssalarn levleri ................................................................................................... 184

7. lahi Kader Inda Dindarn badetlerinin Deeri ............................................................. 185
SONU ................................................................................................................................................. 189
MUSA BN MEYMUN KRONOLOJS ............................................................................................ 194
BBLYOGRAFYA ................................................................................................................................ 195

TEEKKR
almann balangcndan sonuna kadar deerli fikirleriyle
desteini esirgemeyen saygdeer hocam Do. Dr. Mustafa Alc
Bey' e minnet ve kranlarm sunuyorum.
Tez jrisinde bulunan deerli hocalarm Prof. Dr. Mehmet Aydn,
Prof. Dr. Abdurrahman Kk, Prof. Dr. Baki Adam, Prof. Dr.
erafeddin Glck ve Do. Dr. Hidayet Ik Beylere, eletirileri
ve katklar ile tezin olgunlamasndaki emeklerinden dolay
teekkr ediyorum.
Dr. Hatice Doan
NSZ
Dinler Tarihinde herhangi bir dini gelenein kendi dogmatik teolojisi ve pratik hu
kuk sistemini gelitirmesi, bir ileri safha olarak deerlendirilmektedir. Adm adm ulalan
bu safhalarda dindarlar, kendi dinlerindeki emir ve yasaklar, tarihsel srece bal olarak
teori kletirip doktrin ve dogmaya filiz verecek teoriler retmeye giriirler. Dolaysyla sis
tematik olsun olmasn dogma halindeki gelenee ait tm gr ve retiler, toplanp tasnif
edilerek yaygnlatrlmak ve "ortodoks gr" olarak sunulmak istenir. Btn bunlar ya
panlar, Dinler Tarihine gre dinin kurucusundan sonraki asrlarda ortaya kan karizmatik,
etkin dini ahsiyetlerdir.
Yahudi geleneinin nc ahsiyetlerinden olan Musa bin Meymun (Maymonides) da
"kinci Musa" unvanna sahip bir rabbi, bir filozof ve bir hekim olarak gze arpar. Onun
nemi en az Yahudilikte olduu kadar slam dncesi ve insanln dini tarihi iin de sz
konusudur. "Musa'dan Musa'ya Musa gibisi gelmedi" cmlesi, atalar ve peygamberlerden
sonra onun Yahudilik iin tartlmaz yeri ve nemine iaret etmektedir.
"bn Meymun'un Hayat, Eserleri, Delalet'l-Hairfn Adl Eseri zerinde Bir nceleme" ad
n tayan bu almamz, Musa bin Meymun'un hayat, genel olarak eserleriyle zelde
Delalet'l-Hairfn'i (More Nevuhim - armlarn Klavuzu) aratrma odana yerletirmek
tedir. Tezin bu grnen ynnden baka, bn Meymun'un srasyla "felsefe", "Yahudi huku
ku/ Alaha" ve "tp" alanlarna ait eserlerinde meseleleri ele alrken onlar nasl ''bir btn"
ve ''birbirleriyle bantl olarak" ilediini ortaya koymaya gayret ettik. Bu amala alma
mz ayn zamanda Musa bin Meymun'un ok boyutlu kimliinin hem Yahudi geleneine
hem insanla olan yansmalarn sunmaktadr.
almamz bir giri ve iki blmden olumaktadr. Birinci Blm Musa bn Meymun'un
hayat ve eserlerine ayrlmtr. zellikle hayat ilenirken, kronolojik sraya nem verilmi
ve yer yer hayatndaki deiimlere deinilmitir. Eserleri ise bu blmde Delalet'l-Hairin
hari tutularak tek tek incelenmi ve haklarnda yaplan almalara deinilmitir.
Tezimizin kinci Blm, Deldlet'l-Hairin'e tahsis edilmi olup, metnin teknik zellik
leri, yazl gayeleri, yazma ve edisyonlar hakknda mmkn olduunca ayrntl bilgiler
verilmitir. Tm metin blm halinde tamamen taranp eserin atsn oluturan temel
fikirler sistematik bir plan dahilinde deerlendirilmitir.
almamzda Musa bin Meymun'un hayat ve Delalet'l-Hairin bata olmak zere
eserlerinin nda onun rabbi, filozof ve hekim ynleri birbiri ile balantl olarak ele aln
mtr. Bylelikle onun hem ok boyutlu kimliine iaret etmek, hem de Yahudilie olan etki
ve katksnn ok ynlln vurgulamak istedik. Kitabn sonunda verilen kaynakann
bu konuda aratrmay srdrmek isteyenlere yardmc olmasn ve bir btn olarak al
mann Dinler Tarihi geleneine bir katk salamasn diliyoruz.
Dr. Hatice Doan

Ekim2009
7
KISALTMALAR
a.g.e : Ad geen eser

a.g.m.: Ad geen makale
bkz. Baknz
c. Cilt
ev. eviren
DA T rkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi
ed. Editr
EJ Encyclopedia Judaica
EJR T he Encyclopedia of the Jewish Religion
ERE Encyclopedia of Religion end Ethic
A slam Ansiklopedisi
JE The Jewish Encyclopedia
Kr. Karlahr.
M. .: Milattan nce
M.S. Milattan sonra
. lm Tarihi
sy. Say
s. Sayfa
T.B. Talmud Bavli (Babil Talmudu)
T.J. Talmud Jerusalmi (Kuds Talmudu)
thk. Tahkik eden
trc. Tercme, Tercme eden
tsz. Tarihsiz
. lm
vb. Ve benzeri
vs. Vesaire
yay. Yaynlar
8
GR
.. .
KONUNUN ONEMI, AMACI VE METODU
Dinler Tarihi, insanln inan ve dnsel tarihi seyrini tarihsel mukayeseyi

esas alan kendine zg metotlarla inceleyip aratrrken; bireysel olarak dindar
larn bilhassa dine hizmet eden etkili din alimlerinin din kavramn alglaylar,
onlarn dini fenomenlere yaklamlar, dolaysyla kutsal tecrbeleri de bu bilim
dalnn konularn oluturmutur.
Farkl bir dini kltr karmzda inceleme sahas olarak duruyorsa bu dinin
kutsal kaynaklarna inmek kadar, din mensuplarnn kutsallatrarak dini bir fe
nomen haline getirdii nemli ahslarn, mensubu olduu dine ve genel anlam
da dine yaklamlarn, onlarn dine ykledii anlamlar ve kendilerine yklenen
dini anlamlar aratrmak, iki tarafl fayda salayacaktr; genelde din olgusunu
bir baka perspektiften grme imkan elde edilirken zelde ise dini bir fenomen
haline gelmi etkili ve nemli bir ahsiyetin o kltre yapt bireysel katklar, yo
rum veya yapc eletirel yaklamlar dinin temel konularn anlamada yardmc
unsurlar haline getirecektir.
Musa bin Meymun (Maymonides veya Rambam) Yahudi geleneinde rnek
ahsiyetlerden biridir. O, Yahudi tarihinde ismi peygamberin ismiyle anlan, eser
leri dini literatrde kutsal kitap klliyatnn hemen ardnda yer alan ve etkisi a
sndan dinin gerek teorik gerekse pratik alanlarnda sz sahibi olmu bir isimdir.
RaMbaM, bu seviyeyi kazanrken Yahudi teolojisi, felsefesi, hukuku ve tbbn sis
tematize edilmesinde etkin rolyle bilinmektedir. Bir yandan metafizik konularn
rasyonel temellerini aratrrken, ayn zamanda dindeki rasyonel konularn meta
fizik referanslarna ynelmeye abalamtr. Buna ynelik baarl gayretleriyle ve
ok sayda eseriyle aslnda pek ok tezin konusu olmay da hak etmektedir.
leride aklayacamz zere ona verilen "RaMbaM" unvannn yannda "B
yk Kartal", "srailin I" ve "Rabbilerin Rehberi" gibi sanlar onun ok boyutlu
felsefi, alahaist ve kltrel ynlerini yanstrken, "Yahudilerin Aristosu" unvan
9
ise onun Aristo felsefesinin Ortaa Yahudi dncesindeki en etkin yorumcusu
olduunu ispat etmektedir1
Delalet'l-Hairfn (More Nevuhim armlarn Klavuzu) adl eserin, yazld
-
dnemden itibaren Yahudi ve Yahudi olmayan evrelerde gelierek gsterdii

etki, eserin Yahudi lahiyat asndan neme haiz olduunu gstermitir. Yine ya
zarn ortaa ve slam felsefesine hakim olarak Yahudi eriatn felsefi adan ras
yonel bir zemine oturtmaya almas, slam filozoflarndan ve kelamclarndan
ska rnekler vermesi, slam Felsefesi ve lahiyat asndan da eseri incelenmeye
deer klmaktadr. Eserde Farabi, bn Sina, bn Rd, bn Bacce gibi slam Filozof
larnn isimleri ve Mu'tezile, E'ari gibi Kelam Ekolleri sk sk zikredilmektedir.
Musa bin Meymun, slam-Yahudi polemik gelenei iinde etkili bir ahsiyet
tir. Kendi zamanndaki Yahudi olmayan baz kimselerin, dindalarna zarar vere
bilecei ihtimalini gz nnde bulundurarak gerekli tedbirleri almalar hususun
da onlar uyarmaktadr. Yine de o Mslmanlarn Yahudi kutsal kitaplaryla ilgili
itirazlarna verdii yantlarda olduka tavizsizdir.
Hekim ynyle RaMbaM, tp ilmini, her eyden te insana snrsz gelen eh
vete dayal arzularn makul snrlarna ekerek kendine eki dzen vermeyi
reten ve insann kendi saln nemsemesine, doru ve dindar bir yaam tarz
semesine yardmc olan bir alan olarak nemsemektedir2
O, felsefe, ilahiyat ve tp bilimlerinde birok tezin ve aratrmann konusu
olmutur. Delalet'l-Hairfn (More Nevuhim) adl eserinde felsefi adan temellen
dirdii teolojik meselelerin birou hakknda saysz almalar yaplm, ilmi top
lantlar dzenlenmitir. rnein 1985 ylnda Musa bin Meymun'un doumunun
850. yldnmnde, Pakistan ve Kba (srail'i tanmamlard), Paris'te "Maimo
nides" konulu UNESCO konferansna sponsorluk yapan lkeler arasndayd. Bir
Sovyet bilgin Vitali Naumkin, bu durumu yle yorumlamaktadr: "Maymonides
belki de Ortaada ve hatta u an drt kltrn kavan oluturan tek filozoftur:
Greko-Romen, Arap, Yahudi ve Bat". Kuveyt niversitesi'nden Prof. Abdurrah
man Bedawi ise u gzlemde bulunmutur: "Ben onu ilk ve en nde gelen Arap
dnr olarak gryorum". Ayn duyguyu Prof. Hseyin Atay u szlerle pay
lamaktadr: "Eer onun Yahudi olduunu bilmezseniz, eserinin kolaylkla bir
Mslman yazara ait olduu yanlgsna dersiniz". Maymonides uzman Shlo
mo Pines, belki de konferansn en ince deerlendirmesini "Maymonides, Ortaa
n ve neredeyse tm zamanlarn en etkili dnce adamdr" eklinde yapmtr3.
1 David F. Markus, Moe ben Maimon (Maimonides), ev. Renata Ka, stanbul 1935, 33-35
2 Suessmann Munther, Medical Aphorisms of Moses and Others, Jerusalem 1959, 36
3 Time magazine, December 23, 1985
10
Son olarak 2004 ylnda srail Bar-lan niversitesi'nde, Rabbi Moe ben
" " "
Maymon'un 800. lm yldnm ansna dzenlenen uluslararas a :rn mrr
(Maimonides in Daat - RaMbaM bilinci) sempozyumunda, Musa bin Meymun yeni

den btn ynleriyle tartlm ve sunulan bildiriler hacimli bir yayn olarak ayn
adla Yahudi Felsefesi ve Kabala Aratrmalar Blm tarafndan yaynlanarak
aratrmaclarn istifadesine sunulmutur4.
srail'in gerek niversitelerinin hukuk, felsefe, teoloji ve tp blmlerinde ge
rekse Yeiva5 ad verilen dini eitim kurumlarnda, saydmz tm bu alanlarda
otorite kabul edilen Rabbi Moe ben Meymun' un eserleri ve dnce sistemi oku
tulmakta, retilmektedir. ada Yeivalarda renciler genellikle Mine Tora,
Sefer ha-Mitzvot (Tora'nn 613 emrinin derlemesi) kitaplar zerinde younlam
lardr. Maymonides, Yahudiliin inan esaslarn "13 man Prensibi"nde form
le etmitir. Bu inan esaslar arasnda Tanr'nn varlnn zorunlu oluu, birlii,
Tora'nn lahi kaynakl oluu ve lmden sonras gibi hususlar yer almtr. On
ikinci iman esas ise; "Mesih'in geleceine tm kalbimle inanrm, gecikmi de
olsa onu bekleyeceim" eklindedir. Nazi kampna giden Yahudilerin son sz
genellikle bu on ikinci iman esas olmutur. Yahudiliin hemen her alannda etki
ve nem tayan bu ismin alma konusu yaplmasnn, Yahudiliin daha iyi an
lalmasnda byk rol olaca dnlm ve almamzn konusu olarak se
ilmitir. Hayatn tam anlamyla Yahudiliin iyi anlalp yaanmasna adam
olan RaMbaM hakknda, "Eer bir kimse Maymonides'in, bir kii ad olduunu
bilmese," diye yazyor Abraham Joshua Heschel, "bunun bir niversite ad oldu
unu zannedebilir".
XII. yzyln bu Yahudi aliminin eserleri ve baarlar imkansz denilebilecek
lde ok aktiviteye imza atmtr. Maymonides, Alaha'y sistematik bir tarzda
yazan ilk kiidir. Yahudiliin felsefi zetini Delalet'l-Hairfn (More Nevuhim) adyla
o ortaya koymutur. Msr Sultannn hekimi olarak grev yapmtr. ok sayda
tbbi eser kaleme alm ve Kahire Yahudi Cemaati'nin liderliini yapmtr. Bu
nedenle kendisi "Reis el mme" veya "Reis el Mille" unvanlaryla da anlm
tr. Samuel b. Tibbon6 (1150?-1230) , evirideki baz zorlu konular tartmak zere
4 Maimonides in Daat, Collection of Maimonidean Studies; Ed. Moshe Hallamish, A joumal of Je

wish Philosophy & Kabbalah, Bar-Han University Press, Ramat-Gan 2004
5 Akademi. Yeiva, cemaat ynetiminin karar meclisidir. slami dnemde Babil ve Filistin Yeivala
n vard. Bunlar, cemaatlerin problemlerine zm bulan, din adanlan yetitiren yksek dini ei
tim kurumlan idi. Gnmzde din eitim-retimi yapan; Tanah, Talmud ve Midra eserlerinin
incelendii Yahudi yksek okullarna Yeiva ad verilmektedir.
6 Gney Fransa'da yaamtr. Deliilet'l-Hiiirfin'i ilk tercme eden kiidir. Mtercim, filozof ve he
kimdir. 1213 ylnda More Nevuhim'in felsefi terimlerini aklamak zere Bi'ur meha-Millot ha-Zarot
adl szl esere yapt branice tercme ile birlikte 1551'de Venice'de yaynlanmtr.
11
kendisini ziyarete gelmek istediini yazd zaman, Maymonides'in cevaben, bir
gnn nasl geirdiini anlatan u mektubunu almtr:
"Ben Fustat'ta ikamet ediyorum, Sultan Kahire'de bulunuyor (yaklak
bir buuk mil uzaklkta). Sultana kar vazifem ok ar. Her gn erken sa
atlerde onu ziyaret etmekle ykmlym. Sultan veya ocuklarndan biri ya
da haremindekilerden birisi hastaland zaman Kahire'den ayrlamyorum,
gnn byk blmn sarayda geirmem gerekiyor. Yine vezirlerden biri ra
hatszlanrsa, onlar iyileene kadar ilgilenmem gerekiyor. Bu nedenle genellik
le olaanst bir durum olmad srece her gn erken saatlerde Kahire'den
ayrlp leden sonraya kadar dnmyorum. Dndmde neredeyse alktan
lmek zere oluyorum ve insanlarla dolup taan bir bekleme odas buluyorum;
Yahudi-gentile, soylu-avam, yarg-ifti, dost-dman kark, dnm bek
leyen insanlar...
Hayvanmdan inip ellerimi ykayp doruca hastalarmn yanna giderek
biraz yiyecek attrmak iin msaade etmelerini rica ediyorum ve bu yemek,
yirmi drt saat iinde yediim tek n oluyor . . .
Akam karanl kene kadar hastalar gelip gidiyor, seni temin ederim bu
durum bazen gece ikiye-e kadar sryor. Ar yorgunluktan onlarla konu
up reete yazarken uzanarak yapyorum bunu ve gece ktnde tkeniyo
rum neredeyse hi konuamyorum. Bunun sonucu olarak ahat dnda, hibir
Yahudi benimle zel grme yapamyor. abat'ta sabah ibadetinin ardndan
tm cemaat ya da byk bir blm bana geliyor ve ders veriyorum, leye
kadar onlarla alyoruz. len ibadetinin ardndan bir ksm yine geliyor ve
akam ibadet zamanna kadar okuyoruz. abat' bu ekilde geiriyorum".
Musa bin Meymun, Yahudi d dnyay da retileriyle etkileyen Yahudi
alimlerinden biri olmutur. Delalet'l-Hairin'deki felsefi yazlarnn ou, Tanr ve
genel olarak dier teolojik konularla ilgili blmler, sadece Yahudilerin ilgi ala
nyla snrl kalmamtr. Bugne kadar Musa bin Meymun ve eserleri hakknda,
zellikle Delalet'l-Hairin adl eserde yer alan belirli konular zerine, ounluu
batda olmak zere saysz eser kaleme alnmtr. Biz almamzn ilk blmnde
bn Meymun' un hayat, eserleri ve Yahudilie yapt katklara yer verdik. kinci
Blmde Delalet'l-Hairin'in yazlma sebeplerinden balayarak tarihi servenini,
eser hakknda yaplan almalar, eserin metodunu ve ieriindeki Tanr'nn Var
l, Peygamberlik, lahi Kader, Tanr ve nsan Fiilleri, Tora Emirleri gibi, Dinler
Tarihi asndan nem arzeden konular ele aldk.
bn Meymun bu eserini Yahudi Arapas (Juedo Arabic) ile -brani alfabesiyle
Arap dilinde- yazmtr. T rkiye'de eseri Arapa harflerle Arapa olarak tahkik
edip bilgilendirici bir nsz ve erhlerle istifademize sunan Prof. Dr. Hseyin
12
Atay'n Dellllet'l-Hairin nerini, ngilizce olarak eserin en salkl ve yaygn kabul
gren Shlomo Pines'in The Guide of The Perplexed adyla yaynlad tercmesini
ve branice "armlarn klavuzu" anlamna gelen, Michael Schwartz tarafn
dan Arapa aslndan aJ:. ;nm (More Nevuhim) adyla branice iki cilt halinde ya
ynlanm olan modern tercmesini esas alarak tezimizde karlatrmal olarak
kullandk.
Batl kaynaklarda Moses Maymonides adyla anlan ve hret bulan bn
Meymun'dan, konunun slam lahiyat asndan ele alnmas nedeniyle Arap
a literatrde yer ald ekliyle ve eserini Arapa yazd, yine eserde kendisini
Musa bin Meymun el-Kurtubi el-Endelusi nisbesiyle tantt gerekesiyle "bn
Meymun" veya "Musa bin Meymun" eklinde zikrettik.
13
1. BLM
MUSA BN MEYMUN'UN HAYATI VE ESERLER
Musa bin Meymun (1135-1204) , Rnesans'tan beri Batllarca bilinen ismiyle

Maymonides, branice'de Rabbi Moe ben Maymon isim takmnn ba harflerin
den oluan RaMbaM adyla mehur olup ortaa Yahudi ahsiyetleri iinde hayat
hakknda en fazla bilgi toplanan kii olma zelliini tamaktadr. Ancak eldeki
verilerin, gnmzde bir bibliyografya yazarndan beklenen lde dnlme
sini ve kaleme alnmasn salayacak kadar kullanl olduunu sylemek zordur.
Btn talar yerine konulsa da ve ada biyografi yazarlar ne kadar gayret gs
terseler de Musa bin Meymun' un yaad mahaller, eitim ald hocalar, okudu
u kitaplar, edindii makamlar gibi hususlarda varsaymlarn daima olaca bir
gerektir.
Musa bin Meymun zamanndaki Yahudilerin, birlikte yaadklar bir kii
hakknda biyografi kaleme alrken akademik ve zel bir dikkat gstermelerini
beklememiz de hatal olacaktr. Sz gelii Mslman alim ve bn Meymun'un
bir rencisinin yakn arkada olan bn'l-Kfti (.1248) , biyografi szl
hkmndeki eseri Tarihu'l Hukema'da en az Yahudiler kadar biyografik bilgi
salayabilmektedir.7 Bunun yannda bir asr nce bir Fustat sinagogunda kefe
dilen Kahire Geniza'snda bulunan ve ona ait olduu dnlen baz yazlar bize
k tutabilecektir.8
A. YAADIGI SOSYAL VE KLTREL EVRE
XII. asrda Yahudilik genel bir zlme ve duraksama srecine girmi bu

lunuyordu. Douda Geonik9 dnce gerilemeye balarken, batda Alman Yahu-
7 bn al-Qifti's Tarih al-Hukama; ed.Prof. Julius Lippert, Leipzig 1903, 317-320

8 Herbert A. Davidson, Moses Maimonides: The Man and His Works, Oxford 2005, 3-4
9 Geon: V I-XI. yzyllar arasnda Babil'deki iki byk Rabenik Yeiva / Akademi olan Sura ve
Pombedita Yeivalarnn bakanlarna verilen isimdir. Tora ve Yahudi hukukunun retilmesi ve
naklinde nemli rol stlenmilerdir.
15
dileri Roma-Cermen mparatorluu'nun kleleri durumunda idi. Bat' da, Gney
spanya'da Mslmanlarla birlikte yaayan Yahudiler dierlerine nazaran daha
rahat bir hayat sryorlard.
spanya'da Fetih ncesi kat bir Katolik anlayn ve fanatik tavrlarn kurban
olarak zgrlklerini kaybeden Yahudiler -hatta Hristiyanlar- 711 ylnda blge
nin Mslman idaresine gemesiyle birlikte dini bir hogr ortamna kavumu
lardr. Mslmanlarn geliiyle her iki toplum, daha karma ve yksek bir kltrel
ortam iinde yaamaya balamtr. 10 Halife 111. Abdurrahman'n 929'daki mda
halesine kadar Endls Emevileri, hem siyasi hem de kltrel adan Badat'a
baml olarak yaamlardr. Bu tarihten sonra ise spanya Mslmanlar tam ba
msz olarak hareket etmilerdir. O dneme kadar bu lkedeki Yahudiler de sos
yal, siyasal ve ekonomik adan Yahudi hukukunun gereklerini yerine getirmek
zere var olan kendi akademileri (Yeiva) ve Geonim denilen Talmud Akademisi li
derlerinin yetimesi asndan Babil'deki diri.i merkezlere balyd. Babil dndaki
Yahudi cemaatler ve din adamlar, Alaha11 ile ilgili taleplerinin karlanmas veya
kitap nshalar gnderilmesi iin ska bu blgedeki alimlere bavurmaktayd. 12
X. ve XI. asrlardan itibaren spanya Yahudileri, Ortadou almalarna bal
kalmamak gibi bir eilime girdiler. Bu eilimin, Mslmanlarn Badat'tan ba
mszlamas ile ayn zamanda meydana gelmesi sadece rastlant deildir nk
byle bir ey, siyasi adan da Yahudilerin iini kolaylatracaktr. Bir dier nem
li faktr de spanya Yahudileri arasnda gittike artan, bilimsel evrenin kendi
zerkliine kavuma arzusu sonucu eitim seviyesinin ve kalitesinin art, bilim
adam ve akademilerin gelimesi olabilir. 13 Sonuta Yahudilerin bu lkedeki say
larndan ziyade, etkileri ve sosyo-kltrel katklar nemlidir. spanya Yahudileri
nin yaad balca ehirlerarasnda Lucena, Seville (biliyye), Granada (Grna
ta), Tarragona ve Barcelona gelir.14
spanyol Yahudileri de, dier yerlerdeki Yahudi dncesinde olduu gibi
vahiy ile akl, mistisizm ile ampirizmi, inan ile bilgiyi uyumlu klmay zorunlu
10 Endls'te fetih ncesi ve sonrasndaki durum ile siyasi ve medeni ortam hakknda geni bilgi
iin bkz. Mehmet zdemir, Endls Mslmanlar, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara
1994, 1-11
11 Alaha: Kelime anlam ''Yrrllk, yrrlk" olan branice terim, Talmud'un hukuki metinlerini
belirtmek zere kullanlmaktadr. Tanr'ya nasl gidileceini Yahudi'ye bu hukuk kurallar ret
mektedir.
12 Fred Gladstone Bratton, Maimonides Mediaeval Modernist, Boston 1967, 2-5
13 Norman Roth, "The Jews in Spain at the Time of Maimonides", Moses Maimonides and His Time, ed.
Eric L. Ormsby, Washington 1989, 5-6
14 Bu konudaki tartmalar iin bkz. Eliyahu Ashtor, "The Number of Jews in Muslim Spain", Zion,
28 (1963), 34-52
16
gren bir dncede idi. Ortodoks Yahudi anlaynda Tora ve Talmud, eit de
recede yanlmaz otoriter kaynaklar iken; Endlsl rasyonalist bir dnr iin
ahlak, teleoloji, Tanr'nn mahiyeti ve insanla ilikisi balamndaki Kutsal Metin
ler tutarsz grnebilmekte idi. Bu yzden kendini gelitiren Yahudi dnrler
arasnda felsefe ile bilimden yola karak daha akla uygun yorumlarn yaplabil
mesine imkan tanmak nemli bir grev olarak alglanmakta idi. 15 Yahudilikteki
bu yaklamn temelinde, skender'in fetihlerini takip eden yllarda ortaya kan
Helenistik Kltr ile Yunan Dncesinin etkisi vardr. Bu nedenle XI ve XII. asr
Yahudi dncesi de, Yunan Kltr ve onun Arap yorumcularnn miraslardr
denilebilir. 16
bn Meymun'un yaad dneme kadar slam dnyasnda Yunan dnce
sisteminin pek ok yorumcusu ortaya kmt. Douda Farabi (870-950), bn Sina
(980-1037) ve Gazali (1058-1111); Batda bn T feyl (1106-1186), bn Bacce (1095-
1138) ve bn Rd (1126- 1198) gze arpan filozoflardand. Bunlar iinde XII.
asrn en nemli Endls dnr tartmasz Kurtuba'l bn Rd idi. bn Rd
ncelikle tp rendi ve felsefeye balad. Bat dnyasn etkileyen en nemli Ms
lman figr olarak bn Rd, bamsz fikirleri yznden kendi zamannda Yahu
di olmakla bile suland. Hatta biyografisini yazanlara gre onun yazlar, dier
slam filozoflarndan ziyade, Yahudi dncesi ile uyumluydu. Bu yzden bn
Rd srgn edildi ve kitaplar yakld. Kelamclar da onu sapkla dmek ve
Yahudilie irtidat etmekle sulamlard.17
bn Meymun, Mslman spanya'da yetimi tek Yahudi dnr deildir.
Solomon b. Gabirol (1021-1058), Moe b. Ezra, Yahuda ha-Levi (1085- 1140), Abra
ham b. Davud (1090-1165) dier kayda deer dnrler arasnda bulunmaktadr.
XI. asrda Samuel b. Naghrillah adnda bir Yahudi, Mslman idarenin ba
vezirlii ve ordu bakomutanlna kadar ykselmitir. Bu ahs Yahudi eriat ve
kutsal metin yorumu konusunda otorite olmu, ayn zamanda iir yazp atasz
leri derlemitir. Bu dnemde Endls Yahudileri de edebiyat ve felsefede Arapa
literatrle yaracak kadar ok branice eser retmilerdir. Bunu tesadfi olarak
deerlendirmek mmkn deildir nk o dnemde dier kltrlere baskn ve
hakim olan Arapa literatre kar ayakta kalmak isteyen branice yazan Yahudi
elit kesim, Yahudi tarihinde grlmemi younlukta bir aba iine girmilerdir.
Ortaya kan etkileyici kltrel literatr sebebiyle baz ada Yahudi tarihiler
iin Endls dnemi, bir "brani Rnesans" kimliindedir. O dneme kadar Ms
lmanlarn idaresindeki Yahudiler, eserlerini Arapa yazyorlard. Bu dnemde
15 Bratton, Mairnonides, 9
16 Bratton, a.g.e.,10
17 Bratton, a.g.e., 7
17
Arapa, Yahudi toplumunda konuma dili olmay XIV. asra kadar korusa da,
bran'ice kltr diliolmay srdrmtr.18
Musa bin Meymun'un yaad dnemde, Kurtuba (Cordova), spanya veya
bilinen adyla Endls'n (el-Endlus)19, nemli politik ehirlerinden biri idi. Bu
ehir, Kuzey Afrika merkezli Murabtlara ait Mslman Arap imparatorluunun
nemli bir parasyd. Toledo (Tuleytula) hari btn Gney spanya, bu devletin
hakimiyeti altndayd. Murabt hanedannn ikinci halifesi olan Ali'nin, kendin
den nceki idarecilerin aksine bilim ve kltre ilgi duymayan ve halk gibi Selefi
grlere sahip olmakla birlikte amel boyutunda eksiklikleri olan bir kii olduu
rivayet edilmektedir.20
XII. asr slam dnyasna baktmzda Badat, Abbasi dneminin atafatl
alarndaki (VIII-X. asrlar) merkezi roln yava yava yitirmeye balamt. Fi
listin ve Suriye'nin bir ksm, dolaysyla kutsal topraklar, llOO'lerde Hallarn
eline gemiti. Kuzey Afrika'da Kayrevan, XI. asrda byk bir duraksama iine
girmiti.21
XII. asr Avrupa's ise politik adan karmak oyunlarn ve alkantlarn
yaand, dnce asndan eliki ve arlklarn oka yaand bir dnemi
yanstmaktadr. Toplumsal hayatta zalimliklerin ve duygusallklarn yan yana var
olduu, zalim ve mazlum insanlarn ayn anda Engizisyon ikencelerine maruz
kald bir ortam vard.22
Endlsl Mslmanlar, Yahudi kltrnden ve bu kltrn dili olan
bran'iceden uzak deillerdi. Burada fhamu'l-Yahud23 adl polemik eser sahibi
Samuel el-Magribi gibi Yahudilik'ten slam'a geen mhtedilerin katklarn da
unutmamak gerekir.24
spanya'da Hristiyan kltr, bilhassa Bat'nn "htiaml Badat" haline
dnen Kurtuba merkez olmak zere Mslman idaresinde gelimiti. Kaynak-
18 Roth, "The Jews in Spain, 2-7; amlf, "Jewish Reaction t o the Arabiyya and Renaissance of Hebrew
in Spain", Journal of Semitic Studies, 28 (1983), 63-84; Bratton, 11-25
19 Bu kelimenin Arapa kkenli olduunu syleyenler ounluktadr. Mslman kaynaklarda kul
lanlan bu kelimenin ber yarmadasnda yaayan Vandal'lara nispeten Al -Andalu dendiini,
hatta bu kelimenin branice kkenli olduunu iddia edenler bile bulunmaktadr. Geni bilgi iin
bkz Roth, "The Jews in Spain at the Time of Maimonides", 3
20 Israil W. Slotki, Moses Maimonides His Life and Times, Woburn House 1952, 7- 8
21 Mark R. Cohen, "Maimonides' Egypt", Moses Maimonides and His Time, ed. Erle L. Ormsby, Was
hington 1989, 21-22
22 Bratton, Maimonides, 3
23 Samuel b. Yahya el-Maribi'nin (H.VI. yzyl), Yahudiliin ince noktalarn ilmi adan tartt,
Yahudilie kar yazlm eseri. 1995'te nsan Yaynlan tarafndan Trke evirisi yaynlanmtr.
24 Roth, "The Jews in Spain at the Time of Maimonides", 7-10
18
lara gre X. asrda Kurtuba' da Mslman okullarnn yannda nemli bir Hristi
yan niversitesi de vard. St. Amador de Tucci, St. Fandila de Acci ve St. Sisenado
Pacense gibi ilahiyatlar buradan mezun olmutur. St. Eulogio, bu niversitede
Latince renimini ilk balatan kii olarak bilinir.25 Ancak altn an yaayan
Kurtuba merkezli Arap fizyolojisi, hijyen ve tbb olduka yksek bir seviyedeydi.
Hristiyanlar bir hastalktan kurtulmak iin gkten mucizevi bir tedavi beklerler
ken, Mslman cerrahlar dikkat isteyen operasyonlar baaryla gerekletirebili
yorlard. Cebir ve ondalk say sistemini icat eden Arap matematikiler ve eitli
gzlemevlerini ina edip ince astronomik hesaplamalar yapabilen astronomlar,
kad ekonomik ve elverili bir ekilde kullanabilen ve eitli dillere eviriler
yapabilen alimlere ilham kayna oluyordu.26 Bu haliyle Mslman Endls, bu
ada en az 40 bin ciltlik gelimi ktphaneleri ve ilim halkalaryla imparator
luun Dousuna rakip olabiliyor ve bilhassa zgn iklim artlar ile entelektel
ve siyasi faziletleriyle bazen doudan stn (Fadail'l-Endls) grlebiliyordu.27
Araplar portakal, kays gibi meyveleri, yasemin ve kamelya bitkilerinin yan
sra demir ve deri iini, ipek ve gzel kokuyu Gney spanya'ya tantmlard. a
irler ve edebiyatlar saraylar doldurmutu. Bu haliyle Kurtuba, "Batnn Atinas"
unvann almt. Kurtuba bu ihtiamn, 1236'da Hristiyanlarca yeniden ele gei
rilinceye kadar srdrmtr. Bu dnemde sanat, mimari, felsefe ve tp alanlarn
daki Arap ruhu, kendi tarznda gelimi ve Katolik Skolastisizminin gelimesine,
talyan iir ve edebiyatna, Yahudi felsefesine derinden etki etmitir.28
Mslman ocuklar gibi Yahudi ocuklar da o dnemde be-yedi yalar ara
snda dini okula balard. Bazen Yahudi ocuklar, ders almak iin Mslman
retmene gnderilirdi. Bunun tersi, yani Mslman ocuklarn aritmetik tahsili iin
bir Hristiyan veya Yahudi retmenlerden ders almaya yollanmas ise pek rastla
nan bir durum deildi. Mslman ocuklarn eitimi Arap dili ve iiriyle balar,
aritmetik, Kur'an- Kerim, slam esaslar, Fkh, Mantk, Hadis alanlaryla devam
ederdi. spanya'da niversite dzeyinde bir medresenin kurulmas iin el-Hamra
sarayyla nl XIV. asrn Granada'sn beklemek gerekecekti. Bu nedenle bilim
adam olmak isteyen renciler, dier Mslman lkelere gitmek zorundaydlar.29
Mslman Ortaanda Yahudi bir gen iin ileri dzeyde bir eitim almak, nce
likle Arapa ve branice renmeyi gerektiriyordu. Daha sonraki safhada Yahudi
kutsal kitaplaryla birlikte genel bir Kur'an eitimi, aritmetik, cebir, trigonometri,
25 Roth, "The Jews in Spain at the Tme of Maimonides", 12

27 Oliver Leaman, Moses Maimonides Arabic Thought and Culture, London 1990, 5
28 Bratton, Maimonides, 5- 6
29 Geni bilgi iin bkz Arthur S. Tritton, Materia/s on Muslim Education in the Middle Ages, London
1957, 100-107
19
astronomi, fizik, optik, mantk, Yunan ve slam felsefesi renilirdi. Bylece orta
lama bir renci, Aristoteles'in eserlerinin yannda Plato, Afrodisias'l Alexander,
Temistius, bn Sina, el-Farabi, el-Gazali'nin eserlerini ve bn Bacce ile bn T feyl
gibi Endls'l filozoflarn almalarn okurdu. Bu ilimlerde yeterli seviyeye ge
len bir renci, isterse hemen tp renimine balayabilirdi.30
spanyol Yahudilerinin bu adaki nemleri, evrensel Tanr fikrine sahip ol
malarnda yatmaktadr. Onlar, Helenizm'in Bat'ya tanmasna katk salamlar,
Dou ile Bat dnceleri arasnda araclk yapmalaryla tannmardr.31 Yahudi
entelekteller arasnda Arapa'nn branice karsndaki gl etkisine de vurgu
yapmak gerekir. Baz aratrmaclar o dnemde branicenin yalnzca gnlk basit
yazlarn dili olarak kaldn nakletmitir.32
bn Meymun henz 10 yandayken Abdullah b. Tumart (1145-1148), Mura
btlardan daha fanatik ve sava ruhlu olan Muvahhid (Almohad) hanedann
kurmutu. Aslnda Muvahhidler, Endls'e 1145'te ulamalarna ramen 1163 y
lna kadar kontrol tam olarak ele geirememilerdir. Muvahhid Devleti, tevhit
ilkesini ne karan bir yaklamla saf dine dn esas alyordu. Muvahhid ha
nedan, Murabtlarla yapt pek ok savata galip gelerek Kuzey-Bat Afrika'nn
geni blmnde hakimiyet kurmutur.33
Yahudi yazarlara gre bu dnemde Muvahhid hanedan, dini zahitliklerini
zulme dntrerek, topraklarnda bulunan Yahudilere, Hristiyanlara ve dier
Mslman frkalara kar terr estirmitir. Bu iddiaya gre bu siyasi ortamda
gayr- mslim unsurlara, lmek veya Mslman olmak alternatifleri sunulmutur.
Halife Abdlm'min, tm dier din ve mezhep yelerinin kendi istekleriyle l
keyi terk etmelerine izin verdiinde, Hristiyanlar Kuzey spanya'da kendilerine
barnma imkan bulurken; Yahudiler iin gvenli bir mekan bulmak zorlamt.
Birou grnte slam' seerken gizliden gizliye Yahudi inan ve uygulamala
rn icra etmitir.34 ada Yahudi tarihi Norman Roth, Kuzey Afrika ve Endls
ile ilgilenen ciddi bir aratrmacnn bilhassa Fez'deki Yahudilerin, sanldnn
aksine hibir ekilde zorla din deitirmeyle veya ar iddet ieren bir zulmle
karlamadn aklarken, baz ada Yahudi tarihiler, bu tr zorla din de
itirme ve yok etme mdahalelerinden yola karak, Muvahhid hanedannn s
panya Yahudileri iin bir felaket ve trajedi olduunu hatal bir ekilde aktarmtr.

31 Bratton, a.g.e., 12
33 Jacob Zallel Lauterbach, "Moses Ben Maimon (RaMbaM)" JE, IX, 73; Slotki, Moses Maimonides His
Life and Times, 8- 9; Roth, "The Jews in Spain at the Time of Maimonides", 19
34 Isadore Twersky, "Maimonides Moses" ER, 5613; Slotki, Moses Maimonides His Life and Times, 9
20
Baz aratrmaclarbnMeymun'unspanya'da iken basklardan kurtulmak zere
slam'a getiini bile ileri srmleridir. 35
B. HAYATI
a. Doumu ve Genlik Yllar
bnMeymun, 30 Mart1135 tarihinde, Hz. Musa'nnsrailoullarnMsr'dan

karmas ansna kutlanan bir Pesah Bayram arifesinde (Yahudi takvimine gre
14 Nisan 4895) , Endls-Kurtuba'da dnyaya gelmitir. Onun bayram arifesin
de domas, "Musa" adnn verilmesine vesile saylmaktadr. 36 Annesiyle ilgili bir
bilgi bulunmamakla birlikte baz efsaneler de yok deildir37 David adnda bir er
kek kardeinin olduu ve onu ok sevdii bilinmektedir. Kz kardelerinin olduu
da kesindir. Ona yollanan mektuplarn birinde "David'in kz kardeleri" ibaresi
gemektedir. Davidson onun birden fazla kzkardei olduunu dnmektedir.
Kahire Geniza'snda kefedilen mektuplarndan birinde Miriam adl bir kz kar
deinden ismen bahsedilmektedir. 38
Daha nce bir kez evlenen ancak ocuklar olmaynca yeniden evlenen babas
Meymun, Arap hocalardan dersler alm biri olarak ayn zamanda ilim adamla
r ve dini liderlerle dolu bir soydan gelen byk bir Rabbi idi. lk doan ocuk
olan Musa'nn soy kt, Mina'nn derleyicisi Rabbi Yehuda ha Levi yoluyla
Davud'un krallk ailesine kadar dayandrlmaktadr. 39 Babas, Kurtuba'dakiYahu
dier'i mahkemesinde hakim (Dayyan) olanbnMeymun, ailedeki ilim silsilesini
Mina tefsirinde bizzat u ekilde vermitir: Moe, Dayyan Meymun olu, Rabbi
Yosef olu, Dayyan Isaac olu, Dayyan Yosef olu, Dayyan Obadiah olu, lomo
olu, Dayyan Obadiah olu. 40 Byleliklebn Meymun'un, Rabenik alimler silsile-
35 Onun slam'a dnmesi hikayesinin yanl olduu konusunda daha geni tartmalar iin bkz. D.
S. Margoliouth, "The Legend of the Apostasy of Maimonides", fewish Quarterly Review, 13 (1901),
539- 541; Salo W. Baron, Essays on Maimonides, New York 1941, 10-13; bununla birlikte bu hikayenin
doru olduunu savunanlar da vardr. Mesela Bernard Lewis, Jews of Islam, Princeton 1984, 100
36 Delalet'/-Hairfn Filozof Musa bin Meymun el-Kurtubf 1135-1205, ed. Hseyin Atay, Ankara 1974; M.
Friedlander, "The Life of Moses Maimonides", The Guide of Perplexed, trc.M. Friedlander, New York
1956, xv
37 Bu efsanelerin birine gre Maymonides'in babas, grd bir rya zerine bir kasabn kz olan
annesiyle evlenmitir.
38 S. Goitein, Letters of Medieval fewish Traders, Princeton 1973, 211
39 Slotki, 7; Twersky, "Maimonides Moses", 5614; Yaacov David Shulman, The Rambam-The Story of
Rabbi Mose ben Maimon, NewYork-London-Jerusalem 1994, 119-121, 25-28;A. Cohen, The Teaching
ofMaimonides, 7; Atay, v
40 Mishne im Perush R. Moshe ben Maimon, With Arabic Original and Hebrew Translation, ed. J. Kapah,
Jerusalem 1963- 1968, 6. 738
21
si ndeki' bi rh alka olduu gr lmekt edi r.
bnM eymun'un erken dnem ocukluuyla i lgi li fazla bi lgi yokt ur. Ancak
umut vaat et meyen bi r ocuk olmad a kt r. Babas n n di ni ent elekt el bi lgi si
eli i nde, zengi n bi r di ni ve k lt rel at mosferi eri si nde bulunmut ur. lk dnem
leri fazla bi li nmese de sonraki dnemleri , onun ocukluunun bo gemedi i ni
kant lamakt ad r.41
Bi r Geni za fragman nda yazd na gre bn Meymun, et raf ndaki lere yle
sylemi ti r: "nsan et ki leyen unut kanl k, genli k a mda beni hi et ki lememi
ti r. Bu ada bi r kez okuduum bi r kit ap adet a zih ni me kaz nm t r" .42
bn Meymun zaman zaman kimlerle bi rli kt e reni m grd ne dai r re
feranslar vermekt edi r. Mesela, Bat lamyus'un eseri ne h ai ye yazan ve onu
brani ce'ye evi ren S evi lyal (bi li yeli) C abi r b. Eflah43 (XII. y zy l) ' n olunu t a
n d n beli rt mekt edi r.44
bn Meymun'un bi lfii l M sl man fi lozoflardan ders alm olmas di kkat e
ki ci di r. Bunlar i i nde onun h emeh ri si bn R d't en ders ald Y ah udi olan ve
olmayan bi rok ki mse t araf ndan kabul edi lmesi ne ramen,45 eserleri nde buna
dei nmedi i i i n, bn R d' n bn Meymun'a h ocal k yapmad n i leri s ren
ler de olmut ur.46 Ancak H seyi n At ay, bn R d' n bn Meymun'dan dokuz
ya b y k olmas n ve i ki si ni n de ayn ehi rde bulunmas n deli l gst ererek,
onun bn R d'den ders ald sav n n g l olduunu i ddi a et mekt edi r. At ay,
bn Meymun'un 1190-11 91 y llar na ait , renci si Y usuf a yollad bi r mekt upt a
"bn R d' n h emen h emen bt n eserleri ni elde etti i ni , onun geree ulat
n bi zzat grd n , ama h en z eserleri ni i ncelemek i i n gereken vakti bu
lamad n " yazd n , yi ne bn Meymun'un bn Ti bbon'a yazd mekt uplarda
da, onun eserleri ni okuduunu ve onlar t avsi ye ettii ni i fade et mekt edi r. At ay,
bnMeymun'un, t alebeleri ne, bnR d' n erh ve eserleri ni okumalar n t avsi ye
etti i ni akt armakt a ve aralar nda yak n i li ki ni n olmad n i ddi a edenleri n bi le,
onunbnR d' n eserleri ndeni sti fade et mi olabi lecei ni veya en az ndan onun
t esi ri nde kald n kabul etti kleri ni beli rt mekt edi r.47
41 Lauterbach, "Moses Ben Maimon (RaMbaM)'', 74-75; Slotki, 7-87

42 Davidson, 75
43 Ebu Muhammed Cabir bin Eflah el-bili. Bat dnyasnda Geber adyla bilinen nl astronomdur.
1200 l yllarda doduu tahmin edilmektedir. Hayat hakknda pek fazla bilgi bulunmamaktadr.
Cabir bin Eflah' ne kavuturan eseri, Batlamyus'un eseri olan El-Mescit'teki yanllar dzeltmek
zere yazd Kitabl-Hey' e fi Islahi'l Mecisti eseridir.
44 Maimonides, Guide, il, 9
45 Friedlander, "The Life of Moses Maimonides", XVI
46 Israil Wilfinson, Musa bin Meymun Hayatuhu ve Musannafatuhu, 1936, 6
47 Atay, V III
22
bn Bacc e'ni n si yasal felsefe ve mkemmelli k kavram gi bi konulardaki et
ki si bnMeymun'da olduk a youn grlr.48 Onun F arabi , bn Si na, Gazali gi bi
Mslman dnr ve tabi pleri n eserleri ni okuyarak slami i li mler formasyonu
kazand ai kardr.49 Eserleri nde " retmenleri m ( rabotay) " dedi i , Rabbi Yosef
HaLevi (1077-1141)50 gi bi dnemi n nde gelen rabbi leri nden genelYahudi li k ei
ti mi alm; matemati ki , astronom veT almud bi lgi ni olan babasndan da bi li msel
ve di ni bi ri ki m edi nmi olan bn Meymun, T almud ve di er'Rabeni k li teratr
aratrmalar ii n temel alanlar olarak kabul etmi , ayn zamanda kadi m Yunan
dnc esi veOrta an etki li Arap dnc e si stemi ne de uzakk almamtr. U zun
sreYahudi veMslman dnrlerden reni m grm, matemati k, t p, meta
fi zi k, felsefe ve mantk gi bi alanlarda da kendi ni yeti ti rmi ti r.51
bn Meymun'un gen li k ana dai r kaynaklarda dahafa zla bi lgi bulunma
maktadr. Btn bi ldi i mi z onunYunan felsefesi, konusunda zgr bi r ei ti m ald
, bi lhassa EndlsArapAstronomi si ni veY ahudi di ni li teratrn taraddr.
Gen yata, eyay muhakeme edebi lme yeti si ne ve onlarn bamsz varlklar ola
mayac a dnc esi ne sahi p olmu ve hayat gzlemleyerek her eyde var olan
sebep- sonu i li ki si ni ayrmsamtr. Bu bi ri ki mi , daha sonraki dnemlerde onun
kader plannda i man, akl, mi sti si zm ve ahlak konularnda dengeli bak a lar
kazanmasn salamtr.52
bn Meymun, 1148 ylnda Bar-Mi tzva53 yana ulatnda, Muvahhi d ha
nedan C ebeli tark boazn ge erek Gney spanya'ya yerlemi ve ayn yln
Mays veya Hazi ran'nda bn Meymun'un doum yeri de olan Kurtuba'ya gi
rerek Endls' ele gei rmi ti r. Bylec e ni speten saki n olan ortamn dei mesi
i le Endls'teki Yahudi leri n, Kuzey Afri ka'daki di ndalarnn aksi ne, daha zor
durumda kaldklar sylenmektedi r. K k bi r grup Yahudi dnda, ki mse g
rnrdeMslman olmay kabul etmemi ve Meymun ai lesi gi bi bi r ou di yar
48 Lawrence Bernan, lbn Bajjah and Maimonides: A Chapter in the History of Political Philosophy, Jaru
salem 1959, 47-89
49 Mustafa arc, "bn Meymun", DIA, XX, 194
50 Sevilya'da doduu ihtimali kuvvetli olan Rabbi Yosef ha-Levi, bn Miga olarak tannmtr.
Responsa's ve Talmud'un baz blmlerine yapt yorumlarla mehur olmutur. On drt sene
saac Alfasi (.1103) (Alaha literatrnde temel eserlerden kabul edilen Sefer ha-Alahot'un yazan
ve Lucena Talmud Akademisi bakan)'nin tedrisinde bulunmu ve yirmi alt yanda iken Alfasi
tarafndan Rabbi tayin edilmi ve Lucena Akademisi'nin bakanlna getirilmitir. bn Meymun
Mina Tefsiri'nin giriinde onun Talmud retimi ve derin anlayn vgyle zikretmitir.
51 Slotki, 8- 9; Shulman, 28- 30; M. Friedlander, "The Life of Moses Maimonides", xv
52 Bratton, 30-31
53 Yahudilikte 13 yana giren her erken ocuu mitzvalan (dinsel buyruklar) yerine getirmekle
ykml olur ve ibadet topluluuna katlma hakk elde eder. Bunun iin yaplan trene "Bar
Mitzva" ad verilmektedir.
23
di yar d olamay gz e alarak k endi di ni nd e k almay t erci h et mi ti r. Meymun ai
lesi , End ls' n gneyi nd eki Elmeri ye (Almeri a) ehri ne gid erek bi r mdd et
orad a k almt r. Bu srad a bn Rd d e buraya yerlemi ti r. Gen bn Meymun
bu g esnasnd a hem t p, Yahudi i lahi yat ve f elsef esi i le megul olmu hem d e
nl ast ronomi bi lgi ni C abi r b. Ef lah el- bi li' ni n olund an ve bn Bacc e' ni n bi r
renci si nd en d ersler ok umut ur.54 Kendi si k armak ast ronomi hesaplarnn
nasl yaplac an rendi i nd en, i si mleri ni zik ret medi i baz uz manlard an d a
bahset mekt edi r.55
bnMeymun' un ai lesi , srgnnz orluk larna vet ehlik eleri ne yi rmi ylk at la
narak spanyac oraf yasnd a gebe olarak d olamt r. bnMeymun' unzi hni nd e
spanya byk iz brak mt r. Yeti ki nlik d nemi nd e bunud ai ma hat rlam, ri sa
leleri ni ve mekt uplarn, Msr l olarak d ei l, d od uu ve yeti ti i lk eni n z el
lik leri ni k oruyan spanyol bir Yahudi olarak "ha-Sefardi veya el-Endlusf" ek li nd e
i mz alamt r. Bu i mz a, k endi si ni n, Bat (End ls) Mslman f elsef e evresi ne ait
oluuna gl bi r vurgud ur. Burad a unu beli rt eli m ki onun Yahudi ent elekt el
evresi nd eki at eli muhalif leri ni n ouI rak' t a(Babel) bulunanT almud ok ullarna
mensupt u. H albuki End ls't eki ent elekt elik li m, Dou'd aki Mslmand n
ce si st emi ni n ele ald met afizik ve bi li mselk onularat az e soluk lar geti rmekt eydi.56
End lsl d nrler, Dou'd aki meslekt alarnn ak si ne, Ari st ot eles'i n ele
ald k onulara i lgi d uymakt a, Neoplat onc ularn sad ec e t eolojik k urgulard a ve
Ari st oc uluun argmanlarn rt mek i i n k ulland k lar f elsefi k onular grmez
d en gelmekt eydi ler. Onlar, u gi bi sorulara yant aramlard r: Anlaml c mleler
k urmak i i n srad an di li naslk ullanabi li riz? Bizi m d nd mz ve grd
mz i leT anr' nn d np gryor old uu iddi alar arasnd aki t emel ba nedi r?
lahi Yasa ve srad ank anun arasnd aki f ark nedi r? Bi rid areci ni n gl ve hik met li
olmasylaT anr' nnk adi r ve haki m olmas arasnd aki i li ki nedi r?57
spanya' d a d urum k t ye gidi p Mslman med eni yeti yava yava ge
ri lemeye balaync a, arlaan si yasi art lar ned eni yle End ls' t erk et me k a
rar alan bn Meymun' un babas, ai lesi yle bi rlikt e Akd eniz'd en geerek Kuz ey
Af rik a'd aF as' a git meyek arar vermi ve1160 ylnd ad evri n nemli bi r ehri olan
F ez' e yerlemi ti r. Burad a yak lak be senek almlard r. bnMeymun' unKk
k ard ei David , babasyla bi rlikt e ai leni n gei mi ni salamak i i n tic aret yapark en,
bn Meymun bi lhassa o blgeni n di ni yargc (Dayyan) Yahud a H a-Kohen ben
S oan' n hoc alnd ai li mt ahsi l et meyed evam et mi ti r. Bud nemd e, di nd alarn
54 Slotki, 10; Shulman, 48-50

55 Maimonides, Mishneh Torah: ha-Qiddush ha-Kodesh, 11. 3
56 Roth, "The Jews in Spain at the Tme of Maimonides", 10,20; Leaman, 15
57 Leaman, 15-17
24
teselli etmek, slam'a gemeler ini nlemek ve ter eddtler ini gidermek iinMsl
man idar esi alt nda yaayan Yahudiler e hitap etmek zer e-Ar apa o lar ak- teselli
mektubunu kaleme alm tr. F ez' dekiYahudiler ar as nda gr nteslam'a geen
ama gizlice Yahudilii yaayanlar bulunmaktayd ve bunlar dan bir i o lan ho cas
bno an, mr tedilik sulamas yla yakalan p idam edilince, bnMeymun benzer
bir ak betten, nf uzlu do stu Mslman air ve kelamc Abular ab bin Mo ia'n n
mdahalesi sayesinde kur tulmutur58 bnKf ti vebnE biU saybia gibiMslman
kaynaklar , bu bask lar n neticesindebnMeymun' un gr nteMslmano ldu
unu, Kur' an' ezber lediini, f k hla ilgilendiini, ancak zgr or tama kavuunca
eski dinine ger i dndn iddia etmiler dir59 Ancak bu bask iddialar mo der n
Mslman ilim adamlar tar af ndan pheyle kar lanm ver eddedilmitir.6()
F ez'de yaad dnemde bn Meymun, Ar isto teles'in ve dier Yunan d
nr ler in eser ler ininAr apa's n o kumutur. Bu dnem, o nun btn hayat nda et
kilio lmu ve metaf izie ilgi duymas n salam tr.61
b. Fas'tan Ka ve Kutsal Topraklara Gelii
F as'ta ar tlar n ar lamas Meymun ailesinin bur adan ayr lmas n zoru nlu
k lm ve btn aile Kuds'e gitmek zer e 18 Nisan 1165 tar ihinde geceleyin bir
gemiye biner ek Akdeniz'e a lm tr. Akdeniz'de etin bir yo lculuun ar d ndan
y akla k bir ay so nr a 16 May s 1165 tar ihinde, F ilistin'in en byk liman o lan
Akka'da kar aya km lar dr. BabaMeymun, bu yo lculuun bir inci ve yedinci g
nndeki s k nt lar a kar her y ldnmnde zel dualar yapm , or ular tutmu
veT anr 'ya kr etmitir. Onlar , YahudiMahkeme yesi (Dayyan) o lan Yaf et ben
E liahu ve kk bir Yahudi to pluluu kar lam tr. Meymun ailesi bur ada yakla
k alt ay kadar kalm tr.62
bn Meymun'un ailesinin de iinde bulunduu gru p, Akka'n n Dayyan' eli
indeKuds'e gitmek zer e yo la km ve17 E kim'de kutsal ehr e ulam t. Mey
mun ailesi, Ko thelMa'ar avi (Bat Duvar) ve dier kutsal mekanlar ziyar et etmek
58 Slotki, 10- 11; Shulman, 53- 61; Atay, V-VII

59 Kfti, Tarihu'l-Hukema, 317-318
60 Bunlardan Hseyin Atay, De/alet'in Arapa edisyonuna yazd Trke nsz'de, onun bu skntl
dnemde Mslmanla gemedii kanaatindedir. Zira Atay'a gre byle olsayd slam'a kar
byk bir kini ve dmanlnn olmas beklenirdi. Yine slam' a girip sonra dnm olsayd kendi
milleti iinde bu kadar cesurca hareket edemez dolambal szler kullanr ve ikiyzllk yapard.
Sonuta o, Mayrnonides'in kendi dinine bal bir Yahudi dnr olduunu kabul etmenin daha
doru olacana kanidir. Geni bilgi iin bkz. Delilet'/-Hairfn Filozof Musa bn Meymun el -Kurtubf
1135-1205, ed. Hseyin Atay, v- v
61 Cohen, The Teaching of Maimonides, 8
62 Slotki, 12-13
25
z ere g n burada kalmlardr. 1165 y lnn 20 Eki mPaz arg n, nemli mez ar
larn bulunduu Machp elah Maaras'nziy aret etm ek z ereHebron'ah areket et
mi lerdi r. O dnemde Kut salT op raklar, Hri stiy an (Hal) i g ali alt ndadr. Y ah udi
nf usu y aklak bi n ki i li k kk bi r cemaatti ve h em maddi adan f aki r h em de
ent elekt el ve klt rel adan z ay f bi r durumday d6 3 Dolay sy la burada sp any a
veF as't aki gibi bi r klt relf aaliy et y okt u. Hallar, bi rokY ah udi y
' i ldrm vey a
srg n et mi ti. Bu t op raklar, ne t icaret ne de i li m h ay al i i n elveri li i di. Bundan
dolay Mey mun ai lesi , Mst agit mek z ere sahi l eh ri Akka'y ag eri g elmi ti r.64
c. Msr Dnemi
Mey mun ai lesi , 1165 y lnn sonlarnda Akka'dan g emiy e bi nerek

skenderiy e'y e doruy ola kmlardr. Burada bi r h aft a kadar kalan ai le, sonun
daF ust at 'a ulap , dah a okz engi nMslman veY ah udi leri ni kamet etti i Masi
sa mah allesi ney erlemi lerdi r.65
O devi rde Ms' daki Y ah udi cemaati ni sp et en dah a rah at bi r ort amdadr ve
i i leri nde bi r t r z erkli e sahipti. Bu ort amda bn Mey mun, Msr kendi evi
gi bi g rp burada kalmay a karar vermi ti r. okg emedenS elah addi nEyy ubi 'ni n
i daresi alt ndaki Y ah udi ler t am bi r zg rle kavuarak maddi adan z engi nle
ip et ki li bi rt op lumh ali neg elmi lerdi r.
bn Mey mun dnemi nde Ms' daki Y ah udi t op lumu, kendi i i nde z erk bi r
y neti me sahipti. Y ah udi leri n banda resmi olarak bi r Gaon (Rei s'l-Y ah.1 d) bu
lunuy ordu. Y ah udi ler i le Y ah udi olmay anlar arasndaki i li ki leri de dz enley en
Gaon, t op luluun i leri g elenleri t araf ndan sei liy or, Mslman i dare t araf ndan
t anny ordu. Gaon'unh emh ukuki h em dei dari st dz ey ot orit e olarak bakentt e
vet aradaki li derleri at amay et ki si ni ny an sra muht alara dest ek olma, Y ah udi
ler arasnda bar ve sku neti salama ve di ni h ay at dz ene sokmagi bi g revleri
bulunuy ordu.66
Ms' daki Y ah udi ruh ani h ay at okf az laz engi n dei ldi. Eiti m alm ki i ler
say ca az d ve aralarnda bi r bi rli k mevcut dei ldi. Karai ler, Y ah udi t op lumunda
ci ddi g edi kler mey dana g eti rmi ti. Karai ler, Rabeni klerden h em dah a f az la siy a
sal t esi re sahip lerdi h em de say sal st nlkleri vard. Buna ramen i ki cemaat
bi rbi rleri ne karh og rl bi r ort amday aamay baardlar. Bu dost anei li ki ler
neti cesi nde Karai leri n baz uyg ulamalar, Rabeni k g elenee gi rerek kalc et ki ler
brakt .
63 Slotki, 13
64 Bratton, 38
65 Kfti, Tarihu'l Hukema, 319; Shulman, 73-89
66 Cohen, "Maimonides' Egypt", 26
26
bn Meymu n'u n geldiiM s r, Endls'le mu kayese edildiinde kltrel bir
zenginlik arz etmiyordu. M s r, o dnemdeki nemini, k smen ii F at mi lerin ba
ar l abalar na borlu du r. F at mi ler Badat'a rakip olarak 969 'da bir ehir ina
etmi, ad n da Badat'a stnlk salayan mu zaffer ehir anlam nda "Kahire"
koymu lard. I rak, ran Krfezi, K z ldeniz ve yu kar M s r genindeki ticareti
kontrol alt nda tu tan F at mi ler sayesinde nemli bir ekim merkezi haline gelen
M s r, hemD ou 'dan hem deBat 'dakiMslman dnyas ndan g alm t. Yahu
diler de bu lkenin ekonomik cazibesine kap larak bu raya gelmilerdi. F at mi ler
gayr- mslim u nsu rlara tolerans gstermilerdi. Yahu di tccarlar, hatta Yahu di
as ll idareciler devlette etkin olu rken, Yahu di doktorlar devletin ileri gelenlerinin
zel hekimliini stlenecek derecede gven vermilerdi.67
bnMeymu n1167 y l nda yazd responsa' da cemaate rehberlik etme grevini
stlendiini ilan etmitir. M s r'dakiKarailerle ilikilerde orta yolu benimsemekle
birlikte Rabeniklerin elini glendirmek ve Karailerin etkisini azaltmak iin aba
gstermitir68 1176 'da Karai evlilik u ygu lamalar n benimsemeyi yasaklayan hu
ku ki bir tzk (takana) yay nlam t r. Bu tze gre, evlilik konu su ndaT almu d
retilerini ifa etmekte baar s z olan bir ev han m otomatik olarak boanm sa
y lacakt. Bu tu tu mu ylabnMeymu n, hemM s r'dakiYahu di cemaatini koru may
amalam hem deRabenikYahu diliin glenmesini ve- olu Abraham' nNagid
lii69 dneminde- birokKaraininRabenikYahu dilie geri dnmesini salam t r.70
Yahu di toplu mu nu n lideri ve M s r ba rabbisi olarak geni bir otorite ile, ceza
land rma, hapse atma gibi kamu sal yetkilere veRabbileri ve sinagog grevlilerini
atama gibi imtiyazlara da sahip olmu tu r.71
Ailenin geimini salayan babas ve mcevherat iiyle u raan kardei bir
gemi kazas nda ldnde zel servetleri ve tacirlerin emanet ettii mallar da
bat nca bn Meymu n'u n sal ciddi ekilde bozu lmu tu r. Bir sre sonra ken
dini toparlam ve ailenin geimini stlenmitir. Ancak o, ticaret yapmak veya
dini konu larda retim yapmak su retiyle geimini kazanmak yerine lahi r zay
kazanmak zere (Leem amayim) kendini dine vermeyi tercih etmitir. Ailesinin
geimini salamak iin fazla geliri olmayan hekimlii semesine ramen felsefi
konu larda ders vermeyi de b rakmam t r. bn Meymu n, M s r'a ii F at mi ler'in
son halifesinin bata oldu u dnemde, 1165 y l nda skenderiye'ye u lam t r.

68 Slotki, 15
69 Nagid, Fatmi hakimiyetinde yaayan Yahudilerin cemaat bakanna verilen unvandr. Fatmiler
dneminde Msr'da, Irak'taki Re's'l-Calutlua alternatif olarak kurulmu cemaat bakanl
messesesidir.
70 Cohen, "Maimonides' Egypt", 30-31
71 Leaman, 5; Slotki, 14; Shulma111 80-82
27
Orada 1168' deMina Tefsiri' ni tamamlam ve 1170 y lnda daMine Tora'y kale
me almay a balamtr.72
S elahaddin Eyy ubi 117l' deMsr' da kansz bir darbe ileF atmi hakimiy etine
son verip tekrar S nni gelenei hakim klmtr. Bu dnemde ksa sreli de olsa
gay r- mslimlere ve ii lere kar olumsuz uy gulamalar y aplmtr.7 3 bn Mey
mun, bu dnemde hem S elahaddin Eyy ubi' nin hem de olu el-Melik' l-Ef dal
Ali' nin zel hekimi olmutur. By lec e arkasndaki iktidar desteiy le hem salk
hizmeti vermi hem de bilimself aaliy etlerini rahata srdrme imkan bulmutur.
Bu arada el- Melik' l-Ef dalAli' nin annesinin katibi olanYahudiEb' l-Meali' y i kz
kardeiy le evlendirmi ve onun kz kardeiy le de kendisi evlenmitir.74
S elahaddinEyy ubi dnemindeMsr' da bulunanYahudic emaati, y aklak90
y erleim birimine sahip, nispeten varlkl, etkili ve kendi iinde bamsz ve daha
adil bir idarey ley netildiklerinden rahat konumdadr. BuYahudilerin ouF ilis
tin ve Bizans topraklarndan kap buray a snm olan, Babil' den g eden ve
Irakiyyun denen gmenlerden olumaktay d. Bir dier etkin gr up ise Kuzey Af
rika meneli Yahudi tac irleri olup, Muvahhid zulmnden kap tic aret rotasnda
bulunan ehirlere y erlemilerdir. Yine Mslman spany a' dan veAkdeniz' deki
adalardan, mesela S ic ily a' dan gelenler ve son olarak dierAvrupa lkelerinden
g edipAvrupa'y la tic aretiF atmi dnemindec anl tutanlar vardr. Bu dnemde
-Karailerle bir likte- y etikin erkek nf usuy aklak on iki bin kadar olanMsr' daki
Yahudiler, Kahire ve skenderiy e gibi by k ehirlerin y an sra el-Mahalla (Nil
Deltas) , Damietta (Akdeniz sahili), F eyy um (Nil kenar) , Kus (S udan taraf ) gibi
kk ama nemli ehirlerey erlemilerdir. 1201-1202 y llarndaMsr' da ba gs
teren ktlk ve kuraklk y znden Yahudi nf usu azalm, Memluk dneminde
y ounlaan birYahudi ak olmu ise de hibir zamanXII. asrdaki nf us seviy e
sine ulaamamtr.75
S onu olarak Musa bin Mey mun dnemindeMsr, eitimsiz orta snf Yahu
dileri barndran ve aristokrat snf bulunmay an biry apda idi. bnMey mun ok
gemeden Msr' a uy um salad, saray a kapanarak kendini toplumundan uzak
tutmad. Yksek birNagid silsilesi soy undan gelmesine ramen kendini toplum
dan stn grmedi. eriat konularnda kendiniYahudi avama adad. BelkiMsr,
Gney F ransa vey a Endls gibi zengin birYahudi kltrne beikliky apamad
anc ak Yahudiler zihnen bn Mey mun' un Kahire' sine doru y nelmek zorunda
72 George Wajda, "lbn Meymun", EI (2.nd edition), vol. III, 876; Slotki, 16- 17; Shulman, 80-108
74 arc, 195
75 Msrdaki Yahudi toplumunun demografik yaps hakknda geni bilgi iin bkz. Norman A. Still
man, The Jews of Arab Lands: A History and Source Book, Philadelphia 1979, 20- 55; Cohen, 23-24
28
kald ve pek ok a dan onun M s r' da brakt miras, buradaki t oplum t arafn
dan dier yerlerdekine nazaran daha fazla devam ett irildi.76
Yemen' deki Yahudi t oplumuna gelince, ii lerin kont rolnde zulm ve bask
ile kar lam lard r. Birok Yahudi kayna, zay f inanl Yahudilerin ounun
slam'a girerek rahat nefes almay dndklerini akt armakt ad r. Bu din! kriz or
t am ndaYemenYahudilerinin en nde gelen dini t emsilcisiYakub el-F eyyumi, bir
k yolu bulmas iinbnMeymun'a bavurmut ur. bnMeymun da ok geme
den1172 'de, Yemen'e Mektup (geret Leteyman) ad yla bilinen nl risalesini kaleme
alm t r.77
bnMeymun, bu mekt ubunYemen' deki dindarYahudit oplumunda eit imli
eit imsiz, kadn- erkek, gen- yal herkese elden ele dolat rlarak halka ilan
edilmesini, bylelikle imann kuvvet lendirilmesini hedeflemit ir. Bu mekt up,
Yemen'deki t oplulua olumlu ynde et ki et mit ir. Nit ekim 1174 'de S elahaddin
Eyyubi'nin erkek kardei Yemen'e ha kim olunca, bn Meymun'un M sr daki
et kisi Yemen'de de hissedilmi ve zulmlerin sona ermesinde kat ks olmut ur.
Bu maddi ve manevi soluklanmaya minnett ar kalan Yahudiler, gnlk "Kaddi
Dualar" nda onun ad n da zikret meye balamlard r. Bu duadaki . . . mrnz "
de ve gnlerimizde . . . " kelimelerinden hemen sonraUvhayye Rabenu Moe ben

Maimon ( . . . Efendimiz Moe ben Maymon'un mrnde) eklinde bir ibare ko
nulmut ur. Bu bn Meymun iin nemli bir payedir nk Yahudi geleneinde
byle bir onur sadece greve get irilenRe Galuta'ya78 verilmit i.79
bn Meymun'un Yahudiler aras nda n gnbegn art arken, 1175 veya 1177
ylndan it ibaren henz40 'l yalarnda, sadece KahireYahudilerinin lideri unva
nn almakla kalmam ayn zamanda eit li blgelerdeki Yahudi dini liderlerce
gr ist enenRabenik vet eoloj ik ot orit e olarak kabul edilmit ir.
bn Meymun, geliinden k sa zaman sonra Ms r Yahudilerinin liderliini
st lendiinde ilk ii, 1168 'deMsr igal eden Hallar n elindenYahudi kleleri
kurt armak zere, cemaatt en mali dest ek almak iin gayret et mek olmut ur. bn
Meymun bu grevde sadece birka yl kalm veS aralomLevi, 1177 'de yeniden
bu makama gelerek 1195 'e kadar t opluluu ynet mit ir. Bu t ariht e bn Meymun
yine ayn makama gelmi ve lnceye kadar Yahudilerin lideri olmay srdr
mt r. Bu t ariht en sonra da oluAbraham bu unvan alm , yakla kXIV. asr n
76 Jacob Mann, The Jews in Egypt and in Paletsine Under Fatimid Caliphs, New York 1070, 3-10
77 Shulman, 125-141
78 Diasporada Yahudi cemaatlerine bakanlk eden, Davud soyundan gelen kimselere verilen un
vandr. Arapa "Re's'l-Calut" eklinde ifade edilen bu kimseler, Yahudilerin Mslman ynetim
huzurunda siyasi temsilciliklerini de stlenmilerdir.
79 Kfti, Tarihu'l Hukema, 318; Slotki, 18- 19; Shulman, 234-245
29
sonuna kadar Meymun soyundan Nagidlik dev am et mit ir. 80
Hast alk gibi bir engel bulunmad sr ece, bnMeymun, sor ular a kendi el ya
zsyla cev apv er mit ir. Ge en asr daKahir e' de bazGeniza' lar dabnMeymun' un
kendi kaleminden Responsalar kefedilmit ir. Nagid olduu i in ilav e bir cr et
v eya maa t alep et memit ir.81 Bu Responsa'larn byk ounluu, dnemin eko
nomik sor unlar na cev aben yazlmt r.82
bn Meymun, 1180-1195 yllar ar asnda Mine Tora ve Delalet'l-Hairin'i yaz
mayt amamlamt r. Onun gzde konumu, bir t akm ekemezlikler iv e kskan lk
lar da ber aber inde get ir mit ir. F ez' dent andMslman olmuY ahudi asll bir
ar kada olanAbur ab b. Moia yenidenY ahudilie dnnce bu irt idat su undan
bnMeymun sor umlu t ut ulmut ur. Y akn ar kadav e hayr anV ezir Alfadl' n sa
r aynda kur ulan bir mahkemede bu su lamadanv ezir in sayesinde kurt ulmut ur.83
bnMeymun' un hekim olar ak n, hemr esmi gr ev ler i hem de eser ler i saye
sindeMsr n dna t amt r. 40 yandayken Msr v ezir i E lfadl t ar afndan zel
t bbi danman olar ak t ayin edilmi v e sar ay hekimler i ar asnda saygn bir yer e
sahip olmut ur. S ar ay iler i onun hayat nda yor ucu bir yer t ut makt ayd. F ust at't a
ikamet ett ii sr adav ezir in sar ayKahir e' deydiv e bu ikisi ar asndaki mesafe2 km
kadar d. bnMeymun her gnv ezir i ziyar et et mek zor unda kalyor du. V ezir v eya
ailesi ya da dier st dzey gr ev liler r ahat szlan ncaKahir e' den kmas imkansz
oluyor gnn ounu sar ayda ge ir mek zor unda kalyor du. yle ki gnlk i yo
unluundan baz gnler bt n gn bir ey yemeyip a lkt an baylacak gibi olu
yor du. Ger i dndnde ev inin salonu onu bekleyen insanlar la dolmu oluyor du.84
bn Meymun, bir r uhani lider olar ak kendi t oplumunun zihinsel v e manev i
sev iyesini ykselt mek i in abalam, sinagog ibadet ler ine nizam get ir meye al
m, Rabenikv ePeygamber ane gelenee smsk sar lmalar v e hizip ilikt en uzak
dur malar n salamak i in gayr et sar f et mit ir. Denilebilir ki o, Y ahudi dnyasn
da ent elekt el bir hakem konumundayd.85 Bunun yannda halknn dnyev i ile
r iyle de ilgileniyor , mahalli cemaat ler le gr yor v e bir eysel yar dm t alepler ini
kar lamaya alp gnmzn t abir iyle "t am bir aksiyon adam" olma sfat n
hak ediyor du. Bu ar ada daha yksek bir eit im- r et im ist eyen r enciler i in
zel bir okul da a mt r. Bu akademiye Yeivatah el Tora adv er ilmit ir.86
80 Cohen, 26-27
81 Slotki, 19
82 Cohen, 25
83 Kfti, Tarihu'l Hukema, 317; Slotki, 20
84 Slotki, 20-21; Shulman, 119-121
85 Bratton, 58
86 Cohen, 28- 29
30
d. Son Dnemleri ve lm
bn Meym un 51 yanda ik en olu Abraham dnyaya geldi. Bu tek ol una

zel il gi g stererek , onun k l trl ve dindar ol arak yetim esinde byk rol
ol du. O lu, babasndan sonra hem Nagid ol arak Yahudilere hem de hek im ol arak
Msr sultanna hizm et etm eye devam etti.
bn Meym un, 1190 ylnda -55 yanda ik en- Deltilet'i tam am ladnda bir ta
k m hastalk lardanm uzdarip idi. 13 Ek im 1204 tarihinde, 70 yandayk enF ustat' ta
ruhunu tesl im etti. l m Yahudi dnyasnda byk znt yaratt. Kuds' te
onun i in ' yas orucu' tutul du. Msr' da dini ne ol ursa ol sun herk ese hek im lik ,
retm enl ik ve rehberl ik yapan bu insan i in hem Yahudiler hem de Mslm anl ar
gn boyunca yas tuttu. C enazesi C elile' ye g trld ve T iberia' ya gm ld.
T rbesi hac yeri hal ine geldi. O nun branice m terciml erinden biri olan Yahuda
el-Harizi el-Endul usi (1170-1235) tarafndan m ezar tana, "Musa' dan Musa' ya,
Musa gibisi gelm edi" (Mi Moe ad Moe lo kam ke Moe) ifadesi yazdrld.87 Bu
gn eski Kahire' de bn Meym un S inagogu olarak bil inen bir Yahudi m abedinde,
onun ansna srekl i yanan bir k bul unm ak tadr. Rivayete g re onun cesedi g
m lm ek zere k utsal toprak lara g trlm eden nce taziye i in bir hafta burada
bek letilm itir. T abutu l de tanrk en bedeviler k ervana sal drdk larnda, tabut
tak ininbnMeym un olduunu renince af dilem il er ve g nll olarak k ervann
k orum asn stl enm il erdir.88
bn Meym un gibi hakk nda efsanel erin ok a bul unduu k arizm atik bir k ii
i in k esin bir otobiyografi k al em e alm ann tarihsel vesik alandrm a a sndan, ol
duk a zor hatta imk ansz olduunu ifade etm ek yerinde olacak tr. Gnm zde
pek ok yazar hal a genelde erk en d nem lere ait, doruluu phel i k aynakl ara
veyaO rta a' dak ul ak tank ul aa ak tarlan rom an tr hayat hik ayelerine dayan
m ak zorundak alm tr.89
Bat dnce tarihinde "O rta a F elsefesi" ad veri len, Yunan evrensel ci
l iinin hak im olduu, Efl atun ve Aristoteles gibi k adim tem silcilerinin Plotinus
ve Procl us gibi Yeni Efl atuncu g rlerin etk in olduu bir d nem de yaayan ve
eserl erinin ounuArap a olarak k alem e alanbnMeym un,90 slam dnyasndak i
bir ok benzeri gibi, Yahudi dncesine olduu k adarMsl m an dnce siste-
87 Slotki, 22- 23; Lauterbach, 80; Roth, 3

88 Bratton, 28
90 bn Meymun' un branice ve Arapa'nn yannda Yahudilerin kulland Aramice'yi de okuyabil
dii bilinmektedir. Ayrca o, Arapa, Yunanca, Sryanice, Farsa, spanyolca ve Berberice terimleri
ieren eczaclkla ilgili kelimeler listesi vermekte ve bu dillere aina olduunu gstermektedir.
Geni bilgi iin bkz. Davidson, 468
31
mine de ait olan bir slam filoz ofu say lmak tad r. nk onun d nc e sistemi
tamamen slam' n k lt rel ortam nda gelimitir.91 ada Y ahudi bilginler i in
bnMeymun' un hayat , Y ahudi hayat nav erilmek istenen niz am, sistem, k av ram
lat rmav e genelleme s rec inin en somut halini yans tmak tad r.92
C. ESERLER
bn Meymun' un eser yelpaz esi olduk a genitir. Hayat n ok v erimli v e

dolu ge iren bn Meymun, daha23 ya na ulamadan ilk eseriniv ermitir. Onun
spanya' dan Marib' e hic ret etmeden nc e branic e olarak Y ahudi bayramlar n
belirleyen takv imiv eArap a olarak mantk prensiplerik onusunda ik i risalek ale
me ald da belirtilmek tedir.93
bn Meymun' un eserleri, teoloj i v e eriat k urallar ile k uat lan bir c emaatin
menfaatleri dorultusunda yap lanm v e eserlerinin bilgi at s bu dorultuda
oluturulmutur.94
Bu balk ta bn Meymun' u efsane haline getiren al malar , form, muhtev a
v e odak a s ndan ana hatlar yla ele al nm t r. Bylec e onun d nc e v e ifade
d nyas na bir gz atmak , gelenee nas l n fuz ettiiniv ek atk salad n , ente
lek t el sistemini, hem rasyonelliini hem de dindarl n , srarl v urgular n v eya
mulak b rak t k onular sergilemeyi d n yoruz. Onun al malar hem yeni
anlamlar yk lemeyi, hem de antik d nyan n sesi olmay ayn anda yans tmak ta
d r. Bu nedenle al malar modern z amanlara k adar Y ahudi entelek t el hayat
i in nemli bilimsel tenk it ilik prensiplerine dayanak olurk en, k imi Y ahudi ev
reler taraf ndan yorumlanarak "K lt relS iyoniz m" , "Y ahudiMilliyet ilii" v eya
ev renselc ilii idealiz mi, Ortodok sluk v eya liberaliz m i in nemli malz emeler
salam t r.95
bn Meymun' un balc a eserlerinin k ronoloj isini 3 grup alt nda toplamak
m mk nd r:
1 . spanyaDnemi (1148-1160): Millot ha-Higayon (Makale fi Sna'at'il-Mantk),
Ma'amar ha-lbbur (Astroloj i Risalesi) , g n mz e k adar ulaamayan baz T almud
tefsirleri, Y ahudi takv imine dairkk bir risale v eMina Tefsiri' nin sadec e giri
k sm n tamamlad.
91 Leaman, Moses Maimonides, 1

92 Twersky, "Maimonides Moses", 5616
93 Wilfinson, 41
94 Isadore Twersky, "Some Non- Halakic Aspects of the Mishneh Torah" Jewish Medieval and Renais
sance Studies, ed. Alexander Altmann, Cambridge 1967, 98
95 Maimonides Reader, ed. Isadore Twersky, West Orange 1972, XV
32
2. F asDnemi (11 60-1165): Ma'amar Kiddush ha-Shem (Tanr 'n n smi 'ni nK ut
sall zeri ne) vegeret ha-emad (Di nden dnenler e dair) ri saleleri ni y azmtr.
3. Msr Dnemi (1165-1204): Mina Tefsiri (Peru ha-Mina)'y tamamlad. Sefer
ha-Mitzvot (Emir ler Ki tab) , geret ha-Teyman (Yemen Ri salesi), Mine Tora (1170-
1180), Moreh Nevukhim (Delalet'l-Hairin 1190).96
Bunun y annda bir alah ai st, bir fi lozof, bir h eki m olar ak bn Mey mun'un
eser leri ni Yah udi h ukukuna ai t olanlar; teoloji ve felsefey e ai t olanlar; tp alannda
olanlar ve son olar ak ei tli mektup lar olmak zer e dr t gr up ta snflandr mamz
mmkndr:
a. Yahudi Hukuku
bn Mey mun'unYah udi h ukuk si stemi ( alah a) i lei lgi li olar ak or tay a koy du
u eser leri ne baktmzda temel amacn " gelenei n or tay a koy duu muazzam
h ukuk manzumeleri ne bir dzen ve si stemati k bir tasni f" or tay a koy mak olduu
gr lr. O nun i i n bu gr ev, aslnda bir top lum olar akYah udi leri n gr ev ve mi s
y onunu ve vahiy e day al kendi h ukuklar y la olany akni li ki leri ni tam olar ak be
lir lemeyi h edeflemektedir. O nun gzndeMusa eri at, Yah udi leri n takip etmek
zor unda olduklar ekliy le sadece y azl h ukuk demek dei ldir ve ay n zamanda
geleneksel gr e gr e Musa'y a veri lmi olduuna i nanlan ve nesi lden nesi le
aktar lan bir takm i fahi i zah lar n, dzenleme ve snr landr malar n da i eri i ni
bulduu szl gelenei deih ti va etmektedir.97
bn Mey mun i i n h ukuk ki tap lar n almak nemli bir konudur. O na gr e
h ukuk r enmek i stey en bir r enci, bir di ni konuy u en iyi eki lde bir r etmen
y ar dmy la r enebi lir. r etmen tam liy akatli olmasa da dur um dei mez. n
k bakasndan r eni len konular dah a aklda kalcdr.98 Yi ne o, bakalar na di ni n
emir vey asaklar n r etmey e balar ken, h ar am veh elal klnan ey leri n bi lgi si ni
alp dah a sonr a fen ve felsefe allmasn tavsiy e etmi tir.99
bn Mey mun, Rabeni k li ter atr le i lgi li almay ok sevdi i nden bu ala
n " genli k anda ak olduu ei " olar ak gr mtr.100 br ani ce, Ar ami ce ve
Ar ap a bi lgi si, onun Rabeni k li ter atr e i lgi si ni ekmi ve bu li ter atr e kolay ca
eri ebi lmesi ni salamtr. O dnemde Rabeni k eser leri n ou, br ani ce y a da
Ar ami ce'dir. X. veXI. asr lar da baz eser ler deAr ap ay azlmtr. Bu bakmdan da
96 Jacob S. Minkin, The Teaching of Maimonides, Northvale, New Jersey, London 1986,428-431; Leon
Roth, The Guide for the Perplexed: Moses Maimonides, London 1947, 20
97 Lauterbach, "Moses ben Mairnon", 82
98 Mairnonides, Mishne im Perush, trans. J. Kafah, (Abot), 1:6
99 Mairnonides, Mishneh Torah: Yesodei ha-Torah, 4.13
100 Mairnonides, Responsa, ed. J. Blau, Jerusalern 1986, 3.37
33
onunRa beni k gel eneeait eserl ere ula ma s kola y ol mu, onla r kulla nma beceri si
v e ustal sonra ki kua kla r i i n model sa yl mh r.101 O, kla si k Ra beni k hukuku
ol ut ura nMi na klli yat na , T osefta a dv eril enMi na' ya yap la n ekl emel ere, Ba
bil Tal mudu'na , Fili sti n Tal mudu'na , hukuki ol ma ya n ba z Ra beni k eserl ere v e
son ola ra kPentat k kitapla ryla il gili t mala hai k t edvi nata a i na dr. Bu sonuncu
t r kitapla rMekilta, Sifra, Sifre v eya Sifre Zuta gi bi t eri ml erl ei si ml endi rili r. Bunda n
dola y bn Meymun, hukuki ol sun ya da ol ma sn Ala ha gel enei ne ait lit erat r
a kta rrken Sifre, Sifra keli mesi ni kulla nma kta dr. Ya hudi gel enei ndeSif ret eri mi ,
da ha ya ygn ola ra k Sa yla r v e T esni ye kitapla rna ait sta nda rt t edvi nl eri kap sa r
ken, Sif ra sa dece L evilil er kita bna ait ola n sta nda rt ala ha t edvi nl eri ni i htiva et
mekt edi r. Mekilta , k kita b zeri ne yap la n yorumla rdr. bnMeymun, -Msr' a
va rnca ya ka da r ula a ma d- Mel kita 'y da kap sa ya ca k ekil deSif re keli mesi yl e,
T esni ye, Sa yla rv e k kitapla rn ka st et mi ti r.102
bnMeymun'unTal mud sonra sRa beni klit erat re ha ki mi yeti deta rt l ma z
dr. Kat a nla mda kulla nma kta n ka nd " geoni m" t eri mi , X. a srn ortala rnda
Ira k'ta bul una nTal mud sonra sa ka demil eri nli derl eri ni beli rt mekt edi r. O, but eri
mi kulla ndnda sa dece bu bl gedeki Ra beni kl eri deil , Fili sti n, Ira k, spa nya v e
F ra nsa ' da bul una nRa beni k d n rl eri de ka sdet mekt edi r. Ba zenTal mud dne
mi ne ait ola ra k da " erken dnem geoni m" t eri mi ni kulla nr. zetl e o genoi m ke
li mesi ni , Ba bil Tal mudu'nun reda ksi yonunda n sonra faal ola n herha ngi bi r ra bbi
i i ni sti sna yap ma da n kulla nmt r.10 3
Ya hudi gel enei ne yapt en nemli kat kla rda n bi ri ni de onun bu konuda ki
al mala r ol ut urma kta dr. Onun hukukla il gili al mala r u ekil de srala na
bili r:
1. Kitab's-Sirac (Peru ha-Mina)
Arap a ola ra k kal eme al d v e ot uz ya nda ta ma mla d eser, szl
T ev rat ka bul edil en v e ka yna Hz. Musa 'ya ka da r gt rl en Ya hudi ifa hi kl
t r ndeki i ti hatla rn derl endi i eriat kita b Mi na 'nn ha ci mli bi r t ef si ri di r.104
bn Meymun'un bu t ef si ri t m sta nda rt Tal mud edi syonla rnda ek ola ra k
bul unma kta dr.10s
Bu eseri yl e bn Meymun, mula k ifa del ere sa hip Mi na 'nn da ha a k bi r e-
101 Davidson, 81
102 Bu konudaki tartmalar iin bkz. M. Kaher, Ha Rambam we ha-Mekilta de R. Shim'on b. Yohai, Jeru-
salem 1979, 17-27
103 Davidson, 83
104 Lauterbach, "Moses Ben Maimon (RaMbaM)'', 81
105 Rambam Reading in the Philosophy of Moses Maimonides- Selected and Translated with Introduction and
Commentary, ed. Lenn Evan Goodman, New York 1976
34
kilde anla lmas n salam t r. Kitab n giriindeYahudi tarihindeki rivayet ve is
nat al malar konusunda doyuruc u bilgiler vermitir. al ma kaleme al nd
zamanlardan itibaren Marib, Endls veGneyF ransa'dakiYahudiler aras nda
byk ilgi grmtr. Mellif hayattaykenbranic e'ye yap lan iki yar m evirinin
ard ndan 1296 y l nda spanya Barselona'da kurulan bir heyet eserin tamam n
branic e'ye evirmi, bu terc me s ras nda dnyan n eitli blgelerinde bulunan
Yahudi din bilginlerinden grleri al nm t r. Kitab nArapa asl , branic e eviri
sinden sonra eski itibar n kaybetmitir.106
1654 y l nda Edw ard Poc oc ke, Ox ford'da eserin baz k s mlar n Latinc eleri
ile yay nlam ve 1655 y l nda tamam n bir kitap eklinde yine Latinc e evirisi
ile neretmitir. Almanc a evirisi ile birlikte Leipzig'de 1 863 y l nda bas lan bu
eserin, 1903 'de Leiden'de S emaniye F usi' l (S ekiz Blm) bal kl k sm Almanc a
evirisiyle ayrc a bas lm t r. 1 912 y l nda ayn blm, J osephJ. Gorfinke taraf n
dan ngilizc eye (The Eight Chapters of Maimonides on the Ethics), 1927 y l nda iseJ.
W olf taraf ndanF rans zc aya(Les huit chapitres) evrilmitir.
1948 y l nda M d. Rabinow itz, bu eseri Sefer ha-Maor Hu Perush ha Mishnah
ad yla edisyon kritiini yaparak T el Aviv'de yay nlarken ayn editr, 1968 'de
eserin branic e'sinin giri k s mlar n Hakdamot le Perush ha Mishnah (Peru ha
Mina'ya Giri) ad yla Kuds'te neretmitir. Bu eser, ayn zamandaMina girii,
Perek Helek adl S anhedrin'e dair bir yorum ile Shemonah Perakim (S ekiz Blm)
diye bilinen Avot'un giri k sm n da iermektedir107 Eserin Ahlak ile ilgili olan
k sm S amuel b. T ibbon'un branic e evirisi ve Arapa asl yla birlikte, edisyonu
vengilizc e terc mesi baz notlar ilave edilerekJ. I. Gorfinkle taraf ndan 1912 'de
( daha sonra 1966) The Eight Chapters of Maimonides on Ethics ad yla New York'ta
yay nlanm t r.
J. Kafah, 1963-1968 y llar aras nda eseri Arapa asl ve branic e evirisi ile
birlikteKuds'te neretmitir (Mishne im Perush R. Moshe ben Maimon, With Arabic
Original and Hebrew Translation). Bu kitab n branic e evirisini esas alan F. Rosner,
1995 y l nda eseriMaimonides'Introduction to His Commentary on the Mishnah bal
ylangilizc e'ye kazand rm t r.
Kitab's Sirac iinde bir blm olan ve daha gl bir ekilde ahlak ve metaf i
zikle ilgili olan Semaniyet'l-Fusul k sm , Mkaddimet'l-Hams ve'l-'run fi sbati'l
Vucud adl risalesiyle birlikte 2000 y l nda F uat S ezgin taraf ndan branic esi ve
Arapas yla birlikteF rankfurt'ta bas lm t r.
Yahudi dnc e tarihi a s ndan ufuk ac ve kapsaml bir eser olan Mina
106 Wilfinson, 43-44

107 Goodman, 436
35
T efsiri, 1158-1168 yllar aras nda yazlan bir al m a olarak hem T alm ud' a bir ba
k hem de ona girim ahiyet indedir. Eser nceArapa kalem e alnd ve sonra
ki iki as r iinde brani ce' ye evrildi i iin balang t a t eki eserler kadar et kili
olam am t r.103 Bu kit apt aki ana konular, s rasyla peygam berlik, yaratm a konu
sunda geleneksel kut sal kit ap ver ilerinin fizikilerin bulular yla uyum u(Ma' aseh
Bere' it), Hezekiel' in " lahi Araba (Merkaba) " vizyonu konusundaki geleneksel
yorum lar vem et afizik konular, irade hrriyet i ile kader inanc arasndaki uyum,
m kafat ve ceza, din t arihi, by, t p, m ucizeler, lm szlk ve ahiret hayat ile
alegorikm et odoloj i olarak s ralanabilir.109 But efsirdebnMeym un, hayat boyun
ca o u zam an karlat ve endieyle karlad am a yine de Y ahudi dn
ce hayat nn t em el g das olan T alm ud' un eriat haricindeki bilgilerini kapsayan
Hagada'm nm et aforik yorum sorunuylam cadele etm ekt edir.
Tw ersky' e gre bnMeym un, balangt aHagada' y s nfland r p, izah edece
i ve rasyonel hale get irece i birt efsir kalem e alm ay dnm ancak daha sonra
bu fikrit erk etm i ve bt n abasn Delalet' in yazlm as na yo unlat rm t r. A n
cak Delalet' in byk bir k sm nn Hagada ve felsefe gelene ine ait fikirlerle dolu
olm as onun bu ilgisinin uygulam aya konulam ad n gst erm ekt edir.11
Bu eserinde bn Meym un, genel bir giri yapt ilk blm nde " szl
eriat " n t eorik, t arihsel ve dokt rine! t em ellerini ilerken, ikincisinde " szl
eriat " n S ina vahiyindeki kkl erini, son olarak " szl eriat " n akt ar lm a ve yo
rum lanm a srecini a klayan ayr m onograf sergilem ekt edir. O, bu eserinde
dinde zorlam aya vurgular yapm t r. Herkesin am elinin kendisine ait oldu unu
ve kendi iradesiyle hareket ett i ini, e er irade etm ez ise kesinlikle davranam aya
ca n, zira ona ykl enen bir gereklil ik ve zorlam ann olm ad n ileri srm t r.
Ona gre bir kim se Musa kadar aziz ruhlu, J eroboam kadar er dolu, ak ll veya
cahil, m erham et li veya zalim, cim ri veya cm ert olabilir. Kiinin kendine zg
hrriyet i bir t r t vbe (tuvah) halidir. Bu nedenle kii nas l gnahlar ndant vbe
ediyorsa, yapt er am elleri de irdelem el i, fke, nefret, kskanlk vb. kt huy
larndan dat vbe etm elidir.111
Bu eserin bir nem li zelli i deY ahudi im an esaslar nn list esini verm esidir.
Daha nceki gelenek kit aplar nda veya kut sal yaz larda bu t r bir dogm aya rast
lam akm m kn de ildir. bnMeym un, bu eserinPerek Helek 'ine giri blm nde
13 t em el inan prensibini(kkarim) t asnif etm i veY ahudi inancna sahip olan her-

111 Jerome Gellman, "Freedom and Determinism", Moses Maimonides and His Time, ed. Erle L. Ormsby,
Washington 1989, 140-143
36
k esin bunlar k abul etmesi gerek tiini sylemitir. Bunun yannda bu prensipler
den birini ink ar edenin heretik saylacan ilan etmitir. Bu iman esaslarY ahudi
halk nn byk ounluu tarafndank abul grm veS inger' inAuthorised Daily
Prayer Book, Yigdal, Adon Olam veyaAni Ma'amin gibi duak itaplarna girmitir.112
Buna ramen asrlar boyunca filozoflar ve teologlar iin bu prensipler hararetli
tartmak onusu olmutur. bnMeymun ile hemfik ir olanlar bile inan esaslarnn
gerek saysnn on olup olmad, bu listenin doru olup olmad k onusun
da sorgulama yapark en; onunla hemfik ir olmayanlar, Y ahudi geleneinin aslnda
bylek alplam inan prensiplerine sahip olamayacan, sadece10 emrink esin
prensipler sunabileceini ileri srmlerdir.113
bnMeymun, bu 13 Prensibi k esin k urallar olarak grmtr. Ayn prensip
leriMine Tora adl eserinde veMakale 'Ani'l-Ba's adl risalesinde de listelemitir.114
bnMeymun'un oluturduu bu 13 Prensip yledir:
1 . Y aratc, btn yaratlmlarn sahibi ve doru yola ynelteni olup her

eyi sadeceO yaratt, yaratr ve yaratacak tr.
2. O T ek tir, Ona benzeyen bir tarzda tek lik yok tur ve sadece O, bizim
T anr'mzdr. Gemite, imdi ve gelecek te bu byle olacak tr.
3. O cismani deildir, btn maddi zellik lerden uzak tr.
4. Olk tir, S ondur.
5. Btn ibadetler ve tapnmalarO' nadr.
6. Peygamberlerin btn szleri dorudur.
7. Musa'nn peygamberlii gerek tir ve o, k endisinden ncek i ve sonrak i
btn peygamberlerin en bydr.
8. T ora, Musa'yaS ina'da verildii gibidir.
9. T ora deimezdir.
10. T anr insana ait btn amelleri ve dnceleri bilir.
1 1 . O, emirlerine uyanlar dllendirir, emirlerini ineyenleri cezalandrr.
12. Mesih gelecek tir, gecik se bile gn be gn bek lenmelidir.
13. llerin dirilmesi gerek leecek tir.115
bn Meymun, tm srailoullarnn k abul etmesi gerek en bu 13 prensibi;
112 Slotki, 31
113 G. F. Moore, Judaism in the First Christian Era, Cambridge 1927, il, 377- 378
114 Arthur Hyman, Maimonides' Thirteen Principles", Jewish Medieval and Renaissance Studies, ed.
Alexander Altmann, Cambridge 1967, 120
115 Pereq Heleq, Sanhedrin X; Mine Tora, Yesodei ha Torah, VII/ 6
37
1 .T anr h akkn daki teklifler , 2.er iat h akkn daki teklifler , 3. Mkafat v e ceza h ak
kn daki teklifler eklin de temel blm altn da toplam v e sistemle tir mi tir.
Bir in ci gru ptaki maddeler , T anr h akkn daki teoloj iler i zetlemektedir. Bur a
da T anr 'nn v ar l , bir lii, cisman i olmay , T anr 'nn ezeli v e ebedi oluu , iba
det ler in sadeceT anr 'y a olaca v eh er tr l ir kten kan mak ger ektii an lat lm
tr. er iatla ilgili maddeler in y er ald ikin ci gru pta; n bvv etin v ar l , zellikle
Mu sa'nn pey gamber liiv e stn l, er iatn ilah i kken i, h emy az l h em szl
er iatn v ar l , er iatn ezeli v e ebedi oluu y er almaktadr. n c gru p da ceza
v e mkafatla ilgili olan lar dr.
Bur adakih er pr en sip, snr lar belli olan v eciz, felsef i v e gr n r de kar ma k
bir ifadey le a klan m tr. Yin e h er pr en sip, dil a sn dan ken din e zg bir y ap
ier mektedir. Belli ba l pr en sipler ba ms zm gibi gr n r ken , baz lar dier i
olmadan an la lamazv ey a dier in in bir ba ka an lat m ekliy mi gibi tasar lan m
tr. Bunun y ann da T anr 'nn v ar l v e bir lii konu sun daki pr en sipler doru dan
T or a'dan aln t lar la desteklen mi ken , T anr y
' a ir k ko mamakla ilgili pr en sipte
doru dan Alah a (Hilhot Avodah Zarah) day an ak n oktas y ap lm tr. On n c
pr en siptey er v er dii, ller in dir ilmesi konu sun day eter in ce a k deliller bu lun
mad ele tir isi getir en ler e cev ap olar ak bn Mey mun , y en iden dir ili le ilgiliMa
kale 'Ani'l-Ba's ady la zel bir r isale kaleme alm tr.
bn Mey mun , bu eser in de " szl er iat"n , tamamen r asy on el bir be er r e
timi olar ak, ken di y oru mlama kur allarn a sah ip oldu un dan , r asy on el st m
dah aleler e katlan amay an bir y ap da oldu unu ayrn t lary la an latr. rn ek olar ak
on a gr e pey gamber lik konu su Yahu di er iat iin fazlaca n eme sah ip deildir.
S adece Mu sa'nn pey gamber liin in y asama gc v ar dr. Onun ar dn daki tm
pey gamber ler , tev ik edicin itelikte olu py en i er iatlar r etebilecek gte deildir.
2. Mine Tora (Yad ha Haza qah)
7 Kas m (8 Kislev) 1180 tar ih in de bn Mey mun 'un br an i ce olar ak kaleme al
d tek by k eser olu p Tora Tahsili (kinci T or a) an lamn a gelir. T almu d zer i
n e y ap lm bir erh olar ak sonr aki dn emler de Yad ha-Hazaqah (Gl El) diy e
isimlen dir ilmi tir. bn Mey mun , bu eser in i on y ll k bir sre de kaleme alm tr.
O, eser in de BabilT almu du 'nu esas almakla bir likte Ku dsT almu du 'n dan v e ge
len ee ait dier eser ler den de fay dalan m tr.116 Bu eser av amay n elik olar ak h a
zr lan m ken Delalet'l-Hairfn dah a elit kesimeh itap eder. Bunun la bir likteMine
Tora, gn mzde Delalet'ten dah a az bir ku llan m alann a v e okuyu cu kitlesin e
sah iptir.11 7
116 Slotki, 25-26

117 Maimonides Reader, xv
38
Bu esere Mine Tora (Tora Tahsili) i smini verm ek le bn M eym un , sradan bi r
Y ahudi 'nin To ra renimin den son ra bu esere balam as i in tavsi yelerde bul un
m utur. ByleceT alm ud'un hacim li ki taplarn dan veon un erhlerin den uzak k a
lan avam n , Y ahudi k ltrn e ko layca ulam asn am alam tr. Yad ha-Hazaqah
(Gl El) i se Pen tatk 'n son ayetin de geen bi r tabi r o lup bi rin ci k elim esi yani
Yad, I brank e "yad" ve "dalet" harflerin den o lum ak tadr ve bu i ki harfin say
sal deeri 14 'e tek abl etm ek tedi r ki bu daMine Tora'y o luturan ki tapkl arn
saysdr.11 8
o u k ez "m an a" di ye i sim len di ri len Ortaa bo yun ca Delalet, Hri sti
yan larn i lgi sini ekmi an cak Rn esan s, Refo rm ve Aydn lanm a Dn emi Hri s
ti yan dn rlerinin i lgi si , on un Alaha eseri o lan Mine Tora 'ya k aym tr. Mi
ne Tora yo luyla Hri sti yan dn yas Y ahudi li i daha yak n dan tan yp renm e
imk an bulm utur.119
XVI. asrdan i ti baren eserin bi rok n eri yaplm tr. 1509 'da stan bul (Con s
tan tino ple) , 1 524 , 1550-1551 'de V en edik , 1 702-1703 'te Am sterdam , 1862 'de
L ei pzi g'te yayn lanm o lup bi rok di le evi ri leri de yaplm tr. Eserin bran i ce
asl ve Arapa evi ri sinin bi rlik te bulun duu bask s 1 887-1889 yllarn da ci lt
halin deNaftali Deren burg tarafn dan yaym lanm tr. H. Bern ard veE. So low eyc
zik buki tab 1863 yln daLon dra'dan gi li zce'ye evi rmi ti r. Di ern gi li zce evi ri
i seNew Haven 'de 1956 yln daSo lomon Gan dz tarafn dan yaplm tr. Bi rin ci e
vi ri de Otto Neugebauer, eserdeki huk uk m eselelerini i lgi len di ren Y ahudi li turjik
tak vimi ve astronomi kon usun da bn Meym un 'un baz erhlerini i lave etmi ti r.
Eserin brani cem etni , Mishneh Torah hu ha-Yad Hazakah adylaS. T. Rubin stein ve
M.D. Rabinowi tz tarafn dan Kuds'te (1967-1973) n eredi ldi. Ki tabn bi rin ci ve
ikin ci blm leri , yani bi lgi ve tapnm ayla i lgi li o lan lar Mo ses Hyam son tarafn
dan 1 937 yln da ( ve 1 962 'de) n gi li zce'ye evri li p The Book of Knowledge and the
Book of Adoration adyla baslm tr. Ayn eserin III , V, VI , VIII , IX , X , XI , XIII , XIV.
blm leri The Code of Maimonides adyla, L eon Nemo y'un gen el edi trln de,
1949 yln da pek ok ki inin k atk syla tercm e edi li p New Haven 'de yayn lan
m tr. Son o larak Phi li p Bi rn baum eserden seti i blm leri Maimonides' Misneh
Torah adyla 1 967 'deNew Yo rk 'tan eretmi ti r.12
Eserm elli f zam an n da byk bi r heyecan uyan drsa daY ahudi dn yasn da
118 Slotki, 26
119 Jacob I. Dienstag, "Christian Translators of Maimonides' Mishneh Torah into Latin", Sa/o Wittmayer
Baron Jubilee Volume on the Occasion of His Eightieth Birthday (English Section), Jarusalem Landon
1974, 287
120 Goodman, 437
39
esere kar ayn zamanda i ddetli tepki ler de domutur.1 21 AncakMine Tora, za
mani i nde poplerli k kazanp, hem takdi r edi len kapsaml bi r ders ki tab hem de
bamsz bi r hukuk rehberi hali ne gelmi ti r.122
Eserde akc bi r brani ce kullanan bn Meymun, Rabeni k li teratre hi bi r
ekleme yapmadan Yahudi eri atn ana hatlaryla gzler nne sermektedi r.
T almud' un temel blmleri ni uygun bi r eki lde brani ce'ye aktaran bi r eser ola
rakMine Tora' dai lenen alaha ve felsefeye bakldnda, " amelleri le kavramlar",
" zahi ri eylemler i le i ki n tecrbeler" ve " eri at kurallar i le felsefeleri " arasnda
uyumlu bi r bi rli kteli k gzlenmektedi r.123 Bu hali yle " kapsaml bi r eri at ni zamna
mesi " hkmndeki eser, ayn zamanda fi zi k, metafi zi k, ahlak, psi koloji, beslenme,
astronomi gi bi konular dai ermektedi r.124
bn Meymun'un bu ki tapta uygulad yntem, f arkl anlamlara gelebi lecek,
i hti lafl ve bi rbi ri yle eli ki li yorumlar veya desteklenemeyen grleri berta
raf etmek ve muhtasar i fadeler sunmaktr. Bu balamda o, ou kez kaynaklar
zi kretmi , ri vayet zi nci rleri kurmu, bi r konuda tefsi rleri ve di er i zah edi ci bi l
gi leri sunarak hem ki i sel grleri ve uygulamalar, hem de o konuda sylen
mi grleri serdetmi ti r.125 Bu eseri nde, maddi menfaat elde etmek i i n T ora'y
alan bi ri ni n, di ni n n sndrm olacan, nceli kle kendi si ne ktlk
etmi olacan, kendi si ni ve bakalarn gnaha srkleyerek kendi si ni gelecek
dnyadan uzaklatrm olacan, bu nedenle T ora'y para karl almann
yasaklandn beli rtmi ti r.126 Yi ne T almud'un sadece bi r blmn almann,
prati k olmasna karn btncllkten uzak olduu i i n saptrc olduunu i fade
etmi ti r. T almud'un kadi m zamanlara ai t anlalmas g ksmlar, popler ve
prati k blmlere kyasla asla geri plana atlmamal ve onlara da ei t di kkat ve za
man ayrlmaldr. Kurban ri teli veyaMesi h beklenti si ylei lgi li kurallar, bi zzat bu
eserdebnMeymun tarafndan kanunlatrlm ve tpk dua ve evli li ki li ki leri i le
i lgi li kanunlarda olduu gi bi ayrntlari le ele alnmtr.127
Bu eserde di kkat eken bi r zelli k de Mi na'daki normal tasni f terk edi lerek
yeri ne dahai levsel olan yeni konular ve pedagoji k tasni f si stemi geli ti ri lmi ol
masdr. Ona gre tasni f, kavramlama sreci yle beslenen ve kanunlamann n
art olup ayn grleri sergi leyen ok saydaki malzemeden sei m yapmak i i n
gerekli olan bi r faali yetti r. nk hukuksal tasni f tek tek kanunlar i rdelemekle
121 Wilfinson, Musa b. Meymun: Hayatuhu ve Musannefatuh, 47-53

122 Twersky, "Some Non- Halakic Aspects of the Mishneh Torah", 110
123 Twersky, "Maimonides Moses",5616
124 Twersky, Maimonides Reader, xv
126 Maimonides, Mishneh Torah: H. Talmud Torah, 3.10
40
k almayp bizzat eriatk avramyla da ilgilenir.128
Mine Tora' nn birinc i k itab olan Sefer ha-Madda' (Bilgi Kitab) , Yahudiliin
ideoloj ik ve tec rbi alt yaplarn olu turan temel inanlarn ve k avramlarn bir
zeti saylabilir. Bu blmdebn M eymun, eseri yazark en temel inan esaslarn
ihmal edip ayrntda k alan amele ilik in emir ve yasak lara dayanmadn, M usa
dininin temel k k leri (kkar) olan emirlerin nc elik li olduunu vurgulam tr. Bu
blmdek i ba lc a k onular, metafizik ve ahlak k onular, eriat prensiplerinin
renimi(T almudT ora), tvbe ile ilgilik urallar, putperestlie reddiye, Yahudi tarihi,
hurafeler ve byk onusunda uygulamalara dair gr lerden olu mak tadr.129
Mine Tora 'nn dier blmlerindek i temelk onular, felsefi yorumlar, rasyonel
ynergeler, ahlak i bak alar, teoloj ik prensipler olup genel anlamda "emir ve
yasaklarn rasyonellii" (Ta'amei ha-mitsvot) olarak ifade edilebilir. Buradalahi emir
ve yasak lar; ahlak i yorumlar ve rasyonel izahlarla destek lenmek tedir.1 30
Bu eserdek i toplam 14 k itapk srasyla, T ora'nn temel prensipleri, ahlak i
reti ve k urallar, T or a renimi, putp erestler ve k afirlerle ilgili k urallar, tvbe
alt blmlerinden olu an Sefer ha-Madda' (Bilgi Kitab) ; ema duasnn ok unma
s, dua, mezuza, sefer tora, tak dis ve snnet k onularnn ele alnd Sefer Ahava
(S evgi Kitab) ; ah at, bayramlar, zafer simgesi olarak hurma dal, dolunaynk ut
sanmas, oru gnleri, Megila veHanuka ok umalar gibik onular ierenSefer Zma
nim (DnemlerKitab); zina vec inayetk onularn i leyenKutsallk Kitab; yemin,
yak ar, adak gibi meseleleri ieren Sefer Hafla'ah (M e akk atlerKitab); yok sullara
hediye, abatik yl veJ bile k onularn irdeleyen Sefer Zeraim (Z iraat Kitab); T a
pnak, yasak olan eyler, gndelik sunular, k om u hak larn ihlaller gibi mesele
leri inc eleyen Sefer Avodah (Hizmet Kitab); bayram sunular, k efaret sunularn
k apsayan Sefer Korbanot (Kurban Kitab), c zamlnn murdar olu u, yiyec ek lerin
murdar olu u, pak lanma havuzlar ( mik ve) gibik onular aydnlatan Sefer Taharot
(T emizlik Kitab) , hrszlk, soygunc uluk ve k ayp mallar, yaralama ve zarar ver
me, c inayet ve hayat k oruma gibi sular k apsayan Sefer Nezikin (Hasarlar Kita
b), sat lar, asli k azan ve hediyeler, k om u hak lar, k leler gibi k onular ieren
Sefer Kinyan (Kazanlar Kitab) , k iralama, k redi veya bor verme, dilenme, miras
gibik onular ieren Sefer Mipatim (Yarg Kitab) veS anhedrin, delil, isyanlar, yas
tutma, k rallar ve sava lar gibi k onular k apsayan Sefer ofetim (Yarglar Kitab)
ek linde sralanmak tadr.1 31
EserinAlaha ile ilgili olmayan felsefi ynleri de dikk at ek ic idir. Bu blmler
128 Isadore Twersky, Introduction to the Code ofMaimonides (Mishneh Torah), New Haven 1980, 43
129 Isadore Twersky, Studies in Maimonides, Cambridge 1991, 45-51
130 Twersky, Introduction to the Code ofMaimonides (Mishneh Torah), 54-78
131 Maimonides Reader,43-189
41
genelde eserin Sefer ha-Madda' blmnde bulunma kta dr. Anca k felsefi yorum
la r, ra syona list fikirler, eserin eitli yerlerinde serpitirilmi durumda dr. Bu b
lmlerde din ve a hla k konusunda yeterli olma ya n a va mn grn ra syona lize
etmeyi, beer eylemlerindeki niha i dini a nla m orta ya ka rp hikmetin (hohma)
peine dmeyi ve ceha letle (siklut)132 edeer grd ka t litera l ya kla mla r
da n uza k durma y a ma la mtr.133 Ona gre insa n, eitim ha ya tnn te birini
Mikra 'ya , te biriniMina 'ya , te biriniTa lmud renmeyea da ma ldr134 Hik
meti n pla na ka rma k ve onun peinden gitmek dini mkemmellik iin a rttr ve
ba ta c ya pla ca k bir ka za nmdr. Bu tutum, hemMine Tora 'nn hem de onun ilk
dnem eserlerinde ska ra stla na bilecek bir dnce eylemidir.
bnMeymun, bu eserindeMina veGema ra ile ilgili u sonula ra va rmtr:
1- Mina veGema ra a yn " szl eria t" n konula rn ta m ve ka psa ml bir e
kilde zetleyen iki ka yna ktr.
2- Her iki ka yna k, metot ve forma snda n birbirinden fa rkldr. Mina , da ha
popler vea va ma hita p eden bir ma hiyette ikenGema ra a na litik ve tekniktir. An
ca k iki eser hedefa snda n benzerlik gsterir.
3- F elsefe, S zl eria t ile integra l ve zirvedeki unsur olup bizza t a la ha gibi
ilmiha l ta rznda sunula bilir.135
bn MeymunMine Tora' da ta rih felsefesi de ya pma kta dr. Ona gre insa nl-
n ina n ta rihinde sa fha dikka t ekmektedir:
1- Pa ga nizmin orta ya kma s ve gelimesi.
2- bra him'in kendi pa ga n toplumuna ka r gelmesi.
3- Musa 'nn seilip gnderilmesi veT ora 'nn verilmesi. Bylece o, Ta nr ina n
cnn terk edilmesini, ya ni putperestlie ka yma y- bir sre ola ra k- iba det formun
da sa pma ola ra k grmektedir.136
bnMeymun, Ra bbiYa huda Ha-Na si'yi, -S zleria t'n en nemli ka yna kla
rnda n ola n- Mina 'y " ya zl ola ra k" derlemeye gtren sebepleri ma ddeler ha
linde yle iza h etmektedir:
1- Onun dnemine ka da rT ora retimi ya pa nla rn sa ys gittikea za lmtr.
2- Ya hudiler gn getike yeni kltrlerle ve yeni fela ketlerle ka rla mla rdr.
132 Maymonides, cehaleti bazen aptallk olarak deerlendirmi ve onu bilhassa Karaileri betimlemek
iin kullanmhr. Bkz. Mishneh Torah, Temidim u-Musafim, VII, 11
133 Mishnah Commentary on Berakot, trans. K Kapal, Jerusalem 1923, 91-92
134 Kidduin, 30
135 Kidduin, 30a
136 Abraham Halkin-David Hartman, Crisis and Leadership: Epistles of Maimonides, Philedelphia 1985,
53-54
42
3 Romamparat orluu k endi hak imiyet alan n srek li genilet mi veY ahu
diler I srail t oprak lar n t erk et meye mec bur k alm t r. Bunlar n net ic esindeRabbi
Y ahudaS zleriat n zet ini, k olay unut ulmayac ak birt arzdak aleme alm t r.1 37
bn Meymun'a g re bt n "S zl eriat " n met ni, RabbiY ahuda ha-Nasi t a
raf ndan redakt e edilen haliyle Mina'n n k endisidir. Ona g re S ifre, Mina'n n
prensiplerini izah ederk en, T oseft a, Mina'n n ent emelk onular n izah et me ilevi
g rmekt edir. Barait a, Mina'n n k elimelerini rasyonel a dan aydm lat makt ad r.1 3s
Buk onudabnMeymun, "Musa'n nS ina'da ald bt n emirler ona yorumlar y
la birlikt e verildi" demekt edir. Ona g reMusa'ya, eriat (Tora) ve emirler(Mitzvot)
olmak zere ik i ayr ey verilmit ir. Pent atk 't e T anr, "Ben sana t a t ablet lerde
T ora ve Mit zva verdim" diye buyurmut ur. Burada Tora, "Y az l eriat ", Mitz
va ( emir) yorumlamalar yani "S zl eriat " belirt mekt edir.139 B ylelik le Mina
gelenek sel a dan bt n "if ahi eriat " k lliyat n, T almud da onun yorumunu
olut urmakt ad r.
S onu olarak Mine Tora, emirler ve yasak lar balam ndak i g rleri ve inan
lar ele alan140 " batm a ait " ve " gelenek sel" bir al ma olarak dnlebilir.141 Bu
eserde bn Meymun'un, bir huk uk f elsef esi yapm olduu g zlenebilir. Eser,
Alaha k onusunda k apsaml, k alc, srek li etk iye sahip bir al ma hk mnde
dir. Ayn zamanda T almud al malar n sist emat ize eden bir k imliiyle, Y ahudi
geleneinde bu eserle boy lebilec ek bir Rabenik lit erat r bulmak zordur. Bu
zelliiyleMine Tora, k endine zg, emsalsiz g rlrk en142 ayn zaman da k endi
inanlar n anlat mak ve sevdirmek mak sad yla bask alt nda ve ac iindek iY ahu
di halk k it lelerini eit meyi amalayan bir halk k it ab olarak k abul edilmekt edir.143
S on olarak bu eser, bn Meymun'a t arih a s ndan Geonim'in sonunc usu ama
nem a s ndan birinc isi olma zelliini bahet mit ir.144
3. Kitab'l Fera'iz (Sefer ha-Mitzvot)
Bu eser, Mine Tora' dan nc e birt r haz rlk al mas olarak k aleme al nm
t r. lomo b. Ayyub (1021-1058), Avraham b. Hasdai (1340-1410), Moe b. T ibbon
(XIII. yzy l) isimli Y ahudi alimler t araf ndan branic e'ye evrilen eserin Arap-
137 Menachem Kellner, Maimonides on the Deciine of the Generations and the Nature ofRabbinic Authority,
Newy York 1996, 84
138 Twersky, "Some Non- Halakic Aspects of the Mishneh Torah", 103-104
139 Twersky, a.g.e, 108-109
140 Leo Straus, " Literary Character of the Guide fort he Perplexed", Essays on Maimonides, 38
141 Twersky, "Some Non- Halakic Aspects of the Mishneh Torah", 95
142 Twersky, Introduction ta the Code ofMaimonides (Mishneh Torah), 20- 35
143 J. H. Hertz, "Moses Maimonides: A General Estimate", Moses Maimonides 1135-1204, ed. 1. Epstein,
London 1935, 4
144 Hertz, Moses Maimonides: A General Estimate", 7
43
a metni 1 882'de Almanya Breslau'da Peritz tarafndan ksmen yaynland. Daha
sonra 1888 ylnda Paris'te Moise Bloch, metnin tamamn Franszca evirisiyle
(Le Livre des Preceptes) birlikte yaynlad.145 Eserin bn Tibbon tarafndan yaplan
branice evirisi, baz ilave notlarla birlikte 1946 ylnda Hayyim Heler tarafndan
Kuds'te neredildi. Eser J. Kapach, M.y. Sach ve M. Goshen tarafndan Sefer ha
Mitzvot ismiyle 1958 (ve daha sonra 1971) ylnda Kuds'te modern branice'ye
evirip yaynland.146 Rabbi Charles B. Chavel, eseri 1967 ylnda iki cilt olarak The
Commandments (Sefer ha-Mitzvot) adyla Londra ve New York'ta yaynlad.
bn Meymun'un bu eseri, eriatn kodifikasyonuna ynelik abalarna bir
nevi hazrlk olarak kaleme ald dnlebilir. ada dnrlerce eser, Mine
Tora'nn nsz gibi anlalmaktadr. Nitekim kitapta, "Musa'ya Sina' da verilmi
ve Tora Kitab'nda zikredilmi olan" ve Babil Talmudu ierisinde derlenmi olan
613 emrin - olumlu ve olumsuz emirler olmak zere- listesini yapmtr. Bylelikle
gelenei unutkanlktan, emir ve yasaklar kapal kalmaktan koruduunu ve ku
rallar en kapsaml haliyle sistematize ettiini ifade etmitir.147
Bunlara ilave olarak bn Meymun, "Dokuzuncu Prensip" adl blmde u
dikkat ekici konular irdelemektedir:
1 . nanlar ve grler (Tanr'nn birliini kabul vb.)
2. Ameller (kurban takdimleri vb.)
3. Faziletler ve karakter zellikleri (komuyu sevmek vb.)
4. Konuma tarz (dua etmek vb.).
Buradaki drtl tasnif, en genel anlamda bir Yahudilik tasviri iermektedir.148
b. Felsefe ve Teoloji
bn Meymun'un felsefe eserlerini kaleme al, bu alana hakimiyeti ve onlar

aktarm, dier alanlardaki almalarna nazaran daha ak bir ekilde anlalabil
mektedir. Onun felsefi eserleri, almalarnda gittike genileyen boyutlara iaret
etmektedir. Bu yzden Rabenik almalar bir tr hazrlk safhasn olutururken,
felsefe ve teolojiyle ilgili almalar onun fikri yansmalarn geni ve sistematik
bir biimde sunmaktadr.
bn Meymun, "felsefe" derken srasyla fizik, kimya, biyoloji, psikoloji, astro
nomi, ahlak gibi ilimler dahil genel bir dnce sistemini kastetmektedir. O, Aris
to ncesi Yunan felsefesine, Aristo felsefesine, Aristo sonras Yunan felsefesine,
145 Lauterbach "Moses Ben Maimon (RaMbaM)", 81

146 Rambam Reading in the Philosophy ofMoses Maimonide, 436
147 Davidson, 211
148 Twersky, "Maimonides Moses", 5615; Maimonides Reader, 15-16
44
Aristocu Yunan ve Arap felsefesine ainadr.149 Bunun yannda bilhassa Delalet 'l
Hairin' de ska kulland (Mslmanlarn teoloji iin kulland) Kelam terimi,
onun dnce sisteminde de felsefe ile eanlaml deildir.150 Onun nerme ve
akl yrtmelerdeki tarzna baklrsa slam Kelam ilminden habersiz olmad
aikardr. Muhtemelen E'ari kelamclarna istinaden Delalet'te yle sylemek
tedir: "ittim ki Kelamclar (Mtekellimun) Allah'n bu alemdeki her olayn
dorudan ve aracsz sebebi olduuna kanidirler".151 Yine Kelam'n akl yrtme
metodunun -kendisine gre- kusurlu oluuna dikkat ekerek: "Kelamclar yanl
bir inanla, tahayyl edilen her eyin var olma imkanna sahip olduunu iddia
ederler" demektedir. 152
1. Delalet'l-Hiii'rin (Moreh Nevuhim)
Eser II. Blm'de ayrntl bir ekilde ele alnacaktr.
2. Makale 'Ani'l-Ba's
Mine Tora' da ruhun lmszlne dair bilgi vermedii eklindeki eletiri
lere yant olarak bn Meymun'un kaleme ald bu eserin Arapa metni ve Samuel
b. Tibbon'un branice evirisi, J. Finkel tarafndan 1939 ylnda neredilmitir153
Eser geret Leteyman (Yemen'e Mektup) adl bir risalesi ile birlikte 1972 ylnda Tel
Aviv'de, mstakil olarak baslm, 1941 ylnda New York'ta Essays on Maimonides
adl almann iinde bu eserin ingilizce evirisi yaynlanmtr. 154
Hseyin Atay, Yahudi dnce sisteminde ahiret inancnn fazla ak olmad
n belirttikten sonra, bu risalenin Yahudilerde ahiret inancnn nasl olduunu
ortaya koyacak nemli bir Yahudi dnrn eseri olmas bakmdan nemsen
mesi gerektiini belirtmitir. 155
3. Makale fi Sna'at'il-Mantk
Mellifin genlik yllarna (muhtemelen on alt yana) ait olan bu eserin
Arapa nshas ilk defa Mubahat Trker tarafndan bulunmu ve neredilmitir. 156
Eserin Ortaa branice' sine evirisini mellifin lmnden ksa bir sre
149 Maymonides'in kulland felsefe literatr konusunda daha geni bilgi iin bkz. A. Marx, "Texts
by and about Mairnonides", Jewish Quarterly Review, 25 (1934- 1935), 379- 380
150 Moses Mairnonides, The Guide of the Perplexed, Translated with an Introduction and Notes by Shlo-
rno Pines, Chicago 1963, I, 73
151 Mairnonides, Guide of the Perplexed, III, 17
152 Mairnonides, Guide of the Perplexed, I, 73
153 J. Finkel, Proceedings of the American Academy for Jewish Research, X, 1-40, 60-105
154 Davidson, 527
155 Atay, xv
156 Mubahat Trker, "Musa b. Meyrnun'un Makale fi Sna'at'il Manhk'", slam Tetkikleri Enstits
Dergisi, III/2 1959, 49-54
45
sonra 1370 ylnda, Gney Fransa'dan Yahudi bilim adam Samuel b. Tibbon ile
Endls'l Yusuf el-Lorki yapmtr. Yine Ahitub ve Yusuf b. Vivas gibi ahslar
da, bu eseri bilinmeyen bir tarihte braniceye evirip neretmilerdir. Israel Efros,
1938 ylnda New York'ta, Maimonides' Treatise on the Art of Logic adyla ngilizce
evirisi ile birlikte basmn yapmtr. Bu eserdeki branice terimler, bn Tibbon
evirisinden alnmtr. O, Tora'y tedris etmeden nce balad bu ilmi, eserin
ithaf edildii ahs olan Yahuda olu Yoseften renmitir.157 Eserin bn Tibbon
evirisi, Introduction ta Logic balyla 1935'te baz ilave notlarla Leon Roth ta
rafndan neredilmitir. H. Baneth bu eserin Arapa metninin hazrlanmasnda
yardm etmitir.
O dnemin dier Yahudi dnrleri gibi gen bn Meymun iin de slam
Mantk ve Felsefesi temel balang noktas olmutur. Onun gen yanda Mantk
ilmine ait bir eser vermesi, bir dnr olarak speklatif akla verdii nemi gs
termektedir.
Bu eserin banda belirtildiine gre beerin rasyonel bir hneri olarak Man
tk ilmi, Matematik, Tabii bilimler ve Metafizik renmeden nce bilinmesi ge
reken ara bilgidir. Sonraki tm bilgilerin mkemmel ve sistematik hale gelmesi
iin mantk gereklidir. Dil iin gramer kurallar hangi ilevi gryorsa mantk
da akl iin o ilevi grmektedir. Yine dil bilimi iin prensiplerin belirlenmesi ne
denli nem arz ediyor ise, mantk ilmi de dncenin belirlenmesi ve akln tanzim
edilmesi iin o denli nem tamaktadr. bn Meymun bu eserde, 14 fasl halinde
Mantk ilminin esaslarn kaleme alm ve her fasln sonunda da teknik terimleri
izah etmitir.158
Delillerin mahiyeti asndan Delalet'in btnnde Mantk ilmi prensipleri
nin bulunduunu grmek mmkndr. bn Meymun bu eserinde genel anlam
da (Aristoteles) klasik manta ait 1 75 kural aktarm ve bu ilmin hnerini er
ken yalarda elde ettiini gzler nne sermitir.159 1 75 sayfalk bu risalede bn
Meymun'un diyalektik yaklama sempati besledii dikkat ekmektedir. O, Aris
toteles mantndaki temel argmanlara "Retorik ve Poetik"i160 de eklemitir. r
nein bu risalenin 8. Blm'nde argmanlarn (burhan/mofet) dayand temel
nclleri belirterek aklamtr. Bu ncller, kendilerini destekleyen herhangi bir
argman olmadan ilk bakta bilinebilecek karakterdedirler. bn Meymun bunla-
157 Arthur Hyman, "Demonstrative, Dialectical and Sophistical Arguments in the Philosophy of Mo-
ses Maimonides", Moses Maimonides and His Time, ed. Eric L. Ormsby, Washington 1989, 35
158 Wilfinson, 42; kr. Maimonides, The Guide, I, 34, 75
159 Trker, "Musa b. Meymun'un Makale fi Sna'at'il Mantk'!'', 49-50
160 Retorik ve Poetik Aristoteles'in eseridir. Retorik, hitabete; Poetik iir ve dialektik tarza ilikin yaplar
ele almaktadr. Aristoteles'in mantk argmanlar iinde gstermedii bu iki alan bn meymun
mantk argmanlarna dahil etmitir.
46
r, bilinebilen ve hibir delil gerektirmeyen (delfl, re'ayah) olarak anlar ve drd e
ayrr: "Hissedilebilenler (ha-muhaim)", Akledilebilenler (ha-mukalot)", "Genel
11
fikirlere dayal kabuller (ha-mefursamot)" ve "Ancak gelenek yoluyla elde edile

bilen grler (ha-mequbalot)". bn Meymun bu nclleri sralarken kesin tanm
lama yapmaktan kanp srekli rnekler vermitir. Temel mantk argmanlar
iin "burhan" ve "delil" olmak zere iki Arapa terim kullanmtr. Burhan, kesin
bilgiye gtren temel argmanlar belirtirken; delil, ikna edici veya bir kanaate
ulatran karakterdeki argmanlara iaret etmektedir.
4. Pirke Avot (Atalarn Ahlak)
Bu alma, 1968 ylnda Arthur David tarafndan ngilizce'ye evrilmitir.
bn Meymun'un, dnce asndan Yahudilii, form asndan Helen dnyasn
ve kendi ahlak sistemini ana hatlaryla yanstan ve sekiz blmden oluan bu ese
ri, psiko-ahlak risalesidir. Bu eserde ruhun ve onun faziletlerinin geni bir tahlili
yer almaktadr. bn Meymun altn ara adn verdii faziletleri psikolojik tabiatlar
olarak grmtr. Bu faziletler ifrat ve tefrit noktalarnn tam ortasndadr ve iyi
bir eylem de daima iki u nokta arasnda bulunmaktadr. Bu teorisinde onun her
trl arlktan uzak durmaya ynelik gl telkinleri olduu aktr. bn Mey
mun, bata Mslmanlar (zelde sufiler) olmak zere benlii ldrmek ve her
trl haz ve needen uzak durmak gibi eylemleri benimseyerek dier din men
suplarnn taklit edilmesine kar kmaktadr. Bu eserde bn Meymun, mutlak
beer irade hrriyetini savunarak, her eyi Tanr'nn elinde gren kat kaza anla
yn reddetmektedir.161
Baz bilim adamlar, irade hrriyeti konusunda nceki grleri serdettii ki
taplarla Delalet'in elitiini ileri srmektedir.162 bn Meymun, bu eserinde alak
gnll olanlar vmektedir.163
5. Ma'amar ha-bbur (Astroloji Risalesi)
bn Meymun, bu eserinde doum zamanndan yola karak kiiye bir takm
zellikler vermek isteyen astrologlara yant vermitir. Ona gre insann irade hr
riyeti konusunda astroloji gibi dardan zorlamalar veya snrlamalar sz konusu
olamaz.164 Zira insann yapt her eylem yine kendisine braklmtr. Bu bak
as, Musa eriatnn temel esaslarndan bir tanesidir. Dolaysyla onun metafi-
161 Moses Mairnonides The Cornrnentary to Mishnah Aboth, Translated by Arthur David, New York
1968
162 Twersky, "Mairnonides Moses", 5615
163 H., Daniel Frank, "Hurnility as a Virtue: A Mairnonidian Critique of Aristotle's Ethics", Moses Ma
imonides and His Time , ed. Erle L. Orrnsby, Washington 1989, 90-91
164 Mairnonides, "Letter on Astrology", trans. Ralph Lemer, Medieva/ Politica/ Philosophy, ed. R. Lerner
M. Maher, New York 1963, 233
47
zik anlaynda "harici determinizm"165 gibi dncelere yer yoktur. Davidson,
bu eserin bn Meymun'a aidiyetinden phe duymaktadr.166 Eser, Ralph Lerner
tarafndan ngilizceye evrilerek, 1963 ve 1972 yllarnda "Letter on Astrology"
adyla yaynlanmtr. 1. Twersky de bu metni A Maimonides Reader adl alma
snda yeniden yaynlamtr.
c. Tp
Yahudi alimleri, insana hizmetin ve Tanr sevgisine ulamann bir yolu olarak
asrlar boyunca tp ile uramlardr. bn Meymun iin de tp bilimi, genel beeri
bilimlerin bir parasdr ve onun ele alnmas gereken nemli bir yn de hekim
liidir. Bir hekim filozof olan bn Meymun, hibir kltr ve din ayrm yapma
dan insanlar iyiletirmeye kendini adamtr. Bedenin her ynden dzeltilmesi
ve ftratna uygun davranmasnn salanmasn dini bir grev olarak addetmitir. 167
Bu nedenle onun hastal iyiletirme yntemi, hastann ahlaki fazilet ve meta
fizik telkinlerle moralini ykseltip kendi baklk sistemini takviye etmekle
balamaktadr.168 Ona gre dindar kii vaktini e ayrmaldr: Kendisine ayrd
zel vakti; hekimlik, demircilik gibi zanaatlarla insanlara adad zamanlar; eriat
ve felsefeye ayraca zamanlar.169
bn Meymun'un hekimliinde derin dnce esastr. Bir doktor, hastasnn
artlarn ve muayenesiyle ilgili olarak hastasnn sylediklerini dikkate almadan,
belirtilerin nasl ve nerede ortaya ktn renmeden ve hastasnn syledikleri
ni mantksal adan iyice tahlil etmeden hibir ey sylememelidir. Bylece onun
hekimliinde pratik adan tp, Galenos'ta olduu gibi mutlaka bir tbbi temele
dayanmaldr. O bu grlerini bilhassa Astm ile ilgili kaleme ald eserinde dile
getirmektedir.170
Ona gre hekimlik sanat, nce tecrbeye sonra akl yrtmeye (istidlal)
dayanmaldr. nk tecrbeye dayanan bilgiler, akl yrtmeyle bilinenlerden
ok daha fazladr. Bilim kk, pratik bilgi de bir dal olduundan, kk olmayan
bir dal dnlemez.171 bn Meymun dier hekim rabbiler gibi, tp ilmini Yahudi
ahlak ilmi iin ok nemli bir faktr olarak grmtr. Ona gre tp, insann fi
ziksel bedenini zinde ve din tutup gcn salamlatrrken dier yandan onu
165 Maimonides, "Letter on Astrology", 227-236

166 Davidson, 496- 497
167 Leibowitz, The Faith of Maimonides, 103- 105
168 Markus, 44-45
169 Maimonides, Mishneh Torah: H. Talmud Torah, 111
170 Davidson, 475
171 Guide, III, 475-476
48
saflatrp, yksek bir ahlaki olgunlua ve akademik bilgiye ulamasna katkda
bulunmaktadr.172
Tp dalnda yaklak on tane risale kaleme alan bn Meymun'a gre zihin
sel olarak tp ilmi, her eyden te insana, arzularn makul snrlara ekerek
kendine eki dzen vermeyi retir ve insann kendi saln nemsemesine,
doru ve dindar bir yaam tarz semesine yardmc olur.173 nk insan, kal
bi bata olmak zere tm organ ve istemli eylemlerini sadece Tanr'y tanmaya
ynlendirmelidir.174 Onun ideal insan hayat anlay bir piramit gibidir. Zirvede
beerin zihinsel mkemmellii yer alrken orta tabakada ruhun mkemmellii,
tabanda bedenin sal bulunmaktadr. Bu bakmdan beden sal tek bana
arzulanan bir ey deildir. Onun ayn zamanda ruhi ve felsefi adan da salkl
temellere dayanmas gerekmektedir.175 bn Meymun Delalet'te bedensel shhatin,
entelektel mkemmelliin n art olduunu ve ancak beden, normal ve salkl
olduunda dnmenin, idrakn ve hikmete nfuz etme zelliinin doru bir e
kilde ortaya kacan dile getirmitir.176
bn Meymun'un hekim olarak kaleme ald eserleri, onun tp bilimine getir
dii yksek standartlar ve engin hekimlik bilgisini yanstmaktadr. O, bu risalele
rinin birinde Yunan hekim ve filozof Galenos'un, Musa'nn Tora' sna yapt ele
tirilere cevaplar vermektedir.177 Yunan tbbndan ve onun Arap yorumcularndan
yapm olduu alntlar genel olarak Galenos ve Hipokrat gibi Yunan hekimlerin
yansra Huneyn b. shak, Farabi, bn Sina, Ebu Ala b. Zuhr, Ebu Mervan b. Zuhr,
bn Vafid, bn Rdvan, et-Temimi, bn Tilmiz'in eserlerinden yapmtr. Bunlar ara
sndan Galenos, onun bavurduu birincil kaynaktr. Galenos'u o zamana kadar
yaam olan en byk hekim olarak vm ve onun uygulad yntem zere
insan bedenini, saln ve hastalklarn incelemitir.178
bn Meymun, klasik tbbn felsefeyle atmas durumunda bir tr hakemlie
de girimektedir. Tpla felsefenin kar karya geldii yerlerde hekim deil bir
filozof olarak hareket etmektedir.179
Felsefi eseri Delalet'in Tanr'nn emir ve yasaklarn inceledii blmde bn
Meymun, her bir emrin ve yasaklamann nedenini aklarken bedenle ilgili olan-
172 Abraham 1. Katsh, Judaism and the Koran, New York 1962, X-XII
173 Munther, Medical Aphorisms ofMoses and Others, 36
174 Davidson, 430
175 Davidson, 430
176 Guide, III, 448
178 Davidson, 119-120
179 Markus, 79-81
49
lar hakknda zaman zaman tbbi aklamaklarda da bulunmutur.180 Mesela Tanr
tarafndan yasaklanan domuz ve iyann ilk bakta zararsz gibi grnmekle
beraber durumun hi de byle olmadn, nk domuzun olaandan ok rutu
betli ve insan iin gereksiz pek ok madde ieren bir yapda olduunu belirtmitir.
Musa eriat'nn bu hayvan iren grmesinin sebebi, onun doas gerei pis ve
pis eyleri yiyen bir hayvan olmasdr. bn Meymun, hayvanlarn i organlarnda
ki yalarn insan tokmu gibi hissettirdiini ancak besin deerinin az, hazmnn
zor olduunu, kan donmu hale getiren (yalandran) ve kalnlatrp akn zor
latran maddelerden olutuunu dile getirmitir. Bu nedenle i yalarn yenil
mesi yerine yaklmasnn daha doru olacan belirtmi, kann ise hazm zor ve
iinde zararl toksinler barndrabilen bir yapda olduunu, hastalkl veya yara
l bir hayvann abucak bozulmasnn kann bileiminden kaynaklandn ifade
etmitir.181
Neticede bn Meymun'un, mona Prakhim, 5. blmde belirttiine gre he
kimlik tedrisi ve talimi yapmak, dinin hizmetinde olmaktr ve nemli bir ibadet
eklidir. nk hekimlik yoluyla dindar insan, kendi bedeni kapasitesini, m
kemmel ve shhatli bir insan olarak hakikatleri dnp onlar faziletli eylemlere
dntrdn izhar eder.182
bn Meymun'un tp yn ve tpla ilgili eserleri zerine yaplan almalarn
tamam Fuat Sezgin tarafndan derlenmi ve Islamic Medicine serisi iine tpk
basm neri yaplmtr.183 Bu eserlerin branice tercmeleri ise bir seri halinde,
Ktavim Refuim adyla S. Muntner tarafndan 1959- 1965 yllar arasnda Kuds'te
baslmtr.
bn Meymun'un Tp dalndaki risaleleri u balklar altnda ele alnmtr:
1. Kitab'l-FusUl fi't-Tb (FusUl'l-Kurtubi/FusUl Musa fi't-Tb/Pirke Moe)
Bu kitap, bn Meymun'un 1187-1190 yllar arasnda kaleme ald tp ilmi-
ne ynelik nemli bir almasidr. Eserin Latince evirisi 1489 ylnda Aphorismi
adyla yer ve evirmenin ismi belirtilmeden neredilmitir. Bu almann Natan
ha-Meathi tarafndan yaplm bir branice evirisi de bulunmaktadr (Lemberg
1 804, 1805, 1 834- 1 835).184 Eserin ngilizce evirisi, The Medical Aphorisms of Moses
Maimonides balyla Fred Rosner ve S. Muntler tarafndan iki cilt halinde 1970-
1971 yllarnda New York'ta neredilmitir.
180 Guide, III, 536-602

181 Guide, III, 598
182 Davidson, 429
183 Sharh Asma' al-'Ukkar, Maimonide, Islamic Medicine, Vol. 63, Frankfurt 1996. (Ayn yerde risalele
rin Arapas Kitabu erhi Esmai'l-'Ukkar balyla 1-69. sayfalar arasnda yaynlanmtr.)
184 Lauterbach, "Moses Ben Maimon (RaMbaM)" 82
50
Mslman hekimler bn Zhr ve Muhammed b. Ahmed et-Temimi ve Hris
tiyan hekim Ali b. Rdvan' dan referanslar veren bn Meymun, Yunan hekim filo
zoflar Galenos (Calinus) ve Hipokrat'n yansra dier baz hekim filozoflardan
alnan 1500 tp kural ve "Musa der ki" diye balayan kiisel analiz ve eletirilerini
de esere ilave etmitir. almann her bir blm, zel bir tp konusuna ayrlm
tr. Birinci blm fizyolojiye, sonraki blmler, insandaki drt temel tabiat, idrar
yollar kontrol, humma, kadnlarla ilgili zel durumlar, ila tedavileri, mshil,
cerrahlk, diyet, banyo yapmak gibi konular iermektedir.185 Bu eserin be b
lmnn Mslman toplumda kiisel tbbi sorunlara cevap olarak, altncsnn
varlkl bir Mslman zatn istei zerine, yedincisinin de bir baka Mslman
zatn kamu adna yazmasn istemesi zerine kaleme alnd rivayet edilmekte
dir. Bu risalelerin ounun Ortaa boyunca branice'ye evrildii, bazlarnn da
Latince'ye tercme edildii bilinmektedir.186 Son yllarda risalelerin byk bl
m ngilizce'ye evrilmitir.187
2. el-Muhtasarat (Compendia)
Yunan filozof Galenos'un tbba dair grlerinin bir zeti olan eserin yazl
masnda, bn Meymun'un rencisi Yusuf b. Aknin'in de katklar olmutur. Arap
a asl elde mevcut deilse de baz blmlerin branice bir nshas gnmze
kadar ulamtr.188 Bu nshalarn esas alnd ngilizce evirisi, Y. Langermann
tarafndan 1993 ylnda yaplmtr.189 bn Ebi Useybe, bu eseri, Galenos'un yakla
k 16 kitabn iine alan bir tp klliyatnn zeti olarak tanmlarken, bn Kfti, bn
Meymun'un Galenos'a ait 21 almay biraraya getiren bir alma olarak ifade
etmekte ve Galenos'un tp haricindeki dier 6 kitabndan da bahsedildiini ilave
etmektedir.190
3. es-Sumfm ve't-Teharrz Mine'l-Edviyeti'l-Kattale
bn Meymun'un 1198'de yazd bu eser, Vezir Kad el-Fazl'n talebi zerine
kaleme alnd iin el- Makalet'l-Fazliyye adyla da bilinmektedir. bn Meymun,
bn Zhr'den de faydalanarak oluturduu bu eserinde, zellikle hastalklara yol
aan zehirler ve onlarn panzehirleri zerine ahsi hekimlik gr ve tecrbelerini
aktarmtr.
185 Davidson, 443-444

186 Bu konuda daha fazla bilgi iin J. Dienstag, "Translators and Editors of Maimonides' Medical
Works", Memorial Volume in Honor of Prof. S. Muntner, ed. J. Leibowitz, Jerusalem 1983, 95-135.
187 Davidson, 435
188 Max Meyerhof, L' oeuvre medicale de Maimonide dans Estratto dall Archivio di Storia della Scienza",
Archeion, XI (Roma), 1929, 136-155
189 Tz. Langermann, " Maimonides on the Synochous Fever", Israe/ Oriental Studies, 13 (1993), 223-234
190 bn'l-Kfti, Tarihu'l-Hukema, 319
51
Eserin muhtelif dillere evirisi yaplmtr. ncelikle branice'ye Moe b. Tib
bon ve Zerahya b. shak tarafndan tercmesi yaplmtr. Hristiyan teolog Ar
mengaud Blasius, eseri Latince'ye evirmitir. Eserin Franszca tercmesini, b
ranice nshasndan M: Rabbinowicz yapm, Traite de Poisons adyla 1 865 ve 1935
yllarnda iki kez baslmtr. Moritz Steinschneider, eseri 1 873 ylnda Berlin' de
Giffe und ihre Heilungen adyla Almanca'ya evirmitir. ngilizce'ye S. Munter ta
rafndan, 1966'da Philedelphia'da Treatise on Poisons and Their Antidotes balyla
evrilmitir.191
4. Makale (Kitab) fi Tedbiri's-Sihha
Selahaddin Eyyubi'nin olu el-Melik'l-Efdal Nureddin Ali'ye ithaf olarak
1198 ylnda kaleme alnm olan eser, bu kiinin, kabzlk, yetersiz beslenme ve
depresyonla ilgili tavsiyelerini almak zere bir eliyi ona gndermesi zerine
yazlmtr192 1244'da branice'ye Moe b. Tibbon tarafndan evrilmi, Jean de
Capoue tarafndan Latince tercmesi yaplmtr. bn Tibbon'un yapt Arapa
eviriyi 1885 ylnda Kuds'te, Jakob Safir Halevi yaynlamtr. Latince eviriler
1514, 1518 ve 1521 yllarnda Venedik'te neredilmitir. Ayn ehirde 1 843 ylnda
D. Wintemitz tarafndan Almanca'ya, 1 887 ylnda Paris'te ise M. Carcousse tara
fndan Franszca'ya evrilmitir.193
H. Kroner, eserin Arapa asln Almanca evirisiyle birlikte Kitab fi Tedbfri's
Sihha adyla neretmi,194 A. Bar Sela, The Regimen of Health adyla ngilizceye
evirmitir.195
5. Risale fi'l-Cima
bn Meymun'un cinsel salk ve cinsel performansla ilgili eseri olup Hama
Sultan el- Melik'l Muzaffer Takyyddin mer' e ithaf edilmitir. Bu ithaftan yola
karak eserin 1179 ile 1191 yllar arasnda kaleme alnd rivayet edilmektedir.
bn Meymun bu eserinde bn Sina ve bn Zhr gibi filozof hekimlerin grlerine
yer vermektedir. Bu eseri, Hermann Kroner, 1906 ylnda Oberdorf-Bopfingen'de,
Arapa metni ve branice evirisiyle birlikte yaynlamtr.196
6. Makale fi'r-Rebv
1190 ylna ait olan ve 40 yalarnda skenderiyeli soylu bir astm hastasna
ithaf edilmek zere yazlm olan eser, astm hastalnn belirtileri, tedavisi ve ko
runma yollar konusundadr ve Galenos tbbna dayal olarak yazlmtr. Eserin
191 Davidson, 468-469

192 Davidson, 459
193 Lauterbach, "Moses Ben Maimon (RaMbaM)" 82
194 Maimonides, Kitab fi Tadbir as- Sihhah, fanus, 27-29 (1923-1925), 23-45
195 Davidson, 460
196 Davidson, 467-468
52
Arapas yaynlanmamasna ramen evirileri mevcuttur. branice evirisi Samuel
b . Benveniste ve Yosef atibi tarafndan neredilmi,197 eserin ngilizce iki tercme
sinden biri S. Muntler tarafndan Treatise on Asthma adyla Philedelphia'da; dieri
2002 ylnda G. Bos tarafndan On Asthma adyla Provo'da yaynlanmtr.
7. Risale fi'l-Bevasir
bn Meymun, bu eserini hemoroid hastalndan muzdarip olan soylu bir ai
lenin olu iin kaleme almtr. Bu risalesinde, Ebu Bekir er-Razi, bn Sina, bn
Vafid el-Endlsi gibi hekim filozoflarn bu konudaki tespitlerini aktarmtr.
Eser, Hermann Kroner tarafndan Almanca'ya evrilerek branice metniyle birlik
te neredilmitir.198 Eserin ngilizce evirisi, F. Rosner tarafndan 1984 ylnda ya
plm ve Treatise on Poisons, Hemorhoids, Cohabitation adyla Hayfa'da baslmtr.
8. erhu Esmai'l-'Ukkar
bn Meymun'un ila isimlerini tahlil ettii bu eserde bn Clcl, bn Cenah,
Ahmed b. Muhammed el-Gafiki, bn Vafid ve Hamid b. Semecun gibi hekim filo
zoflarn almalarndan yararlanlmtr.199 XII. asrn sonlarna doru el yazmas
olarak kopya edilmi tek bir nshas, Sleymaniye Ktphanesi Ayasofya Bl
m, 3711 kayt numarasyla gnmze kadar gelebilmitir.
Meyerhof bu eseri, Arap tp gelenei, ila isimlerinin Arapa karlklar ve
bn Meymun'un hayatyla onun tp konusundaki eser ve faaliyetlerini anlatt
bir giri yazarak Franszca evirisiyle birlikte Un Glossaire de Matiere de Maimonide
balyla yaynlamtr.200
9. Makale fi Beyani'l-A'raz (Tuvot al e'elot Pratiyyot)
eitli hastalklarn sebeplerini konu alan bu eser, tahminen 1200 yln
da kaleme alnmtr. Melik'r-Rikka adnda soylu birine ithaf edilmesinden
yola karak, el-Melik'l-Efdal Nureddin Ali'ye armaan edilmi olabilecei
dnlmektedir.201 Eseri mehul bir kii, branice'ye Teuvot al e'elot Pratiyyot
adyla evirmitir. Latince tercmesi, De Causis Accidentium Apparentium adyla
1519 ylnda yaynlanmtr.202 Eserin ngilizce evirisini On the Cause of Symptoms
adyla F. Rosner 1984 ylnda Hayfa' da yaynlamtr.
197 Lauterbach, ''Moses Ben Maimon (RaMbaM)" 82

198 H. Kroner, "Die Haernorrhoden in der Medicin des XII und XIII Jahrhunderts", fanus, 16 (1911),
12-25
199 Davidson, 86
200 Sharh Asma' al-'Ukkar, Mairnonide, Islamic Medicine, Vol. 63, Frankfurt 1996
201 Lauterbach, "Moses Ben Maimon (RaMaM)" 82; Davidson, 464
202 Lauterbach, ''Moses Ben Maimon (RaMbaM)", 82
53
10. Hipokrat'n Fusiil'ne erh
Meyerhof bu almann yazma nshalar, evirileri ve muhtevas konusunda
bilgi vermitir. Ancak bn Meymun zerine biyografi yazan Davidson, bu eserin
Hippokrat'a ait olmad konusunda srar etmektedir.203
d. Musa bin Meymun'a Nispet Edilen B az Mektuplar
bn Meymun, hayat boyunca eitli sorulara yant olarak -Latince Responsa

olarak bilinen- eriatn uygulanmas ve yorumlanmasna ynelik cevaplar (tu
vot) ve mektuplar kaleme almtr. Mektuplar; nasihat veren veya hakemlik yapan
bir karakterde olup Yemen, Badat, Halep, am, Kuds, skenderiye, Marsilya ve
Lunel gibi yerlerdeki Yahudi cemaatleri iin yazlmtr. Bunlar iinde geret Le
teyman (Yemen'e Mektup) ve geret ha-emad (htida zerine Mektup) en mehur
mektuplardr.204
geret Leteyman (Yemen'e Mektup), takriben 1170 yllarnda kaleme aln
mtr. Bu mektup ile bn Meymun'un n Msr dndaki blgelere ulamtr.
zellikle Yemen'li Yahudilerin gnlnde o, ayr bir yere sahip olmutur. Yemenli
Yahudiler minnettarlk ve hrmet gstergesi olarak Kaddi okurken onun ismi
ni de zikretmilerdir. Risale, felsefi ve dini sorunlar ele alan bir alma olup,
1952 ylnda Abraham Halkin ve Boaz Cohen tarafndan neredilmitir.205 Bu
rada, Mslman olmaya zorlanan Yemen'deki Yahudi cemaatini teselli etmeyi,
oradan gelen zulm haberlerinden dolay zntlerini bildirmeyi ayn zamanda
Yemen' de kendini Mesih ilan etmi olan bir Yahudi' den muzdarip olan insanlara
cevap vermeyi amalamtr.206 Bu risalenin bir dier zellii de yazarn, Yahu
dilikten sapma ve bozulma olarak grd Hristiyanlk ve slam ile ilikilerde,
Yahudilere polemik prensipleri kazandrmak ve Kutsal Kitap ile Rabenik gele
nek arasndaki bozulmaz birlii glendirmektir. Bu balamda Yahudi tarihin
deki felekatlere, krlma noktalarna atflarda bulunmu ve tarih boyunca dier
insanlarn Yahudilerin zayflklarna ahitlik ettiklerini, ancak Yahudilerin de za
man iinde dier milletlere kar stnlklerini ispat ettiklerini iddia etmitir.
Sonu olarak bu risaleye gre, Yahudilerin yaad felaketler, kesinlikle Tanr
tarafndan reddedilme anlamna gelmemektedir. nk Tanr'nn srail'e vaadi
ne iman, O'nun Varl'na iman kadar salam olmaldr. Tanr nasl ki var olmay
terk etmemitir, benzer ekilde Tanr'nn halk olan srail' in helak olmas veya bu
203 Davidson, 86
204 Twersky, "Maimonides Moses", 5614; J. Z. L., "Moses Ben Maimon (RaMBaM)" 82; Davidson, 497-
501
205 Narman Roth, Maimonides Essays and Texts 850th Anniversary, Madison 1 985, 10-11
206 Maimonides, Epistle ta Yemen with English Trans/ation of B. Cohen, ed. A. Halkin, New York 1952, 4-22
54
alemden silinip gitmesi de dnlemez.207
geret ha-emad (htida zerine Mektup), yaklak 1161-1162 yllar arasnda
kaleme alnan ok boyutlu bir polemik risaledir. Her hangi bir zgn soru veya
hidayet talebi zerine yazlm deildir. Bu eser daha ok Muvahhidler dnemin
de Mslman olmaya zorlanan Yahudilerin inanlarn glendirmeye ynelik
dindar bir bilim adamnn abas olarak deerlendirilebilir.208
Ortaa boyunca eitli dnemlerde bn Meymun'a nispet edilen bu mektup
lar deiik yerlerde -1520'de stanbul'da eelot - Tuvot ve gerot adyla ve 1 859
ylnda Leipzig' de Kobetz Teuvot Rambam balyla- neredilmitir.209 Ona ait
Responsa'larn branice evirisi 1960 ylnda, J. Blau tarafndan Kuds'te Teshuvot
ha-Rambam adyla baslm,210 Arapa orijinalleri, Mordecai Tamah tarafndan b
ranice evirileriyle birlikte 1 765 ylnda Amsterdam'da Pe'er ha-Dar adyla,211 baz
mektuplarnn ngilizce evirileri de Franz Kobler tarafndan A Treasury of Jewish
Letters adyla 1954 ylnda neredilmitir.212
207 (Mairnonides), "Epistle to Yemen", Maimonides Reader, 437-460

208 (Mairnonides), Maimonides Reader, 10
209 Lauterbach, "Moses Ben Mairnon (RaMbaM)'', 82
210 David Novak, Maimonides on fudaism and Other Religions, Cincinnati 1941, 6
211 Halkin-Hartrnan, Crisis and Leadership: Epistles ofMaimonides, 2-16
212 Roth, Maimonides. Essays and Texts BSOth Anniversary, 11
55
il. BLM
DEL4LET'L-HARIN
bn Meymun'un felsefi sistemi, Delalet'l-Hairin'de belirgin bir ekilde ken

dini gstermektedir. Onun felsefi eserlerindeki dncesi, ncelikle manta
dayanan ve sistematik bir dzen iinde her eyi akli bir btnlkle tasnif edip
anlamaya alan bir zelliktedir. "Yabanc topraklara ait olan" Yunan felsefesi
ni Yahudi kltryle aktrmadan, kendi dnce sistemi iinde yourmaya
gayret etmitir. bn Meymun, felsefeyi kuramsal ve uygulamal olmak zere iki
ye ayrmtr: Birincisi mantk, matematik, fizik ve metafizii kapsarken; uygu
lamal felsefe, insann kendi kendini ynetmesi, aile, toplum ve siyasi yaam
ilgilendirmektedir.213
bn Meymun'un felsefesinin temelinde metafizik bir etken bulunmaktadr.
Ona gre her gerekliin temelinde "Tanr'y tanmak" yatmaktadr. Var olan her
eyin mutlak sebebi O'dur. Delalet'in yazl gayesi olarak o, dini konular sebe
biyle bilgilerini yitirmi felsefecilere Musa eriat'nn karanlkta kalm noktalar
n aklayarak rehberlik yapmak ve felsefe sebebiyle dinden uzaklam olanlara
rehberlik yapma amac tadn aka belirtmitir.214 Bu hedefle eserini yazmaya
koyulan bn Meymun'un, bu eserde o dnemin etkin felsefi meselelerine dein
dii gzlenmektedir. Tanr'nn varl, alemin yaratl, ktlk problemi, evren
deki varlk anlay, atom nazariyeleri, kader anlay balca konular arasnda
saylabilir.
Delalet, konularn ana blm ve 1 75 balk altnda toplayan hacimli bir
eserdir. bn Meymun eserin sayfa numaralarn koymam, branice'ye eviren ilk
mtercim bu ii yapmtr. bn Meymun'un eseri tamamlamasndan sonra ortaya
kan hacim yaklak 470 sayfadr.215
213 Markus, 35-43

214 Guide, 1, 10-20
215 Davidson, 323
57
A. ESERN YAZILMASINI HAZIRLAYAN SEBEPLER VE
TEMEL ZELLKLER
Musa bin Meymun'un en nemli eseri, kitabmzn konusu olan, 1186 ylnda
kaleme almaya balayp yaklak 1190 ylnda tamamlam olduu tahmin edi
len Delalet'l-Hairfn adl eseridir. Eseri tahkik edenlerden Hseyin Atay'a gre bu
eser, Musa bin Meymun'un dnce sistemini en gzel zetleyen, ayn zamanda
Ortaa'daki Yahudi dncesinin ulat zirve noktasn temsil zelliine sa
hip bir eserdir.216 Yine bu eser, "Yahudi dnyasnda byk yanklar yapan" -bn
Meymun'un ada Leo de Modena'nn tabiriyle -"onu okuyan kimsenin, hay
ranln gizleyemeyecei bir abann rn" olarak kabul edilmektedir.217
O, eserini "deerli rencim" diye sze balad, gzde talebesi Yusuf b.
Aknin'in Msrdan Suriye'ye gitmesi zerine ona ithafen kaleme almtr. ren
cisinin, 1180'1erin ortalarnda Suriye'ye gittii dnlmektedir. bn Meymun'un
yaklak 1191 ylnda Yusufa yollad mektup, ikisi arasnda zaman zaman bu
lumalar olduuna ve ibirliine iaret etmektedir. bn Meymun, bu eseri yazd
nda muhtemelen 43 veya 44 yalarndadr. Bu dnem onun, ailenin geimini
zerine ald ve hekimlik yapt zamanlara rastlamaktadr. Buradan hareketle
baz aratrmaclar, bn Meymun' un, bu eseri yazarken Mine Tora'ya ayrd za
man kadar younlaacak ve kendisini sadece bu konuya verecek vakti olmadn
belirtmektedir.218
O, eserin yazlmasndaki zahiri sebepleri belirttii ithaf blmnde, "Alem'in
Tanr's Rabbin adyla (Tekvin, 21 /33)" balayarak rencisi Yusufun kendi gze
timi altnda renim grmek iin uzaklardan gelmesini, ilim renme arzusunu,
-yazd iirlerden anlad zere- speklatif konulara olan yakn ilgisini vm
tr. rencisinin astronomi, matematik, mantk gibi alanlara nfuz ve kavray
ndaki abukluu grm, onun peygamberlerin kitaplarndaki gizemleri ren
meye layk olduunu ifade etmitir.219 Bu ithafta bn Meymun, rencisinin baz
temel noktalar rendikten sonra ilahiyata dair sorularna ilave bilgiler vermeyi
uygun grdn ve Mtekellimun (Mslman Kelamclar)'un niyetleri ve on
larn metotlarnn yol gsterici olup olmadn, eer deilse ne tr bir sanat icra
ettiklerini gstermek istediini aklamtr. bn Meymun, Delalet'in muhatabnn
Yahudi evresi olmasn istediini, yoksa bu eseri bir cevap olarak kaleme almak
216 Delalet' 1-Hairfn Filozof Musa bn Meymun el -Kurtubf 1135-1205, ed. Hseyin Atay, xv
217 Hertz, Moses Maimonides. A General Estimate", 7-8
218 Davidson, 322
219 Maimonides, "Epistle Dedicatory", A Maimonides Reader; ed. Isadore Twersky, America 1972, 234
58
veya Mtekellimunu muhatap almak gibi niyeti olmadn da belirtmitir.220 za
ten eseri branice harflerle Arapa yazmasnn nedeni de eserin Mslman evre
ler tarafndan okunmasn engellemektir. Hseyin Atay, bn Meymun'un aznlk
psikolojisi ile Mutezile ve E'arilere ynelttii eletirilerin problem yaratacan
dnerek byle bir yolu semi olabileceine dikkat ekmitir.221
O, bu esere isim olacak kelimeleri ithaf ksmnda kullanm ve rencisine
"sen rehbere muhta ve yolunu arm (hair) bir haldesin ve ruhun senden 'gzel
szleri'222 anlamay talep ediyor" eklinde hitap etmitir. bn Meymun, renci
sine meselelere gzel bir slup ile yaklamasn tavsiye etmi, hakikatin uygun
metotlarla zihinde yerlemesi gerektiini, orada burada rastgele renilmemesi
ni tlemitir. Bir araya geldiklerinde rencisinin bir kutsal metnin anlamn
sormas halinde onlar izah etmekten hi bir zaman kanmadn belirtmitir.
Onunla yollarnn ayrlmasyla da bu ayrln kendisinde bir eser yazma istei
uyandrdn da sylemitir. Nihayet rencisi ve onun gibiler iin bu eseri ms
takil blmler halinde yazmaya karar vermi ve yazdklarnn tamamnn teker
teker ona ulaacan ifade etmitir.223
bn Meymun, Delalet'i yazma gayesinin fizik veya metafizii ele almak deil,
bu iki disiplinin Kutsal Kitap'n gizemli retilerinin zdei olduklarn gster
mektedir. Ona gre byle bir zdeletirme abas filozofun ii deil, eriat reni
mi gren kimsenin ykmlldr.224 nk gizli kalm retileri gn yzne
karmak, ncelikle dindar bir akademisyenin ahlaki sorunudur.225
Delalet tamamen teolojik bir eser kimliinde de deildir. nk bn Mey
mun, teolojiyi metafizikten ayr bir disiplin olarak grmemektedir. Bundan dola
y Delalet, bir ilmihal kitab veya tamamen din ya da ahlak kitab saylmamakta
dr. nk bn Meymun sadece ahlaki ve dini olan konular eserinde merkezde
tutmamaktadr.226
Sonuta eser, bu zelliklerden de anlalaca zere Tora'nn hakikatine ina
nan, ahlakl bir karakterde olan, felsefe renimi gren ve zt dnceler arasnda
kalarak yolunu arm dindar insanlar iin kaleme alnmtr. bn Meymun, bu
eseri kaleme alrken "karanlk iindeki ve hakikati gremeyen" insanlar aydnlat
mak gibi bir hedefi olmamtr. O dnemde, onun zahirde, aknlktan kurtarma-
220 Bkz. Guide, 1, 133

221 Atay, xxx
222 Eccless., 12/10
223 Maimonides, "Epistle Dedicatory", 235
224 Guide, 1, lntroduction, (5b. ve llb), 1, 70 (92b.; 120, 4-8); 71 (94a; 121-25-28)
225 Leo Strauss, The Literary Character of the Guide of Perplexed", 55
226 Guide, 111, 8
59
y umduu insanlarn says ok azdr. Ancak bn Meymun, bu tr insanlarn fikir
sancsn anlayp onlara rehberlik yapmaya karar vermitir. Bu insanlarn kutsal
metinleri yalnzca literal anlamlarna gre anlamalar sebebiyle ortaya kan prob
lemlerinden kurtarmay amalamtr. Bunu yaparken o, oklu anlamlara gelen
kutsal metin pasajlarnn doru bir ekilde anlalmasn, mecazi olarak anlal
mas gereken cmleleri zmeyi, okuyucuyu bu zahmetli ilere girmekten kurtar
may amalamtr.227
bn Meymun'un, Delalet'in ezoterik bir karakterde kalmasn ve okuyucu kit
lesinin yksek tutulmasn hedeflediini rahatlkla grebiliriz. Eserin giriindeki
ifadelerden, sradan insanlarn okumasn engelleyici bir anlayla gerek anlam
larn kamufle edilmesinin amaland grlmektedir.228 Bylece onun anlad
ekliyle Delalet'in ezoterizmi, srasyla teoloji, felsefe, mantk gibi ilimlere aina
olan, entelektel olgunlua erimi, ama retilerini bakalarna aklamayanla
rn yntemi olacaktr. Bu yzden modern bilim adam onu anlamak ve yorumla
mak istiyorsa Ortaaa ait dnce sistemlerinin farknda olmak ve hem tarihsel
cilii hem de ezoterizmi iyi kavramak zorundadr.229 Delalet'i okuyacak olan kii,
ilk bakta Yahudi peygamberlerin kitaplarnda geen ortak lafzl, mecazi ve girift
kavramlarla dolu ezoterik fikirlerin (sodot) aa karlmasn, belli bal metafizik
sorunlarn felsefi argmanlarla ele alnmasn ve slam kelam ilminin sistem ve
metodunun ileniini gzlemleyecektir.23
Grld gibi Delalet, en geni anlamyla felsefi/teolojik konular ele alan
bir eser olarak karmza kmaktadr. Bu eser, tamamen bir felsefe kitab deildir.
bn Meymun'a gre felsefe, teorik ve pratik olmak zere iki ksmdan olumakta
dr. Teorik ksm, matematik, fizik ve metafizik gibi bilimleri de ierirken, pratik
olan ise ahlaki retileri konu edinen etik, maddi unsurlar ele alan ekonomi bi
limi, "ehir ynetimi" ve "byk bir milletin veya btn milletlerin ynetimini"
konu edinir.231
Btn karakteristik zellikleriyle eser, okuyucu iin esiz bir kitaptr. bn
Meymun, kitabn Giri'in blmnde "eserin elikiler ierdii" iddialarna y
nelik olarak, "grlerinin ak ancak avamdan da gizlenmi olmas" gerektii
eklindeki cevap vermektedir. Dolaysyla Delalet hakkndaki her hangi bir yo
rumlama, kendisinin diliyle sylersek, ok ak ve hassas olmaldr.232
227 Guide, (Introduction), 3a-b, 4b, 6a, 8b, 9b

228 Guides, I, 16
229 Bratton, 87
230 Friedlander, "Analysis of the Guide for the Perplexed", XXXIX
231 H. A. Wolfson, " The Classification of the Sciences in Medieval Jewish Philosophy, Hebrew Union
College Jubilee Volume (1925), 263-315
232 L. V. Berman, "(Reviews of Books) Moses Maimonides The Guide of the Perplexed translated with an
60
bn Meymun, eserin gayesini, retim ve aratrmalar sonunda dinle atr
hale gelen dnrlere rehberlik etmek olarak belirtmitir.233 Bu zelliiyle eserin
okuyucu seviyesinin yksek tutulduu gzlerden kamamaktadr. bn Meymun,
eserde yer alan anlalmas zor meseleleri geni avam kitlelerine aktarmak, felse
feye yeni balayanlara veya din d ilimlerle uraanlara dini konular anlatmak
niyetinde deildir. Yukarda da deinildii zere onun amac, mensubu olduu
Yahudi geleneinin gerekliine iman ederek kabul eden, onu mkemmel ve ah
lak sistemi olarak stn gren ancak felsefi ilimlerin cazibesine kaplarak akln
stnlne inanan ve Musa eriatnn gizemli hakikatlerini kavrayamad gibi,
kutsal metinlerde geen ortak lafzl, mecazi ve girift kelimeleri anlamakta zorla
nan, bu yzden "aknlk iinde dehete dm dindar eliti" uyarmaktr.
Delalet'in yazl maksatlarndan biri de -entelektel Yahudi dindar- insan iin
en iyi hayat standartlarn (summum bonum) belirlemektir. Beeri gzellikler, mut
luluk gibi anahtar kavramlar bu maksad ortaya koymaktadr. bn Meymun' a gre
summum bonum dnyevi ilerden, siyasetten, sosyo-ahlaki konulardan uzak kala
rak elde edilmez. Aksine beeri ilerde adalet ve doruluktan ayrlmadan bu gibi
alanlara aktif katlm gereklidir. Bunlar bizzat adalet ve doruluk sahibi Tanr'nn
amellerinden bazlardr. nsan bunlar taklit etmelidir (Imitatio Dei). "Tanr, adalet
ve doruluk ilahdr" .234 Dolaysyla bir Yahudi olarak bn Meymun iin, Tanr'nn
kendi halkna ve tm aleme olan sevgisi, ancak O'nun bilinli bir ekilde taklit
edilmesiyle ve Tanr bilgisine ulamakla anlalabilir.235
Shlomo Pines, bn Meymun'un bir tr Kant' grte olup, sradan ahlaki
erdemleri ve eylemleri, entelektel erdemlerden daha fazla nemsedii grn
hatal bulurken,236 aksini savunanlar ise bn Meymun'un temel gayesinin Tanr'y
bilmek olduunu, ama bilinmesi gereken Tanr'nn ancak ltuf, adalet, doruluk
gibi ilahi ileriyle bilinebilir olduunu, dolaysyla O'nu bilmenin, O'nu, alemdeki
bu gibi amellerini taklit etmekle eanlaml olduu grndedirler. nk Tanr'y
taklit, entelektel Tanr sevgisinin pratik neticesinden ve nihai mkemmelliinden
baka bir ey deildir. Tanr'y bilmek, pratik deil teorik bir eylemdir ve insan,
Tanr'nn bunu eyleme dntrdn ancak renerek bilir.237
Eserin muhatap ald okuyucu kitlesi, hem Yahudi eriatn hem de klasik
Introduction and Notes by Shlomo Pines with an Introduction Essay by Leo Strauss", fournal of the
American Oriental Society, 85/3 (1966), 411
233 Guide, "Introduction", 9
234 Yeremya, 9 /23; Mezmurlar, 89 /15
235 Daniel H. Frank, "The End of the Guide: Maimonides on the Best Life for Man", Judaism, 4/136 Fall
1985, 487
236 Pines, cx
237 Frank, a.g.e, 495
61
felsefeyi iyi bilen Yahudi dindar entelektel kesimdir. Bu okuyucu, hem eriat
hem de felsefeyi reddetmeden ayn potada korumak isteyendir. Bu ynyle eser,
hem metafizik konular, Tora'nn ve Talmud'un anlamn izah etmekte, hem de
filozoflarn dt hatalar beyan ederek hedefini ykseltmektedir.
Delalet, bn Meymun'u yorumlamak isteyenler iin balca eser olarak kabul
edilmektedir. Zira pek ok bilim adam iin bu eser ayn zamanda bn Meymun'un
almalarnn zeti hkmndedir.238
Eserin nemli zelliklerinden biri de ayrntl bilgiler vermekten ziyade, kii
yi dnmeye zorlamasdr. Dnmeye sevk ederken rehberlik yapmakta, insa
na yeni neriler sunmakta ancak fazla teferruata dalp okuyucuyu bomayan bir
karakterdedir. Bu zelliiyle eser kesintisiz okunabilecek tarzdadr. Dolaysyla
Delalet'l-Hairfn, nfuz alanlar asndan da bn Meymun'un dier eserlerinden
tamamen farkldr.
Hakikati bilen ve onu bakalaryla paylama arzusunda olan bir ilim adam
olarak bn Meymun, teolojik bir sknt iine dtn hisseden her hangi biri
ne yardm etme arzusundadr. Bundan dolay onun bulduu zmler, yalnzca
kiisel olarak sknt iindekilere ynelik olup dierleri iin yanltc bulunabil
mektedir. bn Meymun bu eserinde, akl kark dindarlara yol gsteren bir slup
kullanmak niyetindedir. Gerek eserin ilk blmnde kutsal kitap ifadelerindeki
dini zorluklar ele alrken gerekse ikinci blmde nbvvet fenomeni gibi konula
r ilerken salam bir bilimsel durula, ulat ilmi sonular serdetmektedir. Son
blmde saf bir din anlaynn, insana kendi hedeflerine ulamada nasl yardm
edeceini gstermek iin genel bir dnya gr sunmaktadr. Bylece akl ka
rm kii, ilimde kurtulu bulacak; bilimsel izahlar kefederek, sadece bilimin
kendisini daha derin bir imana gtrebileceini anlayacaktr.239
Delalet'l-Hairfn ne basit bir kitaptr ne de yol gsterici olmak iin zerine
younlamay gerektiren ve okuyucuyu yoran bir eserdir. Bir Yahudi tarafndan
Yahudiler iin yazlm sarih bir eser olmas dikkat eker. Bir dier deyile bu eser,
Yahudiliin sistematize edilmesine ynelik bilimsel bir gayrettir.240
bn Meymun, bu eseri kaleme alma niyetini, anlalmas g kutsal kitap
kelimelerini ve darb- mesellerini aklamak olarak ifade etmitir. Her iki alann
zahiri anlamlar byk yanl anlamalara gtreceinden bu izah gereklidir. Bu
238 Arthur Hyman, "Interpreting Maimonides", Maimonides. A Collection of Critical Essays, ed. Joseph
A. Buijs, Indiana 1 988, 19
239 Leon Roth, ''The Man and His Work", The Guide of the Perplexed, trans. Leon Roth, London- New
York 1948, 34-35
240 Joseph A. Buijs, " The Philosophical Character of Maimonides' Guide", Maimonides. A Collection of
Critical Essays, ed. Joseph A. Buijs, lndiana 1988, 59
62
nedenle bir btn olarak baktmzda Delalet'in birok paragraf, Kutsal Kitap'n
gizli kalan yanlarn aklamaya yneliktir241 Buradaki gizem bazen kelimenin
kendisi, bazen de kelimede gizlenen ey olabilir. Delalet zellikle ikincisine daha
fazla younlat iin, "eriatn gerek ilmi" denildiinde, zellikle Tora'daki gi
zemlerin izahn kastedebiliriz. bn Meymun, Tora' da aklanmay bekleyen pek
ok gizemin olduunu ifade etmitir.242 rnek olarak lahi sfatlar, yaratl, inayet,
ilahi irade ve ilahi bilgi, nbvvet ve Tanr'nn isimleri vb. konular sayabiliriz.
Yahudi gelenei balamnda daha anlalr bir baka sralama yle yaplabilir;
Ma'aseh Bereit (Yaratl Eylemi), Ma'aseh Merkavah (lahi sava arabas vizyonu) ,243
nbvvet ve Tanr bilgisi.244 Ma'aseh Bereit ve Ma'aseh Merkavah konular Tora'nn
en gizemli ksmlarn oluturur. Dolaysyla bn Meymun'un, Delalet'i kaleme al
masnn ncelikli hedefi, bu iki konuyu aydnla kavuturmak istemesi ve onun,
"eriatn gerek bilgisi" derken kastetmi olduu eyin, temelde bu iki konuyu
aklamak olduu sylenebilir.245
Bu iki temel konudan hareketle bn Meymun, insan aklnn snrlar ve her
trl felsefi zorlua ramen,246 lahi sfatlar, peygamberlik, bilhassa Musa'nn
peygamberliinin zel stats, ktlk problemi, Tevrat'n amalarnn tarihsel
rasyonel izahlar gibi konular irdelemektedir. Burada bn Meymun, Tanr-insan
ilikisini derinlemesine ele alarak kendi dininin temellerine inmeyi amalamtr.
Bu temeller, peygamberlik yoluyla verilmitir. bn Meymun, bunlar anlama ve
akla kavuturmada okuyucuya yardmc olmay istemitir. Bu ynyle eser,
Yahudilie zg bir dini dnce sistemi sunmaktadr.247
Gnmzde Delalet'in felsefi bir eser olup olmad konusunda temel yak
lam bulunmaktadr. Bunlardan ilki Delalet'i "Yahudi Ortaa"nn sonlarnda or
taya km olan, gelenee ait en nemli felsefi eserlerden biri248 olarak grmekte
dir. rnein Marvin Fox, Delalet'i, -slam Felsefesi'nin bn Meymun'un zerindeki
derin etkisini ihmal ederek- bilhassa "her ynyle Bat Felsefesi geleneine men
sup bir eser" olarak takdim etmektedir. Yine ada bn Meymun uzmanlarndan
Oliver Leaman, ak ulu bir deerlendirmede bulunup tam bir felsefe metni ola-
241 Guide, 1, 1-2; 6-29

242 Guide, 111, 50
243 Hezekiel, 1- 10. bablar
244 Guide, 1, 35; il, 2
245 Guide, il, 29; 111, 5-7. Bilhassa fkh ile gerek eriat bilgisi arasndaki ayrm konus4nda bkz.I, 71
246 Guide, 1, (Epistle Dedicatory), 31-34
247 Buijs, 68.
248 Bkz. Alexander Max, "Moses Maimonides", Maimonides Octocentennial Series II, Maimonides Octo
centennial Committee, New York 1935, 24-29; Julius Guttmann, Philosophy ofJudaism, trans. David
W. Silverman, New York 1964, 152; Joseph A. Buijs, "The Philosophical Character of Maimonides'
Guide- A Critique of Strauss' lnterpretation", Judaims A Quarterly Journal, 108 (Fall 1978), 457
63
rak Delalet'in, Yahudi toplumu iin taze bir felsefi soluk verdiini savunmaktadr.
Ona gre bn Meymun'un -zellikle bu eserde- kulland dil, nceki eserlerinden
ok farkldr ve Tanr hakknda ok az ey sylememize ramen, Onunla ilgili
sylemlerimizde ok anlaml eyleri retebileceimiz bir din dili meydana getire
bileceimizi ispat etmektedir.249
kinci yaklam, bilhassa Shlomo Pines'in (1908-1990) evirisine yazd
"Delalet'i Nasl almaya Balamalyz?" adl giriinde Leo Strauss (1 899-1973) ta
rafndan ak bir ekilde dile getirilmektedir. Birinci grn zdd olan bu yakla
mla Strauss, "byleyici ve gzleri kamatran, usuz bucaksz yaam aala
rndan oluan bir orman olarak grd" eserin felsefi bir kitap, yani "filozoflar
iin bir filozof tarafndan kaleme alnan bir felsefe metni" saylamayacan; aksi
ne bir Yahudi tarafndan Yahudiler iin yazlm ve Tevrat'n gizemlerinin izahn
yapan bir eser olduunu savunmutur. Ona gre eski zamanlardan beri Yahudiler
arasnda bir sz dolar; "bir Yahudi olmak ile bir filozof olmak birbirleriyle ba
damayan iki ayr eydir".250
nc yaklama gre, Delalet'i ancak Yahudi biri tarafndan ak bir dil
le, Yahudilerin elit kesimine hitap etmek zere, Yahudi teolojisi ve kutsal metin
gelenei balamnda felsefeyle ilgilenen bir alma olarak grmek daha doru
olacaktr. nk Delalet'in ilgi ve endiesinin temelinde dinin esaslarna inmek
yatmaktadr. Bylece onun ncelikli katksnn, "Yahudi Din Felsefesi"ne olduu
sylenebilir.251 Bu gr savunanlardan Marvin Fox'a gre bn Meymun, felsefi
bir bak as ile dini/Tevrat'a ait bak as arasndaki gerilim arasnda olmak
tan mutludur. Her iki ehrenin de ikna edici ynlerinin ve snrlarnn farknda
olan bn Meymun, hem bir filozof hem de bir alahac olmann bedelinin ar ol
duunu anlam ve bazen her iki grn de tamlna ve mutlaklna vurgu
yapabilmitir.252
Tm bu yaklamlardan unu anlamaktayz: Yahudi dnce tarihinde Opus
Magnum (aheser) olarak tanmlanan Delalet'l-Hairin, ancak bir Yahudi'ye ait
olduu anlaldnda ak bir ekilde kavranabilecek yksek seviyeli bir eser
dir. Bu ynyle o, bir yandan bn Meymun'un dnce sisteminin derli toplu
yer ald bir eser, dier yandan Yahudi dncesinin en nl almas olarak
249 Leaman, Maimonides, 7-21

250 Strauss, "How to Begin to Study The Guide of the Perlexed, (Maimonides, ), The Guide of the Perplexed,
trans. Shlomo Pines, Chicago-London 1963, x-lv
251 Buijs, "The Philosophical Character of Maimonides' Guide- A Critique of Strauss' Interpretation",
451; Donald Mc Callum, "Approaches to Maimonides'Guide, European Judaism, 37 /2 (Autumn
2004), 19-29
252 Marvin Fox, Interpreting Maimonides: Studies in Methodology, Metaphysics and Moral Philosophy, Chi
cago 1990, 249
64
kabul edilmektedir.253
bn Meymun, Kutsal Kitap'n kutsiyetini korumak istemektedir. Bu yzden
Deltllet bazen maddenin yokluunu savunurken bazen de errin, doann dei
kenlii sebebiyle var olduunu iddia edebilmektedir. Yine bir yerde kat bir e
kilde determinist olabilirken bir baka yerde zgr iradenin savunucusu olabil
mektedir. Bir yandan Tanr'y tamamen bilinemez bir varlk olarak tanmlarken,
te yandan O'nun insanla iletiim kurabildiini ve kendini bilinir klabildiini
iddia edebilmektedir. Yahudi dnrlere gre zahirdeki bu gibi tutarszlklar,
deha alametleri olup Voltaire, Bacon ve Emerson gibi dnrlerde de ska
grlebilmektedir.254
B. DELALET'L-HARIN'N KAYNAKLARI
Delalet'in felsefi kaynaklar ierisinde Yunan felsefesinin yan sra slam filo
zoflar yer almaktadr. Mslman topraklarda yaayp yetien, Mslman kay
naklardan istifade eden ve sonuta pek ok Arapa eser veren, bu zellikleriy
le bir anlamda slam filozofu olan bn Meymun, Delalet'in evirmeni Samuel b.
Tibbon' a gnderdii mektubunda Farabi, bn Bacce, bn Rd, bn Sina ve Gazali
gibi Mslman filozoflardan bahsetmektedir.255 ada bn Meymun uzmanlarn
dan Steven Harvey ise Delalet'in, daha nce Yahudi literatrnde ad gemeyen
yeni bir slami kaynandan daha bahseder: Ahmed b. Muhammed b. Miskaveyh
(. 1030) . Harvey, bn Meymun'un Delalet'i yazarken bu Mslman filozofun
Tezhib'l-Ahlak adl ahlak risalesinden nemli lde faydalandn delilleriyle
gstermektedir.256
Pek ok modern yorumcusuna gre Delalet'l-Hairfn, Ortaa zihin dnyas
bilinmeden, sadece modern anlama yntemlerine bal kalarak anlalamaz. Bu
yzden baz Yahudi ilim adamlarnca ncelikle eserin temel edebi karakterini
oluturan anlatm dili, konularnn ait olduu akademik alan, eserin gizemleri
veya elikileri ile bir eriat kodu verip vermedii, eriat - zaruret ikilemi gibi
zellikleri tartlmaldr.257
253 Bekir Karla, "Delalet'l Ha.irin", DIA, IX, 122

254 Bratton, 104-105
255 Shlomo Pines, "The Phi!ospohical Sources of the Guide ofthe Perplexed" (Maimonides), Guide of the
Perplexed, Chicago 1963, LIX
256 Steven Harvey, "A New Islamic Source of the Guide of the Perplexed", Maimonidean Studies, ed.
Arthur Hyman, New York 1991, c. II, 31-59
257 Leo Strauss, "The Literary Character of the Guide of Perplexed", Maimonides. A Collection of Critical
Essays, ed. Joseph A. Buijs, Indiana 1988, 30-31
65
Hangi bilim veya bilimlerin, bu almann temel konusu olduu sorusuna
bn Meymun, hemen her blmde "eriat konu edinen gerek bilim" yantn ver
mektedir. Delalet'l-Hairfn illet ve sebeplerini izah etmek zere emir ve yasaklar
ele almaktadr. Eser, Tanah'n ve Talmud'un fkh olmayan blmlerine youn
lamaktadr. Bu eserin nemli bir zellii, kendisini felsefi ve alahac eserlerden
ayracak kadar agadik literatre yer vermesidir.258
bn Meymun Delalet'te, Yahudiliin alaha dndaki alanlarna, kutsal metin
lerde geen kehanetlere ve hagada ksmlarna ynelmi, bunlarn ikin anlamlar
n vermeyi planlam, bunun iin de o dnemde ok etkili olan Aristo felsefesinin
temel aralarn kullanmtr. Bu balamda, Delalet, Yahudi dnce sistemiyle
Aristo felsefesini uzlatrma abas olarak grlmektedir.
bn Meymun' un dncesi, ncelikle Manta dayanan ve sistemli akla sahip
olan, dolaysyla bir dzen ve aklk iinde her eyi akli bir btnlkle tasnif edip
anlamaya alan bir zelliktedir. Bu haliyle bn Meymun, "yabanc topraklara ait
olan" Yunan Felsefesini Yahudi kltryle aktrmadan, kendi dnce sistemi
iinde yourmaya gayret etmitir.
bn Meymun, Delalet'i ne politik hedefler veya gizli amalar adna kaleme
almtr ne de ahlak risalesi olarak dnmtr. Aksine eserin ana temasn olu
turan konulara bakldnda metafizik konularna younlat gzlenir. Ona gre
bu alan fizikle birlikte bilimlerin en yksek dereceli olandr. 259 Buradan hareketle
diyebiliriz ki; bn Meymun'un Delalet'i kaleme almadaki balca niyeti, Ma'aseh
Bereit ve Ma'aseh Markabah' aklamak olduundan, Ma'aseh Bereit fizik ile z
deleirken Ma'aseh Markabah ise metafizikle zdelemi grnmektedir.260 Bu
durum, Delalet'in yazlmasnda bu iki bilime odakland, bunlarn ise Tanr
retisini aydnlatma aralar olduunu belirten gryle elimez, bilakis Tanr
retisini merkeze koyduunu vurgular.261 Ancak bn Meymun, filozoflarn ken
dilerince ispat ettikleri Tanr'nn varl, birlii ve maddi alemden farkl oluuyla
ilgili tm konular dlamakta,262 bu konunun Tora'nn gizemlerine, dolaysyla
Ma'aseh Bereit ve Ma'aseh Merkavah' a ait temel prensipler olmadn ak bir dille
ifade etmektedir.263 Buradan hibir felsefi konunun, Delalet'l-Hairfn adl bu kita
bn yazl gayelerine cevap verecek ve onun temel konularn oluturacak trden
olmad anlalmaktadr.
258 Strauss, 31
259 Guide, III, 51 (124a; 456, 1-4)
260 Guide, I, Introduction, (3b; 3, 8-9)
261 Guide, I, 34 (40b; 52, 24-25)
262 Guide, I, 71 (96b.; 124, 26, 29-125); II, 2 (lla- 12 a.; 176, 3- 27). II, 33 (75a; 256, 21-25)
263 Guide, I, 35
66
C. DELALET'L-HARiN HAKKINDA YAPILAN KLASK
VE M ODERN ALIMALAR
Delalet'i nemseyen Ortaa Yahudi toplumu, ayn zamanda onun okunmas,

fikirlerinin yaygnlamas ve herkes tarafndan kabul grmesi iin de gayret gs
termi ve onu asrlar boyunca yazya geirip gnmze kadar ulatrmtr. Bu
yazmalar, cemaatlerin bulunduu yerlerin kltrel zelliklerine gre eitli kenar
sslemeleri, tezhipler, renkli cemaat riteli tasvirleri, hayvan veya tabiat resimleri
ile bezenmitir. Her bir tasvirin o sayfada anlatlan konu ile dorudan balants
vardr. Bu adan dnldnde Delalet'in, Yahudi el ii sanatlarn aktarmas
asndan da hizmet ettii grlmektedir. rnein Kopenhag' da bulunan spanya,
Katalan blgesine ait drt yazma nsha, bu konuda rnek almalardandr. Mi
ladi 1348 ylna ait bu yazmalar, ayn zamanda Avrupa' daki Yahudi ustalar ile H
ristiyan ssleme sanatlar arasndaki zengin kltrel alverie k tutmaktadr.264
a. Delalet'l-Hairin'in Yazma Nshalar ve Tahkikleri
branice harflerle Arapa kaleme alnm olan Delalet'l-Hairfn'in birok k

tphanede yazma nshas bulunmaktadr. Leiden' deki ktphanede 18 ve 221
kayt numarasyla iki, Paris'teki Biblioteheque Nationale'de kayt numaralan s
rasyla 760 (ok eski), 761 ve 758 (mstensihi R. Saadia b. Danan) olan yazmas
bulunur. Londra'daki British Museum'da iki Arapa nshadan bahsedilmektedir.
Bunlarn ilki 1423 kayt numaral, kenarlarnda aklayc notlar olan bir nshadr.
Yazya geirenin ad ve yazld yer belli deildir. Giriinde tamamlanmam bir
kutsal metin indeksi ve sonunda Mezmurlar CXLII. bab ve astronomi tablolarn
iermektedir. British Museum' daki ikinci yazma nsha ise 2423 numaraya kayt
ldr ve Yemen Rabenik harf karakterine sahip bir yaz stiliyle kayda geirilmitir.
Dzensiz bir haldedir. lk paras giriin son paragrafyla balamaktadr. Kenar
larnda branice birka satr halinde aklamalar yer almaktadr. Oxford, Bodlain
Ktphanesi'nde on iki adet, Kopenhag, Kahire ve Berlin ktphanelerinde ise
birer adet yazma nsha bulunmaktadr.265
Delalet'in edisyon kritiklerine gelince; Arapa metni tahkik eden nemli
alma bulunmaktadr. Bunlarn ilki ve eserle ilgili yaplacak dier tm alma
lara basamak tekil edecek olan Rabbi Salomon Munk'un edisyonudur. Delalet'in
264 Bu yazma ile ilgili geni bilgi iin bkz. Gabrielle Sed-Rajna, "The Manuscript of Maimonides' Mo
reh Nebhukhim of the Royal Libray of Copenhagen and Fourteenth Century Catalan Painting",
Jewish Studies in a New Europe, ed. Ulf Haxen- Hane Trautner, Copenhagen 1998, 778-786
265 M. Friedlander, "The Moreh Nebuchim Literature", The Guide of Perplexed, trc. M. Friedlander,
New York 1947, XXVII- XXVII; Karla, 125
67
ngilizce evirmenlerinden Friedlander, bu almay, orijinal metinden bu zama
na kadar yaplan "tek edisyon" (editio princeps) diye vmektedir.266 Munk, Delilet'i,
Arapa asl ve Franszca evirisiyle birlikte geni aklamalar ieren notlarla 1850-
1866267 yllarnda 3 cilt halinde Paris'te yaynlamtr. Eserin Franszca bal Le
Guide des Egares traite de Thiologie et de Philosophie par Moise ben Maimon dit Maimo
nide (Yolunu aranlarn Rehberi; Maymonides diye simlendirilen Musa b. Meymun'un
Teoloji ve Felsefeye Dair Eseri) olup 1964 ylnda Osnabruck'ta ve 1970'te Paris'te
olmak zere iki kez daha yaynlanmtr.268
Atay'a gre Munk, Arapa asln yaynlamaya karar vermi ve buna mrn
vakfederek Franszca evirisini de yapm olmasna ramen, yaynlad Arapa
asl, branice harflerle olduundan, Arapa bilen alimler iin ayak baslmam bir
bahe olarak kalmtr.269
Eserin ikinci edisyonunu Isaachar Israel Joel yapmtr. O, sadece Arapas
olmak zere ksmen Munk'un edisyonuna dayanarak, eseri 1929 ylnda Kuds'te
cilt halinde yaynlamtr.270
Delalet'in nc edisyonu,271 Ankara niversitesi, lahiyat Fakltesi, re
tim yesi Prof. Dr. Hseyin Atay'n 1974 ylnda Ankara' da yaynlad tahkikli
basmdr. O, eserin giriinde, bu giriimin servenini ayrntsyla anlatmaktadr.
Atay, 1962 ylnda Ankara niversitesinin rektr olan Suut Kemal Yetkin'in te
vikleriyle branice renmeye baladn aktarmaktadr. Bu srada Ortaa s
lam dnrlerinden Farabi, bn Sina, Gazali ve bn Rd'n baz almalarnn
branice'ye evrilmi olduuna ancak Arapa asllarnn gnmze kadar gele
mediklerine ahit olmutur. Farabi'nin Mahot Ha-Nefs ve bn Rd'n Risalet'l
Halk adl eserleri bunlardandr.272
Atay, Hazar Trkleriyle ilgilenirken Delilet'in branice harflerle yazlm
Arapa yaynlanm aslna ulatn ve bu esere younlatn ifade eder. Yakla
k on iki sene boyunca zerinde alarak, branice asllarndan Arapa harflere
evirdiini ve bu ii yaparken eseri Arapa harflerle yaynlamaya karar verdii-
266 Friedlander, XXVII. Karla hatal olarak bu nerin brani harfleriyle yaynlandn iddia etmekte
dir; Karla, 125
267 Goodman, Pines ve Strauss eserin neir tarihleri olarak 1856-1866 yllarn verirler. Geni bilgi iin
bkz. Goodman, 435; Pines- Strauss, "Preface", (Maimonides, ), The Guide of the Perplexed, trans.
Shlomo Pines, Chicago- Landon 1963, x
268 Friedlander, xxv
269 Atay, xxx
270 Goodman, 435
271 ada Maymonides uzmanlarndan Jacob 1. Dienstag, Atay'n bu nerini nc edisyon olarak
grmekte ve Latince harflerle bu neir hakknda bilgi vermektedir. Dienstag, 113-114
272 Atay, xxx-xxx
68
ni belirtir. Bu dnemde bn Meymun uzman Shlomo Pines ile tanan Atay, ona
bu projesinden bahseder. Pines ona Delalet'in S. Munk tarafndan yaplan 1 866
tarihli edisyonunun branice harflerle olduunu haber verir. Atay, 14 Mart 1974
tarihinde kitabn basksn tam bitirmiken Pines'ten bir baka mektup aldn
ve ona Sleymaniye ktphanesi Carullah blmne 129 numarayla kaytl
yazmann farklarn grmesini ancak (S. Scheyer'in yapt Ibranice) 1964 tarihli
Tel-Aviv basksn esas almasn tavsiye ettiini ifade eder. Onun bu tavsiyesiyle
Sleymaniye' deki hicri 883 tarihli byk ebatl yazmann varln renen Atay,
Arapa harflerle evirdii Tel-Aviv basksn bu nsha ile iki defa batan sona kar
latrr ve ikisi arasnda pek az fark bulunduunu tespit eder.273
Atay'n kendi edisyonu iin dayand Carullah nshas 186-b varaktan ba
layp 301-a varana kadar devam eder. Atay, eseri kayda geiren kiinin branice
bilip bilmediini, Arapa harflerle olan bir baka nshadan m yazya geirdii
ni bilmemektedir. Yazmann kenarlarndaki notlardan bu kiinin geni kltrel
birikim sahibi biri olduunu anlayan Atay, ayn zamanda slam dncesinden
de nakillerin varlna iaret etmektedir. Atay, tahkik yaparken bn Meymun'un
naklettii branice kelime veya ibareleri Arapaya evirerek okuyucuya kolaylk
salamtr. Hseyin Atay ayrca Zahid el-Kevseri'nin edisyonunu yapp 1993 y
lnda Kahire'de yaynlam olduu Ebu Abdullah Muhammed b. Ebu Bekir et
Tebrizi'nin yazd ve el-Muakddimit'l-hams ve'l-irun min Delilet'il-Hairfn adl
erhi de dipnotlar halinde ilave etmitir.274
b. Deliilet'in Klasik ve Modern Dnemdeki evirileri
Eserin branice'ye kazandrlma almalar bn Meymun hayatta iken ba

lamtr. ncelikle Samuel b. Tibbon (1165-1232) ve Yahuda el-Harizi (11 70-1235)
adl iki ilim adam birbirlerinden bamsz olarak bu grevi stlenmilerdir. Bu
nun yansra emtov Palquera275 (1225-1290)'nn Moreh ha-Moreh (Delalet'e Delalet)
adl eserinde Delilet'in felsefi blmlerinin evirisi ve yorumu bulunmaktadr.
Bunlar iinde en nemlisi, klasik dnemdeki eserlerinin ounu branice'ye evi
ren Samuel b. Tibbon evirisidir. Moreh Nebukhim adyla yapt bu eviri Yahudi
evrelerinde olduka salam ve doru kabul edilmektedir. bn Meymun henz
hayattayken eseri tercme eden bn Tibbon, byk bir titizlikle eserin evirisin-
273 Atay, xxx-xxxu

274 Atay, xxx-xxxv
275 emtov ben Yosef Palquera, Arap ve Grek Felsefesini iyi bilen ve kritiini baan ile yapan span
yol felsefeci ve airdir. Ancak kendi kiisel grlerine ilikin bilgi vermemitir. Ortodoks bir Ya
hudi ile bir filozof arasnda felsefe-din uzlamas zerine diyalogu konu alan ve sadece Tora'nn
deil Talmud'un da felsefe ile uyumunu kantlamaya alan geret ha-Vikuah, insan mkemmelli
inin farkl derecelerini aklayan Sefer ha-Ma'alot nemli eserlerindendir.
69
de zen gstermitir. bn Meymun, ona kelimelerden ziyade anlatlmak istenen
dncelere odaklanmasn ve cmlelerin dzenini kelimesi kelimesine takip
konusunda dikkatli olmasn tlemitir. bn Meymun, eserin evirmeninin Yu
nan felsefesine zellikle de Aristo felsefesine aina olmas gerektiini vurgula
mtr. bn Tibbon, baz kelimelerin diillik ve erillik sigalarndaki mulaklklar
gidermeye alm, eviride yaad problemleri bn Meymun'a giderek biz
zat istiare etmitir. Gnmzdeki modern evirilerin ou bn Tibbon evirisi
ne dayanmaktadr.276 Bundan dolay birok ktphanede bu branice evirinin
nshalar bulunmaktadr. Mesela sadece British Museum' da sekiz nsha, Ox
ford, Bodleian ktphanesine kaytl yedi tam nsha ve drt eksik nsha vardr.
Paris'teki Biblioteheque Nationale'da iki adet ve Paris Gnzburg ktphanesinde
bir adet nsha bulunmaktadr.277
bn Tibbon evirisinin orijinal metninin ilk kez ne zaman nerede yaynland
tam olarak belli olmamakla birlikte, Friedlande'e gre 1480'den nce baslm ol
maldr. British Museum' daki nsha bunu dorulayacak bir bilgi notuna sahiptir.
Sonraki yaynlar branice metnin yannda emtov Palquera ve Efodi278'nin erhle
rini iermektedir. Orijinal nsha, 1551' de Venedik'te, 1791' de Berlin' de baslmtr.
Bunun yannda bn Tibbon'un branice evirisi I. cilt LXXII blme kadar, 1 829
ylnda Zolkiev' de M. Levin tarafndan Mina'ya zg branice'ye de evrilmitir.279
Eserin ikinci branice evirmeni olan Yahuda el-Harizi, kelime ve cmlelere
bn Tibbon kadar zen gstermemise de yazs daha okunakldr. Ancak Yahu
dilerin bn Tibbon evirisine daha fazla ilgi gstermesi sebebiyle neredeyse unu
tulmutur. bn Meymun'un olu da bu eviriyi salksz bulmutur. Bu evirinin
bilinen tek nshas Paris'teki Biblioteheque Nationale'dedir. L. Scholsberg, bu e
viriyi, S. Munk'a dayal baz notlarla birlikte 1 851 ylnda I. cildi, 1 876'da II. cildi
ve 1 879'da III. cildi Londra'da yaynlamtr.280
almann ilk Latince evirisinin XIII. asrda ortaya kt sanlmaktadr. Bu
276 Friedlander, xxv; Pines, lv-cxxxv

277 Klasik ve modem branice eviriler iin bkz. Jacob l. Dienstag, "Maimonides' Guide far the Perple
xed: A Bibliography of Editions and Translations", Occident and Orient: A Tribute ta the Memory of
Alexander Scheiber, ed. Robert Dan, Budapest- Leiden 1988, 96-112
278 Gerek ad Isaac b. Moses ha-Levi' dir. XIV. yzyln ikinci yansnda Fransa'nn gneyinde
doduu bilinmektedir. Gen yata Talmud eitimine balam ksa sre sonra hocalarnn kar
kmasna ramen felsefe ve tabii bilimlere ynelmitir. Hristiyan olmaya zorlanm, Yahudilie
yeniden dnmek iin Filistin'e g etmitir. branice grameri zerine yazd Ma'aseh Efod ve
Mabed'in tahribinden itibaren Yahudi ehitlerini anlatan Zikron ha-emadot gibi eserlerin sahibi
dir.
279 Friedlander, xxx
280 Friedlander, xxx; Dienstag, "Maimonides'Guide for the Perplexed: A Bibliography of Editions and
Translations", 107
70
eviriye ait nshalar ncelikle Mnih Ktphanesi, Latince Blm'nde bulun
mutur. Bu eviri Augustinus Justinianus tarafndan 1520' de Paris'te Moses Maimo
nides adyla basm yaplan nshann neredeyse ayndr ve Harizi'nin versiyonu
na dayanmaktadr. evirmeni belli deildir281 Salerno'lu Moses ben Solomon'un
yapt erhte de bir Latince eviriden bahsedilmekte ve bu nshadan yaplan
alntlar burada kullanlmaktadr. Ben Solomon, bu evirinin Hristiyan bir evir
men tarafndan yapldn syler. Bu evirinin Alman mparatoru II. Frederick'in
dneminde Yahudi ve Hristiyan bilim adamlarnn ortak almas olduu ileri
srlmektedir. Bu kral dneminde XIII. asrda birka Yahudi alimin baz Dou
kaynaklarn Latince'ye eviri iini stlendii bilinmektedir.282 Zaten Latince'nin
egemen olduu dnemlerde Bat'da en ok okunan Dou kitaplar arasnda say
lan Delalet'l-Hairin, yaygn okuyucu kitlesine sahip bir eser olarak, o devirlerdeki
skolastikler dahil pek ok Batl dnr tarafndan okunmutur. Bu dnrler
arasnda Guillame d'Auvergne (. 1249), Albertus Magnus (. 1280), Thomas Aqu
inas (. 1274), Spinoza (. 1677), Moses Mendelsohn (. 1 786) ve Hegel (. 1 831)
saylabilir.283
Delalet'in Johanne Buxtorfio tarafndan Samuel b. Tibon'un branice tercme
si esas alnarak yaplan bir baka Latince evirisi daha bulunmaktadr. evirmen
eserin giriinde bn Meymun'un hayat ve eserleri, More Nevuhim'in zellikle
ri konusunda bilgi vermitir. nszden hemen sonra brani air Rabbi Paphael
Josphe de Treves'in, evirmeni ven bir iiri bulunmaktadr.284 Eser, Jacob Genath
tarafndan 1629 ylnda Basel'de 532 sayfa olarak yaynlanmtr. Bu eviri 1969'da
Farnbrorough'da ve 1984'de Amersham'da yeniden yaynland. evirinin giri
inde Leibniz'in bn Meymun ile ilgili bir deerlendirmesi bulunmaktadr.285 Bu
rada Leibniz, tpk Hegel gibi, bn Meymun'un felsefi eserlerinden hayranlkla
bahsetmektedir. 286
Gedaliah b. Yahya isimli bir Ortaa Yahudi teolog, alelet ha-Kabbalah adl
eserinde, Moreh Nebukhim'in Jacob Monteno adnda biri tarafndan yaplm Li
ber Doctor Perplexorum adyla Latince bir evirisinden bahsetmektedir. Ancak bu
eviri hakknda fazla bilgi yoktur. J. Perle, bu evirinin Mnih'teki ktphanede
bulunan ve 1520 tarihli evirinin ayns olduunu dnmektedir.287
Samuel b. Tibbon'un yapt branice eviriyi esas alarak, Yedidyah ben Mo-
281 Friedlander, xxx-xxx; Dienstag, 12

283 Wilfinson, 130-140; Atay, xxx-xxx; Twerksy, 5616
285 Dienstag, 126-127
286 Hertz, Moses Maimonides. A General Estimate", 3
71
ses tarafndan, 1583 ylnda Milano'da ve D.J. Maroni tarafndan 1 870 ylnda
Floransa'da talyanca'ya evrilmi; R. Frstenthal 1. cildini (Krorschin, 1839), M.
Stern, il. cildini (Viyana, 1 864) ve S. Scheyer, ili. cildini Almanca olarak tercme
edip yaynlamtr.288
S. Munk Arapa metinle birlikte mkemmel bir Franszca eviriyi Le Guide des
Egares adyla 1 850-1866 yllar arasnda yaynlam, Dr. Klein de 1878- 1880 ylla
rnda baz faydal notlarla birlikte Budapete' de Macarca evirisini yaynlamtr.289
Delalet'i son devir Osmanl entelektel evresi de yakndan tanmaktadr.
smail Fenni (1855-1946), Franszca'dan evirdii Lugate-i Felsefe adl eserde
bn Meymun'u, bn Bacce'nin sekin rencilerinden biri olarak kabul etmekte
ve Delalet hakknda bilgiler vermektedir.290 Yine Osmanl'nn son dnemlerinin
nemli dnrlerinden Muhammed Zahid el-Kevser! de Delalet' in ikinci cildinin
banda bulunan girii olduka nemsediini belirtir.291
Delalet'in ngilizce'ye de nemli evirileri yaplmtr. lk ngilizce eviriyi M.
Friedlander yapmtr. Friedlande'in bu evirisi, ncelikle 1. cz olarak 1881 y
lnda Londra'da, 1904, 1910, 1919, 1925, 1928, 1936, 1942, 1946, 1947, 1951, 1956,
1961'de tamam Londra'da yaynlanmtr. Ayn eviri, branicesi ile birlikte 1969
ylnda New York'ta 414 sayfa olarak yeniden yaynlanmtr.292 Bu evirinin gi
riinde bn Meymun'un hayat ve eserleri ile Delalet'l-Hairin hakknda yaplan
bilimsel almalarla ilgili ok faydal ve nemli bir giri bulunmaktadr.
Delalet'i ngilizce'ye eviren ikinci kii ise 1963-1969 yllar arasnda The Gu
ide far The Perplexed by Moses Maimonides adyla ngilizce'ye evirip Chicago ve
Londra' da yaynlayan Shlomo Pines olmutur. Pines, 658 sayfalk ve tek cilt halin
deki bu eviriye nemli notlarla geni bir giri de ilave etmitir. Eser, 1974 ve 1978
yllarnda iki cilt halinde Chicago' da tekrar yaynlanmtr.293
Lenn Evan Goodman da 1976 ylnda Delalet'in baz blmlerini bir giri ve
yorumla birlikte, Rambam: Readings in the Philosophy of Moses Maimonides. Selected
and traslation with introduction and commentary adyla New York'ta yaynlamtr.294

290 smail Fenni, Lgate-i Felsefe, stanbul 1341 (1924), 4-5
291 Atay, xxx
292 Dienstag, 109-119
293 Dienstag, 118
294 Delalet'in baz blmlerinin ngilizce evirileri yaplmtr. Bunlar arasnda James Townley'in 1827
ylnda 451 sayfa olarak Londra'da The Reasons of Laws of Moses. From the More Nevochim of Mai
monides: With notes, dissertations, and a life of the author (Musa eriatnn Sebepleri, Maimonides'in
Delalet'inden Semeler; Notlar, Tezler ve Mellifin Hayatyla Beraber) adyla yaynlad en nem
lisidir. alma 1975 ylnda Westport'ta yeniden baslmtr. Buna benzer Juilus Guttmann'n,
72
Delalet'in ngilizce bu evirileri dnda Franszca, Almanca, Ma carca, 1
span-
yolca ve Yiddie evirileri de bulunmaktadr.295
c. Delalet'e Yaplan erhler
Delalet'l-Hairin'in Ortaadan gnmze kadar pek ok erhi yaplmtr.

Byle bir eserin erhlerinin ok olmas son derece doaldr. Okuyucu bunun gibi
yksek bilgi ve devamllk isteyen bir eseri okurken, daha fazla izaha ve kapal
grlen ksmlarn ortaya karlmasna ihtiya duyabilmektedir.
Delalet'in gnmze kadar yaplm krktan fazla erhi bulunmaktadr. Bu
erhlerin bir ksm eserin btnne dier bir ksm da baz blmlerine aittir. bn
Tibbon, Delalet'l-Hairin'in evirmeni olmasnn yannda, ksa notlar halinde evi
risinin yanndaki yorumlaryla da iyi bir arih olduunu gstermitir. British Mu
seum ve Oxford B odlein ktphanesinde bu erhleri grmek mmkndr. Bunun
yannda o ve dier evirmenlerinden Harizi, evirilerine, eserin anlalmas zor
felsefi terimleri yorumladklar bir de yararl szlk (Peru Milat Zarot) eklemiler
dir. bn Tibbon'unki bilhassa her yazmada bulunmaktadr. Harizi ise Delalet' in her
bir blm iin zel bir iindekiler indeksi (Kavanat ha-Prakim) yapmtr.296
1591 ylnda len Joseph Solomon del Medigo toplam on sekiz adet Delalet'l
Hairin (Moreh Nevuhim) erhini bizzat grdn belirtmi, bunlardan drt tane
sini tahlil etmitir: Ona gre arihlerinden Moses Narboni, fazla dindar olmayan
ama Delalet'in gizemlerini ortaya karabilen usta bir kiidir. em-tov ise haham
(hikmetli) sfatna layk bir erh yazmtr ve gerekten gayet akllca yorumlar ve
eletiriler ortaya koymutur. Hasdai Crescas (1340-1411 ) , basit ve sade bir tarzda
kendinden nceki rabbilerin stilinden ayrlmadan yorum yapmtr. Son olarak
Epodi, hi tenkit etmeden ksa notlarla izah etmeyi seen bir erh kaleme almtr.297
Del1let'in dier branice erhlerine gelince; bunlardan Abarbanel (Don Isaak,
1437-1508), Delalet'in birinci ve ikinci bablarna erh yazm ve zellikle ikinci ki
tap xrx. blmdeki yoktan yaratma konusunu geni bir ekilde yorumlamtr.
Bu erhte, bn Meymun'un grleri tam olarak kabul edilmemitir. Abarbanel,
bn Meymun'un, Hezekiel'in birinci babna yapt yorumlara kar yirmi yedi
maddelik bir itiraz kaleme almtr. M. J. Landau, 1831 ylnda Prag' da bu erhi
yaynlamtr. Bunlara ilave olarak ayn yorumcu, Rabbi ail ha Cohen tarafndan
Delalet'in baz blmlerini modern Arapa'ya evirmi olduu eser, Chaim Rabin tarafndan
The Guide of Perplexed. An abridged edition with introduction and commentary adyla 1952 ylnda
Londra'da ngilizce'ye evrilmitir.
295 Bu eviriler hakknda geni bilgi iin Dienstag, 119-128
73
1754 ylnda Venedik'te kaleme alnan ve Delalet'te tartlan konulara yantlar ver
dii Teuvot (Cevaplar) adyla bir eser de kaleme almtr.298
Abraham Abulafia, Sodot ha-Moreh veya Sitre-Moreh adyla bilinen kabalist bir
erh yazmtr. Bu eser yazma olarak Leipzig Ktphanesinde ve Oxford Bodle
ain Ktphanesinde bulunmaktadr. Mordecai b . Eliezer, Delalet'e ksa bir erh
yapm, Yosef b. Aba-mari b. Yosef de Delalet' e adet erh yazmtr. Birinci erh,
Mnih ktphanesindedir ve iki ayr haiyesi bulunmaktadr. Birinci haiye daha
aktr ve sradan okuyucuya hitap etmektedir. kincisi daha gizemli ve deruni
meseleleri konu almaktadr. Bu erhlerin tamam T. Weblumer tarafndan 1 848
ylnda Frankfurt'ta neredilmitir.299
slam dnce dnyasnda da esere ynelik erhler yaplmtr. Kutbttin
el-Misri'nin (.1221) talebelerinden Ebu Abdullah Muhammed b. Ebu Bekir et
Tebrizi, Delalet'in ikinci kitabndaki giriin yirmi be maddelik nermesine erh
yazmtr. Onun bu Arapa aklamalar, Mayorka'l Isaac b. Nathan tarafndan
1556 ylnda Ferrara' da branice'ye evrilmitir. Buna ilave olarak Yahya b. S
leyman da Delalet' e bir erh yazmtr. Bu erhin bir blm Berlin'deki ktp
hanede bulunmaktadr.300 Hseyin Atay'n nerinde dipnotlar halinde verdii, et-:
Tebrizi'nin, el-Mukaddimat'l-hams ve'l irun min Delalet'il-Ha'irfn ad ile Delalet'in
giriine yazm olduu erhi, Zahid el-Kevseri'nin yirmi sayfalk mukaddimesi
ile birlikte 1993 ylnda Kahire'de yaynlanmtr.301
Delalet'in ismi belli olmayan birok erhi eitli ktphanelerde bulunmak
tadr. rnein British Museum' da 1423 kayt nolu yazar belli olmayan bir erh,
soru-cevap eklindedir. Ayn stile Berlin' deki ktphanede bulunan isimsiz bir
erhte de rastlanmaktadr.302
d. Deliilet'e Yazlan Reddiyeler ve Savunmalar
Delalet, birok kimse iin bir azizin eseri olarak zihinlerdeki pheleri ve te
reddtleri gideren bir rehber iken, dier bazlar iin birinci dereceden heretik bir
vesika olarak grlmtr.303
bn Meymun'un Delalet'te ortaya koyduu orijinal fikirler, kendisinin Yahu
di tarihinde nemli bir konuma ykselmesini salarken, ayn zamanda ona kar
298 Friedlander, xxx- XXXIll

300 Friedlander, xxxv
301 el-Mukaddimat'l-hams ve'! irun min Delilet'il-Hi'irfn, te'lif: Musa b. Meymun, erh: Muhammed
et-Tebrzi, (H. 1413) el-Mektebet'l-Ezher, Kahire 1993.
303 Bratton, 100
74
ateli reddiyelerin de kaleme alnmasna neden olmutur. bn Meymun'un kut
sal metinlerde geen antropomorfik ifadeleri izah edi tarz, ruhlarn gelecekteki
durumlar konusundaki grleri, Musa eriatn renmeyi ve onun emirlerine
uymay bir kenara brakp "felsefe renmeyi ve retmeyi Tanr'ya yaplacak
en yksek ibadet" grmesi gibi konular bu kar klar tahrik edici unsurlar
olmutur.304
bn Meymun hayattayken Yahudi dnrlerden Meir b. Todros ha Levi
Abulafia, Lunel'in ileri gelenlerine hitaben bn Meymun'un eserlerinde kefettii
heretik fikirler hakknda bir eser yazmtr. Buna karn Aharon b. Meshullam ve
Shesheth Benvenisti ise bn Meymun'u savunmutur. Hatta Fransa, Montpellier'de
1232 ylnda bn Meymun'u savunanlar ile ona kar olanlarn karlkl reddiye
lemelerine ahit olunmutur. Gramerci David Kimhi, Montpellier'deki Rabbi
Solomon'un taraftarlarndan olan ve bn Meymun kartlyla tannan Yahuda
Alfachar'a hitaben adet mektup kaleme alm ve bn Meymun'u savunmutur.
Yine Saragusa cemaatinin nde gelen temsilcileri, R. Solomon'a kar hazrlanan
bir deklarasyona imza atmlardr.305
Ortaa'da Delalet' e ynelik ateli itirazlar bazen devrin otorite rabbileri ta
rafndan aforoz (herem) tehdidiyle bastrlmaktayd. Bu itirazlarn en iddetlisi
Fransa'nn gneyindeki Montpellier'de cereyan etti. Burada yaayan Rabbi So
lomon ben Abraham, bn Meymun'un eserinin rzgarna kaplp eriat ihmal et
mekten pimanlk duyduunu aklamt. bn Meymun'un baz takipileri ya bn
Meymun'u yanl anlamlar ya da retilerini yanl yorumlamlar ve ona mu
halif olanlarn ekmeine ya srmlerdir. Bundan dolay, Rabbi Solomon ve ben
zerleri sahte bn Meymun taraftarlaryla mcadele etmek yerine, bn Meymun'un
eserlerindeki temel argmanlara sava amaya balamlardr. Sonuta 1233 y
lnda Montpellier' de, bn Meymun'un grlerine muhalif olan Rabbi Solomon
gibi Yahudi liderlerin, eseri Dominiken engizitrlere ihbar etmeleri neticesinde
eser yaklmtr. Ancak Dominiken otoriteler daha da ileri gidip Talmud yaklnca
ve Montpellier Rabbisi ile taraftarlar eitli ikencelere maruz kalnca ehirdeki
bn Meymun taraftarlar, bu olay bn Meymun'un ruhaniyetini rahatsz etme
nin adil bir cezas olarak yorumlamlardr.306 Ona muhalif olanlara Tuleytula'l
Meir, Sens'li Samsan, Dimekli (am) Daniel gibi devrin nl rabbileri de katl
mt. Bunlar iinde Dimekli Daniel, en sonunda Dimek'teki Yahudi otoritesi
tarafndan aforozla cezalandrlmt. nk bn Meymun taraftarlar da en az

305 Friedlander, xxxv; Bratton, 100-101
306 Friedlander, xxxv; Karla, 125
75
muhalifleri kadar hogrsz ve kat idiler.307 Lunel ve Narbonne'daki Yahudi
otoriteler, bn Meymun kartlarna ynelik bir aforoz (herem) yaynlamlardr.
bn Meymun'un olu Abraham, babasnn eserlerini savunmak maksadyla Mil
hamot Adonai (Efendilerimizin Savalar) adyla bilinen bir risale kaleme almtr.308
"Yahudilerin felsefi kutsal metni" olarak grlen Delalet' in yazlmasnn ze
rinden bir asr bile gemeden Palquara'l emtov isimli bir teolog More ha More
adl eserinde bn Meymun'u hem yorumlam hem de alabildiine eletirmitir.
Yine o dnemde etkili bir filozof olan spanya'l Yosef Kaspi, eserinde Delalet'l
Hairin'in, tm dier milletler ve dinlerin yolunu armlarn tanmak maksa
dyla okunmas gerektiine vurgu yapmtr. Ona kar kan bir baka dnr
Moses Narbone, eserin hem Yunan felsefesi, hem de slam ilmi ve Hristiyan ahla
knn etkisinde kaldn iddia etmitir.309
bn Meymun' dan yaklak elli sene sonra Abba Mari Don Astruc310 ve
Barselona'l Rabbi lomo b. Aderet311 (.1310), dorudan Delalet'l-Hairin'i hedef
alan sylemler gelitirmilerdir. Bunlardan biri de "felsefe almak dini renim
gren gen rencilerin inanlarna zararl olur mu?" eklindeydi. Bu ihtilaf konu
edinen pek ok mektup, Abba Mari Don Astruc tarafndan Minhat Kenaot adyla
bir araya getirilmitir. Bu reddiye 1 838 ylnda Presburg' da neredilmitir. Meir
Abulafia'n Kitab al rasail'i ise 1871 ylnda J. Brill tarafndan Paris'te yaynlanm
tr. Yedaya Bedrasi, bn Meymun kart bu iki dnre kar dolayl olarak bn
Meymun'u, ancak dorudan felsefe almay savunan Ketab Hiznazlut adnda bir
eser kaleme almtr.312 Oxford'daki ktphanede bulunan ve Josselman ile dier
baz rahiplerin imzalad tarihsiz bir belge de, bn Meymun'un retilerini kabul
edip onu dorulamakta, ancak melekler ve kurbanlar konusundaki teorisini istis
na tutmaktadr. 313
Bu reddiyeler ve savunmalar birka asr devam etmi ve Delalet'l-Hairin'in
ve bn Meymun'un taraftarlarnn zaferiyle sonulanmtr. S. D Luzzato adl rab
bi, Iggerot edal adyla bilinen ve E. Graber tarafndan 1882 ylnda yaynlanan
307 Bratton, 100

308 Friedlander, xxxv-xxxv
309 Bratton, 102
310 XIII. yzyl sonlarna doru yaam bir Fransz Rabbidir. Kendini Teoloji ve felsefe almalarna
adam, Talmud'un yan sra Maimonides ve Nahmanides'in eserleri zerine yapt almalarla
tannmtr.
311 XIII. yzylda spanya' da yaam Alahaist ve Talmudist bir Ortaa Rabbisidir. Adnn ba
harflerine nispetle Rashba olarak tannmtr. Rambam'n Mina ile ilgili almalarna savunmac
yaklamasna ramen Yahudilie felsefi yaklamn kart olduu iin, Barcelona Rabbinik mah
keme bakan olarak 30 ya altndakilerin felsefe ve tabiat bilimleri almasn yasaklamtr.
76
eserinde u cmleyi kurmutur; "Musa'dan Musa'ya, Musa gibi hi kimse gelmedi."
Rabbi Hirsch Chayyuth, Darke-Moshe adyla 1840 ylnda Zolkiew'de yaynlad
eserinde, bn Meymun'un almalarna kar yazlan eserleri incelemi ve onla
ra cevaplar vererek rtmeye girimi ve sonuta bn Meymun'un eserlerinin
Talmud'un retileriyle uyum iinde olduunu gstermek istemitir.314 Delalet'i
savunmak ve vmek amacyla pek ok iir de kaleme alnmtr.315
Son olarak Delalet'i taklid balamnda ve bn Meymun'un fikirlerinin yeri
ne gemesi dncesi ile Aharon b. Eliah adndaki bir Karai, Delalet' e alternatif
olarak, Etz-Hayyim adyla felsefi bir eser kaleme almtr. Bu eser, 1 841 ylnda
Leibzig'de F. Delitzsch tarafndan yaynlanmtr. 316
D. ESERN MET ODU
Delalet'l-Hairfn'in yazl tarz, okuyucuya ulama yntemi ve konular ele

alp ileyi biimi, dikkat ekici bir tarzdadr. Eserin giri blmnde bn Mey
mun, Delalet'in temel gayesine ve yazl hedeflerine uygun bir slupla, eserin
okunup retilmesi srasnda gzetilmesi gereken unsurlar ve eserde ele alnan
konularda olas tutarszlklarn olaan sebeplerine k tuttuu metodolojik yak
lamn izah etmektedir.
bn Meymun, burada ncelikle -Delalet'in bertaraf etmek istedii- bilim ile
din arasndaki ihtilafn kkn aratrmak istemitir. Ona gre bu noktada beliren
olumsuzluklar, ou kez kutsal yazlardaki antropomorfizmin yanl yorumlan
mas sebebiyle ortaya kmaktadr. Buradaki temel glk, peygamberlerin lahi
Varlk hakknda konuurken kullandklar kelimelerin kapallndan kaynaklan
maktadr. Yine bu tr kapal ifadelerin, iki farkl anlama veya ayn anlama gelecek
ekilde Tanr'ya ve dier eyaya uygulanp uygulanmayaca problemini zmek
istemitir. Eer iki anlama gelen bir ifade ise, bunlarn birden fazla anlama gelip
gelmediini, anlamlar ayn olmakla birlikte derece bakmndan farkllklar ifade
eden szler olup olmadn veya onlarn ykleme anlamlar (mstear) olup olma
dn ayrt etmek, eserin yazarnn iidir.317
Delalet'in temel prensibi, akln kutsal metinlere ve dine uygulanmas olduu
iin, bn Meymun'un, Aziz Thomas Aquinas'n Summa Theologiae'sinde yaptn-

315 Bu konuda ayrntl bilgi iin bkz. Jacob I. Dienstag, "Poems on the Guide for the Perplexed", Oc
cident and Orient: A Tribute to the Memory of Alexander Scheiber, ed. Robert Dan, Budapest- Leiden
1988, 101-102
317 Guide, I, 2-9
77
dan daha fazla empirik ve objektif hakikate yaklat sylenebilir. nk hem
Midra31s sistematiine katk salayan bn Meymun hem de skolastik dnceyi
sistematikletiren Aquinas, varsaym halindeki hakikat iin rasyonel metodu kul
lanmlardr. Aquinas'a gre Katolik Kilisesi'nin Augustinci teolojisinin evrensel
adan doru olmas bir varsaymd ve "akl", temel inan esaslarnn geerlilii
nin ispatlanmas iin gerekli olan diyalektik metotta kullanlmaktayd. Ancak bu
akl yrtme yntemindeki balca nermeler sorgulanabilmekte veya geersiz
olduklar ortaya kmaktadr. Zaman zaman zararl ve absrd olarak sulansa da
bn Meymun'un metodu, Kutsal Kitap' hakikat kabul eden ve akl, kutsal metin
leri -olduu gibi korumak zere- alegorik yorumlama formu olarak gren bir yak
lamdr. Bylece o, hemen tm kutsal metinleri, gizemlerinin ortaya karlmasn
bekleyen yazlar olarak grmektedir.319
Delalet, konular anlatma ve anlalmasn salama metodu asndan da ilgi
ekicidir. Dil felsefesiyle uraanlara gre bn Meymun, Delalet'i ilerken insann
anlama melekesinin snrlarn zorlayarak, Tanr'nn mutlak aknlnn altn iz
mektedir. Buna felsefe diliyle "apofatik bilgi"320 denmektedir. Bu, farkl bilgi snf
rasyonellikten farkl bir yaklamdr. Bu metoda, ayn zamanda "negatif sfatlar
diyalektii" de denir.321
bn Meymun teolojisinde bu diyalektik metodun ehresi bulunmaktadr:
Birincisi, Tanr'ya olumlu sfat atfetmeyi engelleyen linguistik yntem,322 ikincisi
epistemolojik adan insan aklnn snrl oluuna ve buna bal olarak beer an
layn aan konularn varln kabullenmesi323 ve son olarak ontolojik adan
pozitif sfatlarn mutlak monoteizm retisiyle elien taraflarnn olmasdr. As
lnda Kutsal Kitap'n Tanr ile yarattklar arasnda hibir ontolojik ilikiye imkan
vermeyecek ekilde yaratl retisini konumlandrmas yznden, Tanr'nn Za
tna ait btn sfatlar (varln, ebedi oluunu ve mutlak bilgisini ieren sfatlar
dahil), bn Meymun tarafndan negatif sfatlar olarak yle yorumlanmaktadr:
"O'nunla mahlukat arasnda hibir bakmdan benzerlik yoktur. O'nun varl,
yaratlanlarn varl gibi deildir. O'nun hayat, yaayan dier canllarn hayatna
318 branice "dara" kknden "aratrmak", incelemek" anlamna gelen terim, Biblik literatrde
anlalmas g ksmlarn bilgeler tarafndan yaplan Talmudik yorumlarn ifade etmektedir. Ya
say aklayanlar "Midra Alaha", yk ve ahslar hakkndaki derlemeler de "Midra Hagada"
olarak isinlendirilmitir.
319 Bratton, 86-87
320 Beer lisannn ve Tanr'y nitelemekte kullanlan sfatlarn, Tanr'y tanmlamada yetersiz kald
n vurgulayarak Negatif yntem ile Teoloji yapmaya verilen ad.
321 Jose Faur, "The Character of Apophatic Knowledge in Maimonides' Guide", Theodicy (Jewish Studi
es-18), ed. Dan Cohn, USA 1997, 65-69
322 Guide, I, 31-32
323 Guide, I, 51
78
benzemez. O'nun bilgisi bilenlerin bilgisine benzemez".324
bn Meymun, bu eseri okumak ve zerinde alma yapmak isteyenlere baz
uyarlarda bulunmaktadr. ncelikle okuyucunun eseri okurken aceleyle eletiri
ye balamamasn istemitir. Okuyucu, bu eserin her bir kelimesinin ve cmlesinin
yazlmadan nce dikkatle dnldn unutmamaldr. Ancak bn Meymun,
okuyucunun kendisiyle hemfikir olmasn beklemediini, eer bir uyumazlk
olduunu hissederse, okuyucunun o blm grmezden gelmesini tavsiye et
mitir. Bu gibi uyumazlklar, ounlukla okuyucunun yanl anlamasndan ileri
gelmektedir ve bu durum, mistik tarzda eser kaleme alan her yazarn, okuyu
cusuyla yaayabilecei kanlmaz kaderdir. Bu zel stili yakalamak iin eserin
yazar olarak kendisi, Mina' da belirttii gibi "bu ve benzeri metafizik konularn
herkese aka retilmemesi"325 kuraln, okuyucunun lehine olarak zaman za
man ihlal ettiini belirtmitir. Bu kural inerken dier iki nemli Mina kuralna
dayanmtr: "imdi Rabbin erefine bir eyler yapmann zamandr"326 ve "sizin
btn amellerinize saf niyetleriniz rehberlik etsin" .327 Aslnda bu cmleleriyle bn
Meymun, eserinin metodolojik erevesini berraklatrmak yerine onu daha gi
zemli bir atmosfere sokmaktadr. Belki de o, okuyucunun eseri yorumlamaktan
ve kendi grlerini yazar adna ierie dahil etmekten kanmasn istemitir.
Yine de, grlerinin geersiz kabul edilmesine meydan vermemeye gayret eder
grnmektedir.
bn Meymun bu eseriyle, kutsal metinlerin ahlaki adan ve pratik adan reh
berlik yapmasn, dnceye dayal retiler konusunda da kaynaklk etmesinin
daha doru yntem olacan beyan etmektedir. Buna ilave olarak O, kendi teori
lerinin mutlak doru olduunu kabul ettirir bir yntem izlemektedir. Onun kut
sal kitaptaki ezoterik metinleri yorumlamas, genel olarak doru ve onaylanabilir
telakki edilmitir. Ondan farkl dnenleri, mesela kelamclar veya felsefi d
nmeyen rabbileri, grleri savunulamaz ve hatal grmektedir. Bu balamda
Saadiya ve Bahya gibi Yahudi filozoflar, onun gznde daha az deerlidir. Hatta
bu filozoflar kendi yanllklarnn farkndadrlar.328
Kendine ok gvenen bir kii olarak bn Meymun'un, muhaliflerine kar
adil ve tarafsz bir yarglamada bulunmasn beklememiz pek doru olmaya
caktr. Delalet'in ilk blmnden itibaren bu tarz kendisini hissettirmektedir. bn
Meymun, girite edebi eserlerde bulunan dile bal tezatlar ele alm onlar yedi
324 Guide, 1, 35, 54

325 Hagigah, 11,l
326 Berakot, IX, 5
327 Abot, 11,17; Guide, 1, 8-9
328 Friedlander, "Analysis of the Guide for the Perplexed", XLIII
79
temel ksma ayrmtr. lk drt grup, grnteki tezatlklardr. Dier grupta
ise, gerek tezatlar yer almaktadr ki, bunlar dikkatsizlie ya da kusurlara bal
olan veya bir takm amalara hizmet eden tezatlardr. Bu balamda Tanah'taki ve
Talmud' daki tezatlar, zahiri olanlara; sonraki dini yazlarda bulunanlar ise yazar
larn dikkatinden kaan gerek tezatlara rnek tekil etmektedir.
Sonu olarak bn Meymun, bu eserinde ortaya kabilecek metodolojik e
likileri, niyet ve plann sonucu olarak ortaya kan elikiler olarak grmekte ve
olas elikilerin iki sebebinden bahsetmektedir: "Anlalmas zor veya belirsiz
meseleleri ele alrken daha kolayndan balamakla retmenin kendini fazlaca
basitletirmesi" ve "konuyla ilgili baz nemli blmleri gizlemek veya aa
karma ihtiyacndan kaynaklanan zorluklar".329 Bu bakmdan bn Meymun iin
metodun safl, ncelikli konular arasndadr. Kutsal metinlerin isel anlamlar,
ancak uygun bir metodun kullanmyla ortaya kabileceinden, harfi anlamlarn
tesinde derin bir anlama gcne sahip olmay gerektirmektedir. Buna bal ola
rak bn Meymun, bilgi kaynaklar olan akla ve duyu alglarna "vahiy"i eklerken,
kendisinden nceki klasik epistemolojiyi deitiren bir bakla dini gelenek ve
felsefi akl yrtmenin uyumasn esas alan metodunu ina etmitir. Bu meto
du ile, delillerle ispatlanm inancn, plak imandan stn olduuna inanmtr.
Onun metodunu "rasyonalist bir tip olarak sadece iman ycelten bir anlay ola
rak grenler" de bulunmaktadr. 330
bn Meymun, keyfi varsaymlara dayanarak, eriata gre geerli olmaya aba
gsteren kelamclardan ok daha az dedktif metoda bavurduunu gstermek
tedir. O, bu noktada eyann doasna uyumlu nerilerle ie balamtr. Yine de
modern bak asyla ele alndnda onun yaklam, ileri srd iddialarn
nesnellii iin fazla etkili deildir. 331 Aslnda kutsal metinleri alegorik olarak yo
rumlamak, ikinci ve nc yzyllarda etkili olan skenderiye ekolnn metodu
idi. Bu metot kelimenin tam anlamyla literal baktan sonraki bir safhadr ve g
nmzde grlen baz yar liberal teologlarnkine benzemektedir.332
Son olarak bn Meymun, Deliilet'i "ayrlm (mantura) blmler" halinde ta
sarlayarak, okuyucunun istenen bilgiye kolayca ulamasn salamak niyetinde
dir. Bunu bir dzen veya silsile halinde deil, karma ama kendince bir kompozis
yon iinde gerekletirmitir.333 Deliilet'in konular ileme metodu, kelimenin tam
anlamyla aklayc bir tarzda olup diyalog slubu iermez. srael Wilfinson'a
329 Guide, 1, 9-11

330 Twersky, 5617
331 Strauss, The Literary Character of the Guide of Perplexed", 39
332 Bratton, 87-88
333 Guide (Introduction), 3
80
gre Delalet'in en nemli gramer zellii Arapa'sndaki kapallk ve zor anlalan
bir belagat slubuna sahip olmasdr. Wilfinson, bn Meymun'un kulland dil
ile slam Filozoflarnn kulland akademik dilin ayn oluuna dikkat ekmitir.334
Ondan nceki filozoflardan lomo b. Gabirol (1020?-1057?) ve Yahuda ha-Levi
(1075?- 1 141), karlkl sohbet eklinde felsefi eserlerini kaleme alrken, o farkl bir
aklama metodu benimsemitir. nk onun anlaynda retmenin ilk grevi,
renciye hitap edebilen bir iletiim gelitirmek ve renciyi/ okuyucuyu hayret
le kark hidayeti bulma sevinciyle ba baa brakmaktr. Bu nedenle onun tek
nii, rencinin/ okuyucunun beeri anlay tecrbesinin mutlak znel oluuna
vurgu yapmaktr. nk onun grevi, otoriter ve objektif biimde olmayan ancak
yzeysel aknla dren tarzda bir rehberlik yapmaktr. Sonuta bu yntemi
okuyu tarz olarak iine sindirebilen bir renci/ okuyucu, Tanr ile dorudan bir
iliki kurabilecektir.335
E. ESERN ANA HATLARIYLA PLANI VE ANA

K ONULARI
Delalet'l-Hairfn'in yaps -zellikle birinci blm- bazen stili asndan her

mentik bir ifadeyle, bir bakma "regellosen exegetischen Schaarmtzel" (hibir kural
tanmayan tefsir mcadelesi) olarak deerlendirilip problematik saylabilmekte
dir. bn Meymun'un teki almalarndan az da olsa haberdar olan bir kii, bu
eserde alabildiine zgn bir tarz olduunu hemen fark edecektir.336
Teknik adan bakldnda Delalet, blm halinde dzenlenmitir. Eserin
Birinci Blm' bir giri (mukaddime) ile yetmi alt alt blmden (fasl) olumak
tadr. kinci Blm, yirmi be nermeden oluan bir giri ve krk sekiz alt balk
iermektedir. nc ve son blm, Tora'nn anlalmas g olan blmlerini ko
nularna gre ana balklar altnda incelemektedir. Delalet'in nc Blm'nn
sonuna ayn zamanda bir de ekleme yaplmtr. Bu ekte, ktlk kavram, ilahi
bilgi ve inayet, doadaki ve eriattaki tasarm, kutsal metin kssalarndaki temalar
ile Tanr'ya gerek ibadetin mahiyeti gibi konular ilenmitir.
: ' Konular asndan bakldnda filozof kimliiyle bn Meymun, bu eserinde
Ortaa'n tm filozoflarnn urat u temel meseleleri ele almaktadr: man
akl ilikisi (yani felsefenin kutsal metinlerle balants, Tanr'nn varl, birlii,
hr iradesi ve cisim olmay); kken, sevk ve idaresi asndan evren ve Tanr
334 Wilfinson, 141

335 Faur, 71-72
336 Berman, 410
81
ilikisi; Tanr ile insan arasndaki iletiim arac olarak vahiy; ahlaki konular, ira
de hrriyeti, insan kaderi, lmszlk ve eskatolojiye dair retiler. En azndan
grnrde atma , halinde bulunan ilikiler balamnda konuya yaklarsak:
man-akl ilikisi, Tanr-insan ilikisi, din-bilim ilikisi ve fizik-metafizik ilikisi
ile pozitif ilahi sfatlar-negatif ilahi sfatlar, bilgi-bilgiden yoksun olma ikilemleri,
Delalet'in balca meselelerini oluturmaktadr.
Delalet'in ana konular bn Meymun' un tasnif ettii plan erevesinde u e
kilde zetlenebilir:
1 . Kutsal metinlerde geen seste (homonymous), mecazi ve anlalamayacak
kadar girift kavramlar.
2. (Temel argmanlarn mantktan yoksun ve hayal rn grd) Kelam
-
ilmine gre Yce Varlk ve O'nun alemle ilikisi.
3. Filozoflara gre lk Sebep ve O'nun evrenle ilikisi.
4. Kutsal metinlerdeki gizemler (sodot); Tekvin kitab I-IV. bablarda geen Ya
ratl Olay (Maaseh Bereit), Gksel Sava Arabas (Maaseh Merkavah) konusunun
betimlenmesi.
Bu dorultuda ana hatlaryla Deldlet'l-Hairfn'in ieriini u ana konular esas
alarak ilemeyi amalamaktayz: Teolojik konular, Peygamberlik, Kaza ve Kader,
lahi ve Beeri Eylemler.
a. Tanr Hakkndaki Grleri (Teoloji)
Musa bin Meymun, Delalet'l-Hairin'in birinci blmnden ikinci blmn

otuz birinci faslna kadar olan ksmnda felsefenin lahiyat veya din felsefesine ait
konularn ilemitir. Srasyla, Kutsal Kitapta Tanr'ya atfedilen lahi sfatlar; ant
ropomorfik konular, mekan ve hareket ima eden terimler, Tanr fikrindeki okluk
terimleri gibi konular erevesinde ele almaktadr.
1. Tanr Fikrinde mge ve nsana Benzeme (Antropomorfizm)
Yahudiliin kutsal yazlar ilk bakta Tanr'y, yaratlmlara benzerlik veya
cisim zellii artran terimlerle aklar grnmektedir. Bu yzden bn Mey
mun, bu gibi yanl anlalmaya meydan verecek olan kutsal kitap terimlerini ir
delemekle ie balamtr.
ncelikle bn Meymun, burada suret (tselem) ve benzerlik (demuth) kelimele
rinden yola karak Tanr'ya cisimsel bir varlk ima eden kutsal kitap referansla
rn incelemektedir. O, branice'de "suret (tselem)" kelimesinin, szlkte bir e
yin ekil ve biimini gsterdiini sylemitir. Buradan yola karak baz insanlar
Tanr'nn cisimsel zellikli oluu eklinde bir retiye sahip olabilmektedir. rnek
olarak Tekvin, 1, 26'da; Tanr, "nsan kendi suretimizde, kendimize benzer yara-
82
talm dedi," cmlesinde Tanr'nn suretine benzer bir insan yapldna referansla,
Tanr'nn insan formunda yani bir ekil ve biime sahip olduunu dnenler
den bahsetmitir. stelik bunu dnenler, bu iddiay srdrmedikleri takdirde
kutsal kitaba kar yalan sylemi olacaklarn sanmaktadrlar. Dolaysyla onlar
Tanr'nn tpk insanlar gibi "bir yz" ve "eli" olan bir bedene sahip olduu
nu dnmektedir. Onlara gre, Tanr kendilerinden daha byktr ve Tanr'nn
maddesi et ve kan deildir. bn Meymun, onlarn fikirlerini kurgularken rtl
meye imkan verecek ekilde grlerini ilemektedir.337
bn Meymun, oklu bir ortamda bir ekil ve biimden oluan, bir formu olan
"eyi" ifade etmek zere branice to' ar kelimesinin bulunduunu belirtmitir. Kut
sal Kitaba gre "Tanr, ekil (to' ar) ve grnt asndan cemaldir" .338 Bu kelime
nin Kutsal Kitapta getii dier balamlar339 zikreden bn Meymun'a gre bu tr
terimler aslnda dorudan Tanr'ya atfedilemez. Suret terimi, tabiata ait bir form
olup bir maddeye sahip olanlar iin uygundur. nsann bu konudaki entelekt
el kavrayn glendirmek iin "Tanr insan kendi suretinde yaratmtr''340 ve
devamndaki "Kendi suretimizde bir insan yapalm"341 eklindeki ifadeler, insa
nn anlamasn kolaylatrmak iindir yoksa maddi bir ekil veya oluumu ima
etmez.342
bn Meymun, konuyla ilgili bir baka kelime olan ve benzemek (damah)
kknden gelen Demuth'un (benzerlik) kullanm konusunda ("Ben ldeki bir
pelikanm"343 rneinde olduu gibi) ise, aslnda ekli deil o hayvann dt
durumdan yola karak kiinin zntsnn o kuunkiyle olan benzerliinin kas
tedildiini belirtmitir. Bu konudaki rnekleri344 inceleyen bn Meymun, benzetil
mek istenen eylerin konumlarn ve niteliklerini ykseltmek amacyla kavramsal
benzerlie odaklandklarn belirterek hi birinin ekil veya teekkl asndan
tam benzerlii vurgulamadn belirtmitir. Sonuta ona gre "lahi Akl"n be
erle olan yakn ilikisi sebebiyledir ki insan, Tanr suretinde yaratlmtr. Yoksa
Tanr'nn bir bedeni ve bir ekli yoktur.345
bn Meymun, ok anlaml (mterek) bir kelime olan branice Elohim terimi
nin, ."lah", "melekler", "hkmdarlar" ve "yneticiler" gibi anlamlara gelebil-
337 Guide, 1, 21
338 Tekvin, 39/ 6
339 1. Samuel 28/14; Hakimler 8/18
340 Tekvin 1 /26
341 Tekvin, 1 /28
342 Guide, 1, 21-22
343 Mezmurlar, 102/7
344 Mezmurlar, 58/5; 1 7/12, Hezekiel, 1 /26; 1 / 13
345 Guide, 1, 22-23
83
diini, bu yzden, "iyiyle kty bilmek suretiyle Tanr gibi olacaksnz"346 ek
lindeki sz, "hkmdar gibi olacaksnz" eklinde anlamtr. nk ona gre
Kutsal Kitap, bu benzetmeyle insan dier yaratlanlardan ayrt eden zelliklerini;
mesela insana bahedilen kemalat, zekay ve kapasiteyi vurgulamaktadr.347
bn Meymun, bu balamda zellikle Tanr'nn insana bahettii akl, mkem
mellie gtren en nemli aralardan biri olarak grm, Tanr'nn, dier yaratk
lar deil insan emir ve yasaklarnn muhatab kldn belirtmitir. nk ona
gre iyi ve kt, genel olarak herkese bilinen kabul grm eylerdir.348
Yazarmz, sanld gibi kutsal metinlerde geen figr (temunah) ve biim
(tabnith), kelimelerinin birbirinin ayn olmadn ileri srer. Zira ona gre tab
nit, bir eyi ina etmek, eklini vermek demektir. rnein k Kitab'nda (25/9),
ahit sandnn eklinden bahsedilmekte ve sadece ilahi boyutlu bir ekil verme
ye dair deil ayn zamanda gndelik kullanm olan bir biimlendirme iin de
kullanlmaktadr.349
Temunah (figr) ise ok anlaml bir terim olarak u farkl anlam ihtiva et
mektedir:
1. Zihnin dnda ancak duyularla kavranabilen bir eyin eklidir. Buna bn
Meymun, ''bir eyin ekli ve biimi" adn vermitir. Ona gre Kutsal Kitapta geen
" . . . Kendinize herhangi bir eyin suretinde put yapar, Tanr'nz Rabbin gznde
kt olan yaparak onu fkelendirirseniz"350 ve "Rab Horev'de atein iinden size
seslendiinde o gn hibir suret grmediniz . . . "351 gibi ifadeler bunun delilidir.
2. Bu kelime tek bir objenin, duyularn tamamen yok olduu anda ortaya
kan hayaldeki eklini ifade etmek iin de kullanlr. bn Meymun, buna rnek
olarak "gece ryalarn dourduu dnceler iinde bir suret duruyordu gz
mn nnde ama grnty seemedim"352 referanslarn gsterir. Ona gre bu
kelimeyle uyurken ryada ortaya kan dler kastedilmitir.
3. bn Meymun'a gre figrn son anlam "akl tarafndan kavranan gerek
bir mefhumu ifade etmektir". Bilhassa Tanr ile ilgili kullanldnda ortaya kan
anlam budur. Buradan hareketle "O, Rabb'in suretini gryor"353 eklindeki ifa
deyi "o, Tanr'nn hakikatini kavryor" eklinde mecazi olarak yorumlamaktadr.
346 Tekvin, 3/5

347 Guide, l, 23
348 Guide, l, 24
349 Guide, l, 26-27
350 Tesniye, 4/24
351 Tesniye, 4/15
352 Eyp, 4/13,16
353 Saylar, 12/8
84
bn Meymun, birinci blmn drdnc faslnda ise Yahudi teolojisinin kul
land "grmek (ra'oh)", "bakmak (habbit )" ve "gr (hazoh)" kelimelerinin li
teral anlamlarna younlamaktadr. Ona gre bunlarn tamam fiziksel gr
ifade etmektedir ancak kutsal metinlerde akli kavray anlamnda mecazi olarak
kullanlmtr. rnein "grmek (ra'oh)" konusundaki ifadeleri deerlendirirken
"ve o grd"354 ifadesinin fiziki gzle grmek anlamna gelirken "benim kalbim
hikmetin ve bilginin ounu grd"355 ifadesinin ise fikri idrake iaret ettiini be
yan etmitir. Yine o, grmek fiilinin Tanr'ya nispet edildii veya Tanr ile iliki
lendirildii Kutsal Kitap referanslarnda356 kesin olarak mecaz anlam ierdiini,
nk gzn sadece bedeni, bedenin rengini ve eklini kavrayabileceini iddia
ederek, Tanr'nn her hangi bir organ veya bir ara ile kavramadn ne sr
mtr. Ona gre kutsal metinlerde geen Tanr'nn bakmasyla ilgili ifadelerin
tamam,357 mecazi anlamda kullanlmtr.358
Gr kelimesi de literal anlamyla gzn grd eyi ifade edebilmektedir. 359
Ancak bu terim dierlerinde olduu gibi, bn Meymun dncesinde mecazi ola
rak "kalbin ince kavrayyla" e anlamldr. Bu tr kullanma, aya, 1 / 1, Tekvin,
15/1 ve k, 24/11 gibi ifadeleri rnek gstermektedir.360
bn Meymun, "Hz Musa'nn Tanr'ya bakmaktan korkup kendi yzn
saklamasn"361 yorumlarken "bu ekilde bir bakn" ancak korku ve saknmay
ima edebileceini, yine Musa'nn, bizzat tecelli eden a bakmaktan korktuu
iin yzn sakladn, yoksa Tanr'y gzle kavrayamayacan ifade etmitir362
srail'in ileri gelenlerinin Tanr'y grmesinden bahseden atflar363, eylem
lerindeki kusurlarn tenkit edilmesini ima etmektedir ve Musa onlara efaat et
meseydi Tanr'nn azabna duar olacaklard. Nitekim efaat sadece belli bir sre
bu azab ertelemitir. Ona gre kutsal metinlerde -peygamber olmayan- sradan
insanlarn Tanr'y grme fiilini gerekletirdii durumlarda, mutlaka beeri bir
eylem de zikredilmekte ve bedendeki kusur veya alglama zayfl gibi maddi
boyutlar dile getirilmektedir.364
354 Tekvin, 29/2

355 Vaiz, 1 /16
356 1 . Krallar, 22/19; Tekvin, 18/1; k, 33/18; k, 24/10
357 Tekvin , 19/17; 19/26/; aya /5/30
358 Guide, 1, 27-28
359 Mika, 4/11
360 Guide, 1, 28
361 k, 3/6
362 Guide, I, 29
363 k, 24/10
364 Guide, 1, 30
85
Sonu olarak bn Meymun, Tanr' ya suret isnat ederek O'nun kol, bacak, yz
gibi organlara sahip olan insana benzediini hayal etmenin kaba bir literal okuma
ve yorumlama olacan, bu gibi beeriletirilmi ilah fikrinden kanmak gerek
tiini vurgulamtr. Bu yzden o, tpk slam literatrndeki mteabihat gibi bu
konunun "mulak" olduu ve mutlaka mecazi ve entelektel bir anlayla anla
labilecek olduu sonucuna varmtr. Ksaca ifade etmek gerekirse bn Meymun,
kutsal metinlerde Tanr'nn maddi boyutunu ima edecek ekilde ona nispet edilen
"grmek", "bakmak" gibi fiil ve faaliyetlere literal, yzeysel bir anlam verilmesi
ne kar kmakta, bunun yerine bu kelimelerin entelektel bir kavramay, daha
derin ve ayrntl anlama ve kavray ierdiini, dolaysyla mecazi anlamlar ba
rndrdn ne srmtr.365
1.1. Tanr'ya Nispet Edilen Mekan ve Beer Hareketleriyle lgili Terimler
bn Meymun, Delalet'i bir "dil bilimi" eseri grmek istememesine ramen bir
anlamda bu kelimeleri aklamaya mecbur kaldn belirtmitir.366 bn Meymun,
branice mekan, yer anlamna gelen "makam" kelimesinin literal adan belli veya
genel bir yeri iaret ettiini, ayn zamanda geniletilmi anlam olarak da kiinin
rtbe veya konumunu gsterebildiini sylemitir. Bu son anlamdan yola ka
rak bn Meymun, Hezekiel, 3/ 12'de Tanr'ya mekan nispet eden ifadenin aslnda
O'nun sadece Yce Varln ve varlklar iindeki muhteem yerini gstermekte
dir. Benzer ekilde Tanr'ya mekan isnat eden tm ifadelerin, sadece O'nun Varl
nn derecesini gsterdiinin altn izen bn Meymun, bu yere hibir eyin ula
amayacan dile getirmitir.367
bn Meymun, belli bir mekan isnat etmek zere Tanr'nn tahtndan (kise)
bahseden atflarn,368 yksek rtbeli insanlarn oturduklar bir koltuk anlamnda
literal bir kullanm olsa da ayn zamanda kutsal metinlerde mecazi anlamlara
meydan verecek ifadelerin varlna da iaret etmektedir.369 Ona gre bu son ifa
de, gn kendisini bizzat Tanr'nn taht olarak grmektedir.370 Bylece bn Mey
mun, kutsal metinleri hermnetik okuyarak, Tanr'nn evrene yaylm yksek ve
yce bir otoriteye sahip olduunu aklamaktadr. Yoksa Tanr bizzat maddi bir
tahtta oturmamaktadr. Eer kutsal metinler bunu sylyorsa,371 bu u anlama ge
lecektir: Tanr kalc ve deimez varlktr. nk madde ve bedenden uzak olan
365 Guide, l, 31
366 Guide, l, 35
367 Guide, l, 33
368 k, 33/21
369 Yeremya, 17 /12; aya, 66/1
370 Guide, 1, 34
86
bir varlk bir yer ve mekana sahip olmaktan da uzaktr.372
bn Meymun, Tanr'ya mekan ve beeri zellikler ithafrkonusunda kafa kar
klna yol aan Kutsal Kitap terimlerinden yarod (aa nmek) ve alo (yukar k
mak) kelimelerini aklamakla konuya devam etmektedir. inmek ve kmak fiilleri
branice'de, bedene sahip bir varln belli bir yerden yukardaki veya eer aa
daki bir yere hareketidir. Bu kelimeler mecazi olarak anlalacak olursa ycelik ve
bykle iaret edeceklerdir. Eer bir kiinin rtbesi dmse o "inmitir" veya
eer rtbesi artmsa "ykselmitir." Bu yzden Tanr'nn inmesi veya kmasy
la ilgili ifadeler,373 onun yceliini ima etmektedirler. Ancak "Tanr'nn inmesi"374
bazen de kaderde planlanm bir olay olarak bir halka veya blgeye gelen ilahi
felaketi veya cezalandrmay iaret etmektedir. Yine baz yerlerde peygamberane
ilhamlar ve ereflendirmeleri375 de ifade edebilmektedir.376
Oturmak (laevet): bn Meymun'a gre bu terimin ilk anlam bir yerde iskan
etmektir. Bu anlamyla kullanld yerler olduu gibi377 mecazi olarak istikrarl,
deimez eylemler iin378 veya sebatl ve dosdoru klmak379 anlamnda kullanl
maktadr.
Tanr ile ilgili olarak kullanldnda380 ise Tanr'nn zaman ve z itibariyle de
imediini ve sabit kaldn gstermektedir. Bu referanslardan yola karak bn
Meymun, Tanr'nn herhangi bir durum (hal) iine giremeyeceini iddia etmitir.381
nk hal, geicilii ve deikenlii ifade etmektedir.
Kalkmak (lakum): bn Meymun, bu terimi de ok anlaml kelimelerden say
m ve Kutsal Kitap'ta geen anlamlarndan birinin oturmak eyleminin zdd olan
kalkmak,382 bir dierinin ise "istikrar" ve "geerlilik"383 olduunu bilhassa Tanr'ya
atfedildii zaman384 bu anlam ierdiini ve mecazi olarak "muradm, vaadimi ve
hakimiyetimi icra ediyorum" anlam tadn ifade etmitir. Yine bu terim, helak
olmay hak eden bir kavme ynelik olarak "Tanr'nn iradesinin infaz"385 anlam-
372 Guide, I, 35
373 Tekvin, 11 /5; Tesniye, 28/1; 1. Tarihler, 29/25
374 Mezmurlar, 8/5, Tekvin, 11/7; 11/5
375 Saylar, 11/17; k, 19/20; 19/11; 19/3Tekvin, 35/13; 17/22
376 Guide, 1, 37
377 1. Samuel, 1/9
378 Zekerya, 14/10
380 Mersiye, 5/19; Mezmurlar, 123/ 1; 2/4
381 Guide, 1, 37-38
382 Ester, 5/9
383 1. Samuel, 1 /23; Tekvin, 23/17; Levililer, 25/30; 1. Samuel, 24/21
384 Mezmurlar, 12/6; aya, 33/10; Mezmurlar, 102/14
385 Amos, 7/9; aya, 33/10
87
na gelir. O, Talmud bilgelerinin de bunun farknda olduklarn386 ve ulvi alemde
"oturmak veya kalkmak" diye bir ey olmadna inandklarn aklamtr.387
Ayakta durmak (laamod): bn Meymun'un ok anlaml terimler arasnda sayd
terim kutsal metinlerde getii ekliyle beerle ilgili olarak "ayakta durmak"388
anlam vermesine ramen, bazen "vazgemek" veya "saknmak",389 istikrar, de
vamllk, deimezlik ve duraanlk anlamlarna da gelir.390 Tanr ile ilgili oldu
unda da kelime bu anlamlar ihtiva etmektedir391 bn Meymun, bu terimin ayn
zamanda "lahi etkinin ikame edilmesi"392 gibi bir mecazi anlam ierdiini de ileri
srmektedir.393
Adem (Adam): lk insann ismi olarak Adem kelimesinin Kutsal Kitap metinle
rinde getii zere adamah (yer veya toprak) kknden geldiini394 aklayan bn
Meymun, terimin ayn zamanda "trler"395 veya oul anlamda elitlerden ayrlan
"genel bir topluluu" da kapsadn396 ifade etmitir. Bununla birlikte, tamlama
olarak kullanlan "Elohim'in oullar" 397 ise "elit" bir kesime iaret etmektedir.398
Nasob veya yasob (dikili durmak): Bu kelimeleri de ok anlaml terimlerden g
ren bn Meymun'a gre, her ikisinin kk ayr olmasna ramen anlamlar ortak
olup, dikili durmak anlamna gelir.399 Bu terim de ona gre duraanlk ve srekli
olmay ifade eder.40 Kelime dorudan Tanr ile ilgili olunca bir bedenin dorulma
olmakszn dikili durmasn401 ifade etmektedir.402
Kaya (sur): bn Meymun'a gre ift anlama sahip bu terim ayn zamanda
"da"403 veya "sert ta"404 anlamlarna gelir. Tanr'nn kutsal metinlerde "Kaya"
386 B.T. Hagigah, sa

387 Guide, l, 39
388 Tekvin, 41 /46, Yeremya, 15/l; Tekvin, 18/8
389 Eyp, 32/16; Tekvin, 29/35
390 Yeremya, 32/14; Yeremya, 48/11 k, 18/23
392 Zekerya, 14/4; Tesniye, 5/28; 5/5
393 Guide, 1, 39-40
394 Tekvin, 6/3
395 Ekkles, 3/21; 3/19
396 Mezmurlar, 49 /3
397 Tekvin, 6/2; Mezmurlar, 82/7
398 Guide, 1, 40.
399 k, 2/4; Mezmurlar, 272; Saylar, 16/27
401 Tekvin, 28/13; k, 17 /6
402 Guide, 1, 41
403 k, 17 /6
404 Yua, 5/2; aya, 51/1
88
olarak tasvir edilmesi405 "O'nun mutlak prensip oluuna" ve "kendisinden baka
her eye etki eden sebep olduuna" iaret etmektedir.406
bn Meymun, sadece ilahi bilginin kendini okluktan uzak tutabildiini; mad
deyle ilgili bilginin ise bundan kendisini kurtaramadn iddia etmitir. o, fiziki
bilgiyle ilgili iddiasn temellendirirken Platon'un ve ondan ncekilerin maddeyi
dii, formu ise erkek olarak anladklarn aktarmtr. O, varln olu ve bozulua
bal olarak Madde, Form ve Yokluk olmak zere temel prensibi olduunu;
bunlarla dorudan ba olmayan bir maddenin asla bir form alamayacan belir
terek, bunlar birer tabiat kanunu olarak ilediini belirtmitir.407
bn Meymun'a gre, yaklamak (karov), dokunmak (nago'a), yakna gelmek
(nago), mecazi olarak mekan olmadan ince kavray yoluyla yaknlamay,408 veya
bilgideki birlii anlatmaktadr.409 Tanr sz konusu olduunda "yaknlk", "yakn
lama", "uzakllk", "birleme", "ayrlma", "temas" ve "ardllk" sz konusu
olmadndan bu referanslarn tamam bilisel bir yaknlk ima etmektedir. Bun
dan dolay insann Tanr'ya yaknlamas O'nu kavramak demek olup, O'ndan
uzaklamak ise O'nu tanmamak demektir. Tanr'ya yaknlamann veya O'ndan
uzaklamann pek ok derecesi bulunmaktadr.410
bn Meymun, "doldurmak (mille)" fiilini Tanr ile alakal olarak411 ele alrken,
bunlarn kesinlikle mecazi bir doldurmak anlamnda kullanldn, bedensel bir
doldurmaya iaret etmediini aklamtr412.
bnMeymun, Tanrileilgiliolarak "ykseklik (ram)" kelimesinin "yceltmek",413
"domak (nao)" kelimesinin "derece bakmndan ykseklii, yce konuma gel
meyi, Tanr'nn yceliini, kudretini ve mkemmelliini ima ettiini belirtmi
tir414. Yine ona gre "gemek (laavor)" kelimesi, mecazi olarak Tanr'nn annn
ve azametinin geip gitmesi olmaldr415. bn Meymun, "gelmek (lava)" eyleminin
Tanr'ya atfedildiinde "Tanr emrinin inmesi" ,416 "yce varlnn (Sekine) inii"417
405 Tesniye, 32/4; 32/18; 32/30; 1. Samuel, 272; aya, 26/ 4

406 Guide, 1, 42
407 Guide, 1, 42-43
408 Yeremya, 51 /9
409 Mezmurlar, 145/18; 73/28; aya, 58/2; Tesniye, 4/7; k, 24/2
410 Guide, 1, 44-45
411 Tesniye, 33/23, k, 35/35; 1. Krallar, 7/14; aya, 6/3; k, 40/34
412 Guide, 1, 46
414 Saylar, 24/7; 16/3 aya, 57 /15; 63/9; Mezmurlar, 94/2
415 k, 34/6
416 k, 19/9
417 Hezekiel, 44/2
89
veya vaadinin gereklemesi418 anlamlarn tadn vurgulamtr419.
bn Meymun'a gre, Tanr'nn "gitmesi (yesi'ah)" eyleminden bahseden ifade
lerin420 mecazi olarak "u anda bize gizli bulunan kararnn tezahr etmesi" anla
mna geldiini, "geri dnmek (ivah)" sznn ise "Tanrsal bir eylemin kesintiye
uramasn" veya "tehditkar bir ifadeyle lahi eylemin artk ortadan kalkmasn"421
ifade eder.422
bn Meymun, "Tanr'nn gitmesinden veya dolamasndan (halikhah)" bah
seden ifadelerin,423 mecazen O'na ait bir eyin veya emrin yaylmas, nimetinin
ekilmesi anlamlarna geleceini iddia etmitir.
Sonu olarak bn Meymun'a gre kutsal metinler, insanoluna ait dille konu
tuundan, ncelikli olarak inananlarn anlayaca bir din dili ile hitap etmektedir.
Ancak o burada dikkatimizi nemli bir yne ekmektedir: Kutsal metinlerin dili,
maddi, bedeni veya fiziki bir arma meydan vermeden insanlara ait fiilleri
mecazi anlamda kullanr. Ona gre hareket eylemleri ncelikle varlklarn canl
olularn gstermek iin vardr. Tanr konusunda cisimsellik sz konusu olmad
ndan bu tr eylemlerin tm cisimsel ngrleri de Tanr sz konusu olduunda
ortadan kalkmaktadr.424 Bu bakmdan bn Meymun, insan aklnn baz kavrama
yetilerine sahip olduunu, bu gc ve tabiatna gre kavramay gerekletirdiini
belirtmektedir. Ona gre teoloji yapmak, mecazi anlamlara kapal olan zihinler
iin tehlikeli olabilmektedir. Bu nedenle kutsal metinlerdeki mecazi anlamlara n
fuz etmek iin aba sarfeden genlere yardm etmek gerekmektedir.425
1.2. fke ve Yemek-mekle lgili Terimler
bn Meymun, ac ekmek veya ektirmek, fkelenmek ve yemek - imek gibi
baz duygusal ve tketime dayal eylemlerin Tanr'ya atfedilmesini de yorumla
maktadr. Ona gre "ac ekmek (esev)", bunlardan ilki olup ift anlam ieren fiil
lerdendir. lk anlam sz ekmek olan bu kelimenin ayn zamanda fkelenmeme
durumunu da ima eden atflar bulunur. Mesela "Davud hatrna ac doluydu"426
ifadesi ayn zamanda "onun hatrna fkeliydi" demektir. Yine bu fiil, mecazen
muhalif olma ve itaatsizlik durumlarn da ihtiva eder.427 Yine "Tanr'nn kendi
418 Zekerya, 14/5

419 Guide, 1, 47-52
420 aya, 26/21
421 aya, 26/21; 1-Ioeya, 5/15
422 Guide, 1, 52-55
423 Tekvin 3/8, Tesniye, 13/5; aya, 275
424 Guide, 1, 56-57
425 Guide, 1, 68-71
426 1. Samuel, 20/34
427 aya, 63/10; Mezmurlar, 78/40; 139/24
90
kalbinde insanlara fke duymas"428 onlar helak etmesine iaret etmektedir. Nite
kim "Tufan olay" bunun sonucu olarak gereklemitir. nk insan, Tanr'nn
iradesine aykr davranmtr. Bylece "kalp" kelimesi bu fkeyi anlamlandrmak
zere irade anlamnda kullanlmtr.429
bn Meymun, fiziki bir ihtiya olarak "yemek (leehol)" fiilinin branice'de
mecazi olarak iki anlama sahip olduunu; bunlardan biri, yenilen bir eyin or
tadan kalkmas yani ilk eklinin bozulmas, dieri de kiinin gda almasna ba
l olarak byyp gelimesi ve varln idame etmesidir. Bu ilk mecazi anlam,
kutsal metinlerde ilahi eylemler olarak ska kullanlmaktadr.430 Bu kullanm yo
rumlayan bn Meymun'a gre itaat etmeyen kavimlerin "lahi ate" ile yenilmesi,
kudretli bir helake iaret etmektedir. kinci mecazi anlamda yemek eylemi bilgi,
renme ve entelektel bir kavray yoluyla insann en mkemmel konuma k
masna, bu konumu srdrmesine iaret etmektedir.431 Ona gre Midra metinle
rinde bu tr anlamlar olduka sk kullanlmaktadr.432
Sonu olarak bn Meymun, duyusall artran her hangi bir eylemden
yola karak Tanr'ya cisimsellik atfetmeyi ve fkelenmek, ackmak gibi her han
gi bir fiziksel etki veya mahrumiyet iinde gsterilmesini reddetmitir. nk
etki, bir deiim demektir ve Tanr hakknda etkileyici bir deiimden bahsetmek
mmkn deildir. Zaten Tanr'nn teklii ve O'ndan bakasna ibadet edilme
yecei gereinden yola karak, O'nun bir bedene sahip olamayaca ve bizzat
kendisinin yaratt mahlukata benzeyemeyecei sonucunu karmak doaldr.
O'nun varl dierlerine benzemez. O'nun hayat dierlerinin hayat gibi deil
dir. O'nun bilgisi kendilerine bilgi bahettii mahlukatn bilgisi gibi de deildir.
nsanlar, Tanr ile kendileri arasndaki kesin farkll kabul etmek zorundadrlar.433
Bu noktadan hareketle bn Meymun, Tanr'ya atfedilen her eyin mahiyet iti
bariyle beeri sfatlardan farkl olduunu, hibir tanmlamann birini veya die
rini aklamak iin yeterli olamayacan iddia etmitir. O'na, beere ait bir kusur
nispet etmenin de imkanszlna iaret ederek, aksi takdirde putperestlie dme
tehlikesi bulunduunu belirtmitir. Bundan dolay o, btn olarak Tanr hakkn
daki kutsal szleri Tevrat'n gizemleri olarak betimlemitir. Bu gizemler ayn za
manda dier Peygamber kitaplaryla Yahudi bilgelerin eserlerinde de mevcuttur.434
428 Tekvin, 8/21

429 Guide, 1, 62-63
430 Saylar, 11/1; Tesniye, 4/24
431 aya, 55/2; Meseller, 25/27; 24/13- 14
432 Guide, 1, 63-65
433 Guide, 1, 72-80
434 Guide, 1, 80-81
91
Tanr'ya bu tr atflarda bulunan kutsal kitap ifadelerini ocuklar, kadnlar,
aptallar veya doal yeteneklerinde kusurlu olanlarn kapasitesine gre deerlen
dirmek icap eder. Tanr'nn cisimsellii retisi reddedilmedii takdirde, Tanr'nn
Birliini ikrar etmek zorlaacaktr. Beden, aslnda madde ve formdan olutuu
iin blnebilecek veya paralanmaya maruz kalacaktr. Bu yzden eitim alm
insanlar bile eer bu retiyi Tanr'nn varlna uygularlarsa, kutsal metinler ko
nusunda sapknla dm ve yolunu arm olacaklardr. Tanr hakkndaki
metinleri yorumlama ii kesinlikle bilgi sahibi insanlarn grevidir.435
Neticede bn Meymun, "Tanr' nn fkelendii", "kzdrld" veya "raz ol
duu" gibi sfatlara inananlarn bulunduunu ve bunlarn bizzat Tanr'nn ken
dilerine fkelendiine veya kzp raz olduuna kendilerinin bile inandn ifa
de etmektedir. Ona gre Tevrat'n tamam ile dier peygamberlerin kitaplarnda
fke, kzgnlk, kskanlk ifadeleri putperestlikle ilikilendirilmitir. Mesela bu
kitaplarda Tanr'nn dman, muhalifi veya O'ndan nefret edeni436 mutlaka put
perestlikle balantldr. 437
bn Meymun'a gre peygamber kitaplar, "putperest tapnma" adn verdii
Tanr hakkndaki bu tr batl grlere kar ciddi itirazlar iermektedir. Zaten bn
Meymun, irk koanlarn, bir puttan baka ilah olmad gerekesiyle bu ii yap
madn belirtmitir. Dahas ne gemite ne de gelecekte hibir insan, tahtadan
veya madenden yapt bir suretin, aslnda gkleri veya yeri yaratp idare ettiini
tahayyl bile edemez. Dolaysyla buradaki tapnma aslnda biz insanlar ile Tanr
arasndaki bir arac iin varsaylan suret balamndadr ve kutsal metinlerde bunu
kolaylkla gzlemlemek mmkndr.438 Bu kafirler Tanr'nn varlna inanmala
rna ramen irk komalar sebebiyle helak olmay hak etmilerdir. nk onlarn
bu kfrleri bn Meymun'a gre yalnzca Tanr'ya mahsus olan uh1hiyet ayrca
ln bakasna devretmek anlamna gelmektedir. Halbuki tapnma ve ta'zim sa
dece Tanr'yadr.439
bn Meymun, avamn sadece yzeysel olarak tapnmay kavrayabildiini ve
onlarn anlamlarna veya bu ibadet yoluyla tapnlan Varln mutlak hakikatine
vakf olmadklarn anlatmtr. Bunun sonucu olarak helak edilmeye kadar giden
sonular doabilmektedir.440 Bundan dolay kutsal metinler onlar, "dmanlar"
ve "hasmlar" olarak grmekte ve bunlar ileyenlerin Tanr'nn gazabna dar
435 Guide, I, 80-81

436 Tesniye, 11/16- 1 7; 6/15; 32/21; 6/15; Yerernya, 8/19; Tesniye, 32/19; 32/22; Nahurn, 1 /2; Tesniye,
7/10; 16/22; 12/31; Saylar, 32/21
437 Guide, I, 82
438 Yerernya, 10/7; Malaki, 1 / 11
439 k, 23/25; Guide, I, 83-84
440 Tesniye, 20/16; 20/18
92
olduunu ifade etmektedir.441
bn Meymun, Tanr'ya cisimsellik nispet edenlerin ancak, cehaletle
r, kt an-

laylar yznden veya bu tarz retinin yaygnlat bir ortamda bydkleri

iin zrlerinin kabul edilebileceini belirtmitir. Rabenik gelenek de ona re
!
bunlar mazur grebilmektedir.442 Bazlar iin kutsal kitaplarn zahiri ana ar
insan bu konuda pheye gtrebilecek ekilde olabilir. Buradan hareketle bn
Meymun, Tanr'nn cisimselliinin kabul edilmemesi gerektiini aka dile getir
meyenleri kafir saymadn, ama bu tr bir gereklilie inanmayanlar kafir kabul
ettiini aklamtr.443
1.3. Canllarn Organlarna veya Eylemlerine aret Eden Terimler
bn Meymun, canl varlklara bilhassa insan veya hayvanlara ait organ veya
eylemlerin (yz, ard, kalp, ruh, nefs, canllk, kanat, gz, iitmek vb.) Tanr'ya nis
pet edildiinde kazand mecazi anlamlar ele almtr.
O, ncelikle "yz (panim)" kelimesinin Kutsal Kitap metinlerindeki oklu an
lamlarna iaret ederek bu konuya giri yapmaktadr. Ona gre bu kelime, oka
mecazi kullanma sahip bir terimdir. Bu mecazlar arasnda "fke" ilk sray almak
tadr. Bu bakmdan "Rabbin yz", ibaresi "Rabbin fkesi" anlamna gelmektedir.444
Terim ayn zamanda "bir bireyin varlna" veya "karlkl olu durumuna" da
iaret eder. Tanr ile ilgili olarak bu anlamlar oktur.445 Bu ayn zamanda melek
gibi bir arac olmakszn konumalar da ima eder. Bu yzden bn Meymun'a
gre "Tanr'nn yznn grlmeyeceine" dair ifade,446 aslnda "O'nun Gerek
Varl'nn beer tarafndan hibir ekilde kavranamayacana" iaret etmektedir.
Yz terimi ayn zamanda nceki veya kadim zamanlar ifade eden bir zaman zarf
hkmndedir.447 Son olarak, yz terimi koruma ve kadere448 iaret eder ki, bu an
lamda bilhassa lahi kaderin insanla ska yzletii vurgulanmtr.449
bn Meymun, "ard (ahar)" kelimesinin "bir kiinin yaptklarn taklit etmek
veya izinden gitmek" anlamna geldiini, Tanr' ya atfedildiinde450 ise "O'na kul
luu idame ettirmek ve 'O'nun amel, irade ve emirlerini izlemek" anlam kazana-
441 Guide, I, 84
442 B.T. Hullin, 13a
443 Guide, 1, 85
444 Mersiye, 4/16; Mezrnurlar, 34/17
445 Tesniye, 5/4; 4/12
446 k, 33/23
447 Rut, 4/7; Mezrnurlar, 102/26
448 Saylar, 6/26
419 Guide, 1, 86-87
450 Tesniye, 13/5; Hoea, 11/10
93
can ifade ederek terimi fiziksel organ anlamndan uzaklatrr.451
Ona gre "kalp (lev)" terimi de oklu anlama gelen kelimelerden olup nce
likle hayatiyet organna iaret etmektedir. Mecazi olarak her eyin ortas, rnein
gn ortas,452 atein ortas,453 anlamna gelir. Kalp, ayn zamanda "dnce ve
gr" demektir.454 Kalp ayn zamanda "irade"455 ve "akl"456 anlamlarn ihtiva
eder. "Tanr'y tm kalbinizle seveceksiniz"457 ibaresi, mecazi olarak kalbin ierdi
i btn glerle Tanr'y sevmeyi ve O'nu idrak etmeyi, btn amellerin temel
gayesi yapmay ima eder.458
bn Meymun, "ruh (ruah)" teriminin Tanr ile ilgili olduunda mecazen
"peygamberlerin zerinde gezinen ilahi akl"459 veya "Tanr'nn mutlak iradesi ve
amac"460 anlamna geleceini belirtmitir.461
bn Meymun'a gre bir baka canllk paras da "nefis (nefe)" olup tm his
sahibi varlklardaki cana iaret eder. Tanr ile ilgili olarak kutsal metinlerde geen
'nefe'e ilikin atflar deerlendiren bn Meymun, bu blmlerde Tanr'nn ca
nndan bahseden tabirlerin462 rade ve ama anlamlarna geleceini aklamtr.463
Ona gre "canlla (hay)" iaret eden kutsal ifadeler bile ilk anlamyla byyen
veya hissedilen bir varla iaret etse de, Tanr eer canllk vermise ayn zaman
da bir kiiye "bilgi bahetmi" olduu anlamna gelmektedir.464 Son olarak, Tal
mud geleneinde "l ama doru olanlarn canl sayldklarn, buna karn kt
ama hayatta olanlarn ise l kabul edildiklerini465 aktararak hayatn iyilik, l
mn ise ktlk anlamna geleceine iaret etmitir.466
Tanr'nn veya bedenleri olmayan meleklerin "kanatlarndan (kanaf)" bahse
den kutsal metinlerin,467 aslnda mecazi olarak gizlemeye veya rtmeye iaret etti-
451 Guide, 1, 87
452 Tesniye, 5/11
453 k, 3/2
454 Saylar, 15/39; Tesniye, 29/17; 1. Tarihler, 12/39
455 Yeremya, 3/15; il. Krallar, 10/15; 1. Samuel, 2/35; 1. Krallar, 9/3
456 Eyp, 11/12
457 Tesniye, 6/5
458 Guide, 1, 88-89
459 Saylar, 1 1 /17; 11 /25
460 aya, 40/13
461 Guide, 1, 90-91
462 1. Samuel, 2/33; Hakimler, 10/16
463 Guide, 1, 91.
464 Meseller, 3/22; 8/35; 4/22; Tesniye, 30/15
465 B.T. Berakhoth, 18a-b
466 Guide, I, 93
467 Rut, 3/9; 2/12; aya, 6/2
94
ini aklamtr.468 Yine "gz organ veya su kayna (ayin)" terimi Tanr'ya nis
pet edildii yerlerde ilahi kaza ve aye469 veya duyulara bal olmayan akli kav
ray470 anlamlarna gelmektedir.471 Ibn Meymun, tpk gz gibi "iitmek (mo'a)"
fiilinin de Tanr'ya nispet edildiinde bir organa ait olmayan bir kavraya472 veya
Tanr'nn dua edenlere cevap verdii473 anlamna gelecei sonucuna varmaktadr.474
bn Meymun, bir eyin varl hakknda bilgiye gtren "rehberlik" ile bir
cevherin gereklii ve maddesini "incelemek" arasnda derin farkllklar bulun
duunu aklamtr. Bunun sebebini, gerek bir rehberliin, ancak o eyin iliik
leri veya hareketleri bilindii takdirde mmkn olabilecei eklinde izah etmitir.
rnein bir yerin idarecisinin, kendi memleketindeki bir blge halk tarafndan
bilinmesini istiyorsak, onlara bu idareci hakknda baz bilgiler sunmamz gerekir.
bn Meymun, buna "iliiklerle bilgilendirmek" adn vermitir. Ona gre idareci
nin etrafnda atl, yaya veya kllarn ekmi byk bir dost topluluuna sahip
olduu, bir kalede ikamet ettii ve memleketi iin bir kpr yapmalarn istedi
i gibi eylemlerinden bahsetmemiz de mmkndr. Bylece birisi onu sorduu
zaman kolayca yantlamak artk mmkndr. bn Meymun bu betimlemeyi, bir
idarecinin anlatlabilecei bir tarz olarak yorumlamtr.475
Benzer bir durum Tanr bilgisi konusunda da vardr. Buna bal olarak gk
lerin ve yerin varl gibi olmayan ama yaayan, bilgi ve kudret sahibi, aktif bir
Tanr vardr. Tanr'ya ou kez insanlar tarafndan cisimsel ve hareket edebilen
bir varlk olduu dnlerek inanldn aktaran bn Meymun'a gre, bir beden
veya bizzat bir bedende var olmayan bir varlk olarak O'nun iitip grmesi an
cak betimlemelerle izah edilmektedir. Bir organn kendisi veya bir organa ait olan
iitmek, konumak, koklamak gibi herhangi bir eylem Tanr'yla ilgili olduunda
kesinlikle mecaz! anlamdadr. nk az, dil ve ses eylemler iin gerekli beeri
vastalardr. Bu gibi zellikler bn Meymun'a gre Tanr iin sadece mkemmelli
inin gsterilmesinde kullanlan aralardr.476
bn Meymun'a gre, canllk veren gizli organlardan yalnzca kalp Tanr'ya
nispet edilir. Kalp, ou kez mecazen akla iaret etmektedir. Tanr'nn doas iti
baryle bir organa, dolaysyla bir bedene sahip olamayacan aklayan bn Mey-
468 Guide, 1, 94
469 1. Krallar, 9/3; Tesniye, 11/12
470 il. Krallar, 19/16; Mezmurlar, 1 1 /4
471 Guide, 1, 95
472 Saylar, 11/1; k, 16/7
473 k, 22/22; 22/26; il. Krallar, 19/16; Tesniye, 1 /45
474 Guide, 1, 96
475 Guide, 1, 97
476 Guide, 1, 98-99
95
mun, lahi eylemlerin aslnda Zat vastasyla olduunu, herhangi bir organ yo
luyla gereklemediini ifade etmitir. Tanr, herhangi bir uzuv tamamaktadr.
Hatta tam olarak tahkik edilecek olsa, Tanr'nn gerekten var olan zati bir sfatn
bulmak mmkn deildir.477
bn Meymun, ayn zamanda meleklerle ilgili ibarelerin de Tanr'nn cisim
sel olmay konusunun anlalmasna olumlu katk salayacan dnmtr.
Ona gre melekler, bedenleri olmayan ama maddeden ayr olan akllardr. bn
Meymun, onlar lahi Varlk'tan farkl tutmak zere bir eylemin objeleri olarak
grmektedir. Meleklerin Tanr tarafndan yaratldklarn belirten bn Meymun,
onlarn herhangi bir cisimsel ekle sahip olamayacaklarn aklam ve peygam
berlerin mahedesindeki melek tasvirlerini478 tahayyl yetisi ile aklamtr.479
Ona gre akl yoluyla bilinebilen ile tahayyl edilen, hatta sadece tahayyl
yetisi ile anlalabilen eyleri birbirinden ayrt etmek birok kii iin olduka zor
dur. Bu tr insanlar iin tahayyl edilen her ey vardr veya var olabilir, tahayyl
alemine girmeyen ise onun iin var olmayan veya var olmaya g yetiremeyen
dir. Onlar iin peygamberlerin kitaplar zahiren melekleri cisimsel varlklar ola
rak tantmaktadr. Aslnda onlarn insan eklinde tasvir edilmeleri, onlarn canl,
mkemmel ve akl varlklar olduklarnn delilidir. Ona gre meleklerin bu tr
anlatmlar bile Tanr ile balantldr. Buna ramen meleklerin varlklarn ve
gerekliklerini Tanr'nn zatna benzer gstermenin sadece sradan insanlarn bir
algs olduunu belirten bn Meymun, meleklerin varlk derecesini lahn varlk
derecesinden aada grmtr. O, Yaratc'nn varl konusunda anlalmas
gereken eylerin aslnda meleklerin varl konusunda anlalan eylerden daha
mkemmel olduunun altn izmitir. Meleklerin Tanr katndaki durumu, insan
larn aklsz hayvanlarn yanndaki durumuna benzemektedir.480
2. Tanr Fikrinde okluk ma Eden Terimler
bn Meymun, Delalet'in birinci blmnn nemli bir ksmnda, Tanr'nn
mutlak birliine ve zatnn kyaslanamaz olduunun bilinmesine ramen, kutsal
metinlerde okluk ima eden baz terimleri, Tanr fikrinde okluu dnmeye
sevkeden baz lahi isimleri veya bizzat Tanr'nn okluunu artracak atflar
konu edinmektedir.
2.1. Tanr'nn Mutlak Teklii ve Mukayese Edilemez Oluu
bn Meymun' a gre "inanmak", sadece szle ifade edilen yaln bir kavram
477 Guide, I, 102-106

478 Zekeriya, 5/9
479 Guide, 1, 108-108
480 Guide, I, 1 08-109
96
deil, aksine kiinin benliinde temsil edilen bir kavramdr. Bundan dolay o, sa
dece yaln ifadelerle tatmin olan ve iman kendinde yanstmayan, onu temsil et
tirmeyen, imanla ilgili kesin bilgiye ulamaya almayan dindarl kolay yolu
semek olarak grm ve tercih etmemitir. O, imanlarnn neyi temsil ettiini
bilmeyen 'ahmak' insanlarn, derin anlamlardan yoksun olduunu ileri srmek
tedir. Ona gre Tanr'nn Birlii hakkndaki bilgi aray, en yksek derecede zihin
iidir. yle ki, Tanr'nn zatnda hibir bileikliin bulunmadna ve O'nun zatn
da hibir blnmenin olmadna, Zat'na ait hibir asli sfatnn bulunmadna,
byle bir eyi isnat etmenin imkansz oluuna ve ayn zamanda O'na bir beden
nispet etmenin imkansz olduuna inanmak gerekir. Bundan dolay, bir kii hem
O'nun bir olduuna hem de Zati sfatlar tadna inanrsa, o kii sadece szde
Tanr'nn bir olduuna inanmakta, dncede irke kaym olmaktadr. Ona gre
bu kiinin durumu Hristiyan bir kimsenin durumu gibidir. Sz ile tek laha tap
tn sylerken e inanmakta ve n aslnda bir olduunu iddia etmektedir.481
Buradan yola karak bn Meymun, her trl nefsi istekleri terk ederek tam bir
beeri anlay yetisiyle yaklap, Tanr'ya nispet edilen szde sfatlar reddetmek
le, Tanr hakknda kesin ve doru bilgi sahibi olmann imkanna iaret etmektedir.
Ona gre bunu baaran kii smin Teklii anlayna uygun davranm, sadece sz
leriyle tevhidi sylemeyip ayn zamanda onun anlamna da nfuz ettiini aa
karm demektir. Bu tr insanlar bizzat Kutsal Kitap tarafndan vlmekte,482 bu
hakikate sahip olup onu telaffuz etmeyenler ise doru olmaya arlmaktadr.483
bn Meymun, varlk aleminde ncelikle akledilebilir varlklar, duyularla alg
lanan eyler ve bunlara yakn olanlar gibi birok eyin bulunduuna dikkat ek
mitir. Eer insan kendi doasna braklrsa, olu ve bozuluun tezahrleri, hare
ketin varl, insann eylem kabiliyeti, duyulara ak olan eyann tabiat (atein
scakl, suyun soukluu vs.) gibi pek ok ey hakknda bir delil bulmaya ihtiya
c olmazd. Baz insanlar, bu tr kanunlar reddetse de ilim sahibi olanlar bunlarn
farkndadr. Tanr'nn sfatlarnn reddi bu kategoriye aittir. nk byle bir red,
ncelikli akledilebilir olan ama ze ait kesin bir tarz ve bundan dolay da bir iliik
hkmndedir. Bu bakmdan bn Meymun'a gre sfat, nceden tahmin edilen bir
eyin cevheri olsayd, bu sfat sadece bir tr totoloji (insan insandr gibi) veya o
sfat, sadece bir terimin plak bir izah (insan, akll hayvandr gibi) olurdu. Bura
dan hareketle bn Meymun, sfatlarn sadece bir terimin izahn gstereceini, ba
ka bir eye iaret edemeyeceklerini ileri srmektedir. Yani bir sfat iki eyden sade
ce birini gsterir; ya nceden bilinen bir eyin cevheridir -ki bn Meymun'a gre
481 Guide, I, 111

482 Yeremya, 12/2
483 Mezmurlar, 4/5; Guide, I, 112
97
Tanr'nn byle bir sfatn nceden bilmek imkanszdr -ya da, nceden bilinen
bir eyden farkldr. Dolaysyla o, sfatn cevhere ait bir iliik olduu sonucuna
varmtr.484 Ona gre iliikin (araz) anlam aktr; her mefhum, bir cevherin ze
rine eklenmi olan bir tamlama olup eklendii eyi mkemmel klmayan aksine
kusurlu hale dntren eydir. Eer birok sfat olsayd bir o kadar ezeli-ebedi
ey olurdu. Bundan dolay kavram karmaas veya karklndan arnm, tek ve
basit ''birlie" inanmay esas alan bn Meymun, bu adan bakldnda paralara
ayrlmam olan, ne zihinde ne de zihin dnda hibir okluu kabul etmeyen bir
tevhit anlayn savunmutur.485
bn Meymun, baz insanlarn, Tanr'nn sfatlarn ne O'nun Zat ne de Zat
dnda bir ey olarak kabul ettiklerini, bu grte olanlar ile bu sfatlar ne var ne
de yok kabul edenler arasnda fark olmadn savunmaktadr. Atomun bir yerde
olmadn ama yine de bir mekan igal ettiini iddia edenler de bu gr sahip
lerine benzemektedir. Bu iddia sahiplerinin Tanr'nn Zat ve Zatna ilave edil
mi olan kavramlar olduunu iddia ettiklerini belirterek bu teoriye inananlarn,
Tanr'nn dier varlklara benzediini ve O'nun sfatlarla bezeli bir bedene sahip
olduunu inanmaya balayacaklarn sylemitir.486
Ona gre bir eye eklenen ve ondan ncelikli olarak bahseden sfatlar ara
snda en yaygn olan, o eyden dorudan bahseden ve kesin tanm olan sfattr.
Byle bir Tanr, sfat inkar edilecek bir trdr. Tanr, kendisinden daha nce gelen
ve Varlna sebep olan ve neticede sadece o illetle tanmlanabilen hibir illete
sahip olamaz. Buna kar kan ve eksik speklasyon retenlere gre Tanr, tanm
lanamaz varlktr.487
Bir baka sfat tr de kendisinden bahsedilen bir tanmn paras olan sfat
grubudur. Ona gre "bir insana canl veya rasyonel varlk olduu" nitelemesi ya
pldnda byle bir sfat ile karlarz. Bu bakmdan bu sfat tr, niteledii un
surla ayrlmaz ilikiye sahiptir. Bu bakmdan bu tr bir sfat Tanr' ya atfedilemez.
nk eer Tanr, bir zn sadece bir paras olsayd ok bileenli olurdu. Ona
gre ''lahi sfatlar" yaktrmas bir samalktr ve bu ikinci gruba aittir.488
bn Meymun, Tanr'y her ynden tek grmektedir; ona gre hibir okluk
veya ortaklk O'nda bulunamaz. O'nun Zat'na ilave hibir mefhum olamaz. Kut
sal kitaplarda farkl mefhumlara sahip olan ve Tanr'ya iaret eden saysz sfat,
metinlerde O'nun eylemlerini iaret ederek Zat'nda varm gibi grnse de bun-
484 Guide, 1, 112-113

485 Guide, 1, 113
486 Guide, I, 114
487 Guide, 1, 115
488 Guide, 1, 115
98
!arn tamam mecazidir.489
bn Meymun, Tanr' ya sfatlar ykleyerek onlarn varlna inananlarn geer
siz delilleriyle, O'nun cisimsel olduuna inananlarn geersiz delillerinin benzer
lik gsterdiini sylemektedir. Ona gre her ikisi de doru aklla elde edilmemi
tir. Bu tr grler sadece kutsal metinleri yzeysel incelemenin sonucu olarak
ortaya karlar. Oysa bn Meymun, kutsal metinlerin literal okunmasndan te
mecazi okunmas taraftardr. nk Tanr, her trl yaktrma veya nitelendir
melerin tesindedir. Bu yzden Tanr, Tek Zat ile Kadir, Tek Zat ile Alim, Tek Zat
ile Hayy, Tek Zat ile Mriddir.490
bn Meymun, kutsal metinlerde Tanr'ya atfedilen her sfatn, ancak O'nun
eylem sfat olabileceini, aksi takdirde Zatna ait bir yaktrma veya mkem
melliine zarar verebilecek bir iddia olacan belirtmitir. nk Tanr'nn kendi
Zatn yaratmas hayal bile edilemez. Bu yzden Musa peygamber, Tanr'dan iki
istekte bulunmu ve yant almtr: Bunlardan biri Tanr'nn Zat ve mutlak ha
kikatini bildirmesini istemesi, dieri ise O'nun sfatlarn bilmesine izin verme
sidir. Tanr ona tm grnrdeki sfatlarn bildirmitir. Bylelikle bn Meymun
Tanr'ya nispet edilen tm etki ve sfatlar reddederek Musa'ya kavratlan eylerin
daha nce hibir beere kavratlmam gerekler olduunu ileri srmtr.491
bn Meymun, hibir eyin Tanr'ya benzer olmadndan hareketle Tanr'nn
her trl kusurdan ve etkiden uzak olduunu vurgulamtr. Ona gre Tanr hak
knda bilgi konusunda tabiat bilimlerinin rettii faydal bilgiler vardr. Bu bi
limlerle ilgilenenler, bu kusurlarn olamayacan bilirler. Mantk ve tabiat ilimle
rine aina olanlar bu konuyu rahatlkla anlayabilirler.492
Tanr, bir deiime ve yenilenmeye uramad iin her trl fiziksel nitele
menin tesindedir. Ancak Tanr ile O'nun dndakiler arasnda bir analoji mm
kndr. Buradan hareketle bn Meymun, Tanr'nn en ilk ve en son saylabilecei
ni493 ve tm bu kelamn ancak insanolunun diline uygun halde anlatlan tarzlar
olduunu ileri srmtr.494
bn Meymun, Tanr hakknda yaplacak her trl tasviri ancak olumsuzlayc
aralarla yapldnda doru bir betimleme kabul ettiinden, Tanr hakknda en
kk bir kusur ima edecek bir dili veya zel bir syleyi tarzn bilimsel kabul
etmemektedir. Bir baka ifadeyle olumsuzlama (nefyetme) dnda Tanr'y be-
489 Guide, I, 118-119

490 Guide, I, 120-121
491 Guide, I, 122-123
492 Guide, I, 128-129
493 aya, 44/6
494 Guide, I, 132-133
99
timlemek mmkn deildir.495
Tanr'nn varl zorunlu olduundan ve O'nda hibir bileen olmadndan,
biz insanlar Tanr'nn var olduunu anlayabilir, ama O'nun mahiyetini kavraya
mayz. Bunun neticesinde bn Meymun, Tanr'nn duraan sfatlara sahip olmas
gerektiini imkansz grmektedir. nk Tanr'nn "Kendi Mahiyeti" iinde bir
"O" diyebileceimiz bir baka hviyeti yoktur. O'nun mahiyetini oluturabilecek
ve hem Kendisine hem de niteliine iaret edebilecek bir sfatn varl imkansz
olduundan bir sfahn gsterebilecei iliiklere de sahip deildir.496
bn Meymun, olumsuzlama (selbi) sfatlarnn, ancak zihnin bu konuyu kav
ramasna katk salad lde kullanlabileceini ileri srmektedir. Ona gre ak
ln aralaryla kavrayabilen zihin, olmayan bir eyin imkansz olduuna inanacak
ekilde tasarlanmhr. Bundan dolay Tanr "ezeli ve ebedidir" demek; Tanr'nn,
var olmak iin bir sebebi yoktur demektir. Tanr, "kudretsiz deildir" dersek,
Tanr'nn, varl, kendisinden baka eylerden var edebildiini kastetmi oluruz.
Ayrca Tanr "cahil deildir" demek, kavranabilen her eyi kavrayabildiine iaret
etmektir. Bundan dolay bn Meymun' a gre Tanr hakkndaki her olumsuzlama,
mutlak betimlemede ilevsellik kazanmaktadr.497
bn Meymun, Tanr'nn Zatnn mutlak gerekliini tam olarak kavramaya
yardm edecek bir aracn bulunmad grndedir. Ona gre beeri deliller,
O'nun var olduunu ancak ispat edebilirken, O'na duraan sfatlar isnat etmenin
imkansz olduunu retir. Dahas o, Tanr'y anlayanlar arasnda bu balamda
bir derece farknn bulunduuna kanidir. Buna gre bn Meymun, "nderimiz
Musa/Moe Rabenu" diye isim verdii Musa Peygamber' in Tanr'y anlamasyla,
sradan bir kimsenin bu konudaki bilgisinin farkl olacan ne srmektedir.498
bn Meymun, gelmi gemi tm insanln, Tanr'nn srf akl yoluyla kav
ranamayacan aka kabul ettiini, Tanr'y, Tanr' dan bakasnn hakkyla
anlayamayacan kabul ettiklerini belirtmitir. Ona gre filozoflar Tanr'nn g
zelliine hayran kaldklarn aklarlarken, tpk Gne'in youn parlaklndan
dolay baklamamas gibi, Tanr'nn youn tecellileriyle gzlerinin kamatn
itiraf ettiklerini ifade etmitir. "Tanr hakknda skf bir tr vgdr".499 Buradan
hareketle o, Tanr hakknda ulalan beeri bilgi ve anlayn kusurlu ve eksik ka
lacan iddia etmitir.500
495 Guide, 1, 134

496 Guide, 1, 135
497 Guide, 1, 136-137
498 Guide, 1, 138
499 Mezmurlar, 65/1
500 Guide, 1, 140
100
Neti cede olumsuzlama ( selbi) sfatlarn T anr' y bi lme ve i drak etme nokta
snda byk katklar saladna i nanan bn Meymun, olumsuzlamann sadece
s zlerden zi yade deli l yoluyla aa karlmas taraftardr. Bu nedenle olumsuz
lam a y ntemi nde srar etmek gereki r. Bi zi m bi lgi mi ze benzemeyen bi r bi l gi i le
T anr' nn bi ldi i ni, bi zi mki ne benzemeyen bi r var olmak i le T anr' nn var oldu
unu ifa de eden bn Meymun, bu menfi yolu i zleyerek olas bi r beti mlemeni n
yaplabi lecei ni, i fade etmi ti r. Ona g re T anr, bi li nmeyen sfa tlara sahi p olan
bi r cevherdi r. Bu bakmdan T anr' nn bi ze ai t olan sfa tlarla benzerli k tadn
reddedersek, T anr' nn bi zi mle ayn trden olmadn da kabul etmi oluruz.
Ni teki m T anr, varl zorunlu olarak deli llendi ri lmi olan bi r var olu i le vardr
ve T anr' nn varln taki ben zorunlu olarak O' nun mutlak yalnl ( bi li mi m
sel olmayan) geli r. Bu yaln cevher zelli i yle T anr, tahayyl edi lemez ama her
hah1 karda var olmay srdren bi r varlktr.501
2.2. Tanr'nn okluk ma Eden simleri
bn Meymun, T anr i si mleri ni n hemen hemen btn kutsal eserlerde bulun
duunu ve bi rtakm eylemlerden tredi kleri ni i fade etmektedi r. Yahveh (Yud, He,
Vav, He) i smi hari hi bi r i si mde gi zem bulunmaz. Yahveh hi bi r treme kabul
etmeyen ancak harfl erden oluan bi r zeli si mdi r. bn Meymun, bu zelli i sebe
bi yle bu teri mi, i ft anlam kabul etmeyen ve dorudanT anr' nnZ atna ai t bi ri si m
olarak g rmektedi r. Ona g re bu teri m dndaki tmi si mler, ok anlama gelecek
eki lde, bi zi m eylemleri mi z gi bi bi r eylemden treyen teri mlerdi r. bn Meymun,
bu teri mi n yeri ne ska kullanlanAdonay (Rabbi m) keli mesi ni n502 rab oluu kapsa
yarak baka yaratklari i n50 3 ( mesela meleki i n) de kullanldn s ylemektedi r.504
bn Meymun, bu i ki i smi n yannda, Haki m, A di l, Lati f, Rahman ve E lohi m
sfa tlarnn da bulunduunu beli rtmektedi r. Ona g reT anr' ya zg bi ri si m olan
Yahveh teri mi d rt harften oluan ve her hangi bi r sfat veya kavramlai li nti lenme
yen ok byk bi r i si m olup mabet i i nde ve sadece kutsanm rahi pleri n takdi s
ve tesbi hleri nde s ylenebi li r. O dorudanT anr' nnZ atn g sterdi i i i n bo yere
s yleni lmesi yasaklanmtr. Yahudi bi lgeleri bu i smi T anr' ya has g rmlerdi r.
bn Meymun, di er btn i si mleri n tek bana cevheri g stermeyen sfatlardan
tr emi olduklarn ve bu yzden sfatlara sahi p olan bi r zat artrdklarn
i leri srmektedi r. Ona g reT anr, kendi si nden treyen hi bi r eyi kabul etmeyen
bi r cevhere sahi p olduundan, bu tr i ki nci l i si mler O' nun dorudan eylemleri
ni i ma eden teri mlerdi r. Bu i si mler yoluyla T anr kendi mkemmelli i ne i aret
501 Guide, 1, 146-147

502 Tekvin 42/30
503 Tekvin, 18/3
504 Guide, 1, 147
101
etmektedir.505
bn Meymun, baz insanlarn Tanr isimlerinden bazlarnn okluk artr
dndan yola karak Tanr'nn, sfatlar kadar isimleri olduunu iddia ettiklerini,
bunun sadece bir yanlg olduunu iddia etmektedir. Ona gre vadedilen gn ge
lecektir ve Tanr tek, O'nun ismi tek olacaktr.506 Bu vaad Tanr'nn Yahve isminin
geerli olaca bir anlayn ortaya kacann kehanetidir.507
bn Meymun'a gre, ruhbanlarn tesbihatnda geen ve Tanr'nn adn tm
grkem ve yceliiyle duyuran drt sessiz harf, branice harflerle hareke alma
dan yazlr. Bu ismin nasl telaffuz edildii ve nasl harekelendirilip sesli hale d
ntrld herkes tarafndan bilinip anlalmamaldr. Bilge insanlar bu ilerin
aktarmn yaparlar ama herkese bunlar retmezler. rnein Midra gelenei
ne gre Yahudi alimler, her hafta bu drt harfi kendi oullarna ve talebelerine
aktarmaktadrlar.508
Neticede bn Meymun, Tanr'nn Yahve hari tm isimlerinin tremi isimler
olduunu, bu ismin ise "Ben Ben Olan Benim" anlamna geldiini ileri srm
tr509. Ona gre bu isim bile temel bir konu olan sfatlarn soyutlayc ifadeyle red
dini iermektedir. Kutsal metinlerde anlatlanlar510 Musa' dan nceki devirlerde
sz gelii brahim, shak ve Yakup dnemlerinde bile branilerin bu isme aina
olduklarn gstermektedir.511
bn Meymun, "Ben ki Ben Olanm" lafznn gerekte Tanr'nn varl ko
nusunda gerek bir anlay kazandran mutlak bilgi sunduunu belirtmitir.
Ona gre bu lafzda "olmak fiili (haya)" var olmay gsteren bir mefhum olarak
Tanr'nn gemite de var olduunu ifade eder. Bala olan "ki" ise O'na balanan
bir sfat ima eder. branice olarak bu lafzn sylenii, zne ile yklemin zde ol
duunu bize gsterir. bn Meymun, bu kelimeden hareketle "Tanr'nn sonradan
var olmakla deil, hep var olmakla mevcut olduunu aklamtr. Dahas, Yah
harfi varln kadimliine iaret ederken, Tanr'nn isimlerinden olan aday'n day
kelimesinden treyerek "yeterli olu-ani" anlamn verdiini sylemitir. Bura
dan yola karak aday isminin kendi kendine yeten, var olmak iin Kendinden
baka bir eye muhta olmayan, Zorunlu Varlk anlam tadn dile getirmitir.512
505 Guide, l, 148

506 Zekerya, 14/9
507 Guide, l, 149
508 Guide, l, 150
509 k, 3/14
510 k, 3/13, 4/1-2; 3/16; 3/18
511 Guide, l, 150-151
512 Guide, l, 155-156
1 02
bn Meymun, kutsal metinlerde "Yahve kelimesinin bo yere aza alnmama
s" emrini513 Zat'a ve Mutlak Gereklie iaret eden szler olarak kabul etmekte
dir. Ona gre "Yahve'nin annn/grkeminin Sina'da parlamasna"514 dair ifade
de bu cevhere ve mutlak gereklie iaret eder. Buradaki "an/grkem", Tanr'y
ereflendirme ve azametini aklama515 yntemidir.516
bn Meymun, peygamberlik konusunu geni olarak ileride ele alacaktr ancak
burada Tanr sznn yaratlp yaratlmad konusunu aydnla kavuturmak
istemektedir. Tanr'nn kelam sfatnn reddi konusunda teolojik bir aklk arttr.
nk bu konu bilhassa Yahudilerin ortak bir gr olarak "Tevrat'n yaratlm
oluu" konusuyla yakndan alakaldr. Ona gre bu inan unu gstermektedir:
Tanr'ya atfedilen Kelam, yaratlmtr. Zira Tanr dndaki her ey Tanr tarafn
dan yaratlp var edildiinden dolay Tanr' ya atfedilen ve sadece Musa tarafndan
iitilmi szler de yaratlmtr ve bizzat Tanr tarafndan varlk alemine getiril
mitir. Bundan dolay O'na bir sz nispet etmekle bizimkilere benzeyen her hangi
bir eylemi O'na nispet etmek bn Meymun'a gre ayn eydir. Tanr'nn peygam
berlerle konumasnn bir sonucu olarak bizzat Tanr tarafndan onlara anlalr
hale getirilen bir lahi bilgi vardr ve bu bilgi yoluyla biz Tanr'dan peygamberlere
aktarlan kavramlar bilmekteyiz. Dolaysyla bu bilgiler peygamberlerin dn
celerinin rn olan beeri eyler deildir.517
bn Meymun, Tevrat'n yaratlm oluunu delillendirdikten sonra konumak
ve sz sylemek gibi eylemlerin de Tanr ile alakal olduunda ok anlaml hale
geldiini ileri srmektedir. Buna gre Tanr'nn konumas veya sz sylemesi
mecazi olarak dilemeye veya irade etmeye iaret etmektedir. Bir baka deyile bu
tr ifadeler, Tanr' dan gelen bir anlayla kavranan bir irade, murad veya mefhu
mu gsterir. Ona gre bu sz ister yaratlm bir ses vastasyla olsun isterse pey
gambere ait bir bilgi yoluyla olsun durum deimez. Zaten sz konusu terimler,
harflerden ve seslerden oluan szleri syledii veya cevherine eklenti bir mef
hum izlenimi verecek ekilde bir hviyete sahip olduunu anlatmaz. Bu konudaki
btn metinler Tanr'y bize benzeten bir anlatm yntemiyle betimleme yaparlar.
Bu yzden, "O dedi" gibi ifadeler,518 "Tanr irade etti veya istedi" demektir. So
nuta Tanr kelam veya Tanr syleyii gibi tabirler branice' de zde olup kutsal
metin dilinde mecazidirler ve O'nun mutlak amacn belli ederler ve sz konu-
513 k, 20/7; Levililer, 24/16

514 k, 24/16
515 aya, 6/3; Habakuk, 373; Yeremya, 13/16; Mezmurlar, 29/9
516 Guide, 1, 157
517 Guide, 1, 158
518 Tekvin, 1 / 1
103
su emrin veya istein muhatab olan bir varla yneliktirler.519 Bunun yannda
Tanr'nn parma520 da tpk Tanr'nn da veya Tanr'nn ipi gibi ifadelere benzer
biimde Tanr'nn iradesini tam olarak yanstacak mecazi syleni biimleridir.521
2.3. Tanr'nn Bilgisi, Sebeplilii ve Hakimiyeti
bn Meymun burada ncelikle, filozoflarn srekli dile getirdikleri "Tanr akl,
akleden ve akledilendir" szn deerlendirmitir. bn Meymun Mine Tora' da
da (zellikle birinci blmde) belirttii zere bu konunun Musa eriatnn temel
lerinden olduunu ve Tanr'dan baka hibir harici varlk bulunmadn ak
lamtr. Tanr'nn hayat dier hibir varln hayatna benzemedii iin ancak
tenzihi dille sfatlardan bahsetmek mmkndr. bn Meymun, akl konusunu
fazla kavramam kimselerin bu konuyu tam olarak anlamakta sknt ekeceini
belirtmitir. Dahas baz filozoflarn bu konuya kr krne dalarak, zihnen bile
olsa lahlama sevdasna dtklerini ileri srmtr.522
Neticede bn Meymun, Tanr'y "Bilfiil akl (intellectia in actu)" olarak grmek
tedir. Buna gre Tanr' dan yani O'nun cevherinden ortaya kan, O'nun idrakn
perdeleyecek hibir engel bulunmaz. Tanr'nn, daima ve srekli olarak entelekt
el adan bilen suje ve obje olmas, Zatnn entelektel adan "kavranan bir obje"
ve hem de "kavrayan suje" olmas sebebiyledir. Ona gre bir eylem iinde olmas,
daima aktif bir akl olmas anlamna gelmektedir.523
bn Meymun'a gre filozoflar Tanr'y ilk sebep ve ilk illet kabul ederken ke
lamclar ise bu tr yaktrmalardan uzak durarak Tanr'y "Mutlak Fail" olarak
grp fail ile ilk sebep arasnda byk bir fark olduunu dnmektedirler. bn
Meymun, buna karn Tanr'nn eylem halindeki akl olduunu savunarak iki ta
raf uzlatrmaya gayret etmektedir Burada zorunlu olarak Tanr ve alglanan ey
ayn olup ikisi de cevherin kendisidir. Buna gre Tanr, Bilkuvve akl (intellect in
potentia) deildir. Neticede bn Meymun, Tanr'y hem bir akl hem de entelektel
adan bilen bir obje ve entelektel adan bilinen bir suje yapmaktadr.524
Entelektel bilinli ezelilik ve zorunlu alem bilgisi Tanr' dan ortaya kmak
tadr. Ona gre sadece kelamclar gibi Tanr'nn fail oluunu vurgularsak o zaman
var edilenin, Tanr ile birlikte var olduu zorunlu olarak ortaya kmaz. nk
fail bazen fiilden stn veya nce olur. Ona gre kelamclar sadece byle bir faili
dlemekte, ama potansiyel ile eylem halindeki oluu (bilkuvvelik ve bilfiillii)
519 Guide, 1, 159

520 k 31/18
521 Guide, 1, 160-161
522 Guide, 1, 163-16
523 Guide, 1, 164-165
524 Guide, 1, 165
104
gz ard etmektedirler.525
bn Meymun, bunlar anlatrken asl niyetinin Tanr'nn etkin sebep oluuna
vurgu yapmak olduunu aklamtr. Bu fani alemin Tanr tarafndan yaratlma
sna odaklanan filozoflar yerine bir btn olarak Tanr'nn bu alemin fail sebebi
oluuna odaklanmay savunmutur. bn Meymun, her eylemin Tanr'ya ait olma
sn, alfabedeki harflerin birbirlerini takip etmesine benzetmitir. Daha z bir ifa
deyle Tanr, Aristoteles'in de belirttii gibi, tm varlklarn mutlak formudur ve
hibir olu veya bozulua uramaz. Bu form ayn zamanda ayr bir akl deildir.
Ancak Tanr'nn nihai form olmas, Tanr ile madde bahedilen dier form arasn
da bir analoji olabilecei anlamna gelmez. Buradan hareketle o, evrenin sadece
Tanr'nn varl sayesinde var olabileceini iddia etmitir. Olumsuzlama ynte
miyle sylersek, eer Yaratc'nn mevcut olmad iddia edilmi olsayd, yaratl
mlar da ayn ekilde var olamazd. Tanr hem nihai form hem de tm formlarn
gerek formudur. Dolaysyla Tanr, bu alemin hayatdr.526
Sonu olarak bn Meymun, Tanr'nn sadece mutlak fail olamayacan aksine
bir devamllk ve srekli bir varlk bahettii bu alemin gerek formu olduu
nu vurgulamtr. Ayn ekilde, Tanr'nn bu alemin mutlak hakimi ve idarecisi
olarak527 evrene yaylm olduunu beyan etmitir. Tanr alemin, bilhassa gkle
ri devindiren olarak ve kendi alemi olan bu evrene hakim olur. Kutsal metinler
de geen "gklerin binicisi (rakhob)" terimi528 ok anlaml bir sz olup "gkleri
kuatarak hakim olan ve mutlak kudret ve iradesiyle onu harekete geirip idare
eden" anlamlarna gelir. Evren bilhassa gkler, yaratlanlarn idare edildii nemli
Tanrsal aralardr. Btn evren Tanr'nn kudreti ile hareket etmektedir. Tanr' ya
azamet baheden en nemli kudreti buradan ortaya kmaktadr.529
3. Tanr'nn Varl, Birlii ve Cismani Olmayan Doas Hakknda Rasyonel
Deliller
bn Meymun, Delalet'in birinci cildinin 71 .blmnden 74.blmne kadar
baz ncller verdikten sonra, 74.blmden eserin ikinci cildinin 31.blmne
kadar Tanr'nn zatyla ilgili Mslman kelamclarn, filozoflarn ve kendisinin
delillerini ortaya koyarak bu aklamalar nda melek inanc ile alemin yara
tl, bilhassa filozoflara kar olarak yoktan yaratma fikrinin savunmasn konu
etmektedir. Son olarak bu blmde Musa eriat-Yaratl ilikisini, bir baka ifa
deyle fizik-metafizik ikilisini ele almaktadr.
525 Guide, 1, 167

526 Guide, 1, 169
527 Tesniye, 33/26
528 Tesniye, 33/26; Mezmurlar, 68/5
529 Guide, 1, 174-175
105
3.1. Tanr'nn Doasyla lgili Felsefi ve Metafizik Prensipler
bn Meymun, birka blm halinde Tanr'nn doasnn felsefi ve metafizik
temellerini vermektedir. O, Yahudi geleneinde genie ele alnan "kelamn", za
manla toplumun, pagan kavimlerin hakimiyetine girmesi sradan insanlarn me
gul olmamas gereken meseleler olmas gibi sebepler yznden tehlike altnda
olduunu iddia etmitir.530
bn Meymun, Tanr hakknda sradan kimselerin megul olmasna izin ve
rilen tek eyin kutsal metinler olduuna vurgu yapmtr. Ona gre Yahudi top
lumu tarafndan bilindii zere "size szl olarak ilettiim kelimeleri yazl hale
getirmene izin verilmemitir" eklindeki emir531 sebebiyle szl eriat bilgisi uzun
yllar yazya geirilmemitir. Nitekim ''Tevrat'n gizemleri" yalnzca gerek hik
met sahiplerine aktarlabilir.532
bn Meymun, Yahudi geleneinde Geonim ve Karaim literatr dnda
Tanr'nn birliine dair delillerin azlndan yaknmtr. Ona gre Geonim ve
Karailerin eserleri slam kelamclarndan alnmadr ve Mslman tevhid anlay
literatryle kyaslandklarnda ok zayf kalmaktadr. bn Meymun, Tanr hak
kndaki bilgileriyle Mutezile'nin slam' da bu konuda nclk yaptn, onlardan
sonra da E'arilerin bu konuya ynelmek zorunda kaldn belirtmitir.533
bn Meymun, Endlsl Yahudilerin, eriatn temellerini sarsmadka genel
olarak filozoflarn yolundan gittiklerini ama kelamclarn yolundan gitmeye ya
namadklarn vgyle zikretmektedir. Bu blmde zellikle tevhit konusunda
Yahudi kaynak skntsn gidermek zere bu ie giritiini de itiraf etmektedir.
Ancak ona gre hem Mu'tezile hem de E'ariye, temel nermeleri Yunan ve Sr
yani dnce sistemlerinden alarak bu konuda ok iyi ilenmi grlere sahip ol
mu ve bilhassa filozoflarn gr ve sylemlerini reddetmilerdir. Bunun balca
sebebi felsefenin zaman iinde Hristiyanlarla yakn temas kurmasdr. Mslman
dnyas bu kadim literatre ulatnda seici davranm ve kendilerine yararl
olan felsefi grleri ileyip aktarmlardr.534
bn Meymun, Yahudiler, Hristiyanlar ve Mslmanlar ortak kklere sahip
gelenekler olarak grmtr. Ona gre bu gelenek mensubu arasndaki ortak
konular arasnda, bu alemin sonradan yaratlml, mucize gibi olaanstlk
lerin doruluu bulunmaktadr. Mslmanlarla Yahudileri tek bir grupta toplar
sak bu grup ile Hristiyanlar arasnda ele alnmas bile sorunlara yol aan baz
530 Guide, 1, 175

531 B.T. Gittin, 60b
532 Guide, 1, 176
533 Guide, 1, 176-177
534 Guide, 1, 177-178
106
farkllklar bulunur. Bunlarn banda Hristiyan teslis anlay ve buna dayal ola
rak gelitirilmi teoloji gelir.535
Neticede bn Meymun, Yunan teologlar ile Mslman kelamclarn, var ola
nn grntsne ynelik nermeler konusunda uyumazlk iinde olduklarn ve
var olan eylerin aslnda forma ait varlklar olduklarn, ama genelde ayn eyleri
syleyen iki sistem gelitirdiklerini iddia eder. Ona gre bu tehlikenin farknda
olanlar sadece ilk dnem (Mtekaddimun) Kelamclard. O, eserlerini inceleme
imkan bulduu Kelamclarn metodunu, ayn trden ama farkl kollar olan yak
lamlar olarak grmtr. Kelamclar, alemin yaratlm olduunu kesin hkm
lerle ortaya koyarken, bu alemin gerek bir yaratcs olduunu da delilleriyle
gstermi, onun kadimliini reddederek Tanr'nn/Yaratcnn tek olduunu ve
hibir cismi olmadn da ispat etmilerdir. Ona gre bu fikirler Mslman Ke
lamclarn tevhit anlaynn zetidir ve Yahudiler arasnda baz kesimler bu ko
nuda Mslmanlar izlememilerdir.536
bn Meymun, bu konularda delil gsterirken en gereki yntemin Tanr'nn
Varl, Birlii ve Cisim olmay hakknda tenzihi yntemi kullanmak olduunu
tekrarlamtr. Bu temel meseleyi doru bir ekilde sistematik olarak anlatabi
len bir yaklamdan yana olmak gerekmektedir. Yahudi dncesinde olmasa da
onlarn bu gr ve delillerini renmenin bir zarar yoktur. Peygamber kitapla
rnda olmasa da alemin sonradan var olduu grn savunmak nemsiz bir a
badr. bn Meymun bu konuda bir nc olmak istemi ve Yahudi dnce sistemi
ne bu konuda katk salamak zere harekete gemitir. Ona gre alemin sonradan
var olduu gerei aktr. nk alem ncesiz (ezeli) olsayd, alemde var olan
cisimlerden farkl olan varlk olmalyd. Bir dier ifadeyle, cisim olmayan, srekli
olan bir varlk mutlaka ondan nce olmalyd. Bu varlk, hibir eksiklii olmayan
ve herhangi bir deiime de uramayan lah olmaldr.537
Sonuta bn Meymun, greceli olarak btn varlk aleminin tek fert oldu
unu vurgulamaktadr. En yce gkler bile bir anlamda btn karmaas ama
uyumlu haliyle bu birlik iinde bulunur. Yldzlar, farkl hz ve hareket kabiliyeti
ne ve merkezlere sahip olsalar da btn olarak tek bir sisteme aittirler. Onlarn her
biri gkyznn sadece bir parasdr ve lahn temel doasn aklayacak kevni
delillere sahiptir.538
Ona gre gklerden bu dnyaya gelen gler drttr: Madenleri cinslerine
ayran, bileen ve karm oluturan gler, her bitkiye bitkisel can veren g, her
535 Guide, I, 178

536 Guide, 1, 179
537 Guide, 1, 181
538 Guide, 1, 184-186
107
hayvana hayvansal can veren g, her akll varla akletme yetisi veren g. Tm
bu gler, aydnlk ve karanlk yoluyla meydana gelirler. nsanda ise bedendeki
organlar birbirine balayan ve onlar yneten, her organa ihtiya duyduu eyi
salayan, zarardan koruyan bir g bulunur ki bn Meymun buna "ftrat" adn
vermektedir.539
bn Meymun, insann kalp ile olaanst bir sezgisel kuvvet kazandnn
farkndadr. Bu aleme bamll artran kalbin yan sra insan, akli yetenek ile de
glendirilmitir. Tanr ise hibir organa sahip olmayan ve bu alemin her para
sndan ayr dnlmesi gereken bir varlktr. Bu alemin idaresi, kaza ve kaderi
lahi olup alemin bir btn olarak yerli yerince ilemesini salamaktadr. nsann
yetileri, bu ileyii anlamakta yetersiz kalacaktr. Tanr'nn fiziksel alemden ayr
oluu, O'nun bu alemden bamsz oluunun delili ve onu sevk ve idare etmesinin
delili ayr ayr mevcuttur. 540
bn Meymun, "metafizik Tanr-maddi alem" ilikisi konusunda slam kelam
clarnn ne srm olduu baz nermeleri maddeler halinde sralamaktadr.
Birinci nerme, atomlarn varlnn dellillendirilmesidir. bn Meymun, her cisim
sahibi varln, kendisini oluturan ve incelikleri sebebiyle blnmeye maruz
olmayan ok kk paralara sahip olduklarn anlatr. O burada kelamclarn,
atomsuz bir cismin olamayacan; oluun toplanma ile, bozuluun ise ayrma ile
meydana geldiini iddia ettiklerini aklar. Ona gre kelamclar Epikr'n aksine
inanmakta, Tanr'nn bu yaptalarn istedii zaman yarattn ve onlarn yok
edilmesinin de imkann savunduklarn belirtmektedir.541
Kelamclarn ikinci nermesi "boluk" ile ilgilidir. "Usulle ilgilenenler" dedi
i Kelamclarn boluk olgusuna, yani iinde hibir eyin olmad bir uzay veya
uzaylar olgusuna inandklarn, bylece tm bedenlerden uzak olmaya ve btn
cevherden yoksun olma durumuna inandklarn ifade eder. Ona gre bu ner
me birinci nermeye inandklar iin gereklidir. Bylece boluk yoluyla cisimlerin
hareket kabiliyeti mmkn olacak ve bu bilgi sayesinde cisimlerin birbirlerine
szmas imkansz hale gelecektir. 542
bn Meymun, zamann kendinden kk zaman dilimlerinden olutuu fikri
nin, Kelamclarn nc nermesi olduunu belirtmektedir. Bir saat, atm daki
kadan, bir dakika ise atm saniyeden oluur. Sonuta zaman, bir dzenle donatl
mtr. Bylece atomlardan oluan bir cisim bir boluk iinde bir zaman diliminde
539 Guide, I, 187-188

540 Guide, I, 192-193
541 Guide, I, 195
542 Guide, I, 195-196
108
hareket edebilir.543
bn Meymun, cevherlere ve onlara ilien arazlarn varlna inanmay Kelam
clarn drdnc nermesi olarak zikretmektedir. Onlarn dncesiyle cevherle
rin ancak iliikler yoluyla renk, tat, koku, hareket, birleme veya ayrmaya sahip
olacaklarn aktarmaktadr.544
bn Meymun, kelamclarn beinci nerme olarak, atomda iliiklerin varlna
inandklarn ve atomlardan her birinin bunlarla desteklendiini savunduklarn
aklar. Hayat, be duyu, akl ve bilgi Kelamclara gre siyahlk veya beyazlk gibi
iliikler iken, ruh ise ounun iddiasna gre, insann meydana geldii tm atom
lara ait olan tek, btn bir atomda hayatiyet bulan bir iliiktir. bn Meymun, baz
kelamclarn ruhu ince atomlardan oluan bir cisim olarak kabul ettiini ve bu
atomlarn belli bir iliik ile desteklendiini dndklerini beyan eder.545
bn Meymun, altnc nerme olarak iliiklerin kk bir zaman dilimi kadar
bile varlklarnn devaml olmadn belirtirken, yedinci nerme olarak duraan
ln hareketten yoksunluk olduunu savunmamalarn gstermektedir. Buna
gre hareketle durgunluk arasndaki iliki, scak ile souk arasndaki ilikiye ben
zer. Hareket, hareket eden bir cisimde yaratlan bir iliik olarak dnlrken,
duraanlk ise sakin durumdaki cisimde Tanr tarafndan yaratlan ve belli bir
sebebe bal olarak ortaya kan bir iliik hkmndedir.546
bn Meymun, Kelamclarn sekizinci nermesi olarak doal formun da iliik
olduunu ne srdklerini, dolaysyla cevher ve iliik dnda hibir eyin var
olmadn kabul ettiklerini aklam,547 dokuzuncu nerme olarak iliiklerin bir
birlerini destekledikleri kanaatini aktarmtr.548
bn Meymun'a gre Kelamclar, onuncu nerme olarak bir eyin mmkn
oluunun, sadece var olan somut ey ile onun zihinsel temsili arasnda zorunlu bir
bala ikame edilemeyeceine inanmaktadr. Bu nedenle o, Kelamclarn, tahayyl
edilen her eyin akl iin kabul edilebilir bir mefhum olduuna inandklarn ifade
etmektedir.549
bn Meymun, Mslman Kelamclarn, her ynden sonsuz olann varlnn,
mahiyetinin bilinmesinin imkansz olduuna inandklarn aklamtr. Buna gre
sonsuz olann varl, ancak ardallk (teselsl) yaklamyla anlalabilir. Buna
543 Guide, I, 196-197

544 Guide, l, 198-199
545 Guide, I, 199
546 Guide, I, 202-203
547 Guide, I, 205
548 Guide, I, 205-206
549 Guide, I, 206-208
109
"araz ile sonsuz olma" ad verilir. Bundan dolay, bn Meymun'a gre alemin n
cesiz ve sonrasz oluunu savunan birinin, zamann da sonlu olmadn syleme
si kanlmazdr. Buradan yola karak o, on birinci nerme olarak Kelamclarn,
ister var olandan meydana gelsinler isterse iliik ile sonsuz olsunlar, tm sonsuz
eylerin temelde birbirlerine benzeyen var olular yaayp aralarnda hi bir far
kn olmayacana inandklar iin, bu gibi sonsuzluk trlerinin varln imkansz
grdklerini aklamtr.550
bn Meymun, on ikinci ve son nerme olarak Kelamclarn, duyularn hata
yapabileceine ve kesin bilgi kayna olmayacana inandklarn, buna bal ola
rak da beeri kavray aralarnn mutlak delil prensipleri saylamayacana inan
dklarn ileri srmtr. Ona gre Kelamclar, bunu dnrken u iki konuda
kavrama aralar olarak duyulara phe ile yaklarlar: Birincisi idrak edilecek e
yin cismindeki bir incelik sebebiyle veya kavrayan ile kavranan arasndaki mesa
fe sebebiyle "duyular, belki duyum objelerinden baz eyleri kavrayamayabilir" .
kincisi, duyular, kavrananla ilgili yanlg iine debilir. Mesela bir insan uzakta
iken aslnda byk olan bir eyi kk olarak grr ve suyun iindeki kk bir
eyi de olduundan byk alglar. Yine safrana bulam dil, tatl bir eyi ac ola
rak hissedebilir. Bundan dolay duyulara tam olarak gvenmek ve onlar delil
prensipleri olarak grmek Kelamclara gre mmkn deildir.551
3.2. Kelamclarn Delilleri
bn Meymun, Kelamclarn Tanr-alem ilikisi ve alemin yaratlm oluuna
dair hudus (sonradan var olma) deliliyle ilgili temel prensiplerini zikrettikten
sonra, bu delilleri yedi ayr yntem ile deerlendirmeye tabi tutmaktadr. Ardn
dan da onlarn tevhit anlaylaryla Tanr'nn cisimsel olmayyla ilgili grlerini
deerlendirip kendisine gre eksik ynlerini dile geirmektedir.
bn Meymun Kelamclarn delillerini reddederken, kendisinden, onlarn zel
terminolojilerini kullanmasnn ve konular onlar kadar etraflca anlatmasnn
beklenmemesi gerektiini belirtmitir. Onlarn kapal sylemlerinin bazen okuyu
cuyu arttn ifade eden bn Meymun, bu eserlerde sklkla pheli formller
veya kendileri gibi dnmeyenlere ynelik polemiklerin bulunduunu hatrlata
rak, onlarn delillerini rtmeye girimitir.552
bn Meymun, baz Kelamclarn eserlerinde her hangi bir zaman diliminde
meydana gelen bir olayn meydana gelmesinin, dnyann yaratlm oluuna delil
getirildiini, belli bir cisim iin kullanlan bir kuraln, her cisim iin kullanlmas-
550 Guide, I, 212

551 Guide, I, 213-214
552 Guide, I, 215
110
nn doru olmadn belirtmektedir.553
Yine o, alemi oluturan maddelerin birleen yahut ayrabilen zellikte ol
duklarn syleyen Kelamclara kar karak; baz maddelerin sadece bir araya
gelmesi baz maddelerin ise ayrmas konusunda, birleenleri biraraya getiren
veya ayrtrlanlar ayrtran birinin varlna iaret etmenin daha doru bir yn
tem olacan savunmutur.554
bn Meymun, bu alemin tamamen cevherler ve iliiklerden meydana geldii
ni, hibir cevherin iliiksiz olamayacan ve onlarn da sonradan yaratlm oldu
unu savunduklarn aklayarak, burada ardallk yoluyla sonsuz olan herhan
gi bir eyin imkansz oluuna iaret etmeyi daha doru bir yntem olarak kabul
etmitir.555 Buna bal olarak Kelamclarn kullanm olduu imkan delilinin, yani
"var olmasn yok olmasna tercih etmeyi akleden bir yaratcya muhta olan bir
alem grnn" sadece hayal olduunu ileri srmtr. nk ona gre bir eyi
tekine tercih etme veya stn grme, yani belirleme ii, sadece iki farkl eyi eit
derecede kabul eden bir varln eylemi olabilir.556 Bu balamda alemin ncesiz
oluuna inananlar, "alemin yokluuna ynelik tahayylmz ile tahayylmz
de meydana gelen her hangi bir eyi imkansz grmek edeerdir" derler. Alemin
ncesiz oluuna inananlarn, gemite len varlklarn sonsuz oluuna da peinen
inanm olacaklarn iddia eden bn Meymun, bunun da sonsuz sayda varlk an
lamna geleceini, sonuta bu durumun ruhlarn srekliliine inanmaya gtre
bileceini belirtmitir.557
bn Meymun, Kelamclarn, Tanr'nn birlii konusundaki grlerini de be
farkl metot ile deerlendirmektedir: Kelamclara gre Yaratc ve var edici olarak
var olan ey, mutlak olarak tek olmaldr. bn Meymun, teklikle ilgili bu yaklam
larn iki boyutundan bahsetmektedir: Burhan- temanu ve burhan- tehalf.558
Burhan- temanu (karlkl engelleme delili) ad verilen delil, Kelamclar tara
fndan sklkla kullanlan yntemlerden biridir. Bu yaklam, eer bu alemde iki
ilah olsayd iki muhaliften oluan cevher, ya birinden veya dierinden yoksun
olacakt -ki bu imkanszdr- ya da ayn anda her ikisi de tek bir cevhere katacak
t. Mesela "bir ilah" hali hazrda maddeyi stmak isterken "teki ilah" maddeyi
soutmak isteyecektir. Buradan iki sonu ortaya kmaktadr: Birincisi, iki eylem
birbirini engellediinden onlar maddeyi ne soutabilecek ne de stabileceklerdir.
553 Guide, I, 215

554 Guide, 1, 216-217
555 Guide, 1, 217
556 Guide, 1, 219-220
557 Guide, I, 221
558 Guide, 1, 223
111
Zaten her biri zt olan bir istekte bulunacandan bu imkanszdr. kincisi, bu ci
sim ayn anda hem snp hem de souyacaktr. Ancak bn Meymun, bu delilin so
nunda atom nazariyesine veya dalistlerin ilah anlayna gtrebilecei tehlike
sinde iaret etmektedir. nk dualistler, ilahlardan birinin daha alak maddeye
hkmederken, dierinin daha yksek olana hkmedeceini savunurlar. Sonuta
ona gre "karlkl engelleme" verimli ilemeyecektir.559
Burhan- temanu grnn, dualistlerin kusurlarna kar da kullanlabile
cei savunulursa yant olarak iki ilah sz konusu olduunda bir kusurun ola
mayaca zira her birinin eyleminin dieriyle bir ba olmayacak ekilde hareket
edebilecekleri sylenecektir. bn Meymun, Tanr'nn zatnda kusur olmayacan,
zira O'nun iki ztl tek bir cevhere kattrmayacan, zaten kudretinin bu ve
benzeri imkanszlklarla asla etki altnda kalmayacan belirtmitir. Bu bakmdan
ona gre kelamclarn bu gr zayftr.560
bn Meymun, Kelamclarn, iki ilahn ayn anda ayn sfata sahip olamayacak
lar delilini deerlendirerek bunun zellikle ilahi sfatlara inananlarn retilerini
rtmek iin kullanlamayacan ifade etmitir. nk sfatlara inananlar iin
ncesiz ve sonrasz olan varln Zatnda birka farkl mefhum bulunur. Mesela
bilgi mefhumu, kudret mefhumundan farkldr. Kudret mefhumu ise irade mef
humundan farkldr. Ancak, bu gr dikkate alndnda iki ilahtan herhangi bi
rinin birka mefhuma sahip olmas imkansz deildir.561
bn Meymun, Kelamclarn "Tanr, ze eklenti olmayan bir irade ile irade
eder" fikrini eksik bulmutur. Bu grten olsa olsa zde hayat bulmayan ve iki
ilaha ait olmayan "tek bir irade anlay" kabilir. Hatta onlarn "iki farkl cevher
iin iki farkl konuyu zorunlu olarak etkileyen tek bir sebep bulunmaz" prensibini
de eksik bularak, bir ey tarafndan gizlenen bir eyin izahnn, ancak daha da
gizli hale gelmi olacan ne srmtr. Bu gr savunanlarn da bu konuda
pheler tadklarn, ama yine de bunu savunmaya devam ettiklerini sylemi
tir562. Buna bal olarak bn Meymun, Kelamclarn tevhit grn savunurken
''bir eylemin varl bir zneyi gsterir birka zneye iaret etmez" prensibini de
eletirmitir. Bunun yerine, "Tanr'nn varl balamnda oklua yer yoktur" de
menin daha doru olacan savunmutur. lahlarn okluunun mmkn oldu
undan bahsetmek gereksizdir.563
Son olarak Kelamclar, Tanr'nn birliini delillendirirken, "muhta olma du-
559 Guide, I, 223-224

560 Guide, I, 224
561 Guide, I, 224
562 Guide, I, 224-225
563 Guide, I, 225
112
rumundan" yola kmaktadrlar. Yani "eer bir Tanr, varlklar var klmak iin
yeterli ise ikinci biri gereksizdir ve artk ona ihtiya duyulmaz" demektedirler.
Bu gr de ikinci bir ilahn varlna mani olacak bir delildir. bn Meymun, buna
bir ilavede bulunmu ve "kendi znde olmayan yapmayan bir kiiye muhta
denemeyeceini" ifade etmitir. Yine kendi benzerini yaratmad veya drtkenar
birbirine benzemeyen bir kare yaratmad iin biz Tanr'ya acziyet isnat edeme
yiz. "kinci bir ilah olmas gerektii iin tek bana yaratamamas yznden aciz
dir" diyemeyiz. Ona gre bu ihtiya deil gerekliliktir ve imkanszlktan farkl bir
eydir.564
bn Meymun, Kelamclarn Tanr'nn cisimsel olmayna ynelik delillerini
de tek tek deerlendirmektedir; Ona gre her eyden nce bu konuda delil ne
sren Kelamclarn metot ve delillendirmeleri ok zayf kalmtr. Bu konudaki
delilleri, tevhit konusundaki delillerden de gszdr. nk Tanr'nn cisimsel
oluunu reddetmek, onlar iin Tanr'nn Birliinin bir gereidir. Buna bal olarak
onlar, beden bir deildir demektedirler. bn Meymun'a gre Tanr'nn znde bir
bileen olmadndan madde ve form ile bu ikisinden oluan bir beden bulmak
zordur. Zaten bu konu ona gre teolojiye deil felsefeye ait bir meseledir.565
Kelamclarn "Tanr bir cisim olsayd mefhum ve uh1hiyetin gerek hakikati
ne ait iki imkan var olurdu" eklindeki delilini deerlendiren bn Meymun, "ister
atomlardan olusun isterse tek zden meydana gelsin, bir bedenin varlndan
bahsetmenin anlam yoktur" demektedir. Kelamclar, olmayan bir eyi anlama
ya almaktadrlar. Tek oluunu ispat etmeye koyulanlar, eer bir cismin kk
atomlardan olumas gerektiini ispat ettilerse o zaman pek ok ilahn var oluu
ortaya kabilecektir. Halbuki Kelamclar Tanr'nn tek olduunu sylemilerdi.566
Kelamclarn "Tanr, sonradan yaratlm olanlara benzemez" demeleri
ni ve bylece benzerliin mmkn olduunu reddetmelerini deerlendiren bn
Meymun' a gre, eer Tanr bir cisim olsayd cisimlere benzeyecekti, bu yzden
byle bir yaklam uzun uzun tartmalar gereksizdir. Fiziksel alemde cisimler
ancak kyaslama ile bilinecek bedenlere sahiptirler. Cisimler ancak iliikleri yo
luyla dier cisimlerden farkl olacaklarndan, Kelamclarn savunduklar "Tanr
kendisine benzeyen cisimler yaratr" delilini iki adan geersiz saymtr. Birin
cisi, Tanr'nn cisimsel oluunu inkar, yalnzca speklatif bir konu olmaktan kp
gelenein otoritesiyle kabul edilen bir reti olmaldr. kincisi, filozoflarn ile
mi olduklar fikre gre "cisim" kelimesi ok anlama gelen bir yapda olup hem
gksel alemleri hem de bir maddeyi ifade edebilir. Dahas "madde" ve "form"
564 Guide, 1, 225-226

565 Guide, 1, 227
566 Guide, 1, 227-228
113
terimleri bile ok anlaml mecazi terimler olarak bu aleme veya gksel alemlere
uygulanabilir. Kald ki gksel alem, boyutlar halindedir ve bu boyutlarn kendisi
cisim deildir. Ancak cisim, madde ve formdan olutuundan Tanr'nn cisimsel
oluunu savunanlar, Tanr'dan bahsederken metafizik bir varlktan ok fiziksel bir
varlktan bahsetmi olacaklardr.567
Bylece bn Meymun, Tanr' ya ve gksel varlklara atfedilen "beden/ cisim"
terimini mecazi anlamlara sahip bir terim olarak grmektedir. Ona gre Tanr za
ten cisimsel zellikler olmadan da bir "Sekine/ehina" olarak, cisim olan varlk
larn iinde bulunabilmektedir. Tanr'nn Sekinesi, gksel alemlere ait bir cisim
anlamna gelmemektedir.568
bn Meymun, Kelamclarn "eer Tanr bir cisim olsayd, mutlaka fani olur
du" ve "eer Tanr cisim olsayd, belli bir ktlesi olurdu ve srekli bir ekli olur
du" yaklamlarn deerlendirmitir. Kelamclarn bu delilleriyle byk bir kibir
iine dtklerini, ama bu delili de ncekiler gibi gsz bulduunu ifade etmi
tir. nk bu delil ile alemin ncesizliine ynelik iddialar arasnda bir fark yok
tur. Onlarn bu iddias, alemin varl bir baka aracnn veya yarahcnn varln
gerektirecek ekilde tasarlanm olduu fikrini ortaya karacaktr. bn Meymun,
Tanr'nn ekil ve ebad yoktur derken bu sav inkar etmektedir.569
Sonu olarak bn Meymun, okuyucusunu, Kelamclarn dt speklas
yonlara dmemeleri konusunda uyarmtr. Ona gre Kelamclar, "yamurdan
kaarken doluya tutulanlar" gibidir. nk onlar, varln doasn deiti
rip gklerin ve yerin asli yaratln kendi iddialarna gre ekillendirmekte ve
alemin zaman iinde yaratlm olduunu iddia etmektedirler. Netice olarak on
lar, hem alemin zaman iine yaratldn ispat edememiler hem de bizzat kendi
elleriyle Tanr'nn cisimsel oluunun reddi, Tanr'nn teklii ve varl konusunda
muhaliflere koz verecek zayf deliller ileri srmlerdir. bn Meymun' a gre ne
srlen delillerden ancak duyular ve aklla kavranabilen srekli bir tabiat anlay
nn varl ispat edilebilir.570
3.3. Filozoflarn Delilleri
bn Meymun, birinci blm bitirirken, ikinci blmn ilk faslnda "Tanr'nn
varl, birlii ve cisimsel olmayyla ilgili filozoflarn delillerini" deerlendirece
ini haber vermektedir. O, en bandan alemin ncesizliine inanmalar konusun
da filozoflarn delillerini fazlaca kullandn itiraf etmektedir.571
567 Guide, l, 228-229

568 Guide, l, 229
569 Guide, l, 230
570 Guide, l, 230-231
571 Guide, l, 231
114
Tanr'y cisimden ve cisimdeki bir kuvvetten uzak gren bn Meymun, nce
likle Aristoteles ve mslman Meai filozoflarn bu konudaki delillerini srala
mtr. Ona gre filozoflarn en nemli nermesi, alemin ncesizliiyle ilgili olan
dr ve buradan hareketle filozoflar u nermeleri gelitirmilerdir:
Herhangi sonsuz bir ktlenin varl imkanszdr.
Ktlesi sonsuz olann varl imkanszdr.
lletleri ve etkileri sonsuz sayda olann varl imkanszdr.
Deiim drt kategoridedir: Olu ve bozulua maruz kalan "madde", artma
ve azalmaya bal "kemiyet", farkllamaya maruz kalan "keyfiyet" ve son olarak
bir yer deitirme ve hareket eylemi olarak "mekan".572
Her hareket, bir deiim ve bizzat eyleme geitir.
Hareketlerden bazs temeldir bazs ise geicidir.
Deiebilen her ey, ayn zamanda blnebilendir. Buradan hareketle, hare
ket edebilen her ey blnebilir ve zorunlu olarak bir cisme sahip olur. Blneme
yen her ey, ayn zamanda hareket edemeyendir.
Bir baka cismi hareket ettiren her cisim, ancak hareket halinde olan kendisi
yoluyla bunu baarabilir.
Bir cisim iinde olduu sylenen her ey, iki snfa ayrlr: O, ya bir cisim
yoluyla yaar veya cisim onun vastasyla hayat bulur. Bu iki snf, cisimdeki bir
kuvvet olarak isimlendirilir.
Bir cisimle var olan olan eylerden bazs cismin blnmesi yoluyla blnebi
lirken, ayn zamanda araza bal bir ekilde blnebilen varlk diye isim alr. Bir
bedeni oluturanlardan bazlar ise kesinlikle blnemez bir mahiyette olur (ruh
ve akl gibi).573
Bir cisim yoluyla dalm bulunan her kuvvet, cisim fani olduu iin fanidir.
Hareket trlerinden herhangi birinin srekli olmas imkanszdr. Ancak
mekansal hareket bunun dndadr. Mekansal hareket, doas gerei birincil ve
ilktir. Zira olu ve bozulu, ancak bir deiimle yer deitirebilir.
Zaman, hareketin neticesinde ve ona bal olarak ortaya kan zorunlu bir ili
iktir. Hi birisi bir dierinden bamsz var olamaz. Hareket, zaman dnda var
olamaz, zaman ise hareket dnda akl ile kavranamaz.
Cisim olmayan birokluk, akl tarafndan kavranamaz. Ancak sz konusu ey,
bir cisimdeki kuvvet olursa bu mstesnadr. Hibir okluk, ayr ayr eyler halin-
572 Guide, il, 235

573 Guide, il, 236
115
de kavranamaz. Ancak onlarn, "sebepler" veya "etkiler" olmalar halinde durum
deiir. Hareket halinde olan her ey, zorunlu olarak bir hareket ettiriciye sahiptir.
Bu hareket ettirici ise, ya hareket ettirilen eyin dndaki bir eydir veya hareket
eden cismin iindedir. Bu yzden insan lp ruhtan yoksun kaldnda, organik
bedeni yani hareket ettirilen ey, hareketsiz kalr.574
Potansiyel durumdan aktif duruma geen her ey, bu gemeye yol aan bir
baka eye sahiptir. Bu sebep, zaruri olarak o eyin dnda olmaldr.
Kendi varl iin bir sebebe sahip olan her ey, sadece kendi z bakmndan
var oluuyla mmkn varlk olur. Bir baka ifadeyle eer sebepleri mevcut ise var
olacakhr. Varolma sebebi yoksa, yok kalr.
Zah ile zorunlu olarak var olan her ey, baka hibir art alhnda kendi varl
iin bir illete sahip olamaz.
Madde ve form gibi iki mefhumdan oluan her ey, zorunlu olarak bu bileii
tar. Zira bu bileim onun varlk sebebini ve gerekte neliini yanstr.
Her cisim, zorunlu olarak bu iki eyden oluur ve iliikler tarafndan elik
edilir. Bylece madde ve formun yannda nicelik, ekil ve konum gibi iliik ve
eklentiler zorunlu olarak var olacaktr.
Potansiyel durumda olan bir ey veya cevherinde bir mmknlk bulunan
bir kimse, belli bir zaman diliminde eylem halinde var olmayacaktr.575
Potansiyel durumdaki bir ey, zaruri olarak madde ile donanmtr. Zira her
mmknlk ancak maddededir.
Madde ve form bireysel bir eyin temel prensipleridir. mkann varl iin
ise bir aracya ihtiya vardr. Madde tek bana hareket etmez. Bu yzden tm bu
ncllerin de zn tekil eden bir ilk hareket ettirici kuvvetin varl kendiliin
den ortaya kar.576
bn Meymun, Aristo felsefesinin bu konudaki nermelerini bu ekilde mad
deler halinde sraladktan sonra bunlardan bazlarnn daha az neme sahip ol
duunu, bazlarnn ise gerekten delillendirici nitelikte olduunu belirtmitir. O,
bu nermelere 26. nerme olarak Aristoteles'in doru olduuna inand "alemin
ncesiz ve sonsuz oluunun zorunluluu" prensibini eklemek istemitir. nk
bu nerme, zaman ve hareketi, srasyla ncesiz, sonsuz, srekli ve eylem halinde
varln srdren olarak grr. Ancak ona gre Aristoteles, ortaya att delillen
dirmeleri bizzat kendisi kategorik olarak teyit etmemitir. Sz konusu son nerme
en fazla uyumlu olan ve en mmkn olandr. Ancak Kelamclar bu son nermenin
574 Guide, Il, 237

575 Guide, Il, 238-239
576 Guide, Il, 239
116
imkansz olduunu ortaya karmak iin uramaktadr. Yine de bn Meymun'a
gre sz konusu nerme mmkndr. Dolaysyla ne tpk Aristocu filozoflarn
iddia ettii gibi zorunludur ne de Kelamclarn iddia ettii gibi imkanszdr. Bu
noktada nemli olan, bu nermelerin, Tanr'nn VarlvBirlii ve cisimsel olmay
konusunda ne kadar verimli olabildikleridir.577
Bundan dolay bn Meymun, 25. nermeden, mutlak bir hareket ettiriciden
yola karak filozoflarn delillerini deerlendirmeye balamaktadr. lk hareket et
tiren kuvvetin maddi bir yapsndan bahsetmek imkansz olduu iin onun ilk ol
mas kanlmazdr. nk hareket ancak madde ile balantldr ve olu ve bozu
lularn meydana gelmeye imkan bulabilecekleri bir alana muhtatr.578 bn Mey
mun, ilk hareket ettirenin, hareket ettirilmeyen ve blnmeyen hatta bu aleme
ait olmayan ve herhangi bir cisme sahip olmayan bir nitelikte olmas gerektiine
iaret etmektedir.579 Aleme ait olan bir hareket ettiricinin ancak bu alemin dnda
ki bir cisim olmas nermesini sama bulan bn Meymun'a gre, bunun bir cisim
olmas durumunda bir baka cismi hareket ettirirken, hareket halinde olmas ge
rekir. Buna bal olarak o, drdnc nermeyi bir olaslk olarak deerlendirir ve
ayn ekilde geersiz grr. yle ki: Eer bu alem bir cisim ve zorunlu olarak fani
bir varlk ise bu alemin hareket ettiricisinin bu alemde var olan bir kuvvet olmas
sadece sama bir iddia olacaktr. Eer alem blnebilir ise onun kuvveti de bl
nebilir karakterdedir. Bundan dolay bu kuvvet, sonsuz bir zaman iinde herhangi
bir eyi hareket ettiremez.580
bn Meymun, buna bal olarak hareket ettiricinin blnemez oluunu iddia
eden drdnc nermeyi de sama bulmaktadr. Ona gre bir eklentiye maruz
kalarak hareket halinde olan bir ey, ebediyen hareket edemez.581 Bu yzden eer
filozoflarn iddia ettikleri gibi hareket srekli ve ebedi olursa (ki bu bir mmkn
dr) o takdirde bu alemdeki hareketi ilk balatan sebep, ikinci bir mmknn
varln teyit etmi olacaktr. Bu ikinci olaslk, ona gre, ilk sebebin bu alemden
ayrk olmasdr. lk hareket ettiricinin hibir ekilde bir cisim veya cisimdeki bir
kuvvet olmamas durumunda, bu hareket ettiricinin bir z veya bir iliike bal
olarak hareket eylemine sahip olmamas gerekirdi. Tanr zaten bu ekilde hareket
etmektedir. Tanr'nn zamana tabi olmas mmkn deildir. lk sebep olan ve za
man ile snrlandrlmayan Tanr'ya bal kalarak bir hareket eyleminin imkansz
oluu ortadadr.582
577 Guide, II, 240-241

578 Guide, II, 243
579 Guide, II, 243-244
580 Guide, II, 244
581 Guide, II, 244-245
582 Guide, il, 246
117
bn Meymun, bu alemdeki tm varlklarn bir olu ve bozulua urayacak
larna inanlyorsa, o zaman herhangi bir eyin var olmasnn imkanszlaacan,
zira ortada var olan bir eyin olmad savnn gleneceini iddia etmitir. Ona
gre bu alemde kesin bir varlk mutlaka vardr ki, o ne olua ne de bozulua ma
ruz kalmaktadr. bn Meymun, Tanr'nn ne bir cisim ne de cisimdeki bir kuvvet
olmadn tekrarladktan sonra ayn zamanda kendi varl iin bir sebep veya
kendi iinde bir bileene sahip olmayan bir zellikte olduunu da ilave etmitir.583
3.4. bn Meymun'un Bu Konudaki Kendi Delili
bn Meymun, Tanr'nn cisimsel olmayna vurgu yapan ve Tanr'nn birlii
ni ispatlayan bir metottan daha bahsetmitir. Ona gre eer iki ilah olsayd zorun
lu olarak ikisinin paylat, ama ayr olarak alglanabilir bir eye sahip olmalar
gerekirdi. Bu ey de ilah olma zelliidir ve mutlaka bir olmak zorundadr. Yine
bu iki ilah, ayn zamanda onlar iki ayr ilah haline sokacak olan ve ayr olarak
alglanabilir bir baka eye ihtiya duyacaklardr. Bylelikle iki ilah da iki ayr
kavranabilir eyden olumu olmaldr. Ancak iki ilahn da birka sebebe sahip
olmas gerektiinden, hibirisi "ilk hareket ettiren" diye isimlendirilemeyecektir.584
bn Meymun'un, filozoflarn delillerini deerlendirdii bir dier metot, bir
ilah inancyla ilgili olandr. Ona gre ncelikle Tanr'nn birliindeki asl delil,
O'nun basit olduu ve paralardan bileik baka bir ilahn reddedilmesi gerekti
idir. Var oluu mmkn varlklarn blnmesine dair hipotezi esas alnrsa, bir
ilahn belli bir zamanda eylem yaparken baka bir ilahn baka bir zamanda eylem
iinde olacan, bylece hibir eylemin mkemmel olamayacan ifade etmitir.
stelik ilahi eylemler, tek bir ilahi cevheri kabul edecek eylerdir. Eer iki ilah
olsayd, ikisi de kendi eylem zaman iinde hareket edecek ve sonuta her ikisi de
potansiyel durumdan aktif duruma gemek iin bir sebebe ihtiya duyacaklardr.
Byle bir eyin imkan her birinin znde ayr ayr var olacaktr.585
bn Meymun, Hristiyanlarn inandklar retiye gre her iki ilahn da var
olan her eyi birlikte yaptklar kabul edilecek olursa, o zaman onlardan hi biri
nin dieri olmadan bir ey yapamayacan, bunun da sama bir gr olacan
ileri srmtr. Buna bal olarak, bir araya gelip tekli bir uluhiyet kavram olu
turmak isteyen unsurlarn belli bir eylemi yapmasnn mmkn olamayacan
izah etmitir. Paralar bir araya getiren tek vasta vardr o da tartmasz bir olan
Tanr' dr. nk Tanr'nn birlii, her ilahi eylemi kusursuz klan zellik ve sebep
tir. Sonuta cins olarak var olan btn tek eyler, bize o eyleri var edenin de tek
583 Guide, il, 248

584 Guide, il, 250
585 Guide, il, 250-251
118
olduunu gstermektedir.586
bn Meymun'un, Tanr'nn cisimsel oluunu reddetmek iin kulland bir
baka yntem de filozoflarn 23. nermesi olan, "btn cisimler bileiktir'' ifade
sinden hareketle ortaya koyduu yaklamdr. Ona gre her bileiin bir vastaya,
yani onun formunu madde haline dntren bir araca muhta olmas kanl
mazdr. Bu nedenle her cisim blnebilir ve boyutlar olan bir yapda olduun
dan arazlarn ilitii bir eydir. Neticede hi bir cisim, blnebilir doas ve ok
bileenli oluu yznden "tek" olamaz ve zorunlu olarak iki ayr makul eyden
var olur.587
bn Meymun, kendi zgn delilini olutururken, filozoflarn temel argman
larndan faydalanmtr. Ona gre feleksel boyut (alan boyutu), daima olua veya
bozulua maruz kalr. Eer alan boyutu byle bir iliik ile kar karya ise yokluk
halindeyken var olmaya Tanr sebep olmutur. Alemin ncesiz ve sonsuz hareket
etmesine sebep olan, bir olan Tanr'dr. Bundan dolay alemdeki tm deliller O'nun
bir olduuna ve cisim olmadna iaret etmektedir. bn Meymun metafiziinde
ancak byle bir nerme uygun ve geerli olduundan, bu alemin zaman iinde
nce yok iken sonra var olup olmad konusu o kadar nem tamamaktadr.588
bn Meymun, Tanr'nn cisimsel olmad konusunda kendine has grn
serdederken ayn zamanda Musa eriatndaki zor anlalr baz temel kaynaklar
("gksel sava arabas/merkava" gibi metafizik imgelerle dolu kssay veya ya
ratl olayn) aydnlatmak istemitir. Bylelikle bu kutsal referanslar dikkate
alarak, fizik ve matematik gibi "doa bilimleri" ile gizemler ve semboller ieren
"metafizik bilginin" uyumlu olduklarn kantlamay ve sonuta peygamberlik ve
Tanr bilgisine ait zorluklar ortadan kaldrmay amalamaktadr.589
3.5. Tanr'nn Varlna Delil Olarak Melek nanc
bn Meymun'a gre dnyamz hayatiyet veren unsurlarla donatlmtr. Bir
ruh ile donatlmak veya insanda olduu gibi bir ruha sahip olmak, fiziksel alemin
gereklerindendir.590
bn Meymun, Aristo felsefesinden yola karak, alemde ayr ayr gezinen
ve saylar alemlerinki kadar olan akllarn varlna inanmaktadr. Ona gre
Aristoteles'in zamannda bu say elli kadar tahmin ediliyordu ve bu yzden o,
elli ayr akldan bahsetmiti. Buna ilave olarak bn Meymun, sonraki dnem filo
zoflarnn, on kre ve on ayr akldan daha bahsettiklerini, bunlarn iinde yedi
586 Guide, il, 251

587 Guide, il, 251-252
588 Guide, il, 252-253
589 Guide, il, 253
590 Guide, il, 255
119
gezegenin bulunduu sistem, sabit yldzlar sisteminin de bulunduunu, ancak
onuncu krede onuncu akl olan "Faal Akl"n bulunduunu sylediklerini aktar
mtr. Ona gre bizim akllarmz, potansiyellikten aktiflie geen her ey gibi, bir
olu ve bozulua tabi iken, "Faal Akl" buna maruz kalmaz.591
Ona gre ekil verici olan phesiz ki, insandan farkl bir formdur ve akl
varlk alemine sokan da "Faal Akl"n kendisidir. rnein Tanr, bir ate aracl
yla yakarken bu ate, kredeki hareketi yoluyla hareket eder. Bu kre ise ayrk
akl yoluyla kendi istikametinde srekli hareket halindedir. bn Meymun, bu ayr
akllarn melekler olduunu, onlarn Tanr'ya yakn durduklarn ve Tanr'nn biz
zat onlar vastasyla alemleri hareket ettirdiini savunmutur. Onlarn maddeden
ayr olmalar ve cisim olmamalar sebebiyle, zlerinde birokluun veya bir fark
lln sz konusu olamayacana inanan bn Meymun, ilk akl bizzat Tanr'nn
var ettiine, onun da izah edilen tarzda ilk kreyi harekete geirdiine, onun da
ikinci kreyi hareket ettirdiine ve bylece tpk cisimlerin daha yksek kreler
deki durumlar gibi "Faal Akl" ile birlikte ayrk akllarn da nihayete geldiklerine
inanmaktadr. 592
bn Meymun, Aristo felsefesine gre tm krelerin canl cisimler olduunu,
bir ruh ve akl ile donatldklarn, Tanr hakknda zihinsel bir temsile ve kavrama
yntemine, buna ilave olarak kendi ilk prensiplerinin zihinsel temsillerine sahip
olduklarn zetlemitir. Ayrk akllar olan melekler, hibir cisim iinde olmadan
Tanr' dan var olurlar ve Tanr ile dier cisimler arasnda araclk ederler.593
Ona gre gksel alemler canl ve akll olduundan, idrak yetisi ile dona
tlmlardr. Bir baka deyile gksel alemler, "cahillerin sandnn aksine ate
veya toprak gibi l cisimler deildir." Aksine kutsal pasajlarn da ifade ettii
gibi Tanr'nn grkemini vp tesbih ederler.594 bn Meymun, burada kullanlan
terimlerin ok anlama gelen terimler olduunu ifade etmektedir. "Ama sesleri
yeryzn dolar, Szleri dnyann drt bucana ular"595 gibi ifadeler, gksel
alemlerin znn aslnda Tanr'y vmek ve O'nun harika ilerini dudak ve dil
olmadan bildirmek olduunu retmektedir. Zaten bu sfli alem, ancak bu kre
nin tesinde akp giden varlklar yoluyla mkemmel hale gelebilmekte ve bylece
ilahi kralln mkemmel bir ekilde iledii alan olabilmektedir.596
Yine ona gre meleklerin varl, Musa eriatndan bir delil aramaya ge-
591 Guide, 11, 256-257

592 Guide, 11, 258
593 Guide, 11, 259
594 Mezrnurlar, 19/2
596 Guide, 11, 260-261
120
rek duymayacak kadar aktr. Elohim teriminin597 ou kez hakimlere iaret et
tii dnlse de mecazi olarak melekleri ve Tanr'y ifade ettii bellidir. Yine
"Elohim'in Elohim'i" lafz da "meleklerin Tanrs" anlamna gelirken, "Rablerin
Rabbi" ifadesi gklerin ve yldzlarn rabbi anlamndadr. Yksek rtbeli varlkla
ra rab olmak uluhiyetin gerek karakterini yanstmaktadr. Sonuta Aristoteles'in
"ayrk akllar" adn verdii varlklara Yahudi metafizik sistemi "melekler" adn
vermektedir.598
bn Meymun, Aristo'nun bu tr ayrk akllar, Tanr ile mevcut varlklar ara
snda araclar grmesinin ve bu araclk yoluyla alemlerin hareket halinde oldu
unu, bu hareketin ise olua maruz kalan eylerin ortaya kma sebebi olduunu
ileri srmesinin, tamamen Yahudi kutsal metinlerinin retileri olduunu iddia
etmektedir. nk "Melek" teriminin anlam da bir emir tayan "eli/mesaj ile
tendir." Bu yzden hayvanlarn hareketleri, hatta aklsz varlklarn hareketleri
bile ancak melekler yardmyla gerekleir. Eer bu hareket Tanr'nn iradesi ile
uyum iinde ise, bu hareket gerekleir. Zira bu harekete gre kiiyi harekete ge
iren kuvveti veren Tanr'nn kendisidir.599 Yine kutsal metinlerde getii zere
Balaam'n dii eeinin hareketleri bir melein yardmyla gereklemektedir.
Hatta metinlerde rzgar gibi tabiatn temel kuvvetleri,600 insanlardan bazlar601 ve
bir peygamber de602 "melek" olarak tanmlanmaktadr. Peygamberlere grnen
eyler de, ona gre bu ayrk akllardan bakas deildir. Bundan dolay her zel
vizyon ayn zamanda zel bir greve sahip melee iaret etmektedir.603
bn Meymun, eriat'n, Tanr'nn melekler aracl ve yardmyla her eyi
ynetip hkmetmesini reddetmediini belirtmitir. Midra metinlerinde getii
zere Yahudi bilgeleri, "kendi suretimizde bir adam yaratalm"604 ve "hadi aa
inelim"605 gibi ifadelerdeki oul lafzlar meleklere ima olarak yorumlam
tr. Bu alimler, bu ifadeleri deerlendirdikleri blmlerde,606 bu tr ifadelerin
aslnda Tanr'nn gizemli ordularn veya Helenistik dnem Grekesiyle syler
sek "Tanr'nn dant zel yarg Patalyas (familyas)na iaret ettiklerini d
nrler. Buradan hareketle bn Meymun, nceki Yahudi bilgelerin bile melekleri,
597 k, 22/8
598 Guide, II, 262
599 Danyel, 6/23
601 Tekvin, 32/ 4
602 Hakimler, 271; Saylar, 20/16
603 Guide, II, 262
604 Tekvin, 1 /26
605 Tekvin, 11/7
606 Bereit Rabbah, XII; Midra Qoheleth 2/12 ve [T. Y.] Sanhedrin, I
121
Tanr'nn grlerine bavurduu veya yardmlarn ald zel kuvvetler olarak
kabul ettiklerini ileri srmektedir.607
Bu noktada bn Meymun, Yaratc'nn niin kendi yaratt bir mahlukun yar
dmna bavurduu sorusuna yant verirken, Tanr'nn bu fiziksel alemdeki tabii
ilerin yrmesi iin bile rzgar, ate gibi vastalar yarattn belirtmitir. Tm
formlar "Faal Akl"n eyleminden ortaya ktndan, bu akln kendisi bile "bir
melek" ve "dnyann idarecisi" saylmaldr. Bu kuvvetler, insann duyu arala
ryla anlalamayan bir trde de olabilir. Bu nedenle her bir doa kuvveti, kendi
ne has tek bir eylem iinde olup iki eylem iermez. Midra metninde geen "bir
melek iki grev icra etmez; iki melek de tek bir grev ifa etmez"608 cmlesinin
ve "her gn Kutsal Tek Varlk, bir grup melek yaratr ve onlar, O'nun nnde
teanni edip ekip giderler"609 ifadelerinin buna iaret ettiini aklar. Buna ilave
olarak bn Meymun, meleklerden bir ksmnn srekli varlk iken, bazlarnn da
fanilie eilimli mahiyette olduklarn, nk bireysel kuvvetlerin de devaml bir
olu ve bozulu iinde olurken bu kuvvetlerin ait olduklar trlerin ise sreklilik
ve kusursuzluklarn koruduklarn aklar. Bu cmleden hareketle bn Meymun,
Midra metinlerinde "Tanr'nn bir kiide ehvet hissini oluturmas iin bir me
lei devreye soktuu"610 cmlesinin aslnda fani olan bir kuvvet olarak melee
iaret ettiini ileri srer.611
bn Meymun, genel anlamda bu konuda Aristo felsefesiyle Musa eriat ara
snda bir gr ayrlndan sz edilemeyeceini ifade etmesine ramen zel an
lamda bir konuda bir ihtilafn bulunduuna dikkat eker: Aristoteles her eyin
ncesiz ve sonsuz olduunu ve tm varlklarn zorunlu olarak Tanr' dan ortaya
ktklarn dnr. Aristoteles'in aksine Yahudi metafizii, tm varlklarn son
radan yaratldn, Tanr'nn ayrk akllar yarattn, onlara doru bir istek kuv
vetini bu aleme koyduunu ve sonuta bu kuvvetleri yaratp onlarn iine hkme
dici kuvvetler koyann da Tanr olduunu retir.612
bn Meymun, daha sonra meleklerin mahiyetiyle ilgili zel durumlar sra
lamtr. Ona gre alemler veya akllar, doaya ait olan ve kendi eylemlerini alg
layamayan dier maddi kuvvetlerle ayn derecede deildirler. Halbuki ayrk akl
olan melekler, kendilerine zg bir yaratlla donanm olarak kendi eylemlerini
kavrarlar, zgr bir iradeyle seerler ve kusursuz olarak hkmederler.613
607 Guide, II, 262-263

608 Bereit Rabbah, L
609 Bereit Rabbah, LXXVIII; Hagigah, 14a
610 Bereit Rabbah, LXXXV
611 Guide, II, 264
612 Guide, II, 265
613 Guide, II, 266
122
bn Meymun, sanldnn aksine melekler aleminin, yok edici, korkutucu
ve insan dehete dren acayip varlklarla dolu olmadn savunmutur. Hat
ta Aristoteles'in, gksel cisimlerin ses karmadklarn sylediini aktarmtr.614
Yine o, astrolojiden deil astronomiden yana olduunu belirttikten sonra bu dn
yann daha sfli bir alem olduunu, karmak ve daha mkemmel ileyen gk
sel alemlere nazaran olu ve bozulularn yaand bir hayat yansttn dile
getirmitir. 615
bn Meymun, Aristo felsefesinden hareketle alemlerdeki hareketlerin, temel
de drt nemli sebebe ve kuvvete gre olduunu aklamtr. Bunlar srasyla
madenlerin oluumunu etkileyen kuvvet, nebati (bitkisel) ruhun kuvveti, hayvani
ruhun kuvveti ve insani ruhun kuvvetidir.616 Bu kuvvetler cins olarak iki trdr;
ya oluu etkileyen ya da onu koruyan illetlerle donatlmlardr. Bu kuvvetlerin
hangisiyle donatlacaklar ilahi bir iradeyle olmutur. Aristo felsefesine ait bu d
ncelerin Talmud geleneinde karlklar kolayca bulunmaktadr.617 Ona gre
Midra kitaplar "Yakup'un ryasnda gksel merdivenle inip karken grd
Tanr'nn meleklerinin" drt cins olduunu anlatr.618 Talmud'a gre619 "melein
ebad, bu alemin te biri kadard" .620 Buradan hareketle bn Meymun, tm yara
tlmlarn blme ayrldn sylemektedir. Bunlar, ayrk akllar olan melek
ler, alemlerdeki cisimler ve ilk maddedir.621
Son olarak bn Meymun, Yahudi geleneinin, speklatif Yunan felsefesiyle
uyum iinde olduunun bir kant olarak, Tanr bilgisini destekleyen melek inan
cyla ilgili metafizik ifadeleri gstermitir. Derin bilgi ve mkemmel bir hikmetle
donanm bir gelenee sahip olan Yahudi toplumu, bu konuda baka bilgi kay
naklarna ihtiya duymamaktadr.622 Yunan dncesinde olduu gibi kutsal me
tinler gstermitir ki, Tanr, kendi bilgisini peygamberlere melekleri aracl ile
ulatrmtr.
3.6. Tanr'nn Varlnn Delili Olarak Alemin Yoktan Yaratl
bn Meymun, Tanr ile birlikte alemin ncesizliine inanan filozoflarn aksine
zamann balangcnda ve belli bir zaman dilimi iinde bu alemin ortaya kn
da temel kaynak olarak Tanr'y grmektedir. Ona gre bu konu Tevrat'n Tekvin
614 Guide, il, 267

615 Guide, il, 269
616 Guide, il, 271
617 Midra Rabbi Tanhuma metni
618 Rabbi Eliezer, IV; Saylar Rabbah, il
619 Bereit Rabbah, X
620 Guide, il, 272-273
621 Guide, il, 273
622 Guide, il, 276-277
123
kitabnda geen "alemin yoktan (ex nihilo) yaratlna" ynelik temel referanslara
felsefi/rasyonel ve hikmet temeline dayanlarak da ilenmelidir. Tanr, bu alemi
u anki haliyle yaratmtr. Zaman mefhumu da bu alemle birlikte yaratlan yine
bu aleme ait bir eydir. Zaman, bizzat yaratlm bir unsurdur. Bundan dolay za
man, harekete dayal sonu verici etken olurken hareket ise hareket ettirilendeki
dier bir unsurdur.623
bn Meymun, zaman, bir unsurda hayatiyet bulan bir baka unsur olarak
grmtr. Renk ve tat gibi iliikler, cisimlerde ncelikli varlk olma hakkna sa
hip olduklarndan, ilk bakta anlalabilir ve onlar hakknda zihinsel bir temsil
kolayca kurgulanabilir. Bunun gibi zaman da hem hareket gibi bir baka iliik ile
birliktedir hem de beyazlk ve siyahlk gibi kalc ve sabit bir statye sahip deil
dir. Sonuta zaman, yaratlm ve sonradan ortaya km (muhdes) bir ey olarak
dier z-eklenti ilikilerindeki olaylar aynen ileten bir zelliktedir. Dolaysyla
Tanr'nn bu alemi var etmesi, zamansal bir balangca sahip olamaz. Eer zama
nn alemden nce var edildiine inanrsak o zaman alemin de ncesiz oluuna
inanmak gerekir.624
bn Meymun'a gre fiziksel olaylarn tamam Musa eriat'na uygun olarak
ilemektedir. Bir dier ifadeyle alemin yaratl, Tanr'nn birliine dair verilebi
lecek ikinci bir delildir. Yahudilerin atas brahim, bu gr aka ilan eden ve
bu tasavvuru zihinsel bir ura yapan kiidir. O bu teblii Alemin Tanrs olan
"Rabbin Adyla" yapmtr625 ve bu grn "gklerin ve yerin yapcs"626 olarak
somut halde dile getirmitir.627
bn Meymun, bu konudaki ikinci grn filozoflarn sylemleri olduunu
aklayarak alemin yaratlyla ilgili grleri etraflca serdetmitir. Ona gre filo
zoflar, Tanr'nn bir eyi yoktan var etmesi dncesini sama bulurlar ve var olan
bir eyin de yok olamayacan iddia ederler. bn Meymun bu noktada devreye
girerek madde ve form ile donatlm belli bir eyin, maddenin mutlak yokluun
dan meydana getirilebileceini ve sonra tekrar o maddenin mutlak yokluuna d
nebileceini iddia etmitir. Dahas Tanr bazen bir eyi gkten veya yerden bazen
de daha baka bir eyden yaratmaktadr. Aslnda gklerin var oluu ve ortadan
kalkmas, yerde bulunan sonradan yaratlm olan tm varlklarn olu ve bozu
lular gibidir. Bu temel gr etrafnda toplanan filozoflarn kendi ilerinde ok
623 Guide, il, 281

624 Guide, il, 281-283
625 Tekvin 21 /33
626 Tekvin 14/22
627 Guide, il, 282
124
fazla dallanp budaklandn grmek mmkndr.628
bn Meymun'a gre brahim' den nce insanln dini, "ezeli evrene inanmay
ve yldzlara tapnmay esas alan Sabiilik (paganizm)" iken bu durum ata brahim
ile deimitir.629 Bundan dolay alemin yaratln kendi delilleriyle ortaya koyan
Yahudilerin atas brahim ile Musa peygamberin yasasn takip eden her inanan,
Tanr ile e zamanl olarak var olabilen hibir ncesiz eyin olamayacana, yok
tan bir eyi var etmenim Tanr iin imkansz olmayacana, aksine bu durumun
onun iin bir zorunluluk olduuna inanr.630
Ona gre Aristo dncesinde gklerin srekliliine ve kalclna inanld
iin onlarn birden bire meydana gelemeyeceine ve de aniden ortadan kalkama
yacaklarna inanlr. Bu dncedeki insanlara gre gkler, Tanr'nn ve melek
ler gibi ruhani varlklarn ikametgahdr. Bu yzden kalclklarn gstermek iin
gklerin Tanr'ya atfedildiini iddia eden bn Meymun, bunun akli bir delilinin
olamayacan ifade eder. Ona gre Aristoteles'in bu konuda ortaya koyduu g
r ve deliller pheli eylerdir.631
bn Meymun' a gre alemin sonradan yaratldna dair Kelamclarn delilleri
abartl delillendirmelerdir. Oysa mesele sadece zihinsel idmanlarla sonuca var
lacak trden bir alan deildir. Musa eriatna gre alemin zaman iinde yaratl
akl iin imkansz deildir. stelik tm felsefi deliller sorgulanabilirken, eriat'n
miras braktklar yanllanabilecek eyler deildir.632
Musa eriat nda alemin yaratlmasyla ilgili kendi yaklamn verirken
bn Meymun, ilk olarak Tanr dnda her eyin zaman iinde yaratlm olduu
gereine dikkat ekmi ve doadaki her varln fiziki adan sonradan yaratl
may srekli dorulayan olaylarla dolu olduuna iaret etmitir.633
kinci olarak bn Meymun, alemin ncesiz oluunun zorunlu olmasn savun
mann gereksiz olduunu belirtmitir. Ona gre kainat, hikmet sahibi Tanr ile e
deerde ncesiz olamaz. Kainattaki btn varlklar, O'nun kalc ve zaman tesi
olan Hikmetinin neticesidir.634
bn Meymun'a gre alem, ayn zamanda Tanr'nn zgr bir eylemi olarak ya
ratlmtr. Tanr dndaki her ey, zorunlu deil aksine var olmas veya olmamas
mmkn varlklardr. Bir baka deyile varlk, sadece ilahi bir ihsandr. Bu ihsan,
628 Guide, il, 283

629 Guide, 111, 514
630 Guide, il, 285
631 Guide, il, 288-289
632 Guide, il, 293-294
633 Guide, il, 294-295
634 Guide, il, 301-302
125
beer olarak anlamak iin Tanr bilgisi bata olmak zere "mucize", "antropolo
ji", "astronomi" gibi bilimlere muhta olduumuzu vurgulayan bn Meymun'un
yine de alemin yaratl ve kkeni konusunu, hikmet felsefesi temelinde grd
aktr.635
bn Meymun, kutsal metinlerde tm peygamberlerin yldzlar ve gksel
alemleri Tanr'nn zorunlu varl iin deliller olarak kullandklarn ifade et
mitir. bn Meymun, Yahudi kutsal kitabndaki bir cmlenin bu konudaki kendi
dncesini zetlediini sylemitir: "Gkler, aslnda Rabbin gkleridir. Ancak
yeryzn Tanr insanoullarna bahetti" .636 bn Meymun bu ifadeyi referans
esas alarak, uzun bir felsefi tahlil yapm, sadece Tanr'nn tam olarak kainattaki
gereklikleri, doasn, zlerini, hareket ve illetlerini bilebildiini, ancak insana
gklerin altnda olup bitenleri bilme yetisini bahettiini dile getirmitir.637
Sonuta bn Meymun, Delalet'l-Hairin'de hacimli bir blm halinde, "alemin
yoktan (ex-nihilo) yaratlmas" konusunda felsefe ile Yahudi lahiyat arasnda uz
latrma denemesinde bulunmutur. zetle ifade edersek genel olarak yaratma,
zel olarak alemin yoktan yaratl meselesi, Tanr'ya iman noktasnda en nem
li metafizik konulardandr. Bylece Platon, Aristoteles, Plotinus ve bn Sina gibi
kaynaklar yorumlayp Yahudi Midra geleneiyle uzlatran bn Meymun'un
perspektifinden baktmzda, alemin yaratl konusu, zelde Yahudi dnce
sinin, genel anlamda bn Meymun'un da iinde bulunduu slam felsefesinin Bat
metafiziine salad en nemli katklardan birini oluturmaktadr.
bn Meymun'un, Aristoteles'in eserden messire, yani alemden Tanr'ya do
ru bir istidlal yrtemediini yorumlamas orijinal bulunabilir. Yine Delalet'in bu
blmnden reniyoruz ki, Tanr'nm yaratklar ile hibir dorudan, yani onlara
baml bir ilikisi yoktur. bn Meymun bu grnde Aristoteles'in "ortak sfatla
ra sahip eyler sadece birbirleriyle kar ilikiler iine girerler" szn esas alm
olabilir.
3.7. Tanr'nn Doas Balamnda Yaratma Eylemi ve Musa eriat
bn Meymun, Musa'ya inanmann n artlarndan birinin de yoktan var etme
konusu olduunu belirtmitir638 Alemin yaratl konusundaki Platoncu ve Aris
tocu grleri deerlendirmi ve bu konuda Yahudi metafiziini savunmaya gay
ret etmitir. bn Meymun'un aktardna gre Platoncu gr, Tanr'nm bu aleme
ait olmayan bir maddenin varln kabul etmekte ve bu alemi ondan yarattna
inanmaktadr. Bylelikle Platoncular, Tanr ile birlikte ncesiz olan bir maddeye
635 Guide, 11, 302-304

637 Guide, 11, 320-327
638 Guide, 11, 281
126
Tanr'nn ekil verip gkleri ve yeri meydana getirdiine inanmaktadrlar.639
bn Meymun'a gre Aristo felsefesi alemin ncesiz olduuna kanidir.
Tanr'nn, iradeli bir eylem ile bu alemi var eden Varlk olup bunu yoktan veya
mucizevi yntemlerle deil, zorunlu ve kanlmaz bir determinist prensip ile or
taya kan lahi eylem ile yaptna inanmaktadrlar. bn Meymun, Aristo'nun,
bu alemin, hibir zaman yrngesinden sapmayan bir dizi doa kanununa sahip
olduuna ve Tanr'nn bile deiiklik yapmad bir tarza sahip olduuna inand
n ve mucizelere bu alemde yer vermediini ifade etmektedir. Bylelikle o, her
iki yaklam da ayn kefeye koymakta ve ikisini de reddetmektedir.640
bn Meymun, ikinci blmn 25. faslnda Ortaa'n yaygn Astronomi yak
lamlarn aktararak, rasyonel bilginin eriat'la olan ilikisinde Musa eriat'nn
mutlak geerliliini gzler nne sermek istemektedir. Ona gre bilim, gklerdeki
gezegenlerin neden belli bir yrnge iinde seyrettii veya neden birinin die
rinden daha hzl hareket ettii konusunda doyurucu aklama veremez. Aristo
felsefesi, daha ok yeryznde olup bitenle ilgili bilgiler salamakta ve gkle il
gili fikirlerde genelde varsaymdan te gidememektedir. Ona gre peygamberlik
bilgileri, bu gibi bilimlerde daima stndr. Bundan dolay bn Meymun, hi
bir delilin, alemin ncesiz oluunu kabul etmede bizi ikna edememesine ramen,
herhangi bir eyi "balatmaya" ve "durdurmaya" gc yetebilen bir Tanr fikri
nin kutsal metinlerde srekli zikredildiini ifade etmektedir.641 Buradan hareketle
o, alemin ncesiz oluunu reddetmenin, eriatn bir gerei olduunu belirtmitir.
Ona gre alemin zaman iinde yaratl konusundaki metinler, Tanr'nn birlii
veya cisim olmayn aklayan metinlerden fazla deildir. stelik Tevrat'n or
taya koyduu ekliyle, alemin zaman iinde yaratl konusunda mecazi bir izah
tarz gelitirirken, onun ncesiz olduunu iddia etmenin kendisi iin ok kolay
olduunu ne srmtr.642
bn Meymun, Platoncu alem grnn ou kez eriat ile uyum iinde g
zkmesine ramen Platoncu delillerin de doruluu ispatlanamadndan kabul
edilmesinin zorunlu olmadn vurgulamtr .643 Sonuta alemin ncesiz oluuna
inanmak eriat iin ykc bir tehdit olarak grlebilir. nk alemin zaman iin
de yaratlmas konusunda Tevrat'a inanmakla, Musa'nn hak peygamber olduu
ve bu konuda meydana gelecek tm grnrdeki ihtilaflarn ortadan kalkaca
aktr. Bu konu imann ileyiinde ok nemli bir tamamlayc para olup belki de
639 Guide il, 282-285

640 Guide il, 283-288
641 Guide, il, 327-328
642 Guide, il, 328 ve 332
643 Guide, il, 332
127
Tevrat'n byk bir prensibi (ha-yesod- ha-gadol) olarak hem yaratmadaki esizlii
hem de Tanr'nn grkemini desteklemektedir. bn Meymun, bu konudan hare
ketle felsefi grlerin deiken yapsna ve kutsal metinlerin gizem dolu mecazi
anlamllna vurgu yaparak gelenein tercih edilmesi gereken kaynak olduun
da srar etmektedir.644
bn Meymun, alemin yaratlyla ilgili felsefi grlerin tutarszlklarn gs
terdikten sonra, gelenek metinlerinden yola karak Tevrat'n bu konudaki temel
grn desteklemek niyetindedir. Ona gre Rabenik gelenekten Rabbi Eliezer,
bu konuda en gl sylemleri bulunan figr olarak karmza kmaktadr. Rabbi
Eliezer, daha ezoterik ifadelerle gklerin bizzat Tanr'nn elbisesinin "ndan"645
yerin ise anl tahtnn altndaki "kardan"646 yaratlmasn yorumlarken aslnda
alemin yaratlndaki karmak ve mkemmellii l edinen Tanr kudretini
betimlemektedir.647
bn Meymun, ayn zamanda Bereit Rabbah adl Talmud metninde gkler
deki her eyin yaratlmasnn gklerden, yerdekilerin yaratlmasnn ise yerden
kaynaklandnn yazl olduunu aklamtr.648
Alemin zaman iinde yaratlmas Musa eriatnn temellerinden olsa da
alemin yok olmas ona gre eriatn temellerinden deildir. nk Yahudi gele
neinde, alemin srekli olacana dair bir inan bulmak zordur. "Alemin fani olu
una dair bir delil yok mudur?" sorusu Yahudi toplumuna sorulmamaldr nk
sonradan ve doa kanunlarna uygun olarak zaman iinde yaratlan bir varln
yine zaman iinde doal bir dzen iinde ortadan kalkmas da zorunludur. Bir
baka ifadeyle, balangta nasl yoktan var edilmise sonunda yine o ekilde fani
olmas mmkndr. Bu tr bir varlk, kendi doasn sonsuza dek srdrecek
ekilde tasarlanm olamaz. Bundan hareketle bn Meymun, kutsal metinlerde g
rnrde dnyann fani olduunu ima edecek rnek pasajlardan bahsetmektedir.
Bu konuda d anlamlara ynelenlerin aslnda ancak dar grleriyle konuyu yo
rumlayacaklarn ileri srmtr.649
bn Meymun, bu konuda daha somut hareket ederek Yahudi gelenei iin
deki aykr grleri tahlil etmeye balamtr. Mesela, baz Yahudilerin Kral
Sleyman'n aslnda alemin ncesiz olduuna inandn iddia ettiklerini naklet
mitir. Ona gre hem Musa eriat'na inanp hem de bu gr benimsemek ok
644 Guide, II, 329-330

645 Mezmurlar, 104
646 Eyp, 37/6
647 Guide, II, 330-331
648 Guide, II, 331-332
649 Guide, II, 333
128
artc bir durumdur. zellikle Vaiz Kitab, grnte Yahudi eriat ile uyu
maz grnen ve mecazen yorumlanmaya ihtiya duyan pek ok fikri ("yery
znn ebedi olacana dair"650) bnyesinde barndrdndan, sadece bu esere
odaklananlarn sapknla dmesi olasdr. Hibir kutsal metinde alemin ncesiz
oluuna dair ak bir veri bulunmaz. Aksine bu gibi ifadeler mecazi olarak Tanr
katndaki belli bir srekli olua iaret ederler ve le alam va ed lafzyla beraber ebedi
sonsuzluu ifade ederler. Ayn ifadeler sadece Vaiz' de deil dier metinlerde de
bulunabilir.651 Ona gre sonsuzluk vurgusu, btn metinlerde ebedi sonsuzluk ha
lindedir. Neticede mecazi ifadeleri anlamada gzden kamamas gereken nemli
hususlardan biri de her peygamberin kendine zg bir hitap tarz gelitirdiini
bilmek ve bu bireysel slupla kendi zaman ve mekanna uygun bir biimde kendi
nbvvet misyonunu ve mesajn akladn ve byle anlalmak istediini an
lamak gerekir.652 Sonuta Yahudi metafizii alemin sonu konusunda Aristocu g
rn ancak yarsyla uyum iindedir. yle ki; Yahudi dncesi, alemin ncesiz
deil, ebedi oluunda ve sonsuza kadar devam konusunda Aristo ile uyumludur.
Buna gre Tanr bu alemi yok etme gcne ve iradesine sahip olmasna ramen
Hikmeti ile bu alemin devamna izin vermektedir.653
bn Meymun, alemin zaman iinde yaratldna ve kadimlie meydan verme
diine dair en nemli kutsal metin delillerinden biri olarak, "birinci (tehillah)" ve
"balang (reit)" kelimelerini irdeler. Ona gre eer alem zaman iinde yaratl
mam olsayd kutsal metinde "balangta (bereit)"654 diye bir ifade kullanlmaz
d. Yine "bir gn" ,655 "ikinci gn"656 gibi ifadeler de alemin zaman iinde yaratld
na iaret ederler.657 Yine kutsal metinlerde geen "gkler ve yer" (ha amayim ve
ha aretz) ifadesi,658 Tanr'nn gklerde olanlar ile yerde olanlar birlikte yarattnn
gstergesidir. 659
Gkten sonra maddenin drt temel unsurundan bahsedilmitir ve "toprak"
bunlardan birincisidir. Dierleri ise su, ruh (hava/nefes alp verme unsuru olarak)
ve karanlktr. Karanlk kutsal metinlerde aslnda atei temsil eder.660 nk ate
nceden aydnlk deil geirgen bir zellikteydi. Eer ate aydnlatc olsayd, o
650 Vaiz,1 /4
651 Mezmurlar, 104/5; Yeremya, 33/25; 31/34-35
652 Guide, II, 334-338
653 Guide, II, 346
654 Tekvin, 1 / 1
655 Tekvin, 1 /5
656 Tekvin, 1/8
657 Guide, II, 348-349
658 Tekvin, 1 / 1
659 Guide, II, 350
660 Tesniye, 4/36; 5/20; Eyp, 20/26
129
zaman geceleyin tm atmosferi alevler iinde grrdk.661
Tun Meymun, ilk insann ve einin altnc gnde yaratlmasyla ilgili ifadeleri662
deerlendirirken, Tanr'nn aslnda zaman iinde meydana gelen yaratma eylemi
ni neticelendirdiini ak bir ekilde gsterdiini ileri srmektedir.663
bn Meymun, Adem ile Havva kssasn, eytan'n ylan klna girip on
lar kandrmak istemesini, Cennetten kovulmalarn, Habil ile Kabil olayn ve
bu olaylar anlatrken kullanlan szleri, zaman iinde meydana gelen alemin
yaratlyla ilgili nemli deliller olarak saymakta ve Yahudi geleneinin bu
konudaki yaklamnn dier felsefelerden stnln savunmaktadr.
b. Peygamberlik
bn Meymun, Delalet'l-Hairin'in ikinci blmnn 32. faslndan 48. faslna

kadar peygamberliin Yahudilikteki yerini, dier dnce sistemleriyle muka
yeseli olarak ilemektedir. Bu konuyu ele alrken srasyla "peygamberlik ncesi
kiideki donanm ve peygamberliin n artlar", "Hz. Musa ve dier peygam
berler arasndaki farklar", "peygamberliin z", "eriat getiren peygamberlik
(Musa'nn peygamberlii)", "dier peygamberlerin meruluu ve dereceleri" ile
"peygamberler tarafndan gsterilen mucizeleri" temel alarak izah etmektedir.
1. Peygamberliin Doal zellikleri ve n artlar
bn Meymun peygamberlere ait zellikleri, Yahudi gelenei balamnda ile
mektedir. Yahudiliin kutsal metinlerinin nemli bir eitim arac olarak kullanl
masndan hareketle bu tr kutsal yazlar ve szleri syleyenler bu byk insanla
r, yani peygamberleri konu edinmenin kanlmazlna iaret etmektedir. Yahudi
geleneinde bu tr ilahi szleri aktaran veya kaleme alan erkek ve kadn peygam
berler bulunmaktadr. Peygamberlik kurumu vahiyin kanlmaz bir yansmas
hkmndedir. Bu noktada bn Meymun u sorular sormaktadr: Peygamberler
kimlerdir? Tanr neden onlar semitir? Peygamberler "normal" insanlarn yok
sun olduklar niteliklere mi sahiptirler? Herkes peygamber olabilir mi? Tanr pey
gamberleri eitir mi yoksa onlar bu staty kendi almalaryla m elde ederler?
bn Meymun, insanlarn peygamberlie baknn, ayn zamanda yaratma dahil
birok teolojik konudaki grleri yansttn belirtmitir. Bu konuda farkl
grn bulunduunu; bunlardan ikisinin iki u noktada olduunu, birinin ise
kutsal metinler nda kendi uzlatrc yaklam olduunu ifade etmitir. Ona
gre ar ular, peygamberlere doal ve doast konum veren yaklamlardr.
661 Guide, ll, 351

662 Tekvin, 1 /27 ve 2/60
663 Guide, ll, 353-355
130
Uzlatrc yaklam ise bu iki u noktay dengelemektedir.664
Doast yaklamn, anlalmas daha kolay olduu iin ncelikle bu ko
nudaki grleri sralamamz yerinde olacaktr. Doast peygamberlik anlay,
pagan milletlerde ve baz Yahudiler arasnda var olan bir grtr. Bu anlaya
gre peygamberlik tam anlamyla bir mucizedir. Tanr, diledii kiiye bu konumu
baheder. Bu kiinin cahil veya akll, yal veya gen, zengin veya fakir olmas
nemli deildir. Bu yaklamda kimin peygamber olaca veya bu rol iin ne gibi
bir metodun gerekli olduu bilinemez sorulardr. Kimin peygamber olacan sa
dece Tanr bilir. Bazen peygamber bir prens olabilirken bazen bir rahip veya oban
da olabilir. Bu gr nda sylenebilecek tek ey, Tanr'nn baz insanlar elile
ri olarak semesi ve onlardan mesajn anlatmasn istemesidir.665
bn Meymun'un bahsettii ikinci u yaklam, naturalist filozoflarn gr
dr. Buna gre peygamberlik ancak bilgi kazanmyla elde edilen bir statdr.
Bunun iin de fizik, matematik gibi bilimleri renmek gerekir. Keskin bir zeka
ve kiinin zel alkanlklar veya zihinsel disipliniyle gelitirilmi dinamik bir
akl da gerekir. Ancak peygamber olmak, kesinlikle kolay bir sre deildir ve
hibir gizemli zellik iermez. Biz insanlar peygamber olmaktan engelleyen ey
Tanr'nn iradesi deil, gerekli niteliklere sahip olamaymzdr.666
nc gr, bn Meymun' un gr olup bizzat onun ifadesiyle sylersek
"Yahudi retileri nda Musa eriat'nn kutsal metinlerinden hareketle, felsefi
gr slah ederek" gelitirdii yaklamdr. Filozoflardan ayrld tek nokta
Tanr'nn cahil birisini peygamber yapmayaca fikridir. Tanr, ona gre, entelek
tel zeminde uygun olan bir kiiden peygamberlik statsn de ekebilir. Bu fik
rinden yola karak bn Meymun'un yaklamnn neden uzlatrc olduunu ak
bir ekilde anlayabiliriz. nk Talmud'a gre "peygamber, hikmetli, gl ve
zengin bir adam olmaldr.667 Doast yaklam, peygamberlik iin gerekli olan
eyin Tanr iradesi olduunu savunurken, naturalist yaklam onun tam bir akl
ii olduunu iddia eder. bn Meymun ise uzlatrc anlay ile her ikisini de kabul
ederken peygamberin kadn veya erkek olarak kendi entelektel kapasitesini ge
litirdiini ve Tanr'nn baka bir seenekle adm atmayacan ileri srmektedir.668
bn Meymun, peygamberlik konusunda temel Yahudi prensibine uygun
bir eitim ve stn bir konumda bulunmann gerekliliine iaret etmektedir.
Tanr'nn kudreti ancak byle bir zemin zerine inebilecektir. Zaten her insanda
664 Guide, il, 360

665 Guide, il, 360-361
666 Guide, il, 361
667 B.T., abbath, 92a; B.T., Nedarim, 38a
668 Guide, il, 361-362
131
mevcut olan doal zellikler, her peygamberde de bulunmas gereken artlardr.669
bn Meymun, dindar bir kiinin peygamberlik konusundaki fikirlerinin bile
emirleri uygulamadaki titizliine gre olduunu ifade etmektedir. Tm peygam
berlerin en by olan Musa'nn srailoullarna getirdii eriat kanunlar ile
Samuel, Davud, Amos, Yeremya ve Hezekiel gibi Peygamberler tarafndan yap
lan yorumlar bu balamda ne kar. Eer bir kii doast yaklam benimserse
muhtemelen peygamberlik makamn bir tr vecd ve airane ilham izgisinde yo
rumlayacaktr. airlerin ilham da tuhaf zamanlarda ve tuhaf ekilde olmaktadr.670
bn Meymun, peygamberlere gelen vahiy ekillerinden de bahsetmitir. srail,
Sina eteklerindeki muzaffer duruuyla tek bir zamanda tek bir ses iitti. Musa ve
srail bunu on emrin ilk emrinde somut olarak "Ben" ve ikinci emrinde "Sen . . . "
eklinde kavrad. Ona gre Yahudi gelenei bu sesi korkutucu ve dehete d
rc zellikte "ses" olarak grr.671 Bunun yannda ateler grp imek grlt
sne benzeyen672 hatta davul sesi gibi sesler iittiler. Ona gre Tanr'nn sesi, Tanr
sznden anlalan yaratlm sz olarak Tevrat' okuduklar zaman insanlarn
iittikleri sestir.673
bn Meymun, Tevrat' ta peygamber ile melek teriminin zde olabildiini be
lirtmitir. "nne melek yollayacam"674 szn "bir peygamber ortaya kara
cam" eklinde anlamtr. Melek, kalabalklara kendini gstermedii ve insanla
ra emir ve yasaklar vermedii iin, bir melek vastasyla onlara emir ve yasaklarn
yolland bir peygamber kastedilmelidir. nemli olan sestir ve ate ya da bulut
gibi belirtiler geicidir. Musa hari tm dier peygamberlere gelen vahiy, bir me
lek yardmyla olmutur.675
2. Musa'nn Peygamberlii ile Dier Peygamberlikler Arasndaki Fark
bn Meymun, daha nce kaleme alm olduu Mina Tefsiri676 ve Mine
Tora677'da 13 iman esasn sistematize etmi ve yedinci maddede "nderimiz Musa
(Moe Rabbenu)" dedii Hz. Musa'nn peygamberliinin dier peygamberlikler
den farkn aklamtr. Musa'nn peygamberliinin sadece mucizelerle deil ayn
zamanda aklla anlalabilen bir eriat getirmesiyle de kuvvetlendirildiini belirt
mi; O'nun peygamberliinin en somut hali olan Tevrat'n, basit bir elilik olma-
669 Yeremya, 1 /5
670 Guide, il, 363-364
671 Tesniye, 5/21- 24
672 k, 19 /16
673 Guide, il 364-365
674 Tesniye, 23/20
675 Guide, il, 366-367
676 Pereq Heleq, Sanhedrin X
677 Yesodei ha Torah, Vll/6
132
dn, tm Yahudi milletinin Sina' daki peygamberlii olduunu, en bandan bu
milletin en mkemmel vahiye Musa sayesinde sahip olduunu ifade etmitir. Di
er peygamberlerin peygamberliklerinin ancak Musa'nnkiyle mmkn olduu
nu ve onun, tm peygamberlerin manevi babas olduunu, Musa eriat'nn asla
deimez ve neshedilemez bir ekilde nesilden nesile aktarlan bir deer olduu
nu belirtmitir. bn Meymun, burada Musa'nn peygamberliini destekleyen mu
cizelerin, dier peygamberlerinkilerden tr asndan da farkl olduunu ileri sr
mtr. Bunun en byk delili Musa eriat'nn kendisinde mevcuttur ve dierle
rinden farkl olarak Tanr'nn Musa'ya smi ile Zatn bildirdii aklanmaktadr.678
Buradan hareketle bn Meymun, Musa'nn kavramasnn atalarnkine ve kendi
sinden sonra gelen peygamberlerinkine benzemediini, onlarn hepsinden daha
byk olduunu beyan etmitir.679 Musa ile kendisinden sonra gelen peygamber
ler arasndaki fark aklarken Tevrat metnine bavurmu ve ileride kendisinin
Yahudi dncesindeki yerini de belirtmek iin uyarlamada bulunulacak cmle
yi burada serdetmitir: "srail iinde o gnden beri Tanr'nn Musa ile yz yze
konutuu gibi bir peygamber ortaya kmad".680 srailoullar Musa'dan sonra
bir rahipler krall ve kutsal bir millet olutursalar bile681 Musa'nn peygamber
lik idrak, hem srail'in hem de dier dini geleneklerin anlayndan daima farkl
olmutur.682
bn Meymun, Musa'nn mucizeleri ile dier peygamberlerin mucizeleri
arasndaki fark yle aklamaktadr: Musa'nn mucizeleri, alas iler halin
de olmutur.683 Burada iki mefhum ortaya kmaktadr: Musa'ya benzeyen biri
nin hala ortaya kmam olmas, onun anlay gibi bir anlayn olmamas ve
Musa'nn mucizelerinin dierlerinkinden daha geni bir etki alanna sahip olmas.
Sonuta o, Musa'nn hem kavrayndaki hem de eylemlerindeki olaanstle
iaret etmitir.684
3. Peygamberliin Gerek Mahiyeti
bn Meymun, metafizik bir mesele olan peygamberliin felsefi mahiyetini
ortaya koymaya almaktadr. O, peygamberliin znn, "Faal Akl"n arac
lyla nce insandaki akledici yetiye, sonra da tasavvur edici yetiye gelen ilahi
feyizlerden olutuunu belirtmitir. Bu derece, insann ulaabildii en yksek de
rece olup, beer tr iinde var olabilen en mkemmel ve son noktay iaret eder.
678 k, 6/3
679 Guide, II, 367
680 Tesniye, 34/10
681 k, 19/6
682 Guide, II, 367-368
683 Tesniye, 34/10- 12
684 Guide, II, 368-369
133
Bundan dolay bn Meymun, peygamberlii her insanda var olmayan bir ey ola
rak dnm ve onun yalnzca ahlaki erdemleri kazanarak elde edilemeyeceini
savunmutur.685
bn Meymun, tasavvur edici yetinin de dahil olduu beeri kapasitenin tm
nn mkemmelliinin bir neticesi olduundan, bunlarn ayn zamanda peygam
berliin temel zn meydana getirdiini ileri srmtr. Peygamberlik gibi bir
konumda ila veya perhizle saaltlacak bir kusur veya dzensizliin sz konusu
olmas mmkn deildir. nk kusurlu ve salksz bir bnyenin en iyi ilevsel
durumu gerektirecek olan bu konuda yetersiz kalaca aktr.686
bn Meymun, tasavvur edici yetinin duyularla alglanan eylemler gibi faa
liyetlerinin olduunu, bu zelliin en iyi olduu anlarn ise duyularn hibir
eylemde bulunmad zamanlar olduunu sylemitir. Bu yetinin doasna uy
gun olarak lahi bir feyz ancak skunetle mmkn olacaktr ve bu durum ayn
zamanda ryalarla vahyedilen peygamberliklerin de zelliidir. Peygamberlik
te benzer ama daha fazla bir feyz durumu sz konusudur. Bu nedenle Talmud
alimleri "rya, peygamberliin atmta biridir"687 ve "rya, peygamberliin ham
meyvesidir"688 demilerdir. Ona gre bu sonuncusu olaanst bir kyastr. n
k olgunlamam bir meyve (nobeleth), belki meyve saylabilir ama olgunlama
dan ve dalndan dmeden nceki durumda olan bir meyvedir. Benzer ekilde
uyku halindeyken tahayyl edici yetinin eylemi de peygamberlik eylemi gibidir.
Ancak eksik ve nihai safhasna ulamam bir haldedir.689
bn Meymun, Tevrat'n, peygamberliin gerek mahiyetini ve hakikatini
bildirdiini, peygamberliin, bir rya veya bir vizyon (mar'eh/mahede) halinde
mkemmel bir ekilde geldiini ifade etmitir. Mahede de bir baka tahayyl
edici yetidir. nk "mar'eh" terimi "lir' ot" (grmek) fiilinden gelir. Tasavvur edi
ci yeti bu anda yle bir eylem mkemmellii elde eder ki, o eyi aka grr ve
o ey ancak d duyum vastalaryla anlalabilir hale dnr. Bir peygamberin
"peygamberlik mahedesi" denilen eyin gerek mahiyeti budur. Bu yetinin iyi
ilemesi iin beyinde fiziksel bir kusursuzluk var olmas gerektiini belirten bn
Meymun, ancak bu ekilde bilgi ve hikmet aknn mmkn olabileceini, yani
potansiyel durumdan aktif duruma doru bir akla eylemin gerekleebileceini
ifade etmitir.690
685 Guide, il, 369

686 Guide, il, 369
687 B.T., Berakoth, 57b
688 Bereit Rabbah, XVll ve XLIV
689 Guide, il, 370
690 Guide, il, 370-371
134
bn Meymun, peygamberlik konumundaki kiinin tm arzu ve isteinin, an
cak btn gc ile yneldii bilgi ve gizemlerin elde edilmesine ynelik olmas
gerektiini vurgulamtr. Ona gre bu kiinin dncesi ancak ulvi meselelere
ynelir ve yalnzca Tanr'dan gelen bilgiyle megul olacak ekilde i ve eylem al
glamalar ierir. Bu kii, yemek, imek, cinsel ilikiye girmek, heva ve hevese dal
mak gibi dncelerden uzak kalacaktr.691
bn Meymun, her cisimsel yetinin zaafiyet iine girebileceini, bazen sknt
iinde bazen de salkl olabileceini belirterek, tasavvur edici yetinin de beeri
bir yeti olarak peygamberde bulunduunu, ancak peygamberlerin kzdklar, h
znlendikleri zamanlarda peygamberliklerini kaybedeceklerini sylemitir. Bun
dan dolay Midra metninde "peygamberlik, bitkinlie ve znt haline inemez"692
denilmitir. Yakub'a peygamberlik vahiyinin gelmemesi de onun olu Yusuf iin
yas tutup hznlenmesine dayandrlmtr. Bilgelere gre Musa, beeri bir kusur
ilediinde vahiy kesilmekte idi.693
Son olarak Musa'nn dier peygamberler gibi meseller yoluyla kehanette
bulunmayn ne srerek, peygamberlikteki geici veya balama ait durumlara
dikkat ekmitir. Bu durumlar sebebiyle, bir zaman diliminde peygamber olanla
rn daha sonra zel durumlarn ortadan kalkmasyla bunu srdrmediklerini ve
peygamberliin onlarn elinden alndn iddia etmitir. Buna en gzel rnei
nin Babil srgn srasnda grldn; bu dnemde peygamberliin srail' den
uzaklatn belirten bn Meymun, srailoullarnn bu devirde sefalet ve aa
ortamn ne olduunu, byk gnah ileyen ve hayvani ehvetlere dalan cahille
rin kle olmakla bizzat yaayarak bunu tattklarn anlatmtr. Bu duruma kut
sal metinlerde gl imalarla iaret edilmektedir.694 Peygamerlik bu durumlarda
kesilmitir ve nihai gereklemesi ve yeniden tamiri ancak -yaknda olmas iin
srail'in dua ettii- Mesih vastasyla mmkn olacaktr.695
4. Musa'nn Peygamberliinin Geerlilii ve eriatnn Dier Sistemlerden
Fark
bn Meymun, peygamberliin temel mahiyeti konusunda bilgi verdikten ve
Musa'nn peygamberliini teki peygamberliklerden ayran temel zellikleri ak
ladktan sonra Yahudilerin Musa eriat'na arlmasnn Musa'ya ait olan pey
gamberlikle yakndan ilgili olduunu dile getirmitir. Musa haricinde, ne ondan
nceki devirde ne de sonraki dnemlerde hi kimse bu etkide bir eriata muhatap
691 Guide, il, 371-372

692 B.T., abbath, 30b
693 B.T., Ta'anith, 30b; Guide, il, 372-373
694 Amos, 8/12; Mersiyeler, 2/9
695 Guide, il, 373
135
olmamtr. Buna bal olarak Musa eriat'nn en balayc kural, ondan baka
bir eriat'n asla olamayacadr. 696
Musa eriat, srail halk iin esizdir ve baka bir eriat daha olmayacaktr.
Musa' dan nce gelen Yakup, Yusuf, shak ve brahim gibi atalar ile Sam, Eber,
Nuh, Metulah ve Enoh gibi nderler, Musa gibi halkn nne kp "Tanr beni
size gnderdi, bana size yle sylememi emretti, unlar size yasaklad" deme
milerdir. Halbuki bu Tora'nn zdr. Onlarnki sadece dar kalpl, genilemeyen
bir peygamberlik mahedesidir. Bu nedenle rnein ata brahim, byk bir lahi
feyz alarak halk toparlam, onlar kavrad hakikate gre eitmitir. Onlara spe
klatif deliller gstererek Tanr'nn alemi yarattn, sadece O'na tapnmalarn
emretmitir. Ancak brahim halkna unu dememitir: "Tanr beni size yollad ve
bana tutmanz iin emirler, kanmanz iin de baz yasaklar bildirdi". Hatta erkek
ocuklarnn snnet edilmesine dair emir ona ve ocuklarna emredildiinde sa
dece onlar snnet etmi ve bunu yaygnlatrp halkna snneti emretmemitir.697
shak, Yakup, Levi, Kohat ve Amram hep bu ekilde kendi arlarn yapm
lardr. Dier Yahudi bilgeleri de bu ayrmn farkndadr. Bu nedenle Musa'dan
ncekiler iin, Eber'in adalet saray, Methuselah'n okulu gibi isimler vererek on
larn eriat getirmediklerini belirtmilerdir.698 Bunlarn tamam peygamber olup
halklarn eitirken, eitmenler, retmenler veya rehberler olarak davranmlar
ama "Rab bana unu emretti" gibi bir ifade sarf etmemilerdir.699
bn Meymun, Musa' dan sonra gelen peygamberlerin durumunu incelerken,
onlarn aslnda daveti rolnde olduklarn ve asl grevlerinin insanlar Musa
eriat'na boyun emeye armak, bu eriat reddedenleri korkutmak, takip
edenlere ise bir takm vaatlerde bulunmak olduunu aklamtr. nk Musa
eriat ebediyen ayakta kalacaktr.700 Musa eriat'nn geerlilii eriilmez trden
dir. Bu bakmdan peygamberlik mizalar balamnda Musa'nn peygamberlii,
dierlerinden farkl olarak kusursuzdur ve nfuz edici karakteri bakmndan da
eriilmezdir. 701
bn Meymun, Musa eriat'nn ar ve normatif kurallar ierdiini ve bu yz
den uygulanmasnn g olduunu iddia edenlere verdii cevapta bunun doru
olmadn, yanltc ve haksz bir sulama olduunu, Tanr'dan gelenlerin kolay
uygulanr eyler olduunu, eriatn asl amacnn herkesi Tanr'ya layk insanlar
696 Guide, il, 373, 378, 379

697 Guide, il, 379
698 Bereit Rabbah, XLIII
699 Guide, il, 380
700 Tesniye, 29 /28
701 Mezmurlar 19/8;Guide, il, 380
136
yapmak olduunu, Musa eriat'nn aslnda Yunanlarn Nomoi'sinden, Sabiilerin
ve dierlerinin kat kurallarndan daha uygulanabilir mahiyette olduunu iddia
etmitir.702
bn Meymun, bundan sonra Musa eriat'nn sosyo-politik geerliliini te
mellendirmeye girimi ve ilk olarak "ftraten medeni varlklar" olan insanlarn
ayn zamanda topluluk halinde yaamalarnn kendi doalar gerei olduunu
ifade etmitir. nsanolunun ok boyutlu bir yaratlta olduunu, yaratlanlar
iinde en son yaratlan insann, fert olarak miza ve ahlaki adan dier canllar
dan farklar bulunduunu, bunun da doal karlanmas gerektiini belirtmitir.
Madde form ilikisi en karmak varlk olarak insanlar, dier canl trlerinden
daha fazla kendi aralarnda ihtilaf yaratr. ki karde arasnda bile kavgalar olur;
zalim bir karde, byk bir kzgnlk iinde dierini ldrebilir, bir bakas ac
ma duygusuyla bir bcei bile ldremez.703 Buradan hareketle bn Meymun, bir
toplumun ancak fertlerin eylemlerini kontrol altna alan, onlar deerlendirebilen
bir idareci yoluyla mkemmel olacan, bylece eylemleri ve ahlaki davranlar
dzene sokulmu bir toplumun uygulamal olarak ortaya kabileceini ifade et
mitir. nsanlarn doal farkllklar bu ekilde sosyal uyum projeleriyle gizlenerek
toplum daha dzenli hale gelmi olacaktr.704
Bu bilgileri verdikten sonra bn Meymun, eriatn, beeri ve tabii kkenli ol
mamasna ramen bu alana nfuz edebilen bir olgu olduunu; Tanr'nn sonsuz
hikmetinden bir paray, insanlara ait yapmasnn, nemli bir ilahi nimet olduu
nu vurgulamtr. Bu nimetlerden bazlar peygamberlik yoluyla insanlara akla
nrken, bu grevi yapan peygamberler de ilahi emirlerin uygulamasn salayan
kimseler olarak karmza kmaktadr.
Baz kimselerin farkl amalarla uydurduklar bir eyi peygamberlik diye
halka inandrmaya altklarn da belirten bn Meymun, peygamberlik iddia
snda bulunanlarn peygamberlik mkemmelliinden ve vahiyinden yoksun ol
duklarn, buna Yahudi tarihindeki en gzel rnein enaanah olu Zekediyah
olduunu,75 Azzur olu Hananiah'n da Tanr'dan vahiyler aldn iddia ettiini76
ilave etmitir. Bu ahslar bize bu konuda kesin bir bilgi ve ayrt edici bir lnn
gerekliliini ispat etmektedirler. Burada temel kstas, beere ait olan (nomoi) ile
lahi kkenli eriatn hatta peygamberlerin emriyle devralnan baz dzenlemeler
702 Guide, il, 380-381

703 Guide, il, 381-382
704 Guide, il, 382
705 1. Krallar, 22/11, 24
706 Yeremya, 28/1
137
arasndaki temel ayrmlar bilmektir.707
Ona gre nomoi -Yunanda olduu gibi- gibi bir modelde insanlar kurallar
kendileri belirlemi ve muhalifleri bile onun varln tand iin bunu kantla
mak adna ek bir delile ihtiya duymamlardr. Oysa peygamber iddiasnn ispata
ve kanta ihtiyac vardr. Bundan dolay bn Meymun, hangisinin "peygamber va
hiyi", hangisinin nomoi (beer yapm) ve hangisinin "tamamen bir arma" olduu
nun ortaya karlmas gerektiini savunmutur.708
Eer eriat diye tam bir amac olan, bir btn olarak hedefleri belli olan,
bizzat talep ettii eylemleri olan ve bir medeniyetin dzenini salamaya, ada
letsizlikleri ve zulmleri ortadan kaldrmaya ynelik belirlenmi bir ey bulmak
istiyorsak, bu eriatn speklatif meselelere ynelik olmadn, rasyonel yetinin
mkemmelliinde srar etmediini, aksine amacnn insanlarn kendi aralarndaki
ilikileri dzenlemeyi, yaam artlarn gzetmeyi ve sonunda beer mutluluu
nu istediini bilmemiz gerekir. Bu durumda eriat ayn zamanda "nomoi", yani
peygamberi olmayan bir hukuki dzenlemeyi de ihtiva eder ve ondan daha geni
olur. nk nomoi hukukuna tabi olanlar iin tahayyl edici yetide mkemmellik
sadece esastr. Halbuki eriat, btn dzenlemeleriyle birlikte insann beden ve
imannn salkl oluuna ait artlara gre iler ve insan hikmetli, anlayl ve dik
katli biri yapmay hedefleyerek onun varlk alemindeki her eyin gerek formunu
ve eriatn ancak lahi olabileceini kavramasna sebep olur.709
Son olarak bir peygamberlik iddiasnn gerek olup olmad konusunda test
uygulamak salkl bir yntemdir. Bu testte iddia sahibinin mkemmel olup ol
mad aratrlmal, yaptklar dikkatlice incelenmeli ve yaam biimi sorgulan
maldr. En ok dikkat edilmesi gereken ynler, bedeni zevkleri reddedip etmedi
i, zellikle cinsellikle ilgili bir kirlenme iinde olup olmad ya da bu konulara
yaklam benzeri hususlardr. nk cinsel kirlenme, bedeni zevklere nem ver
me gibi durumlar, ilim sahibi olanlarn bilhassa peygamberlerin titizlikle kan
dklar hususlarn banda gelir. bn Meymun burada Maaseiah olu Zedekiah'
ve Kolaiah olu Ahab'n peygamberlik iddialarn, onlar takip eden insanlarn
durumlarn ve sonunda nasl insanlarn rezil cinsel ilikiler batana daldklar
n, bunun neticesinde Tanr'nn Babil krallarn yakp yok ettii gibi onlar nasl
dalalette braktn rnek vermitir710 Sonuta meruiyeti tartlr bir eriat iddi
asnn, er veya ge beeri adan dorulanamaz ve tatbik edilemez bir karakterde
707 Guide, il, 382-383

708 Guide, il, 383
709 Guide, il, 384-384
710 Yerernya, 29 / 22- 23
138
olduu ortaya kacaktr.711
5. Musa Dndaki Peygamberlerin Meruluu
ncelikle peygamberlik kavramndaki ortak paydann vahiy olduunu be
lirten bn Meymun, Tanr'nn vahiy ile "Kendisini bilinir kldn",712 bunun da
peygamberlik vahiyinden baka bir ey olmadn belirtmitir. Bu vizyon, ayn
zamanda "Tanr'nn eli"713 veya "bak"714 olarak isimlendirilir. Vizyon, korku
tucu ve dehete drc bir durum olup, peygambere uyank halde iken gelir.715
Bu esnada akli duyular kesintiye urar ve bir feyz, akli yetiye dolarak oradan
tahayyl edici yetiye taar ve bylece sonuncusu mkemmel hale gelir ve son
derece gzel bir ekilde ilev grmeye balar. brani geleneinde grld zere
bir peygamberlik mutlaka nce bir vizyonla balar. Daha sonra, eylemi mkem
melletirmek zere gl ve dehet verici bir duygu seli yaanr. Buna en gzel r
nek brahim' dir. Ona gelen ilk kelam, rya eklinde olmu,716 vahiyin sona ermesi
derin bir uyku esnasnda Tanr'nn konumas ile717 gereklemitir.718
bn Meymun, peygamberlerin bir melek vastasyla konumasn719 bir rya
veya vizyondan baka bir yntem olarak nemsemekte ve bizzat Tanr'nn ko
numasyla720 birlikte toplam drt vahiy tr olduunu belirtmektedir. Ona gre
Yahudi geleneine ait olmayan biri olan Abimelek, kavmine kyasla dindar bir kii
olarak salih ryalar grmtr.721
bn Meymun, Musa dndaki peygamberliklerin meruluunu, Yahudi ge
leneinin, sz konusu peygamberlerin katklaryla glendiini ve bylece top
lum tarafndan teyit edildiini, buna en gzel rnekleri peygamberlerin retici
mahiyette ortaya koyduklar darb- mesellerin oluturduunu aklamaktadr. Bu
mesellere Talmud gelenei "bir ryada zme kavuturulan rya"722 adn verir.
Bu tr mesellerin bazen vizyon halinde meydana gelebildiini belirtmitir.723 Bun-
711 Guide, il, 384-385

712 Saylar, 12/ 6
713 il. Krallar, 3/15
714 Tekvin, 15/1; Saylar, 24/4,16
715 Danyel, 10/8
716 Tekvin, 15/1
717 Tekvin, 15/13
718 Guide, il, 385
719 Tekvin, 31/11
720 Saylar, 12/6
721 Tekvin, 20/3; Guide, il, 387
722 B.T., Berakhot, 55b
723 Danyel, 7/1
139
!ar bazen kuzular724 bazen atlar ve dalar725 olabilmektedir. Bylece peygamber
ler, kelimelerin figratif gcn kullanarak insanlarn tasavvur yetilerini hareke
te geirir. rnein Amos peygamber bir sepet dolusu yaz meyvesi grdnden
bahseder.726 Buradan artk sonun geldiini ima etmektedir. bn Meymun'un bu
rada, kelimelerdeki benzerlikten de faydalandn rahatlkla gzlemleyebiliriz.
Ona gre daha da tuhaf olan, baz terimlerin harfleri baka terimlerinki ile ayn
olduu halde, harflerin dzenleri deiebilmekte ve iki terim arasnda etimolojik
bir ba yani anlam btnl kalmamaktadr. Buna en gzel rnek Zekeriya me
seli727 olup srleri gtmekteyken eline iki denek alm birine ltuf/nimet teki
ne ise hasar adn vermitir. Meselin anlatlmasndan kast, dindar bir topluluun
nasl lahi lutfa mazhar olduunu, teskin edildiini ve sevildiini gstermektir.728
bn Meymun, Musa dndaki peygamberliklerin bazen vizyon esnasnda
duyulan bir ses olarak kendini gsterdiini de sylemitir. Samuel peygamberin
bana gelen olay byledir.729 O, vahiy alrken kez rahip Eli tarafndan seslenil
dii halde ona deil, vahiyin sesine kulak vermitir. bn Meymun bunun sebebini
yle izah etmitir: Samuel bu ekilde derin bir dnce iinde sadece lahi sese
kulak vermitir nk o, Tanr'nn sznn bu ekilde geldiini daha nce bilme
mekteydi ve ilk kez bunu yayordu. Bu nedenle "Samuel Rabbi tanmyordu ve
Rabbin sz ona henz vahyedilmemiti"730 denilmitir. Rabbi daha nce bilme
mesi, ona nceden bir vahiyin gelmediine iarettir. Sonuta bir kii peygamber
olmadan nce ileride peygamber olacandan habersizdir.731
6. Peygamberliin Dereceleri
bn Meymun, Musa eriat'na gre peygamberliin mahiyetini btn ynle
riyle ortaya koymaya alrken, speklatif bilgi ve Musa eriat'nn salad bilgi
nda peygamberliin derecelerinden de bahsetmitir. Bu iki kaynak, konuyu
anlamamz iin gereklidir ve saylar on bir olan bu derecelerden sadece birinin
bulunmasyla bir kimseye peygamber denemeyeceini ne srmtr. nk
bunlardan birine haiz olan kimsenin, dierlerine de sahip olmas peygamberlik
iin zorunludur. Hatta bir tek artn tayanlara bazen bakalar tarafndan "pey
gamber" denmesi onun aslnda peygamberlere ok yaklatnn da gstergesidir.
Yine de bazen kutsal metinlerde bir peygamberin sadece bir derecesinin anlatl-
724 Zekerya, 4/2

725 Zekerya, 6/1-7
726 Amos, 8/2
727 Zekerya, 11 /7
728 Guide, il, 392-393
729 1. Samuel, 1/3-8
730 1. Samuel, 3/7
731 Guide, il, 394-395
140
mas okuyucuyu yanltmamaldr732
bn Meymun, baz peygamberliklerin bu dereceleri tek tek gsterirken baz
larnn bir zaman diliminde bir dereceyi, baka bir zaman diliminde ise bir baka
dereceyi ierdiklerini sylemitir. Hatta bazen bir peygamberde peygamberlik s
rekli olmayp lmeden uzun zaman nce tmyle kesilebilir. Yeremya'nn733 veya
Davud'un734 bana gelenler buna rnek tekil etmektedir.735
bn Meymun'a gre birinci derecede, sz konusu kii kendisini byk, doru
ve nemli bir eylem (faziletli bir toplumu kt bir topluluktan kurtarmak veya
saysz insana iyilik yapmak gibi) yapmaya sevk eden veya bu konuda onu etkin
klan bir lahi yardm alr. Onu harekete geiren eyin aslnda "Rabbin ruhu" ol
duunu kutsal metinlerden hareketle736 aklayan bn Meymun'a gre, srail'in
hakimlerinin derecesi budur. Tanr onlar hakimler olarak srail iinde ortaya
karm, onlarla srail'i ktlklerden kurtarmtr.737 Bu ayn zamanda srail'de
ortaya kan kral kimliindeki Mesihlerin derecesidir. Jefthah,738 Samson,739 SauF40
ve Amasai741 peygamberliin bu derecesindedir. Peygamberliin bu mertebesi,
Musa olgunlatktan sonra bile onu terk etmemitir. Soydan korumak ve kur
tarmak pahasna Msrly katletmesi742 bu yzdendir. Yine Musa, Medyen'e kap
gelmi ama asla kavmini kurtarma lksnden vazgemeyerek misyonunu sonu
na kadar gtrm ve halk iin kahramanca ktlklerle mcadele ederek byk
bir liderlik rnei sergilemitir. Ayn krallk kimliini peygamberlik veren Tanr
ruhuyla743 ve kutsal yala yalandktan sonra Davud da almtr.744 Davud, nce
bir aslana, sonra bir ayya ve sonunda Filistin'e saldrmt. Dolaysyla sadece
"salih bir rya" gren kii veya lahi yardm alan kii peygamber saylmaz ayn
zamanda Kutsal Ruh'un elik ettii kii de peygamber saylr.745
bn Meymun, ikinci derece olarak, kiide ncekinden farkl olan ve onu ko
nuturan bir baka kuvvetten bahsetmitir. Bu kuvvetle kii hikmetli szler syler,
732 Guide, il, 395

733 Ezra, 1 / 1
734 II. Samuel, 23/l
735 Guide, il, 396
736 Hakimler, 2/186/34; 1. Tarihler, 12/19; il. Tarihler, 24/20
737 Hakimler, 2/18
738 Hakimler, 11 /29
739 Hakimler, 14/19
740 1. Samuel, 11/6
741 1. Tarihler, 12/19
742 k, 2/11- 13
743 I. Samuel, 16/13
744 1. Tarihler, 12/19
745 Guide, il, 397
141
Tanr'ya hamd ve vgde bulunur, faydal ve uyarc bir slupla halkna seslenir,
siyasi ve dini konularda halka eki dzen verir. Bu ruhla Davud Mezmurlar yaz
m, Sleyman kendi mesellerini oluturmutur.746
nc derecede "Rabbin kelam bana geldi" diyenler bulunmaktadr. Ona
gre bu snftakiler, peygamberlikten nce grdkleri bir ryada bir mesel yoluyla
kendilerini ortaya karrlar. Bu gruba en gzel rnek Zekeriya' dr.747
Drdnc derece olarak bn Meymun, bir peygamberlik ryasnda, syleye
nin grlmemesine ramen kelamn iitilmesini belirtmitir. Samuel peygamber
ilk vahiyi bu ekilde almtr. Buna bal olarak beinci derecedeki peygamberlik,
ryada bir insann hitap etmesi durumudur ve buna en gzel rnek Hezekiel'in
peygamberliidir.748 Ryada bir melek tarafndan hitap ediliyorsa bu durum al
tnc dereceyi gsterir ki, bn Meymun' a gre peygamberlerin birou bu tecrbe
yi yaamtr.749 Peygamberliin yedinci derecesi, peygamberin ryada Tanr'nn
kendisine hitap ettiini grmesidir. aya peygamber750 bu tecrbeyi yaamtr.751
bn Meymun, peygamberliin vizyon olarak gelmesi (brahim rnei) duru
munu sekizinci derece olarak grrken bu vizyon esnasnda kelam iitilmesini ise
dokuzuncu derece olarak belirtmitir.752 Bundan bir ileri adm olarak bu vizyon
esnasnda bir kiinin ortaya kp peygamberle konumas onuncu derecedir (Ye
oua peygamberin tecrbesi). 753
On birinci peygamberlik mertebesi, vizyon esnasnda bir melein ortaya
kp peygamberle konumasdr (brahim peygamberin tecrbesi).754 Bu derecenin
en mkemmel rnei, ""nderimiz" dedii Musa'nn peygamberlii esnasnda
ortaya kmtr. lahi kelam bu vizyon esnasnda ak bir ekilde iitilmitir. Bunu
dier peygamberlerde grmek imkanszdr. nk hibir peygamberin tahayyl
yetisi bu derece ileri gidememitir. Bu derecede Tanr, Musa'ya -vizyon halinde
Zat'n bilinir klmtr.755
bn Meymun, bu peygamberlik derecelerinin, ayn grupta olanlarn birbirine
katlmas yoluyla daha da zetlenip sekize indirebileceini ifade etmektedir. En
yksek mertebe Musa'nnki olduundan bazen Musa, Tanr'nn Kelam'n ahit
746 Guide, il, 398-399

747 Guide, il, 400
748 Hezekiel, 40 /4
749 Tekvin, 31/11
750 aya, 6/1- 8
751 Guide, il, 401
752 Tekvin 15/4
753 Guide, il, 401-402
754 Tekvin, 20. bab
755 Saylar, 12/6; Guide, il, 402
142
sandnn yukarsndan da iitebilmi ve bunu muhayyilenin yardm olmadan
yapabilmitir.756 Buna kutsal metinler ayn zamanda "azdan aza konuma"
757adn vermektedir.758
Neticede bn Meymun, bu dereceler yoluyla peygamberlerin dier insanla
ra lahi emirleri, ileri ve yasaklar bildirdiini ve insanlarn da bu dereceler yo
luyla bu kiilerin farkl olduunu anlayp ona gre iman ettiklerini belirtmitir.
Peygamber, kendisine gelen peygamberlik derecesine bal olarak, etrafndakile
re tebli edince yaad tecrbeleri detaylandrma gereini duymaz.759 Son ola
rak, Tanr'nn, peygamberlerle iletiim kurarken kulland temsili dilde hazine,
ordu, sancak gibi terimlerin mecaz olduunu, hatta "Kitap" diye bahsettii eyin
bile aslnda sz konusu peygamberin peygamberlik tecrbesi olduunu, yoksa
Tanr'ya ait bizzat elle yazlm olan bir kitabn varlnn mmkn olmadn
aklamtr.760 Buradan hareketle bn Meymun, Tanr kelam iin kullanlan be
terimin var olduunu ve bunlarn srasyla "emretmek", "sylemek" "armak",
"yollamak" ve "konumak" gibi eylemler olduunu, bu yolla peygamberliklerin
bildirilip anlaldn belirtmitir.761
Peygamberliin lahi Gizemleri Aklamas Olarak Hezekiel'in Gksel
7.
Sava Arabas (Merkavah) Vizyonu
bn Meymun, Delnlet'i temel olarak Yaratl Olay (Maaseh Bereit) gibi fizik
sel ve Gksel Araba Kssas (Maaseh Merkavah) gibi metafizik gizemleri aklamak
zere kaleme almas sebebiyle, birinci olay aklamak zere yaratl ve ebedilik,
lahi aknlk ve ikinlik, kader, ilahi ve beeri eylemler ve peygamberlik gibi ko
nular ele almtr.
Metafizik bir olay olarak Hezekiel peygamberin vizyonundan762 hareketle
bn Meymun, eriatn gizemlerinden olan ve kutsaln maddi aleme tezahrn
konu edinen bir olay aklamaktadr. Talmud literatrnde Merkavah kssas, mis
tik taraflar ar basan, bundan dolay olduka duygusal bir tarzda anlatlan ve
ounlukla herkese ak olarak retilmesine izin verilmeyen bir olaydr.763 bn
Meymun, Hezekiel peygamberin vahiy almadan nce bir takm ruhani yaratk
larn ektii gksel sava arabalarnn anlatld bu kssay yorumlarken, bu gibi
ekincelerin farknda olarak ne bir ilave ne de bir karma yapacan belirtmitir.
756 k, 25/22
757 Saylar, 12/8
758 Guide, II, 402-403
759 Guide, II, 404 406
760 Guide, II, 407-409
761 Guide, II, 410-412
762 Hezekiel, 1/1-28
763 Guide, III, 415
143
Burada sanki yabanc bir dile eviri yapar gibi davranacan veya szlerin da
yansyan anlamlarn zetleyeceini peinen sylemitir. O, bu kssay, peygam
berlik ile lahi kader konularnn orta noktasnda grdnden, eserin dier b
lmleriyle bir btnlk oluturmas iin nc blme aldn beyan etmitir.764
bn Meymun' a gre bu kssadan renilecek en nemli derslerden biri, yeterli
bilgiye ve hikmete sahip olunduunda eriat'n insan sadece fiziksel bilgilerle
donatmad aksine peygamberlik vizyonlaryla imalar ve ezoterik anlamlara da
sevk ettiidir.765
Bu kssann kozmolojik taraf bir yana, bu anlatmda "her biri kendi ciheti
dorultusunda gider"766 diyen Hezekiel peygamber, aslnda canllarn her trl
hareketinin lahi bir kader altnda hibir geri dn, hibir sapma gstermeyip
srekli bir hareketle ilerlediini aklar. lahi kaderin planyla insan, adeta bu yol
zerinde komakta ve birbirleri izinden giderek asl kaynaa doru yol almak
tadr. Ona gre Hezekiel'in "yaratklar kotu ve geri dnd" demesi buna iaret
etmektedir.767 Bu ifadeler tm eylemlerin aslnda lahi bir ama dorultusunda
gerekletiini dolayl olarak ifade eder. Buradan yola karak bu szlerin zahiri
anlam yle olmaldr: "Tanr, yaratlanlarn iinin belli bir istikamette gitmesini
irade eder, bu yzden o i o istikamette devam eder. Bazen de Tanr, bahsi geen
iin birincisinden baka bir ynde gitmesini irade eder ve buna bal olarak olay
byle cereyan eder". Tm bu istikametler aslnda ayn hedefe yneliktir, nk
lahi irade sreklilik esasna gre ilemektedir.768 Ona gre -kssada anlatlan- ya
ratlmlarn srdkleri sava arabasnn tekerleklerinin srekli ileriye doru ha
reket etmesi, buna ramen hibir sapma, geri dnme veya zikzak yapmamas bu
duruma iaret etmektedir.769
bn Meymun, Hezekiel peygamberin bu kssada Tanr vizyonu deil de "Tan
r vizyonlar"770 demesinden yola karak bu noktada farkl eyin anlalmasna
dikkat ekmitir: Bunlar srasyla, "tekerlekler, yaayan yaratklar ve insan"dr.
Ona gre Merkavah kssasnn bakahramanlar da bu eydir ve insan yine bu
ey iinde maddi aleme ait olan ama iki manevi nesneden stn olan varlktr.
nk dier ikisinin aksine hikmetli insan, olaylarn arka planlarn anlayabilen
bir akl faziletiyle donanmtr.771
764 Guide, ili, 416

765 Guide, ili, 417-419
766 Hezekiel, 1 /9
767 Hezekiel, 1 / 14
768 Guide, ili, 419
769 Guide, ili, 421
770 Hezekiel, 1 / 1
771 Guide, ili, 425-426
144
bn Meymun, Talmud bilgelerinin Hezekiel'in Merkavah vizyonu ile aya'nn
vizyonununm birbirini ayn grmesi fikrine katlmaktadr. Ona gre bu bilgeler,
ayrntlar ve sahneleri farkl olsa da zleri asndan iki vizyonu da zde grr
ler. "aya, kral gren bir ehirli adam klndayken, Hezekiel, kral gren bir
kyl klndadr". 773
Sonuta Hezekiel peygamberin bu vizyonu, Musa'nn fiziksel yaratl kssa
sndan farkl bir biimde varlklarn lahi kader iindeki hareketlerini bize anlat
maktadr. Ona gre bu kssada kullanlan gksel sava arabas, gksel kap, yara
tklar ve kapnn almas gibi ifadeler tek anlaml deil mecazi anlamlar ykl
terimlerdir. Peygamber Hezekiel'in zihinsel kuvveti bize bu derecede ok anlam
ihtiva eden bir kssa sunmaktadr. Ona gre bu gksel arabada "bir src olarak
Tanr deil" O'nun anl Grkemi'nin olmas mecazi anlamlar dnmemiz ge
rektii fikrini glendirmektedir.774
c. lahi Kader
bn Meymun, Deliilet'l-Hairin'in nc blmnn sekizinci faslndan yir
mi drdnc faslna kadar srasyla ktlk problemi, kudret ve imkanszn tabi
at, beer bilgisi ile sonsuz lahi bilgi gibi meseleler balamnda kader anlayn
tartmaktadr.
bn Meymun Deliilet'te, Tanr'nn sonsuz ilmi ve lahi Kader meselesini kat
bir teolojik balamda ele almaz. Bilhassa kader konusuna geerken, Hezekiel'in
gksel araba vizyonunu ara mesele olarak ele almas ilgi ekicidir. nk bu viz
yon bandan sonuna kadar metafizik bilgi iermektedir. Ancak, III. cildin sekizin
ci blmnden yirmi beinci blme kadar lahi Kaderi ilerken metafizik olma
yan bir konuyu tarttn da gstermektedir.775
bn Meymun, lahi Kader konusuna Deliilet'in ikinci blm ve onuncu fasl
da teorik olarak deinmitir. Bu blmde zellikle konunun felsefi temellerini ele
almaktadr. Konuyu ilerken birinci ve ikinci blmlerde ara sra kulland ek
liyle "lahi Hkmranlk" (tedbir) anlamnda ifade kullanrken nc blm on
alt ile yirmi drdnc fasllar arasnda kulland terim artk "lahi nayet" tabiri
olmutur. Bylece o, bu konunun ahlaki bir konu olmad gibi Ahlak Felsefenin
konusu olmadn da ortaya koymaktadr.
772 aya, 6/1-2

773 B.T., Hagigah, 13b; Guide, III, 427
774 Guide, III, 429-430
775 Leo Strauss, "The Place of The Doctrine of Providence According to Maimonides", The Review of
Metaphsics, 57/3 (March 2004), 537-538
145
. lahi Kader erevesinde Madde-Suret likisi ve Ktlk Problemi
bn Meymun metafiziinde, madde mutlak olarak Tanr tarafndan yaratlm
olsa da btn ktlklerin zemini olduundan, maddenin olu ve bozulu sre
cinde ortaya kard ktlk problemini incelemektedir. Tm cisimler bu olu
ve bozulua maruz kalrlar ve bir suretle ilintilendiklerinde sreklilik kazanrlar.776
Bu temel felsefi ontolojik nermelerden hareket eden bn Meymun, insanda
ortaya kan tm noksanlklarn onun bozulmu maddesinin bir neticesi olduu
nu, kendi sureti sebebiyle olmadn iddia etmektedir. Bu nedenle insann tm
itaatsizlikleri, gnahlar ve ktlkleri kendi maddesine bal olup suretine daya
l bir sonu deildir. Buna ramen insandaki tm erdemler ve iyilikler, suretinden
ortaya kmaktadr. rnein insann Yaratcsn bilmesi, akledilir varlklar zih
ninde canlandrabilmesi, arzu ve fkesini kontrol edebilmesi, dncesini istenen
ekilde kullanmas ve istenen ekilde dnmekten kanabilmesi hep bu forma
bal olarak ortaya kan sonulardr. Buna karlk yeme-imesi, cinsel arzusu,
maddi eylere kar arzusu, dindirilemez fkesi ve kendisini kuatan kt al
kanlklar gibi eyler ise maddesine bal neticelerdir. lahi hikmet, maddeyi form
suz yapmad srece bu ztlarn birbirinden ayrlmas imkanszdr.777
nsan iin gerekli olan ey, kendisinin asil formunun, Tanr'nn sureti ve Tanr
misalinde olmasdr. Bu form ona gre yere ait, karanlk bir madde olan topraktan
yaratldndan ona noksanlk ve bozukluk vermektedir. Buna kar Tanr insana
madde zerinde g, hakimiyet, idare ve kontrol bahetmitir ki insan kendisi
iin mmkn olan en uyumlu ve ftratna uygun duruma kendisini ekebilsin778
Ona gre kadn, insandaki erdemleri ve sfli duygular ortaya karan en nemli
ldr. Musa eriat'na ait tm emir ve yasaklar, maddenin drtlerini ortadan
kaldrmak ve onlar kontrol altna almak gibi bir ilev grmektedir. eriat'a boyun
emekle insan kendi yaratlna uygun davranm ve hayvanlardan farkl oldu
unu gstermi olacaktr.779
bn Meymun, insan itaatsizlik ettiinde bunu ancak kendisindeki arazlar se
bebiyle yaptn ve bunun ayn zamanda insandaki hayvaniliin bir tezahr
olduunu belirtmektedir. Eer insan, dncesini itaatsizlik ynnde bir eyleme
odaklandrmsa o takdirde bu eylemi ileyecektir. Ona gre cahil bir kleyi ken
dine hizmet ettirmek yoluyla adaletsizlik yapan birinin gnah, hr bir insan ken
dine hizmeti yapan kiinin gnah gibi deildir.780
776 Guide, Ill, 430

777 Guide, Ill, 431
778 Guide, Ill, 431-432
779 Guide, Ill, 433-434
780 Guide, Ill, 435
146
bn Meymun maddeyi kendisinin gerekte ne olduunu ve kimden ayrtn
gizleyebilen gl bir rt olarak vasflandrmaktadr. Maddenin en karanlk ve
bulank olan beerin maddesidir. Dolaysyla, akl Tanr'y veya dier akllardan
birini kavramaya niyetlenince bu byk rt hemen ikisi arasna girmeye balar.
Bu bilgi tm peygamber kitaplarnda ima ile de olsa vardr.781 Kutsal metinlerde
geen bulutlar, karanlk, sis, kalnlk gibi terimler782 bu rtye iaret etmektedir.
Tanr'nn muhteem grkemi bu tr rtlerle evrildiinden, Yce an'n ancak
karanl aydnlatan bir k ile783 tasvir etmektedir.784
bn Meymun, ve karanl yaratan, esenlii yapan ve ktl yaratan
Tanr'nn785 her eye mdahale ettiini, insandaki her trl donanmn Yaratcs
olduunu gsterdiini belirtmitir. Tanr, belli eyleri yapmaya gc yetmeyen
maddeleri de var edebilir. Bu durum, bir kiinin bir bakasn tehlikeden kurtar
maya gc yetmesi, ama onu kurtarmaktan kamas ve sonuta onu ldrenin as
lnda kurtarmayan kii olduunun sylenmesine benzetilebilir. Ancak kurtarmas
beklenen kii aslnda bir aracdr ve aracnn eyleminin hibir ekilde o olayda
ortaya kan yoksunlukla ba yoktur. Arac olann sadece araz olarak yoksunluu
rettii sylenebilir.786
bn Meymun, maddenin iyi ve kt tabiatn anlatt bu giriin ardndan k
tlklerin ancak belli bir eye nispetle kt olduklarn ve kt olan her eyin
aslnda bir varlk ile yaknl bulunduunu aklamtr. Bu sebeple bu ekilde
dnenlere gre "tm ktlkler yoksunluklardr" nermesi mutlak dorudur.
rnein bir insan iin lm ktlktr; nk lm onun iin bir tr yoksunluk
ve olmay durumu, dier bir ifadeyle maddenin "form yoksunluudur".
Tanr, bazlarna gre ktl temel bir eylem olarak retendir. Bir baka
ifadeyle Tanr, ktl retmede birincil niyete sahip Mutlak Varlk'tr. bn Mey
mun, bu nermelerin doru olmadn savunmaktadr. nk Tanr'nn tm ey
lemleri mutlak surette iyidir ve O sadece varlklar yaratr ve btn varlklar, form
asndan iyidir. te yandan tm ktlkler bir eye nispetle yoksunluk olduun
dan, form bu yoksunlua yaklatnda ktle bulanm olur. Baka bir deyi
le; maddeyle donanan bir tabiat, kanlmaz olarak yoksunlukla birleir. Bu ayn
zamanda ona gre tm gelip geici eylerin ve ktlklerin sebebidir. Bundan
dolay Tanr eyleminin gerekliinin tmyle iyi olduunu, iyinin var olduunu
781 Mezmurlar, 97/2

782 Hakimler, 5 /4
783 Hezekiel, 43/2
784 Guide, III, 436-437
785 aya, 45/7
786 Guide, III, 439
147
dnmektedir. Ona gre kutsal yasa buna iaret ederek Tanr'nn yaratt eyle
rin iyi olduunu aklamaktadr.787 Aralksz gerekleen olu ve bozulularda da
bu durum byledir. Talmud'un ifadesiyle "her ey iyidir, lm bile iyidir" .788
bn Meymun byk ktlklerin beerdeki arzular, istekler, fikirler ve inan
lar sebebiyle, bireylerin birbirleri hakkndaki grleriyle ve tm bu ktlklerin
bir yoksunlua bal olarak ortaya ktn sylemitir. nk bu yoksunluklarn
her biri ayn zamanda cehaletten yani bilgi yoksunluundan kaynaklanr. Bilgili
bir rehbere muhta olan kr bir insann tkezlemesi ve kendini hatta bakalarn
yaralamas gibi, kii kendini ve bakalarn ktlklerden korumak iin cehaletin
boyutlarn azaltmaldr. O, bunu kutsal metinlere dayandrr ve kurdun kuzuyla,
kaplann ocukla birlikte koyun koyuna yatabileceini,789 ama bunun iin hakika
tin tam olarak ortaya kmas, dmanlk ve nefretin, yani ktlklerin def edil
mesi gereine dikkat ekmektedir.790
bn Meymun, ktnn bu alemde iyiden daha fazla olduuna dair yaygn bir
kanaat olduunu, bunun neticesinde iyinin geici ve az, ktnn ise saysz ve
srekli olduu fikrinin ortaya ktn belirtmitir. Ebu Bekir Zekeriya er-Razi (.
932?) bu gr savunanlardandr. bn Meymun, onun bu grlerini yanl ve
cahilane olarak deerlendirmitir. Ona gre bu konudaki gerek, bu alemde var
olanlarn ancak alemin Yaratcnn iradesiyle var olduklar, insann ihtiva ettii
unsurlarla en stn varlk olduudur. Bu nedenle kutsal metinlerde Tanr'nn bir
kt niyeti olmad, insanlarn sulu olduu791 aklanmtr.792
bn Meymun, insann ahmaklnn ortaya kard ktlklerin trn
den bahsetmektedir: Birincisi, geici ve fani maddi tabiat sebebiyle kendiliinden
insana gelen ktlktr. kincisi, insanlarn birbirlerine kar zalimce ktlkle
ridir. Bunlarn says birinci trden daha fazla ve yaygndr. Sonuncusu ise, bizzat
kendi eylemi sebebiyle yine kiiye toplum iinde gelen ktlktr. Bu ktlk
ikincisinden de yaygn ve oktur. Bunu ileyen kii, sulanmay ve knanmay hak
etmitir. Kiinin kendi eliyle yapt ktlkleri kutsal metinleri793 referans gste
rerek aklayan bn Meymun, bu tr ktlklerin varlnda insann sorumluluk
ahlak tamasna vurgu yapmtr. Bunun iin insann eriat'n emir ve yasakla
rn yerine getirmesini, bir btn olarak onun tm hakikat ve mkemmelliklerini
787 Tekvin, 1 /31

788 Bereit Rabbah, LI; Guide, III, 440
789 aya, 11/9
790 Guide, III, 440-441
791 Tesniye, 32/5
792 Guide, III, 443
793 Malakai, 1 /9; Sleyrnann Meselleri, 6/32; 19/3; Eyp, 5/6; 5/7
148
kavramasn ve sonuta bilinlenmesini istemitir.794
bn Meymun, Tanr'nn bu alemde yaratt her eyin iyi olduunu, bilhassa
yaayan varlklardaki kaderin ayn zamanda hkmedici olduunu ve varlklar
daki idare etme yetisi bulunmasnn Tanr'nn merhametinin ve mutlak iyi eyler
yarattnn bir gstergesi olduunu dnmtr. Bundan dolay, insan ken
dini tanrsa kendisiyle ilgili bir hata ve ktlk yapmayacak ve her eyi kendi
mahiyetine uygun olarak anlayacak; sonuta sakin ve 'huzurlu bir ekilde, baka
hedefler iin kendini yormadan lahi hikmete bal yaayacaktr. Tm varlklar
lahi iradeye gre yaratlm olduundan dolay bu hikmetten baka bir hedef
tanmamaldr.795
2. Filozoflarn Tanr'nn Sonsuz Bilgisine Kar Teorilerine Yantlar
bn Meymun, eserinin nc blmnn on altnc faslnda, filozoflarn lahi
bilgi konusundaki grlerini ve tartmalarn ele almtr. Ona gre filozoflarn,
Tanr'nn Zatndan bakas hakkndaki bilgisi konusundaki fikirleri hataldr ve
hem kendilerini hem de bu grlere uyanlar yanl dnmeye sevketmektedir.
bn Meymun, onlarn, grlerinde ortaya kan yanllklar ve Musa eriat'nn
bu konudaki verilerini felsefi adan temellendirerek Tanr'nn bilgisi konusunda
ne derece elikili olduklarn ortaya koymaktadr.796
bn Meymun, filozoflar hataya dren eylerin banda, insanlar arasnda
ilk bakta var grnen dzensizliin -baz iyi bireylerin kt durumda olmalar;
buna karn baz kt insanlarn da iyi artlar iinde olmalar- geldiini sylemi
tir. Onlara gre bu artlar altnda iki ey doru olmaldr: Tanr ya bu bireylerin
artlar hakknda hibir ey bilmiyor ve onlar anlamyor, ya da tm bu olayla
r biliyor ve kavryor. Onlara gre byle bir tasnif zorunludur. Eer Tanr onlar
anlyor ve biliyorsa bu takdirde ey doru olmaldr: Tanr ya onlar en iyi en
mkemmel ekilde dzenliyor; yahut Tanr btn bu artlar dzene koymaya
muktedir deil, ya da Tanr biliyor ve mkemmel bir dzene g getirebiliyor
ancak varlklar hakir grmesi neticesinde bunu gz ard ediyor. Tanr'nn kudret
ten yoksun olmas veya kudreti olduu halde olaylar gz ard etmesi, Tanr iin
olanakszdr. nk bu, Tanr'da bir ktlk veya gszlk ortaya karacaktr.
Oysa Tanr noksanlklardan uzaktr. yleyse geriye u iki olaslk kalmaktadr:
Tanr ya bu gibi zel, bireysel durumlar bilmiyor veya onlar biliyor ve onlar
mkemmel bir dzene sokuyor. Ancak onlara gre her halkarda bu artlar, d
zenden mahrumdur, dolaysyla olmak zorunda olduklar gibi bir devamllk iin
de deillerdir. Neticede Tanr'nn bu artlar, bilmedii eklinde bir nerme n-
794 Guide, III, 444

795 Guide, III, 450-456
796 Guide, III, 461
149
!erinde durmaktadr. bn Meymun'a gre filozoflarn birinci sapknlklar budur.
Afrodisyasl skender onlarn nerede hata yaptklarna dair "Hkmetme zerine"
adyla bilinen bir risale kaleme almtr.797
bn Meymun, ncelikle filozoflarn bu gibi sapkn grlerini, cehalet eseri
olarak betimlemitir. Onlar bu grleriyle ayn zamanda her noksandan uzak olan
Tanr'ya cehalet nispet etmekte ve Tanr'y Kendisinden aada olan alemlerden
habersiz ve onlar kavrayamayan olarak kabul etmektedirler. bn Meymun, filo
zoflarn bu alemde var olan her iyi ve doru grn gzelliini tahrip ettiklerini,
bu eyler hakkndaki bilginin birka sebepten dolay imkansz olduunu dne
rek alemdeki mkemmel dzeni gzden drmeye altklarn iddia etmitir.
Filozoflarn bu konuda ileri srdkleri sebeplerden birincisi, "cz'i eylerin ancak
duyular yoluyla bilinebilecei, aklla bilinemeyecei" savdr. Onlara gre Tanr,
bir duyu yoluyla bilemez. Bir baka sebep "cz'i eylerin sonsuz olmasyken, bil
ginin sadece idrak kuatmas" eklindeki faraziyeleridir. nc sebep de "za
man iinde retilen eylerin, cz'i olanlarn bilgisinin Tanr'da baz deiimleri
zorunlu klmasdr". nk bu durum, bilgiden sonraki bir baka bilgiyi gerekli
klacaktr.798
bn Meymun, Musa eriat'na uyan bir toplum olarak kendilerinin, filozof
larn Tanr'nn bilgisi konusundaki grlerini iki ynden uygun bulmadklarn
aklamtr: Birincisi, bilimin saf bir tarzda speklatif olmasdr. kincisi, potansi
yel varlkla aktif varln bir ve ayn olduu fikridir. Bundan dolay baz filozoflar,
Tanr'nn sadece kllileri bileceini cz'ileri bilemeyeceini, bazlar da Tanr'nn
Kendi Zat dnda hibir eyi bilmediini iddia ederler. Bir grup filozof daha var
dr ki "Tanr her eyi bilir ve Zat'ndan sakl olan hibir gizem yoktur" grn
savunurlar. bn Meymun, Yahudiler iinde bu gr savunan cahil insanlarn
gelenek tarafndan sapknlklarnn ortaya karldn belirtmitir.799
3. Kader Hakkndaki Grler ve bn Meymun'un Cevaplar
bn Meymun, kader konusundaki grleri tasnif etmi bu grlerin tama
mnn, peygamberlerin zamanlarna kadar geri gittiini belirtmitir. Musa eriat
bunlarn karanlk ynlerini aydnlatmtr. Birinci gr, var olan her eyle ilgili
olarak kaderi inkar edenlerin grleridir. Onlara gre gkte ve yerde olan her
ey bir tesadfle ortaya kmtr. Bu yzden dzen salayc, hkmedici bir var
lk yoktur. bn Meymun' a gre bu gr savunanlarn banda Yunan filozof
Epikr bulunmaktadr. Yahudiler iinde bu grleri savunanlar kutsal metinler
797 Guide, III, 461-462

798 Guide, III, 462-463
799 Guide, III, 463-464
150
uyarmaktadr.800
kinci gr, kaderin birtakm eyleri gzettiini ve bu eylerin idare (tedbir)
yoluyla var olduklarn, bunlarn dnda kalanlarn ise kadere deil tesadfe terk
edildiklerini iddia eder. Ona gre Aristoteles bu grtedir. Aristoteles, Tanr'nn,
alemleri ve iinde bulunanlar gzettiini, bu sebeple iindeki bireylerin kalc ol
duklarn savunmutur. Ancak Aristoteles'in gr zetle Tanr'nn alemi sevk
ve idaresinin ay alemiyle snrl olduu ynndedir. Bundan dolay rnein bir
frtna, bir aacn yapraklarn dmesi iin sebep oluyorsa veya bir baka aa
cn gvdesini kryorsa ya da bir gemiyi batracak ekilde dev dalgalara neden
oluyorsa o takdirde yapran dmesi ile dev dalgann meydana gelmesi hatta
gemideki iyi veya kt insanlarn birlikte boulmas arasnda fark yoktur ve hepsi
ay alt alemine ait doal eylerdir. bn Meymun, "Tanr'nn yeryzn ihmal etti
ini" iddia edenleri kutsal metinlerin diliyle801 uyarmaktadr.802
bn Meymun kader konusunda nc olarak E' arilerin grn zetler.
Onlarn bu ikinci gre muhalif olduklarn ve alemde var olan her eyde klli
veya cz'i eylerin olmayacan zira her eyin ancak bir irade, ama ve hkmet
me yoluyla ortaya ktn savunduklarn belirtmitir. Bu grte byk sorun
lar bulunduuna dikkat ekmitir. Mesela onlarn, yapran d ile bir bireyin
lm arasnda fark grmemesini kabul etmektedir. Onlara gre rzgar tesad
fen esmez. Tanr ona hareket verdii iin eser. Dolaysyla yapran dmesine
sebep olan rzgar deildir. Ancak Tanr'nn salad bir dzen ve karar netice
sinde der. Onun dmesi ne ertelenir ne de geciktirilir. Bu grn neticesinde
dir ki olaslk, doas maddeye bal olarak ilga edilmitir. Bu sebeple her ey ya
zorunludur ya da imkanszdr. Bu gr benimseyenlerin, Tanr eylemlerinde
hibir nihai ama tamadna inanmalarnn kanlmaz olduunu iddia eden
bn Meymun, bu grte olanlarn, -nceki bir gnah yznden olduunu sy
leyememekle beraber- doutan kr veya sedef hastas olan biri hakknda "Tanr
bunu irade etti", demesini nakleder. Bu gre gre Tanr'nn, gnah ilemeyen
birine azap etmek veya bir gnahkara nimetle mkafat vermesi mmkndr.803
Kader konusunda drdnc gr, Mu'tezilenin grdr. Buna gre in
san, kendince eylem yapmaya muktedirdir. Bu sebeple emir ve yasaklar, ceza ve
mkafat tamamen bir dzen iindedir. Tanr'nn tm eylemleri bir hikmete da
yanmaktadr. Mu'tezileye gre insann iradesi kendi eylemi apnda mutlak de
ildir ve Tanr cz'iyyat bilir. Bu gr, byk sorunlar beraberinde tar. Mesela
800 Yeremya, 5/12; Guide, III, 464

801 Hezekiel, 9/9
802 Guide, III, 465-466
803 Guide, III, 466-467
151
bir birey, doutan bir hastalk veya noksanlkla domu ise, -bu gre gre- bu
ancak Tanr'nn hikmeti neticesidir. Burada bn Meymun u sorular sorar: Tanr
neden sadece insana kar doru eylem iindedir ve baka varlklara kar doru
eylem halinde deildir? Hangi zel gnah sebebiyle bir hayvan ldrlmektedir?
Ona gre Mu'tezile Tanr'ya adaletsizlik ve zulm atfetmemek isterken kendi kaz
d kuyuya dmektedir.s04
bn Meymun, beinci srada Yahudi geleneinin grn serdetmitir. Yahu
di kutsal metinlerinde bulunan bu grleri, alimlerin ounluu kabul etmitir.
Bu grlerden sonra kendi grn belirtmitir. Birinci prensip olarak, Musa
eriah "insann bir eylemi yapmada mutlak kabiliyeti olduunu" retmitir. Bir
baka ifadeyle Yahudi alimlerin yorumlarna gre, doas, tercihi ve iradesi saye
sinde eylem yapan bir insan, her eyi kendi kabiliyeti erevesinde ifa eder. Ben
zer ekilde tm canllar da kendi iradeleriyle hareket ederler. Tanr bunu mutlak
iradesiyle diler. Dolaysyla Tanr, ezeldeki bir irade ile sonradan olacak bir olay
bilir ve onu mmkn klar. Musa eriat'na gre Tanr'nn adil olmamas olanak
szdr. nsana gelen btn belalar ve iyilikler, ister btnyle ister tek tek olsun
insann kendi layk olduu eyler olup bunda bir adaletsizlik bulunmaz. nsann
bana gelen her ey bir bela veya mkafat olabilir. Ancak insanlarn ou bu lahi
hakedilerin farknda deildir.805
bn Meymun, Mu'tezile ile Yahudi kader anlay arasndaki nansa iaret
ederek Mu'tezilenin olaylar "lahi hikmete", Yahudi geleneinin ise bireylerin
layk olularna baladn aktarmaktadr. Musevi gelenek, kadim zamanlardan
beri insanlarn zel durumlarn kader konusunda etkili unsur kabul etmektedir.
Ama insanlar dier canllarla kyaslama ii, sonraki dnemlerde Mu'tezile gibi
"kltrel etkileim" yoluyla Yahudi geleneine sokulmutur. nk Yahudi kut
sal metinlerinin hi birinde lahi Kader anlaynn tm canllar kapsayacak ekil
de incelenmediini, sadece insanlar gzeten bir kaderin erevesinin izildiini
ileri srmektedir.s06 Bilhassa insanlarn amelleri zerine kurulu kader anlay ile
ilgili blmlerin okluuna807 dikkat ekmektedir.sos Ona gre dier canllarla ilgi
li olan baz referanslar89 bu grle elimez, aksine bireysel deil lahi cmertlii
ifade eder. Tanr, tm canllarn rzkn hazrlayan ve verendir.so
804 Guide, III, 468

805 Guide, III, 469
806 Mezmurlar, 144/3; Mezmurlar, 8/5
807 Mezmurlar, 33/15; Yeremya, 32/19; Eyp, 34/21; k, 32/34; k, 32/33; Levililer, 23/30; Levi-
liler, 20/6
808 Guide, III, 470-472
809 Mezmurlar, 147 /9; 104/21; 145/16
810 Guide, III, 473
152
bn Meymun daha sonra kendi grn aklamtr. O, ncelikli olarak
lahi Kader anlaynn hem mkafatta hem cezada lahi Adalet anlamna geldii
nin farkndadr. Bu bakmdan bu terim ayn zamanda bir kural, yani uygulama
snn bir mkafat gerektirecei, ihlalinin ise cezay gerektirecei bir dzenlemeyi
artrmaktadr. Bylece lahi Kader retisini, lahi Adalete balamak ve bu
retiyi politik unsurlara balamak baka eylerdir. lahi Kader inanc, doup b
yd slam corafyasndaki gibi siyasi adan deil, lahi Adalet balamnda
deerlendirilerek kader anlaynda bir bakma reform yaplm ve kelime politik
anlamdan soyutlanp yeniden felsefeye iade edilmitir.8 Bu bakmdan bn Mey
mun, "eriatmza ait lahi Kader retisi" ifadesi ile kendisinin erevesini iz
mi olduu zgn lahi Kader anlayn birbirinden ayrmaktadr.812 Bu ayrm
yaparken, eriat' ihlal etme konusuna deinmemi ve daha ok lahi Adalet ba
lamnda gelitirdii ve eriat' a gre ekillendirdii kendi grlerini aklamtr.
Ona gre eriat'n tamam gizemli bir karakterde olup, bize her iyinin (veya k
tnn) kendi iyi (veya kt) eylemlerinin rn olarak bir dl (veya bir ceza)
olarak insann bana geldiini ileri srmtr.813
Yahudiliin ve bn Meymun'un Tanr'nn Sonsuz Bilgisi Hakkndaki
4.
Gr
bn Meymun, Kader konusunu tamamlayan bir dier mesele olarak, Yahu
di dncesi nda "Tanr'nn her eyi bilmesi" konusuna deinmektedir. Ona
gre tm iyi eylerin Tanr' da olmas ve Tanr'nn her trl noksanlklardan uzak
olmas, Yahudiliin temel retilerindendir. O, Tanr'nn cahil olmas gibi bir du
rumun olanakszlna iaret ederek, aksini iddia eden "cahil" insanlarn genelde,
kt insanlarn refah ve mlk iinde olmalarndan hareketle byle dndkle
rini sylemektedir.814 Tanr'nn hibir varlktan habersiz olmadnn, kutsal me
tinlerde defalarca tekrarlandn hatrlatmaktadr.815 Yine, Tanr'nn herhangi bir
duyu organ olmadan idrak ettiini, bilginin kayna olduunu, insana bu bilgiyi
retenin ve kavrama yetisi olarak akl bahedenin Tanr'nn kendisi816 olduunu
belirtmektedir.81 7
bn Meymun Tanr'nn yeni bilgiler rendii eklindeki gre de kar k
mtr. Yahudi eriat'na gre Tanr'nn bilgisinin ncesi ve sonras yoktur, O ezeli
ve ebedi olarak bilendir. Tek bir bilgi ile birok ve eitli eyleri bilir. Tanr, varlk-
811 Guide, III, 471-472

812 Guide, III, 475
813 Guide, III, 476-477
814 Guide, III, 477
815 Mezmurlar, 73/11-13; Malaki, 3/13- 18; Mezmurlar, 94/6-9
816 Mezmurlar, 94/10-11
817 Guide, III, 478-480
153
lar meydana gelmeden nce onlarn yaratldktan sonraki hallerini de srekli bir
bilgiyle bilir. Bu sebeple Tanr iin yeni veya gelecekte ortaya kabilecek ilave bir
bilgi veya idrak sz konusu olamaz. O'nun bilmedii hibir yaratlm var ola
maz. Bu, onun Tanr'nn sonsuz bilgisi konusundaki grlerinin zetidir.818
bn Meymun'a gre Tora balamnda dnldnde Tanr'nn bilgisi,
mmkn bir varln bilgisini darda brakacak ekilde deildir. Hatta tm dini
dzenleme, emir ve yasaklar bu prensibe gre ilemektedir. Ancak bizim snrl
aklmz bu gibi ayrntlar kavramakta yetersiz kalmaktadr. nk Tanr'nn son
suz bilgisi ile beerin snrl bilgisi arasnda byk farklar bulunmaktadr. Bunlar
dan ilki, Tanr bilgisinin tek ve esiz zelliiyle hereyi ayn anda kuatabilmesi
dir. kincisi, var olmayan bir eyi de bilgi konusu yapabilmesidir. ncs, Tanr
bilgisi sonsuz olanlar da odak yapabilir. Drdnc olarak bn Meymun, Tanr
bilgisinin zaman iinde yaratlan eyay kavramada hibir sorumluluk altna gir
meyeceini sylemektedir. Bundan dolay gelecekte var olacak bir eyin bilgisi ile
u anda var olann bilgisi ayn deildir. Beinci olarak, eriat'n ska dile getirdii
gibi, Tanr'nn iki olas eyden hangisinin meydana geleceini bilmesini saymak
tadr. Gn cevher ynnden yeryznden farkl olmas gibi, Tanr'nn sonsuz
bilgisi de beer bilgisinden farkldr. Ona gre bu duruma kutsal metinler de iaret
etmektedir.819 Eyp Kitab'nda anlatlanlar Tanr'nn sonsuz bilgisiyle ilgili Yahu
di anlayn destekleyici mahiyettedir. nk bu kssa, doal olaylarn nasl bir
silsile iinde ve Tanr'nn mutlak bilgisi dahilinde meydana geldiini bildirmekte
ve Tanr'nn bilgisi, amac ve hkmetmesinin nasl beerin bilgisi, amac, kaderi
ve hkmetmesine benzediini gstermektedir.820 Buradan hareketle Tanr'nn son
suz bilgisinin, Zat ile yakn ilikisi vardr. Kader terimi de Tanr'ya atfedildiinde
ok anlama gelen mecazi bir terim hkmndedir. Biz bu terimleri snrl aklmzla
anlamak istiyoruz. Bizim bilgimiz gelecei ve sonsuzu kavrayamayacak derecede
snrldr.821
bn Meymun, Tora'nn Tanr bilgisi konusundaki ifadelerini deerlendirir
ken, lahi imtihanlar konuyla ilikilendirmektedir. Yahudi dncesinde Tanr,
hibir gnah ilemeden bireylere bir takm belalar gnderir ki, mkafatlar artsn.
Bu prensip Tora' da ak bir ekilde bulunmamasna ramen, genel geer bir ku
ral olarak ilemektedir. Hatta bu kural kuvvetlendirmek zere Yahudi bilgelerin
"gnahsz lm yoktur; yasay inemeden ac ve sknt yoktur"822 szn aktar-
818 Guide, III, 480-497

819 aya, 55/8-9
820 Guide, III, 483-488
821 Guide, III, 483-484
822 B.T. abath, 55a
154
maktadr. Tora'da bahsi geen lahi snavlarn harici anlamlar, hem bireysel hem
de toplumsal adan iman ve kulluu test etmek iindir. shak'n kurban ediliin
deki snavda mutlak boyun eme durumu konuya en gzel rnektir. nk sna
vn sonunda Tanr' dan korktuu, O'nu sevdii anlalm;823 Tanr'nn kalplerden
geenleri bildii ortaya kmtr.824
bn Meymun'a gre Tanr'nn insanlar denemesi, ayn zamanda insanlarn
neler yapmas gerektiini veya nelere iman etmesi gerektiini bilmelerine imkan
salamaktadr.825 Burada "bilmek" eylemi, ortaya kmas, herkesin sezmesi ve
Tanr'nn ise ona ynelmesidir.826 Bunun yannda "Tanr'nn insanlara mkafatn
artrmak iin lahi bir snav olarak baz belalar vermesi" ifadesini bn Meymun
iki ekilde anlamtr: Bunu lde manna nimetindeki snamaya benzetmektedir.
"Manna" terimi, hem zor bir durumda bile kullukta bir geveme olup olmadn
ortaya karmas, hem de onu tadanlara bir alkanlk salamas gibi ok boyutlu
ilevlere827 sahiptir. Bylece Tanr, lde sefil bir halde iken gsterilen kulluun,
vaat edilen topraklara gelindiinde tadlacak olan daha byk refaha yol atn
sylemitir. ekilen sefalet ve skntlar olmasayd topra fethetmeye ve sava
maya gleri yetmezdi. Zaten Tora'ya gre "sava grnce piman oldular ve
Msr'a geri dndler".828 Bkknlk cesaret verici zellikte olmu ve sonunda onla
rn hedefe ulamalarn salamtr.829
brahim' in Tanr tarafndan snanmasndan830 karlacak iki nemli ders var
dr: Birincisi btn ibadetler, emir ve yasaklar ancak Tanr'ya olan sevgimizin
ve O'ndan korkumuzun bir snamas olarak konulmutur. Buna kutsal metinler
aka iaret etmektedir.831 kinci ders ise peygamberlerin kendilerine vahiy olarak
Tanr' dan gelen eyleri mutlak doru ve tartlmaz grmeleridir. brahim pey
gamber bu emri mutlak doru grm ve kendi z olunu kurban etmekte bir an
bile tereddt etmemitir.832
d. lahi Fiiller ve Beeri Ameller
bn Meymun'un Yahudilie yapt en nemli katklarndan biri, Tora'nn
emirleri ve ritellerinde ortak bir akl ve saduyuyu bulma abasdr. Yahudi gele-
823 Tesniye, 22/12

824 Guide, III, 493-498
825 Tesniye, 13/4; k, 31/13
826 Guide, III, 498-499
827 Tesniye, 28/56
828 k, 13/17-18
829 Guide, III, 499-500
830 k, 22/ 12
831 Tesniye, 28/58
832 Tekvin, 22/2; Guide, III, 501
155
neinde Ta 'amei Hamitzvot (Emirlerin Sebepleri) ad verilen bu meseleyi ele alan bn
Meymun, Tora' daki her emrin insan idraki asndan deerini ve sosyo-kltrel
adan sebebini gstermek niyetindedir.833 nk o, emirlerin ve ibadetlerin an
lamn ve hikmetini bilmemenin, dindar zerinde olumsuz bir hava yaratp onu
ar bir yk altndaym gibi memnuniyetsiz brakacan belirtmitir.834
Delalet'in nc blmnn yirmi be ila ellinci fasllar arasnda bn Mey
mun, Tanr tarafndan emredilen ve bizzat Kendisi tarafndan da yaplan fiillerin
rasyonellik ve meruluu, Tora'nn emirlerinin grnte akla aykr olularnn
hikmeti, emir ve yasaklar ihlal etmenin yaptrmlar, emir ve yasaklarn snflan
drlmas ve aklanmas gibi konular ayrntlar ile ele almaktadr.
1. Tanr'nn Fiillerinde Rasyonellik ve Geerlilik
bn Meymun, eylemleri amalarna gre; Bo yere yaplanlar, kasten olmayan
eylemler, ulalamaz ideallere gre yaplanlar ve iyi veya mkemmel eylemler ol
mak zere drt snfta toplamaktadr. Ulalamaz ideallerle yaplan bir eylemde,
fiilin znesinin bir hedefi olmasna ramen hedefe varlmamtr ve onun elde
edilmesinde bir takm engeller ortaya kmtr. Baz insanlar, hibir yarar elde
edemedikleri veya bouna krek ektikleri zaman yorulduklarn hisseder. Hatta
bazen umutsuz hastalar iin ila vermek artk bouna bir eylem haline dnebil
mektedir. Bu tr eylere eylemler iinde de rastlamak mmkndr.835
Bou bouna yaplanlara rnek olarak, fazla dikkat gerektirmeden yaplanla
r, mesela dnrken ellerle oynanmasn; kastl olmayan havai eylemlere, dans
yapan birinin hareketlerini veya dier insanlar gldrmek iin yapt eylemle
ri rnek vermitir. Bu eylemleri yapanlarn veya onlarn muhataplarnn ama
larna ve kimliklerine gre, eylem havai saylabilir. nk baz insanlar iin bu
tr eylemler faydal ve gerekli iken dierlerine gre bunlara gerek yoktur. Gre,
su sporlar, nefes tutma idman, topla oynanan oyunlar, kalem ucu ama, kat
yapma eylemleri bu snftadr ve yapan iin anlaml olabilir. yi ve mkemmel
eylemler ise yce bir gaye peinde olanlarn yapt fiillerdir. Bu eylemler gerekli
ve yararldr.836
bn Meymun, bu eylem snflarn akladktan sonra akl nimetiyle donanm
insann, "Tanr bouna, hibir amac olmayan, havai bir eylem iindedir" diyeme
yeceini beyan etmitir. Musa eriat'n takip eden Yahudi gelenei, Tanr'nn tm
eylemlerinin iyi ve mkemmel olduunu kabul etmektedir. Bizzat Tanr yapt
833 R. Katzenellgoben, "Maimonides' Rationalisation of the Divine Commentments, Six Talks on Mai-
monides, ed. Aryeh Newman, Jerusalem 1955, 28
834 Guide, III, 592
835 Guide, III, 502
836 Guide, III, 503
156
her eyi ok iyi grmtr.837 Bundan dolay Tanr'nn bir eyin akna yapt
her ey, hedeflenen ve muhatap edinilen o eyin varl iin zorunludur, onun
faydasna ve iyiliinedir. Mesela bir canl varln hayatta kalmas iin ona rzk
verilmesi veya ona iki gz bahedilmesi gibi eylemler bu trdendir. bn Meymun,
bylece beslenmeye ve grme, iitme gibi duyulara dayanan eylemlerin metafi
zik deerlerine dikkat ekmektedir. Ona gre felsefe de insann fiziksel yararna
olan eylemleri bo grmemektedir. Bylece yapay olmayan, insann tabiatna ait
olan her ey belli bir hedefe binaen vardr ve biz bu hedefi bilmesek de durum
deimeyecektir.838
Tanr'nn eylemlerinde bir sebep aramann gereksiz olduuna inananlara ya
nt olarak bn Meymun, Tanr'nn engin hikmetiyle eylem yaptn, insanlarn g
znde bo yere olmasnn durumu deimeyeceini belirtmitir. Tanr'nn eylem
leri arasnda havai olan ksa vadeli hedefler bulunmaz. rnek olarak maymunlar,
insanlar onlara glsnler diye yaratlmamtr. Aksine evrendeki her varln veya
olup biten her eyin insana makul gelen bir izah mutlaka vardr. Tanr'nn beer
akln zorlayan hikmeti kt bir eyi ortadan kaldrmaz. Madde varlk olarak ken
di deviniminde yol aldndan Tanr'nn hikmetiyle uyumlu olmaya muhtatr.
Bundan dolay evrende bir gaye arayan insan zihni, bu gayenin lahi rade ile
anlalabileceini bilmelidir.839
bn Meymun, kutsal kitaptan deliller gstererek, Tanr'nn kendi iradesiyle
eylem yapn840 ve Tanr'nn irade ettii her eylemin mutlaka sonlandrld
n ve bu iradeye kar koyacak bir kuvvetin olamayacan ifade etmitir. Tanr,
mmkn olan bir eylem iinde bu olaslk dolu alemde Faaldir. Ancak mmkn
olan her ey deil, sadece Tanr'nn hikmetinin talep ettii eyler byle olabilir.
Yine ona gre Tanr ile eylemleri arasnda bir engel olamaz. Bu, hem eriata uyan
larn ve filozoflarn hem de kendisinin grdr. Bylece o, ok belirgin bir e
kilde olmasa da kendini ayr bir izgide tutmay baarmaktadr. Alemin sonradan
yaratldna inananlar olarak bu grubun, bu alemin var ediliinin her annda lahi
Hikmetin varln hissedebildiini dile getiren bn Meymun, Yahudi bilgelerin
ifadesiyle "Tanr'nn yaptklarnn insan aklna estetik geldiinin"841 altn izmek
tedir. Bundan dolay bilgelere ve peygamberlere gre doal bir eylemin en kk
zerresi bile harika bir ekilde tasarlanp dzen verilmi ve birbirleriyle balantl
hale getirilmitir. Tamam sebepler ve etkilerden ortaya kmtr ve hi birinde
837 Tekvin 1 /31

838 Guide, III, 503-504
839 Guide, III, 504
840 Mezrnurlar, 133/6; Eyp, 23/13; Vaiz, 8/4; 3/11
841 Bereit Rabbah, IX; Midra Qhelet, 3/11
157
abes, bo veya havai bir ama bulunmamaktadr, aksine mkemmel bir hikmetin
eylemleridir.842 Filozoflarn grne gre de doann kanunlarnda ve eylemle
rinde amasz-anlamsz olular bulunmaz. Aksine doal alemlerin tamamnda,
maddelerine bal olarak iyi tasarm ve nizam mevcuttur.843
bn Meymun, kafas karm baz insanlarn, alemin varlnn amac ko
nusuna btncl yaklamadklarn, bazen her eyi bireysel ve soyutlanm bir
tarzda ele aldklarn belirtmitir. Varlklarn mahiyeti hakkndaki bilgisizlikleri
yznden bazlarnn, Tanr'nn eylemleri konusunda hatal deerlendirmelerde
bulunduklarn belirterek, bazen insan aklnn snrlarnn bile Tanr'nn mkem
mel eserlerindeki hikmetini anlamaktan aciz kalabildiini ifade etmitir.844
bn Meymun, Tanr eylemlerinde rasyonellik konusunda eriat'a uyanlarla
baz filozoflar arasndaki en byk ihtilafn, lahi Hikmet ve lahi rade balamn
da olduunu sylemitir. Bu filozoflarn eriatn dayand hikmetler konusunda
da sorunlu olduunu iddia etmitir. Ona gre Yahudi elit tabakasnn ounluu,
hikmetle nasl uyum saladn bazen idrak edemeseler de Musa eriat'nn belli
bir illete dayandn bilerek buna gre davranrlar.845
bn Meymun, beer akl balamnda izah edilmeyen baz dini kurallar (huq
qim), (st iinde etin piirilmesinin yasaklanmas gibi) Yahudi bilgelerinin ifade
siyle "Tanr'nn aklamak istemedii, insanlarn zerlerinde dnmesine izin
vermedii, sadece eytan'n tenkit ettii ve Yahudi olmayanlarn reddettii ey
ler" olarak grmektedir.846 Baz bilgeler, "hibir illet aranmayan bu tr kurallar,
ayn zamanda fiziksel adan bir ama iermeyebilirler" derken, ounluk "on
larn gizli bir illeti mutlaka vardr, bizim aklmzn kapasitesi yznden onlarn
bu illetleri kapal ve gizli kalmtr ve ancak bilgi kusurumuz giderilince anla
labileceklerdir" demilerdir. Yahudi geleneinde huqqim iinde olup akla uygun
luu hemen kavranabilen kurallara mipatim (hkmler) ad verilmektedir. bn
Meymun, Tanr'nn emir ve yasaklardaki illetlerini, saygnln yitirmesinler diye
bazen sakladn iddia etmektedir.847 Buna ramen bn Meymun, Tanr'nn emir
ve yasaklarnda hibir illet aramak niyetinde olmayan alimleri elikili olmakla
sulamtr. nk ayn kiilerin "Tanr bir hayvan kurban olarak kesmemizi em
rederken aslnda bizim temizlenmemizi istemitir"848 dediklerini aktarmtr. Bu
bakmdan emir ve yasaklarn genelinde bir illet ve bu illete bal bir beeri yarar
842 Mezmurlar, 104/24; 33/4; Sleymann Meselleri, 3/19

843 Guide, III, 505
844 Guide, III, 505-506
845 Guide, III, 506-507
846 B.T., Yoma, 67b
847 Guide, III, 507-508
848 Bereit Rabbah, XLIV
158
aramak gereklidir.849
bn Meymun, emirlerdeki rasyonellik sebebiyle onlar alt yz on maddeye
ayrdn ve her bir grubun anlam ve hedef asndan bir zellii ve zel illetinin
bulunduunu ileri srmtr. Bu nedenle bir sonraki adm olarak bu emir ve ya
saklardaki illetleri aklamak niyetinde olduunu belirtmitir.850
2. Tora'nn Emir ve Yasaklarnda Rasyonellik
bn Meymun, genel anlamda Tanr fiillerinin rasyonel izahlarn yaptktan
sonra Tora'nn emir ve yasaklarndaki rasyonellie gei yapmtr. Musa eriat'
temelde iki eyi hedeflemektedir: "Ruhun refah" ve "bedenin refah". Bu yzden
bu yasa insanlarn birbirlerinden farkl anlay derecelerine cevap verecek ekilde
bazen ak ifadelerle bazen de mecazi lafzlarla bezenmitir. Kutsal Yasa'nn, in
sanlarn ounluunun anlayna gre tasarlandn sylemek mmkn deil
dir. Dolaysyla her karmak ve mkemmel ey gibi bu yasa da derin bir hikmet
ve kavray yetisi gerektirmektedir. rnein bn Meymun, ruhun saadeti adna
eriatn, insanlarn birlikte yaama yollarn kolaylatrmay hedeflediini, bura
da iki eyden faydalandn sylemitir: Bunlardan birincisi, insanlarn birbirle
rine zulmetmesini engellemektir. kincisi ise bir toplum iinde yaarken hayatta
faydal olacak lde ahlaki niteliklere sahip olmas ve bylece toplum dzeninin
salanmasdr. Ona gre ruhun saadeti, bedenin saadetinden stndr.851
bn Meymun, eriatn ikinci hedefi olan bedenin refahnn, doa ve zaman
asndan stnlne dikkat ekmitir. Bu ama, ehir ynetimine ve kendi ka
pasitelerine gre hareket etmesi gereken insanlarn hayattaki durumlarnn d
zenlenmesine yneliktir. Bedenin refah daha belirgindir. Bu yzden ruhun refah
ancak bedenin refahndan sonra elde edilebilecek karakterdedir. Beden mkem
mellii salk ve bedendeki yetiler bakmndan mkemmellik demektir. nsan bu
sayede bedeni ihtiyalarn karlar. Bunlar kiinin toplumdan soyutlanmasyla
elde edebilecei eyler deildir. Bu yzden insan teden beri bilinen adyla do
as icab sosyaldir. Nihai mkemmellii ise bu tabiatn koruyarak eylemlerinde
rasyonel olmasn salar. Hibir eylem veya ahlaki nitelii bu nihai mkemmelli
ine ait deildir. Bu nihai mkemmellik ancak bedenin mkemmelliinden sonra
kazanlabilecek karakterdedir. Eer insan asa veya elem iindeyse onun akll ve
mkemmel bir dnr olmas ikinci planda kalacaktr. Nihai mkemmellik tam
olarak salannca bunu gelitirmesi iin insan tevik edici zellikte olacaktr. bn
Meymun eriatn, esiz ieriiyle tm bu mkemmellikleri Yahudilere bahetmek
maksadyla geldiini sylemitir. Tora'nn ifadeleri eriatn, insan her iki m-
849 Guide, III, 508-509

850 Guide, III, 509-510
851 Guide, III, 510
159
kemmellikle donattn gstermektedir. Tora'ya gre Tanr, tm emir ve yasakla
r Kendisinden korkmalar ve kendi iyilikleri ve hayatlarn devam ettirmek iin852
Yahudilere emretmitir. 853
bn Meymun, Yahudi bilgelerin bu pasajda geen "iyiliimiz iin" ve "Tanr
ile iyi olmak" lafzlarn, hem bu dnyada hem de ebediyen srecek olan dnya
daki iyilik"854 olarak yorumladklarn belirtmitir.855
bn Meymun, gelenein yorumlamaya alt bu gibi nihai mkemmellik
lerin gayesinin, emir ve yasaklarda gizli olan rasyonel faydalarn yannda ruhani
anlamlar aa karmak olduunu sylemitir. Bylece eriatn tebli ettii
inanla insan, Tanr'nn Varl, Birlii, Bilgisi, Kudreti, radesi ve Ebedilii konu
sunda bilgiler edinir. Yine eriat, belli bal inanlar benimsetirken ayn zamanda
politik huzuru da dnr ve insann isyankar olmasn engeller. eriat Tanr'y
sevmek, korkmak ve O'na boyun emek konusunda daima vurgular yapar. "Rab
bi sevmek"856 sz tm kalbinle, tm ruhunla ve tm gcnle sevmek anlamna
gelir. Zaten "sevmek" ancak varln tmn kavramak yoluyla ve Tanr'nn hik
metini gz nnde bulundurmakla aa kacaktr. Ona gre Yahudi alimlerin
dikkat ekmek istedikleri nokta da budur.857
bn Meymun'un buradan karm olduu bir baka sonu da emir ve ya
saklarn; zulm nlemek, sosyal ilikileri dzenlemek ve ahlaki erdem kazandr
mak gibi hem ferdi hem de toplumsal yararlar saladklardr. Emir ve yasaklarn
dorudan insan hedefleyen ynleri ak olduundan, ldrmenin veya almann
neden yasak olduunu aklamaya gerek bile yoktur. Bunlarn tamamnn, aslnda
''birbirine zulmetmemek" ve "mkemmel bir ahlak sahibi olmak" gibi iki temel
hedefi vardr.858
3. Tora'nn Emir ve Yasaklarnda rrasyonelliklerin zah
bn Meymun, "Babamz" dedii Hz. brahim'in, yldzlardan baka ilahlar
kabul etmeyen bir klt toplumu olan pagan Sabiiler arasnda bydn, bilhas
sa kavmin yldzlara tapmalarn ve Gne'i en byk ilah olarak kabul ettiklerini
anlatmaktadr. brahim, byle bir klt iinde yaadnn farkndayd ve onlara
kendi argmanlaryla kar kyordu. brahim peygamber insanlarn retilerine
kar kan, knanmaya ve kmsenmeye allr etmeden onlarn yanllklarn
852 Tesniye, 6/24

853 Guide, III, 511
854 B.T., Qidduin, 36b; B.T., Hullin, 142a
855 Guide, III, 512
856 Tesniye, 11/13
857 Guide, III, 512-513
858 Guide, III, 513-514
160
aa karan bir insandr. O, bunu sadece Tanr adna ve akna yapm olduun
dan an artm ve baarl olmutur.859 Bu sebeple onun soyundan gelmeseler bile
insanlarn byk ounluu brahim'i takdir ve takdis etmektedir. Bu noktada
bn Meymun Yahudilere mekan asndan uzak olan bir takm insanlar cehaletle
sulamaktadr. Ona gre Trkler ile Hindular hari hi kimse brahim'e kar d
manlkta bulunmaz. Kuzey'deki T rklerin ve Gneydeki Zencilerin hibir doktri
ne! inanc, dnce sistemi veya kabul grm bir gelenei yoktur. Bu milletleri,
aklsz hayvanlar eklinde nitelendirmektedir.860 bn Meymun kendi dneminden
bir ka asr nce Trklerin slam' setiklerinden ve brahim'i "milletin/dinin ba
bas" kabul ettiklerinden habersiz grnmekte ve son derece yanl bir yargda
bulunmaktadr. lmi konularda rasyonellii iar edinmi bir ilim adam olarak bn
Meymun'un T rklerin dini ve kltrel yaay hakknda bilimsellikten te ideo
lojik bir yaklam iinde olduu grlmektedir. Dier din mensuplar hakkndaki
bilgi yanllndan biri de dier birok gelenei, gk cisimlerinden oluan bir
klt meydana getirdiklerine inand Sabitlerin btn dnyaya yaylm kalntla
r olarak grmesidir.861
bn Meymun "alemin direi" kabul ettii brahim'in byle bir klt iinde do
up bydnde kendisine din olarak anlatlan masallarn sama, retilerin
batl olduunu anladn ve kavmine kar durarak Tanr adna Tann'nn var
ln ve alemin zaman iinde yaratlm olduunu, aklla uzlatrarak gsterdi
ini aktarmtr.862 brahim peygamber, akl yetisini kullanarak insanlar Tann'ya
boyun emeye ard. Onun arkasndan gelen peygamberlerin efendisi Musa
ise, ald peygamberlik vizyonunun nda iman etmeyen insanlar ldrmeyi,
onlara ait izleri ortadan kaldrmay emretti863 ve onlarn gittii yola ait her eyi
yasaklad.864 Tora'nn eriatnda en belirgin niyet, putperestlii tamamen ortadan
kaldrmak, onun izlerini silmek ve ona bal her eyi yok etnektir. Bu yzden b
yclk, ateten gemek, falclk, sihirbazlk gibi putperest uygulamalardan uzak
durmak gerekir. Tora ak bir ekilde onlarn sahte ilahlarna ibadeti ve onlara
yaknlamay, Tanr gznde tiksindirici ve nefret uyandrc eylemler865 olarak
kabul etmektedir.866
bn Meymun, bu milletlerin szde ilahlarna tiksindirici ayinlerle (bcek, ya-
859 Tekvin 12/3

860 Guide, III, 618-619
861 Guide, III, 514-515
862 Guide, III, 516
863 Hakimler, 2/2; k, 34/13; Tesniye, 7/5
864 Levililer, 20/23
865 Tesniye, 12/31
866 Guide, III, 517
161
rasa veya fare takdimleri vb.) yaklamalarn, insan doas asndan uygun g
rlmeyen trenlerden saymhr. Putperestlikle ilgili olan ve ilk bakta akla uygun
gelmeyebilen tm emir ve yasaklar ile putperestlie gtren her eyin yasaklan
mas aslnda inananlar iin yararlar iermektedir. Bu yzden brahim'in putperest
babas Terah' bile, Yahudi gelenei "rman te tarafna yerlemi insan" olarak
kabul eder.867 Ona gre emir ve yasaklarn en byk faydalarndan biri de Yahu
dileri byk bir hatadan kurtarp doru inanca ulahrmasdr. Bu inan Tevhittir.
Tanr' ya ibadetin znde ve nihai hedefinde Tann'y sevmek ve Tanr' dan kork
mak olmak zere iki nemli kazanm vardr.868
bn Meymun, eriatn emirlerindeki derin anlamlan arahrmak zere muka

yeseli bir yntem kullanarak Sabiilerin eserlerine bavurmaktadr. Ona gre Sabi
ilerin eserleri falclk, muskaclk, kt ruhlara inan gibi samalklarla dolu olup
akll insanlarn ilgisini ekmeyecek bir klt sunmaktadr. brahim' in iinde doup
byd Sabii toplumunun inan esaslan, insan ftrahna uygun olmayan sah
telik ve masallarla doludur ve alemin yaratl, ileyii ve sonu konusunda doa
bilimlerinin bulgularna aykr retiler ihtiva etmektedir. Bundan dolay Yahudi
bilgeleri, "putperestlii kabul edenlerin doal olarak Tora'y inkar etmi olaca
n, putperestlii reddedenlerin de Tora'y btnyle kabul etmi saylacaklann"869
ifade etmitir.870
bn Meymun tarmla megul olan baz eski milletlerin kz gibi hayvanlara

tapndklarn belirtmitir. Bu toplumlarn kzn kudretine hayran kaldklarn
dan onun ldrlmesine kar ktklarn bylece putperestlikle tarm arasnda
yakn bir iliki olduuna dikkat ekmitir. Putperestlerin rahiplerinin bu kltleri
icra etmekle yamurun yaacan, aalarn meyve vereceini ve topraklarn ve
rimli hale geleceine insanlar inandrdklarn anlatmtr. Bu putperestlerin dini
trenlerde mzik aletleri alarak ilahlar memnun etmeyi ve bylece onlardan
yararlanmay umduklarn aktaran bn Meymun, bu gibi yararsz uygulamalara
kyasla Musa eriat'nn vaz ettii emir ve yasaklarn her kltre ve ortama uygun
nsanlarn emir ve yasaklarda bir anlam ve hikmet aramalarnn insann do

asnda olduunu belirten bn Meymun, yaptklar ibadetlerde bir samalk bul
duklarnda ftratlar gerei bunun farkna vardklarn sylemitir. Bunun yannda
akla gre hibir hikmet iermeyen baz eyler de Tanr' dan gelebilir. Ancak insan
867 Yeu, 24/2

868 Guide, Ill, 518
869 Saylar, 15/23; B.T., Horayoth, Sa; B.T., Kidduin, 40a
870 Guide, Ill, 519-520
871 Guide, Ill, 522-523
162
srekli bir hikmet ve sebebe dayal olarak tasarlanm iler yaptndan, emredi
len ve faydas henz ortaya kmam olan eyleri zararl grebilir. Kutsal metin
lerin diliyle, "lahi emir ve yasaklar daima icra eden Yahudi toplumu hikmetli ve
anlay dolu bir halktr."872 Kendisinin tasnif edip hikmetlerini aklad 613 emir,
aslnda bir anlamda yanl grlere kaplmamay, adalet kuraln tebli etme
yi, zulmden uzaklamay, ahlaki niteliklerle donanmay salar. T m bu emir ve
yasaklar eyle donanmtr: nan esaslar, ahlaki erdemler ve politik-medeni
eylemler. Her kanun bu snf ierisinde zgn bir illete mutlaka sahiptir.873
bn Meymun doal eylemlerin Tanr'nn iradesine uygun hikmetli ilerden
olduunu, rnein insan bedenindeki sinirlerin duyu ve hareketi dzenleyen or
ganlar olduunu, bu sebeple doal lahi eylemleri anlamak ve aklamak zere tp
bilimine yneldiini anlatmtr. nsann doduunda ar derecede yumuak bir
yapda olduundan kuru gda alamadn, bu esnada annenin style yani yap
sna uygun kvamda yiyecekle nimetlendirildiini, bu durumun insan artk kuru
ve sert yiyecekleri yiyebilecei zamana kadar srdn aklamtr.874
bn Meymun'a gre, bir zt utan tekine ani bir gei olanaksz olduun
dan insan doas gerei, kendisi iin tasarlanan ve alk olduu bir eyi aniden
terk edemez. Musa, srailoullarndan "ruhbanlar hkmranl ve mukaddes bir
ulus" karmak zere emir ve yasaklar Tanr' dan alarak kendi halkna getirmitir.875
Buna ilave olarak Tanr, halkn inancnn salamlamas yolunda ruhbanlar srail
iinden karrken aslnda putperestlie kaymay nlemeyi amalamtr. Ruhban
lar, emir ve yasaklar ayin/klt haline getirerek toplum iine iyice yerlemesini
salamlardr. Tanr'nn emir ve yasaklarndaki ilk kast ve murad, srail halknn
kendi kapasitesi lsnde O'na boyun emesi ve temiz bir yaam srmesidir.
Buna ramen peygamberlerin gsterdii mucizeler baz bireylerin doasn dei
tirmesine ramen Tanr'nn asl murad mucizeler yoluyla tm insanlarn doasn
deitirmek deildir. Nitekim emirler, yasaklar, dller ve cezalar, kalp sahipleri,
yani akln kullananlar iin vardr. nsann ftratn deitirebilmek Tanr iin zor
olmasa da byle ani bir mdahale eriatn genel prensiplerine aykrdr. Zaten ani
mdahale ile insan doasn deitirmek Tanr iradesi olsayd, peygamberlerin
gnderilmesi ve ilahi yasalarn konulmas anlamsz olurdu.876
bn Meymun, lahi rade balamnda ibadet tipolojilerini ele alr. Ona gre
ibadetlerin rasyonellii asndan kurbanlar ikinci snfta yer alrken, sessiz yaka-
872 Tesniye 4/6

873 Guide, III, 524
874 Guide, III, 525
875 Guide, III, 526
876 Guide, III, 528-529
163
n, dualar gibi ibadetler birinci snfa ait ibadetlerdir ve hem gerekli hem de daha
fazla kulluk izhar edici zelliktedirler. Birinci tr ibadetler, (kurban takdiminde
olduu gibi) tam bir kesinlikle uygulanan eyler deildir. Bundan dolay bu iba
detler her yerde ve her mekanda icra edilebilecek zellikte deildir. zel kurban
takdimleri, daha ayrntl olmasna ramen durum deimez. Buna karn yakar
ma ve dualar her yerde ve herhangi bir kii tarafndan ifa edilebilir. Ona gre
dua kaylar (tefillin) veya kap pervazlarna aklan mezuzalar gibi dua unsurlar
insann samimiyetini, gayret ve evkini artrc zellikler tarlar.877
Sonu olarak bn Meymun, mkemmel olarak grd Musa eriat'nn ge
nel hedeflerini, geici arzu ve istekleri terk etmek ve onlardan kanmak olarak
aklamaktadr. Bu arzularn ou yeme imeye duyulan itah ve cinsel ehvet
lerdir. Benzer ekilde, nezaket, halim-selim olmak, kabalktan uzak durmak, bo
yun emek, tahamml edici olma, halis niyet sahibi olmak gibi erdemler ve ne
zih olmak giysiyi temizlemek, bedeni ykamak, kirleri gidermek gibi eylemler de
eriat'n gereklerindendir. Ancak bunlar, her trl kt dnce ve ahlaki kirlilik
ten temizlenmesinden sonra ortaya kar. nk elbiseleri ve d grn temiz
tutmakla insan kendi iindeki sapknlklar ve ehvetperestlikleri gideremez. nsa
nn zahirde iyi grnml olmas, gerekten iyi olduu anlamna gelmez. Yalnz
kaldndaki eylemleri ve kalbinde gizledikleri kiinin karakterinin tamamlar.878
4. Tora'nn Emir ve Yasaklanndaki Rasyonelliin Snrlar
bn Meymun, Tora'nn emir ve yasaklan iyi incelendiinde, kolay tasnif edi
lebilir bir tarzda olduunu ifade etmitir. Ona gre eriat hemen her konuda bir
gr bildirmitir. Bu bakmdan eriatn emir ve yasaklarndaki rasyonelliin s
nrlar izilirken eriat'n hedefinin her insanda tam bir kabul grmedii ve in
sanlarn hepsini mkemmel yapmad gereinin gz nnde bulundurulmas
gerekir. eriat, mutlak ve evrensel mahiyette olmasna ramen, baz insanlar iin
kesin ve akken bazlarna uygun gelmeyebilir. Dolaysyla insanlar bu emir ve
yasaklarda bir rasyonellik snn arayp bulmak istiyorlarsa, onlardaki evrensel
balaycla ve menfaat verici ynlerine bakmaldrlar. 879
5. Tora Emirlerinin Tasnifi ve zah
bn Meymun, Delalet'l-Hairin'in nc blmnn otuz be ile krk doku
zuncu fasllar arasnda bir Alahac Rabbi kimliiyle filozof kimliini birletirerek
lahi emir ve yasaklar tasnif etmekte ve yorumlamaktadr. Burada emirlerle ilgili
yapt her tasnifi, Mine Tora'da ayn bir blm olarak incelemitir.
877 Guide, III, 529-530

878 Guide, Ill, 532-533
879 Guide, III, 534-535
164
bn Meymun' a gre bu emir ve yasaklar Yahudi bilgeleri tarafndan ana hatla
ryla "insanlar arasndaki ihlaller" ve "insan ve Tanr arasndaki ihlaller"880 olmak
zere ikiye ayrlmhr.881
O, tasnifinde tm emir ve yasaklar on drt kategoride incelemi ve Yahudi
likteki emir ve yasaklarn hikmetlerini aklamtr.
5.1 . "Tora'nn Temel Yasalar" (Hilkhot Yesodei ha Torah)
bn Meymun, Mine Tora' da "Tora'nn temel yasalar" (Hilkhot Yesodei ha To
rah) adyla bu yasalar ilediini hatrlatr. Ona gre Yahudi inancyla ilgili g
rleri etkileyen emirlerin banda gelen bu temel yasalar, ayn zamanda tek tek
illetlere de sahiptir. Bu emirlerin renilmesi, retilmesi ve toplum iinde g
lendirilmesi, yararlarn ortaya karacaktr. Bu yzden emirler hakknda bilgi
edinilmesi, doru bir ekilde uygulamaya geirilmesini ve daha etkin bir gr
birliinin yaygnlamasn salayacaktr. Bu davranlarn bir dier nemli fayda
s da eriat yaayanlara stnlk vermesidir.882
Bu kategorideki emirlerin banda "Tanr adna yemin" etmekle ilgili emirler
ile bunun bo yere yaplmasn veya bu ekilde edilen yeminin bozulmasn ya
saklayan emirler gelir.883 Bu emirlerin grnrde tek bir sebebi vardr o da Tanr'y
ismen de yceltmektir. bn Meymun'a gre bu eylemler Tanr'nn azametine inan
c zorunlu klmaktadr. Yine Tanr'ya felaket veya bela annda dua etmek de bu
snfa dahildir.884 Bu ar ve duadan renmekteyiz ki, Tanr bizim her durumu
muzun farkndadr ve sknhlardan kurtarmak Tanr'ya baldr. nsan bunu gr
mezse belalardan kurtulamaz bir hale gelir ve dindarn zihnine, bu gibi belalarn
tesadfen bamza geldii ve ans eseri ortaya kt phesi der. Tanr tesa
dfen insanla beraber yrmez. Netice olarak Tanr'ya yakarmak emredilmi ve
Tanr'nn her kt artta yardmnn aranmas ve umulmas istenmitir.885
bn Meymun son olarak bu snftaki emirlere "teuva'y/tvbeyi" de ilave et
mitir. Ona gre birey cehaletle, fkeyle veya heva ve hevesi sonucu gerekte uy
gunsuz bir ahlaki nitelii veya gr kabul ederek gnah ileyebilir. Kii bu ha
tann tamir edilemeyeceine inanrsa gnah ilemeye devam eder ve bu durumu
ortadan kaldrmann hibir yolu olmadn dnerek midini keser ve itaatsiz
bir kii haline gelir. Eer tvbeye inanrsa, kendisini dzeltir ve gnah ileme
den nceki durumdan daha iyi ve daha mkemmel bir konuma ykselebilir. bn
880 B.T., Yoma, 85b

881 Guide, III, 538
882 Guide, III, 539
883 Tesniye, 6/13; 10/20; Levililer, 19/12; k, 20/7
884 Saylar, 10/9
885 Yeremya, 5/3; Guide, III, 539-540
165
Meymun, tvbeyi glendirecek olan gnah itiraflarn,886 kastl ilenen gnahlar
veya ihmalkarlk sonucu yaplan hatalar nedeniyle sunulan takdimeleri ve oru
lar nemsemitir. Ona gre tvbenin asl hedefi kiiyi gnahtan uzak tutmaktr.887
5.2. Putperestlikle lgili Emir ve Yasaklar (Hilkhot Avodah Zarah)
bn Meymun, ikinci kategoriye putperestlikle ilgili yasaklar (Hilkhot Avodah
Zarah) dahil etmektedir. Kyafetlere ilikin baz yasaklar, ilk rnlerle ilgili emir
ler bu snfa aittir. Bu tr emirlerin hikmeti gayet aktr ve toplum asrlardr bu
yasaklar yerine getirmektedir.888 Bu emirlerin gayesi, putperestliin hatalarndan
ve putperestlie gtren falclk, byclk, sihirbazlk ve muskaclk gibi yan
l uygulama ve inanlardan889 kiiyi kurtarmaktr.890 Ona gre Sabiiler, Keldani
ler, Msrllar, Kenanllar putperest kavimlerdir. O putperestlii tahlil ederken
nemli faktre dikkat ekmitir: Birincisi her hangi bir bitki, hayvan veya madeni
cismin tapnma arac olarak kullanlmas. kincisi, putperest ibadetlerin yapld
zamann belirlenmesiyle ilgili dzenlemeler. Son olarak dans etme, el rpma,
bir ey yakma, barma, kahkaha atma, tek bacak stnde srama, yere yzst
uzanma, duman ttsleme, alak veya yksek sesle konuma gibi eylemler icra
etmektir.891
Ona gre eriat, putperestlii sona erdirmek gibi bir niyet tarken ayn za
manda onun izlerini de silmek ve insan kendine de topluma da yarar vermeyen
zararl etkilerinden korumak istemitir. Byclerin ve falclarn ldrlmesini
emreden yasann892 asl nedeni budur. Oysa Sebt (abat) gnn ihlal etmek iste
yenler iin ayn ceza sz konusu olmamtr. Tora'nn putperestlii yasaklamasnn
nedenlerinden biri, kavmin felaket ve belalara dmekten korunmasdr.893 Bu se
beple bn Meymun, eriatn tm byclk uygulama ve adetlerinden inananlar
korumak maksadyla putperestlie gtrebilecek tarma ve obanla dayal baz
uygulamalar (huqqot) yasakladn894 aklamtr. Yahudi alimlerin, putperestlii
artracak adetler (aalarn krmz tebeirle boyanmas gibi) konusunda titiz
davranm olduklarn ve ak grler bildirdiklerini895 belirtmitir.896 Ona gre,
886 Levililer, 5/5; 16/21

887 Guide, III, 540
888 Guide, III, 535 ve 549-550
889 Tesniye, 37 /10-11
890 Guide, III, 540
891 Guide, III, 541
892 k, 22/7; Tesniye, 17 /2
893 Levliler, 26/22; Tesniye, 32/24; Tesniye, 28/42; 28/39; 28/40; Guide, III, 542-543
895 B.T., abbath, 67a
896 Guide, III, 543-544
166
yiyeceklerin kartrlmasnn yasaklanmas897, ban ya da sakaln kesinin tra
edilmesinin yasaklanmas898 vs. bile putperest ruhbanlarn adetlerini taklit etmeyi
engellemek adna yaplan uygulamalardr.899
Putperestliin yasaklanmasnn bir dier nedeni de, ahlaki bozulmalara ne
den olan isteklerin ortadan kaldrlmasdr. Yasaklamann maddi bir faydas da
kymetli madenlerden yaplan putlarn krlp eritilerek piyasaya srlmesidir.
Ancak Yahudi alimlere gre bu tr sslerin olduu gibi korunmas, ticaretinin
yaplmas veya onlardan istifade edilmesi yasaklanmtr.900
5.3. Ahlaki Niteliklerle lgili Emir ve Yasaklar (Hilkhot De'oth)
nc grupta ahlaki niteliklerin gelitirilmesiyle ilgili emirlere (Hilkhoth
De'oth) yer veren bn Meymun'a gre, ahlaki erdemlerle donanm olan birey ve
toplum mkemmelleir ve beerin yaam artlarnn iyi bir dzene kavumasnda
etkili olur.901
Bu emirlerin faydasn ak olarak ahlaki niteliklerle ilikili gren bn Mey
mun bunlarn, asil ve ahlakl insanlarn eriate uygun grlerle donanmasn
salamak iin var olduklarn ileri srmektedir.902
5.4. Tsadaka ve Takdime/erle lgili Emir ve Yasaklar
bn Meymun drdnc kategoriye, tsadaka, dn verme, hediye verme gibi
konulardaki emirler ile kurtarc zellikteki nezir ve adaklar, borlar ve klelerle
ilgili dzenlemeler ve Tohumlar Kitab (Sefer Zeraim)'nda sralad btn emirleri
dahil etmitir. Bu snfa farkl gdalar kartrmakla ilgili kurallar ile ilk rnlere
dair dzenlemeler dahil edilmemitir.
bn Meymun, tm bu emir ve yasaklarn tek tek incelenmesi halinde, zayf ve
miskinlere kar merhamet duygusu verdiklerini, bunun yannda zayf konumda
olan insanlara bask kurmamay rettiklerini sylemektedir. rnein fakirlere
hediye vermek veya ruhbanlara takdimeler sunmak konusu ak bir ekilde an
lalmaktadr. Yine harman takdimelerinin insanlarn bir mekanda toplanmasna
vesile olmas,903 srail iindeki kardelik ve sevginin yaylp glenmesine hizmet
etmektedir. 904
bn Meymun, ekinlerin drdnc yl meyvesi konusunu aklarken bunun ilk
897 Tesniye, 22/11

899 Guide, III, 544.
900 B.T., Avodah Zarah, 51 b; Guide, III, 545
901 Guide, III, 535-536
902 Guide, III, 550
903 Tesniye, 14/2229; 26/12-13
904 Guide, III, 550-551
167
rn kavramyla yakn ilikisi olduunu,905 Tann'ya adanan ilk rnlerin insanlar
arasnda ahlaki bir erdem olarak cmertliin tevikini saladn, buna karlk
yemee kar itahn ve kazanma hrsnn zayflamasna yol ahn ileri srm
tr. Hatta mabet grevlilerinin (Kohanim) kurban edilen hayvann omuz, ene ve
kamn kabul etmesinin906 zel bir anlam vardr: eneler hayvan vcudunun n
celikli paras iken, omuz (sa omuz) bedenden ayrlabilen ilk paray temsil eder.
Karn ise tm barsaklarn balang yeridir.907
bn Meymun, ilk rn takdimi srasnda kutsal metinleri okumann, ahlaki

adan alakgnll olmay ima ettiini, bu esnada kiinin bu rnleri omuzlarn
daki sepetlerle tamak zorunda olduunu908 ifade etmitir. Bu hareketle, Tanr'nn
bereket ve nimet veren olduunun hatrlanms ve insana her eye sahip olduu
zamanlarda skntl anlar dndrmesi amalanmtr.909 Tora, srekli olarak
Msr'daki ibretlik belalardan bahsederek910 srail' e en mreffeh dnemlerde bile
skntlar hatrlatmaktadr.911
bn Meymun baz sunaklarn Tapnan tamiri ve rahipler iin sunulmasnn

anlamnn, insanda cmertlii tevik etmek olduunu belirtmitir. Benzer ekil
de dn alp verme ile ilgili emirler;912 g durumda olana merhameti, acma
duygusunu ve nezaketi pekitirmektedir.913 Klelerle ilgili emirlerin de benzer
amalar tadn ifade etmi, klesini sopayla dverek ldren kimsenin lmle
cezalandrlmasnn hikmetini bu balamda ele almtr.914
5.5. Zulm ve Husumet gibi Ktlkleri Yasaklayan Emirler

Beinci grupta, zulm ve husumet gibi ktlklere ilikin emir ve yasaklar
yer almaktadr. bn Meymun bunlar ayr bir blm olarak "Zararlar Kitab" (Sefer
Nezikin) ad altnda Mine Tora'da incelediini belirtmitir.915
bn Meymun, bu emirlerin aslnda adaletsizlii ortadan kaldrmak ve zarara
yol aan filleri nlemek zere uygulamaya konduunu ifade etmitir. nsan di
er varlklara kar eylemlerinden sorumludur. nsann tedbirli olmas ve zarara
yol amama konusunda zenli hareket etmesi uygun olan tavrdr. bn Meymun'a
905 k, 23/19; 34/26; Tesniye, 26/2

906 Tesniye, 18/3
907 Guide, III, 551
908 Tesniye, 26/3-10
909 Tesniye, 16/12
910 Tesniye, 16/3
911 Guide, III, 552-553
912 Tesniye, 24/6
913 Guide, III, 553
914 Guide, III, 554
915 Guide, III, 536
168
gre, insan sahibi bulunduu hayvanlardan gelen zararlardan bile sorumludur,
bu yzden anlan gzetmekle ykmldr. Yine kii, yakt ateten916 ve kazd
bir ukurdan917 sorumlu tutularak, her hangi bir zararn, dolayl bile olsa kendi
sinden ortaya kmasn engellemi olur. bn Meymun, zel ihtimam gerektiren
sorumluluklar arasnda adaletin nemine iaret etmitir. rnein hayvann, dii
nin veya ayann halka ak bir yerde verdii zarardan sahibi sorumlu tutulmaz.918
Bunlar tedbir alnmas olanaksz eylerdir ve bu tr zararlar ok nadirdir.919 te
yandan, bir hayvann boynuzu ve ya benzeri bir eyinden meydana gelen zarar
lardan, olmas muhtemel zararlardan sayld iin sahibinin sorumlu olacan
ifade etmitir. Bu tr zararlar iin alt limitler de belirlemitir. Mesela hayvan uysal
ise sahibi sadece uyar almaldr. Ancak hayvan byk bir zarar verdiyse sahibi
zararn yarsn karlamaldr. Hayvan zarar vermeyi alkanlk haline getirdiyse
bu durumda sahibi, zararn tamamn karlamak zorundadr.920
bn Meymun, kiinin, peine denleri ldrmesiyle ilgili emri921 de bu snfta
tahlil etnitir. Ona gre bu tr ldrmede ister kiiyi ldrmek maksadyla peine
dlm olsun isterse bir baka nedenle olsun her ikisi de zulm kapsamndadr.
Putprestlie dmek de lmle cezalandrlr. Ancak bu, kiiyi ilgilendiren zulm
eylemlerinden deil dnceyle ilgili olandr. Bu yzden bu tr eylemlerde bulu
nanlar kendi arzusu yznden deil, ihlal ettikleri emirler yznden ldrlrler.922
Agzllk de bu snfa ait bir yasaklamadr nk bu tr arzular kiiyi
soygunculua kadar gtrebilmektedir. bn Meymun'un bu grup kapsamnda
ele ald hkmler arasnda "kaza ile adam ldrenin srgne yollanmas" da
saylabilir.923
5.6. Cezalarla lgili Emir ve Yasaklar
bn Meymun'a gre altnc kategoride, hrszlar ve soyguncular ilgilendiren
cezalarla, yalan yere ahitlikleri iine alan emir ve yasaklar yer alr. O bu konularn
ounu Mine Tora'nn Hakimler Kitab (Sefer oftim) adl blmnde ele aldn
belirtmitir. Bu emir ve yasaklarn faydas aktr nk suluya ceza verilmezse,
adil olmayan eylemler hibir ekilde ortadan kaldrlamaz ve caydrcl olmaz.
Hi kimse cezalarn ortadan kaldrlmasnn merhametli bir uygulama olacan
dnecek kadar zayf akll olmamaldr. Cezalar kaldrmak, toplum dzenini
916 k, 22/5
917 k, 21 /33
918 B.T., Baba Qamma, 14a ve 19b
919 Guide, III, 555
920 Guide, III, 555-556
921 Mina, Sanhedrin, VIII/7
922 Guide, III, 556
923 Guide, III, 557
169
bozmak kadar, insanlara zulmetmek anlamna da gelecektir. Merhamet, Tanr'nn
bu emrinde mevcuttur ve insanlara k yollar gsteren hakimlerdir.924
bn Meymun, yalan yere ahitlik yapmann cezasn aklarken "eer kii
bunu aleyhte ahitlik yaph ahsn ldrlmesi maksadyla yapyorsa o zaman o
da ldrlecektir, eer krbalanmas iin yalan ahitlik yapyorsa o da krbala
nacaktr, eer para cezas almas iin ise o takdirde para cezasna arptrlacaktr"
demektedir. Bu suta niyet neyse cezas da ayndr. Bu yzden bu tr adaletli ey
lemlere "dorularn yarglamas" ad verilir.925
Sonu olarak bn Meymun Tora' dan yola karak cezalarn tasnifini u ekilde
yapmaktadr:
1 . Yahudi hukuk mahkemesinin emri olarak lm cezalar. bn Meyun bunla
ra rnek olarak putperestlie girme, zina, ensest iliki, kan dkme ve Sebt (abat)
gnnn ihlaline gtren eylemleri verir.926
2. Krbalanmay gerektiren, byk sular kapsayan cezalar.
3. Suun byk olmad ama krba gerektiren cezalar.
4. inde bir eylem bulunmayan ama emir ihlali sebebiyle verilen yasaklayc
cezalar. Bir emri kasten ihlal eden kimse, mahkeme tarafndan, su iledii andaki
niyetine baklarak krbala veya para cezas ile cezalandrlabilir.927
5.7. Eya ve Al-Verile lgili Emir ve Yasaklar
Yedinci kategoride bulunan emir ve yasaklar, insanlarn karlkl ilikilerine da
yal borlar, kira ile ilgili hkmler, kaparo, alm-satm ileri ve mirasla ilgili konulan
dzenler. Mine Tora'da "Kazanlar ve Yarglar Kitab" (Sefer Quinyan ve- Mipatim)
adl zel bir blmde bu emirleri aklayan bn Meymun, her trl ticari ve mali mu
amelede adaletin tesisinin ve bu konuda adil bir dzenlemenin zorunlu olduuna
iaret etmitir. Bu noktada insanlar arasndaki ilikilerde dzen ve adaletin art oldu
una, kazanl olma amacna ynelik dzenlemelerin varlna dikkat ekmektedir.928
ncelikle al verite dolandrcla meydan verilmemesi ve sadece olaan ve al
kanlk haline gelip kabul grm kara bavurulmas gerekir.929
Bu amala al veri akdinin geerli olduu artlar tamamen ortaya konulmal
ve her trl dolandrclk yasaklanmaldr.930
924 Tesniye, 16/18; Guide, III, 536

925 Guide, III, 559
926 k, 31 /13-15
927 Guide, III, 560-568
928 Guide, III, 536
929 Levililer, 25/14-17
930 Guide, III, 568
. > -- -
170
bn Meymun, kutsal metinlerde al verite adil ve gvenilir olmak artn ve
kendilerine mal emanet edilen kiilerden bahsedilen ibareleri931 yorumlamtr.
Herhangi bir menfaat beklemeksizin bir eyi koruyan, bu iten bir kazanc olma
yanlar, ortaya kacak zararlardan sorumlu tutulamaz; her trl kaza ve zarar ema
net sahibi tarafndan denir. dn mal alan kii her eyden sorumludur ve zarar
veya kaza durumunda mal karlar. Bir maa veya prim karlnda mal elinde
bulunduranlar, artlar eit derecede paylam olurlar.932 bn Meymun bu gruba
ait bir hkm olarak kiralanm kiiye azami nezaket ve efkat gsterilmesi gerek
tiini vurgulamtr. Bu kii yevmiyesini derhal alr ve iini tam olarak yaptnda
hizmetinin deerine gre deme yaplr.933 Musa eriat'na gre934 bu kiinin veya
hayvann zerinde alt bir ticari maldan bir miktar yemesine izin verilmesi de
bu rahmetin bir gstergesidir.935
bn Meymun, mirasla ilgili hkmleri de bu snfa dahil eder. Ona gre bu
konu insann ahlaki karakteriyle yakndan ilgilidir. Kii, bir eyi ehline vermekten
ekinmemelidir. Buna bal olarak bir kii leceini anlaynca mirassna kendi
maln ok grmemeli ve panikle maln arur etmemelidir. Maln miraslarna
gnl rahatlyla brakabilmelidir. Bu Tora'nn ak emridir.936 Kii tercihen o
cuklarnn en byne -ilk onu sevdii iin- btn maln bahetmek isteyebilir,
ancak bu arzusuna meyletmemelidir.937 Ona gre eriat, bu ahlaki erdemi daima
korumutur.938 nsann kendi akrabalarna gz kulak olmak istemesi ve bilhas
sa ayn kan tayan kardelerini daha fazla koruyup kollamas eriat asndan
ahlaki faziletlerdendir. Akrabas kiiye adaletsizlik veya kt bir ey yapsa bile
kii onu korumak iin urar.939 Benzer ekilde, kiinin bir gn muhta olaca
veya faydasn grecei ya da sknt annda karsnda bulabilecei bir kimse,
gemiteki ilikisi yznden kendisi iin deerlidir.94 Kutsal metinlerin bu konu
da Yahudilerin en ok cann skan Msrllar rnek vermesi ilgintir.941
5.8. Yahudi Liturjik Takvimiyle lgili Emirler
abat gnnde ve bayramlarda almay hkme balayan sekizinci gruptaki
931 k, 22/6- 14
932 Guide, III, 568-569
933 Levililer, 19/13; Tesniye, 24/14-15
934 Tesniye, 23/25
935 Guide, III, 569
936 Saylar, 27/11
937 Tesniye, 21/16
938 Tesniye, 15/11
939 Tesniye, 23/8
940 Tesniye, 23/8
941 Guide, III, 569-570
171
emir ve yasaklar, kutsal metinlerde getii ekliyle bir illete dayanarak insann
hem fiziksel hem de manevi ihtiyalarn karlar.942 O, bu konudaki lahi emir
lerin ok az illet ierdiini buna ramen Mine Tora'nn "Zamanlar /Mevsimler
Kitab" adl blmnde bunlar tasnif ettiini ifade etmektedir.943
bn Meymun, ahat ile ilgili emir ve yasaklarn hikmetini genel olarak dinlen
me amal olduunu, Yahudilerin bunlar bildiini ve aklamaya gerek olmad
n sylemitir. Bu hikmetin, gen-yal tm insanlarn, yorulduktan sonra dinlen
me ve rahatlama gereksinimlerini karladn, ayn zamanda alemin altnc gn
yaratlnda zamanlama asndan da bir dinsel fikir kazandrdn sylemitir.944
Onun bu snfa dahil ettii ahi emirler arasnda Kefaret Gn Orucu da yer
almaktadr. Ona gre bayramlar mutluluk verici birlikteliklere ve dostluun geli
mesine vesile olur. bn Meymun'a gre her bayramn zel bir anlam, dolaysyla
bir hikmeti mutlaka vardr. Bu balamda Pesah' bu bayramlarn en nemlilerin
den kabul ederek, Yahudi geleneindeki yerini anlattktan sonra, asl hikmetinin
eriatn korunup gzetilmesinde oynad kltrel rol olduuna dikkat ekmi
tir. Ona gre Haftalar Bayram, Tora'nn verilii erefine tek bir gn iinde takdis
edilir.945 Yahudilerin Ro haana (ylba) Bayram da benzer ekilde tek bir gn
olarak kutlanr. Bu gn genel olarak insanlarn pimanlk ve tvbe gndr. Bu
yzden ofar alnr. Yeni Yldan Kefaret Gn' ne kadarki on gn genel bir hazr
lanma dnemi olarak kabul edilmelidir.946 Sukot (toplanma adr) Bayram, bir
nee ve sevin bayram olarak yedi gn srer. Bu bayramn amac Tora tarafndan
dinlenme zaman olarak aklanmtr.947 bn Meymun burada Aristoteles'in Ahlak
adl kitabndan "kadim milletlerin baz bayramlar meyvelerin hasadndan sonra
kutladklar bir elence olarak grmelerini" aktarmaktadr. Bu bayramn ayn za
manda ilk anlamndan yola karak srailoullarnn lde iken mayasz ekmek
yiyip ac otlarla beslenmelerinin hatrland gn olduunu aklamaktadr.948
5.9. Herkesin Yapmak Zorunda Olduu badetlerle lgili Emirler
Dokuzuncu kategori, herkese emredilen dua ve ema'nn okunmas ile ilgili
dir. bn Meymun, bu konudaki emir ve yasaklar Mine Tora' da "Sevgi Kitab" (Se
fer Ahava) bal altnda toplayp deerlendirdiini bildirir. O kitapta sadece bu
rada anlatt "snnet" kategorisine yer vermemitir. Bu emir ve yasaklarn, Tanr
942 Guide, III, 536-537

943 Guide, III, 570
944 Guide, III, 570
945 Guide, III, 570-571
946 Guide, III, 571
947 k, 23/16
948 Guide, III, 572
172
sevgisini artrc ve Tanr inancn salamlatrc etkisi olduunu ifade etmitir.949
Bu eylemlerin asl amac Tanr'ya kulluu, daima Tanr'nn hatrda tutulma
sn, Tanr'dan korkmay ve O'nu sevmeyi srdrmektir. Bu emirleri gzetmek
eriat kabul eden herkesin ykmlldr. Bu emirler arasnda dualar, bilhassa
ema okunmas,950 gdalarn takdisi,951 ruhbanlarn takdisi,952 evlerin kap pervaz
larna aklan mezuzalar,953 Tora nshasn elde bulundurup zaman zaman onu
okumak954 yer alr. bn Meymun'a gre bu eylemlerin tamam dindarn zihninde
faydal dnceler oluturur.955
5.10. Mabetle lgili Emirler
bn Meymun, onuncu kategoride Mabet ve onun mtemilat ile Mabed'in
hizmetkarlar konusundaki emirlere yer vermitir. Bu konudaki emirleri Mine
Tora'da da incelediini ve "lahi badet Kitab" (Sefer Avoda), bal altnda deer
lendirdiini aklamtr.956
bn Meymun bunlarn da faydas ak olan emirlerden olduunu ifade et
mitir. Daha nce pagan geleneklerde putperestler, tapnaklarn bulabildikleri en
yksek yerlere957 ina etmilerdir. Hatta pagan bir toplumda yetien Hz. brahim,
Moriah ad verilen, doduu ehrin yaknndaki en yksek dada inzivaya ekil
mi ve Tanr'nn birliini ilan edip dua esnasnda ynelecei istikameti Bat olarak
belirlemiti. Ona gre bilgelerin "Tanr'nn sekinesi Bat'dadr" derken kastettikleri
budur.958 Yine Yahudi bilgelerin Gemara'nn Yoma Risalesi'nde brahim'in Bat'ya
doru ynelirken aslnda Kutsallar Kutsal'nn Tapna'na yneldii eklindeki
yorumunu aktarmtr. Bunun nedeni udur: O dnemde Gne' e tapnld iin
herkes ibadetini Dou'ya ynelerek yapyordu. Hz. brahim, bu nedenle Moriah
danda dua ederken srtn paganizme evirerek Bat'ya yneldi. bn Meymun
sonraki dnemlerde srail' den kfre denlerin yzlerini Dou'ya doru dndk
lerini ve Gne'e tapndklarn belirtmitir.959 Bu da, Musa ve dier birok pey
gamber tarafndan da bilinmekteydi. brahim, onlara bu yerin ibadetgah olmasn
tavsiye etmiti. Bu yerin ak bir biimde sylenmeyip ima edilmesinin hikme-
949 Guide, IH, 537

950 Tesniye, 6/4-5
951 Tesniye, 8/10
952 Saylar, 6/23- 26
953 Tesniye, 6/9; 11 /20
954 Tesniye, 31/19
955 Guide, IH, 574
956 Guide, IH, 537
957 Tesniye, 12/2
958 B.T., Baba Bathra, 25a
959 Hezekiel, 8/16
173
ti vardr: Birincisi, bu yerin dier milletler tarafndan, kendi pagan mabedlerine
evirilip iddet ve kavga yeri haline dntrmemeleri iindir. kincisi, bu mil
letlerin ona sahip olup sonra tahrip etmemeleri iindir. Son olarak srail' deki her
kabilenin bu yeri ele geirip veya kurayla kendi payna dmesinden sonra teki
kabilelere kar bir stnlk iddia etmemesi ve srail'in i barn yok eden bir
atma ve fitne kayna olmamas iindir. nk Yahudi ruhbanlk kurumuyla
ilgili kavga ve fitne bundan kaynaklanmakta idi. Bu yzden Tapnak yaplmasn
emreden ifadeler ancak bir Kral ortaya ktktan sonra srail' e indirildi. Bylece
kabileler arasndaki kavgalar sona erdi.960
bn Meymun, paganlarn yldzlar veya putlar iin mabet yapmalar sebebiyle
srail' e de Tanr adna bir tapnak ina etmelerinin ve iinde on emrin yazld iki
levha bulunan Ahit Sand'n ona yerletirmelerinin emredildiini aklamtr.
Bu bakmdan peygamberlie inanmak prensibi eriata inanmann nne gemi
tir. Bir baka ifadeyle peygamber olmasayd eriat da olmazd. Hatta Musa'nn
peygamberlii bir melek yoluyla mjdelenmiti.961 Bundan dolay bn Meymun,
meleklerin varlna inanmay peygamberlie inanmaya ncelemitir. Ona gre
Ahit Sand'nn zerine iki melein (Kerubim) resminin yaplmas emri putpe
restlie kaymay nlemek iindir. nk tek bir melein resmi toplumu sapknl
a gtrebilir.962
bn Meymun, Ahit Sand nne bir amdan yerletirilmesi emrinin hikme
tini ''Tapnan yceltilmesi ve onurlandrlmas" olarak izah etmitir. nk Ta
pnak, amdanlarla aydnlatlmakta ve Kutsallarn Kutsal ksmndan sadece bir
perde ile ayrlmakta olup bu lo grnt, inananlarn ruhlarnda derin bir iz b
rakmaktadr. eriat bu ekilde emretmekle dindarn kalbinde, Mabed'in azameti
ve kutsall ile ilgili inancn glendirmekte ve kulluk hislerinin ortaya kmas
n ismektedir. Bu yzden Tora, abat gnne riayet etmenin yan sra Tapnak'tan
rperti duyulmasn emretmektedir.963 Ona gre gnlk bir sunak ve yakma tak
dimeleri iin bir baka sunak inasnn faydas aktr. Ancak masa ve onun ze
rine konan ekmek konusunda964 ok kafa yorduunu yine de bu zamana kadar
bir sebep bulamadn itiraf etmitir. Sunan yontma talardan yaplmasnn ya
saklanmasn965 aklarken Yahudi alimlerin yorumlarna bavurmutur. Alimler
buna, "lml bir varlk olan insann, mrn uzatana kar durmas uygun
960 Guide, III, 575-576

961 k, 3/2
962 Guide, III, 576-577
963 Levililer, 19/30; Guide, III, 577-578
964 k, 25/23-30
965 k, 20/22; Tesniye, 27 /5
174
deildir"966 cmlesi ile iaret etmilerdir. Pagan kavimlerin yontulmu talardan
sunaklar yapmas da bunun baka bir sebebi olmaldr. Buna ilave olarak srail'in
asimile olmasnn nne gemek isteyen lahi Hikmet, bu sunan topraktan ol
masn emretmitir.967 Sunan yannda resim, yontulmu bir tan veya bir aacn
dikilmesinin yasaklanmasn968 da aklarken bn Meymun, tm bunlarn tek ga
yesinin, Tanr' dan bakasna ibadeti gerektiren herhangi bir klte meyletmemek
bn Meymun, Mabet ile ilgili kurallar ve onun etrafn dolamakla ilgili emir
leri de bu yapnn yceltilmesi ve onurlandrlmas balamnda yorumlamaktadr.
Ona gre cahil, sarho, temiz olmayan ve sa sakal dank ve pejmrde hal
deki insanlar, ona ynelemezler. Bunlar Mabedin takdis edilmesine zarar veren
eylerdir.970 Bu noktada bn Meymun, Mabedin hizmetkarlarnn da vldne
iaret etmektedir. zellikle mabet grevlilerinin (Kohanim), en iyi ve en gzel el
biseler giyinmelerinin emredildiini971 belirten bn Meymun, bir hata veya kusu
ru olan kimsenin mabette lahi hizmete kendini adayamayacan, ruhbanlktan
atlan kimselerin de buna dahil olduunu belirtmitir.972 O, cemaatin gznde in
sann byklnn, gerek formuyla (yani akli yetisiyle) deil, giyim ve kua
myla belli olduunu, bu bakmdan Tapnak ve onun hizmetkarlarnn grkemli
ve vgye layk olmas gerektiini belirtmitir.973
Mabedin hizmetkarlarndan Levi olu, bizzat ruhban snfna ait birisi olarak
kurban kesmez ve gnah balanmas gibi bir ritele girmesi dnlmez.974 Ona
gre bir Levilinin varlndaki hikmet, ark sylemesinde gizlidir. ark syleme
deki ama, ruhun etkilenmesini salamak olduundan ruh, arklar ve eitli m
zik aletleriyle coar. bn Meymun, lahi hizmete layk olan ve Mabet iinde ikamet
eden ruhbanlarn, her istediinde Mabede girmesinin (Kefaret Gnnde giren Ba
Rahip hari) yasaklandn aklamtr. Ona gre bu gibi kat kurallar, Mabedin
yceliine ynelik ritellerdir.975
bn Meymun, Mabette gndelik olarak kesilen kurbanlarn, paralara bl-
966 Minah, Middoth, il, 4

967 k, 20/24
968 Levililer, 26/1; Tesniye, 16/21
969 Guide, III, 578
970 Guide, III, 578-579
971 k, 28/2
972 Levililer, 21/16-21
973 Guide, III, 579
974 Levililer, 4/26; 12/8
975 Guide, III, 579-580
175
np yaklmasnn ve sonra sunakla i alann ykanmasnn emredilmesini,976 bu
kutsal yerin ar et ve kan kokan bir kesimhaneye dnmesinin nne geilmesi
olarak izah etmitir.977
Mabetle ilgili olarak kutsal ya srlmesini978 aklarken, iki nemli ilev
den bahsetmitir: Birincisi bu ya, neye ve kime srlrse gzel bir koku verir
ve srlen nesneyi kutsanm ve dier objelerden farkl gsterir. Bu uygulama
da Mabetten korkmayla ilintilidir ve sonunda Tanr' dan korkmaya gtrmekte
dir. Birisi bu nesne veya bunu uygulam biriyle karlatnda da ruhu etkilenip
kalbi yumuar ve duygulanr. Bu duygular Tora tarafndan istenen eylerdendir.979
Bu yzden kutsanm ya veya kokularda taklitilik ve sahtecilik yasaklanmtr.980
Son olarak bn Meymun Mabedin hizmetkarlarnn, grevlerini birbirlerine
devretmesinin yasaklanmasn,981 vazifelerin hafife alnp ihmal edilmesi anlam
na gelen bu gibi davranlarn, bu kutlu yerin yceliine zarar veren insani tavr
lar olduuna dikkat ekmitir.982
5.11. Kurbanlarla lgili Emir ve Yasaklar
bn Meymun, on birinci kategoride kurbanlarla ilgili emir ve yasaklan Mine
Tora' da hem "lahi badet Kitab" (Sefer Avoda) bal altnda hem de "Kurbanlar
Kitab" (Sefer Korbano t)'nda sralayp deerlendirdiini bildirmektedir.983
bn Meymun kurbanla ilgili emirlerin hikmetlerine de deinir. Onkelos'un
yorumlarna gre Tora, Msrllarn Ko burcuna tapnmay adet edindikleri iin,
koyunlarn kesilmesini yasaklayp koyun obanlarndan nefret ettiklerini haber
vermitir.984 O, Sabiilerin cinlere ve baz kei trlerine cin diye tapndklarn ak
tarm ve bu tr pagan uygulamalarn Musa dneminden beri bilindiine ilave
olarak985 bu gibi saptm topluluklarn ko etini yasakladklarn sylemitir.
kzlerin kurban edilmesinin ise bu hayvan cinsinin kadim dnyada byk say
g grmesi yznden hemen tm putperest topluluklar tarafndan kt grld
n, Hindularn da bunlara dahil olduunu belirtmitir. Musa eriat'nn kz
ve dier drt ayakl sr hayvanlarnn kurban edilmesini emretmesi,986 ncelikle
976 Levililer, 1 /6-9

977 Guide, III, 580
978 k, 30/22-23
979 Tesniye, 14/23
980 Guide, III, 580
981 Saylar, 4/19 ve 49
982 Guide, III, 580-581
983 Guide, III, 537
984 Tekvin, 46/34
985 Levililer, 17 f 7
986 Levililer,1/2
176
bu gibi batl grlerin izlerini silmeyi amalamaktadr. Tanr'ya itaatsizlik anlam
tayan eylemler, kurban vastas ile Tanr'ya yaknlama gstergesi olarak tama
men ortadan kaldrlmaktadr. Sonuta insan ruhunun hastalklar olan her trl
hatal ve batl dnce, onun tam tersi ar bir uygulama ile tedavi edilmektedir.987
Pesah kuzusunun boazlanmas ve Msrda iken kannn kaplarn dna
srlmesinin emredilmesi de o dnemdeki batl grlere bir reaksiyon amac
tamaktadr.988 Yine bu eylemler, putperestlerin sapkn eylemlerinin sonlandrl
masna ynelik kulluk gstergeleridir. Bylece bu tr hayvanla ilgili -bir an
lamda kurban fenomenolojisi yapan- bn Meymun, bu kurban ritelindeki bir
baka yne dikkat ekmitir: srail' e emredilen kurban hayvanlarnn tamam ev
cil hayvanlar iken putperest ktlerinde aslan, ay gibi vahi hayvanlarn da boaz
lanmas sz konusudur.989
bn Meymun, kurban ibadetinin dindarlk boyutuna da deinmitir. Kurban
takdim etmeye gleri yetmeyenler iin Suriye gibi yerlerde kularn da kurban
olarak sunulduu grlmektedir. Yahudi kutsal metinleri bu tr bir gnahn ol
madn bildirmesine990 ramen Yahudilerin bunu uygulamadn belirtmitir.
Baz putperest topluluklarn takdime olarak sadece mayalanm ekmek veya
balla kartrlm tatl eyleri kullandklarn, onlar asla tuzlamadklarn be
lirttikten sonra Tanr'nn mayalanm ve ballandrlm sunular yasakladn,991
buna karn tuzun takdim edilmesini emrettiini belirtmitir.992 bn Meymun
Tanr'nn, tm sunularn mkemmel olmasn emrettiini, kurbanlar konusunda
en kk bir saygszln gsterilmemesini ve Tanr adna sunulanlarn km
senmemesi emrine dikkat ekmitir.993 Bu nedenle, yedi gnlk bir hayvann veya
kendi tr iinde kusurlu olanlarn tiksindirici ve noksan sayld iin kurban
edilmesinin yasaklandn belirtmitir. Hatta ona gre bir fahie kiralanmas veya
kpee para demek gibi putperest uygulamalar da994 iren uygulamalar olarak
kabul edilerek yasaklanmtr.995
Kumrularn yal olanlarnn ve gvercinlerin gencinin kurban edilmesini
trlerinin en iyileri olmalar sebebiyle olduunu izah etmitir.996 Bunlara ilave
987 Guide, III, 581-582

988 k, 12/23
989 Guide, III, 582
990 Tesniye, 23/23
991 Levililer, 2/ 11
992 Levililer, 2/13
993 Malaki, 1/8
994 Tesniye, 23/19
995 Guide, III, 582-583
996 Guide, III, 583
177
olarak, yaplan kurbanlarn snnetsiz veya temiz olmayan biri tarafndan yenil
memesini, eer yenilecekse zel bir yerde yenilmesi gerektiini, ancak Tanr'ya
adanan yakma takdimelerinin hibir ekilde yenilemeyeceini belirtmitir. Bir
gnah sebebiyle sunulanlarn, yani gnah takdimeleri ile su takdimelerinin de
Mabedin zel mahkemesinde ve sadece kurban kesme gn ve takip eden gecede
yenilmesi gerektiini belirten bn Meymun, bar takdimesi denilen ve daha az
kutsiyet ierenlerin ise sadece kurban gn ve ertesi gn Kuds'n her yerinde
yenilebileceini, sonraki gnlerde bozulmas iin terk edilebileceini belirtmitir.997
Ayn ekilde Tanr'ya adanan kurbanlarn dnya ilerinde altrlmasnn
veya ynlerinin krplmasnn yasak olduunu, bu yasan temel hedefinin kurba
na gsterilen byk saygnn ortadan kalkmamas olduunu aklamtr.998
bn Meymun, gnaha karlk boazlanan kurbanlar konusunda ise gna
hn doasnn ne ktna vurgu yapmtr. Ona gre ilenen gnah ne kadar
bykse kurban edilecek trn zellii o kadar deiken olur. Sz gelii dii bir
kei, kast olmadan yaplan putperest bir eylem karlnda kesilir. Dier bireysel
gnahlar ise dii bir kuzu kesilmesini gerektirir. nk dii, tm trlerde erkek
lerden kusurlu saylr ve putperestlikten daha byk bir gnah olmadndan ke
inin tr bakmndan kusuru daha fazla n plana kacaktr. Krallar byle bir g
nah ilerse erkek kei kesmelidir. Ba Rahip veya Sanhedrin yelerinin bu gnah
ilemesi durumunda gen bir boann,999 kast olmadan putperestlie dmeleri
durumunda ise erkek kei1000 kurban etmelerinin gerekeceini belirtmitir.1001
Adi bir suun karl olarak kesilen kurbanlarn da gnaha kar kesilenler
den daha dk nemi olduunu beyan eden bn Meymun, bu durumda kesile
cek kurbann bir ko veya gen bir erkek kuzu1002 olacan sylemitir.1003
bn Meymun, tm gnah kurbanlarnn hedefinin, byk gnahlarn veya
tek bir byk gnahn affedilmesi olduunu ve bu tr bilmeden ilenen gnahlar
iin sunulan kurbanlarn kamp dnda ve sunak zerine konulmadan yakldn
belirtmitir.1004 Buna ek olarak kavmin tamamnn byk gnahlarna kefaret ol
sun diye le gnderilen erkek keinin, aslnda toplumun tm gnahlardan arn
masna ynelik sembolik deerine iaret etmitir. Bu olayda dikkat edilmesi gere
ken ey, aslnda kurbann, yaklmadan ve yenmeden, canl olarak mmkn oldu-
997 Guide, 111, 583-584

998 Guide, 111, 584
999 Levililer, 4 /4 ve 7
1000 Saylar, 15/24
1001 Guide, 111, 586-588
1003 Guide, 111, 588
1004 k, 30/28
178
u kadar uzaklara gnderilerek1005 adeta gnahn toplumdan uzaklatrlmas ve
bu tr alkanlklardan tamamen uzaklamas olduunun altn izmitir. nk
hi kimse bir dierinin gnahn ekemez. Aksine tm eylemler, sembolik olarak
unu ifade eder: nsan, nceki yaptklarndan uzak olur ve kimseye bu gnahlar
yklemeden, yine kendisi uzaklara gnderir.1006
5.12. Dinen Pis ve Temiz Olan eylerle lgili Emir ve Yasaklar
On ikinci kategoride bn Meymun, Yahudi eriat'na gre dinen temiz ve
pis olanlar belirleyen emir ve yasaklar konu etmektedir. Ona gre bu emirlerin
gayesi, Mabede girerken onun kutsiyetine layk davranlmasn, gerekli sayg ve
korkunun gsterilmesini salamak1007 ve ayn zamanda ibadetleri kolaylatrp
dindarn zerindeki yk hafifletmektir. 1008
bn Meymun, daha nceki blmde de bahsetmi olduu Mabetle ilgili emir
ve yasaklarda asl amacn Tanr korkusu ve huu uyandrmak olduunu hatr
lattktan sonra bir kutsal obje ile srekli temas etmenin o objedeki kutsall yok
edebilecei veya onun deerini drebileceini savunarak mabede her zaman
girilmemesi konusundaki yasan1009 gerisinde bu sebebin varlna iaret et
mitir. Tanr bu pasajla mabede temiz olmayann girmesini yasaklamtr. Kii
nin dinen pis saylmamas iin bir hayvan leine veya baz srngen hayvanlara
dokunmamasn,1010 adet dneminde olan bir kadnla temasta bulunmamasn,1011
baka birisinin karsyla cinsel ilikiye girmekten saknmasn1012 tlemitir.1013
bn Meymun, insann pis durumdan temizlense bile gnbatmndan sonra hat
ta gece yarsndan sonra da mabede giremeyeceini sylemitir.1014 O, Yahudi
alimlerin "temiz bir insann, ibadet maksadyla bile olsa Mabedin salonuna gir
meden nce kendini suya daldrmasn" art kotuklarn aktararak bu tr eylem
lerde de maksadn, Tanr korkusu ve huunun yerlemesi, Mabedin tiksindirici
eylerden korunmas ve emniyet altna alnmas olarak zikretmitir.1015
Bu konuyla ilgili Sabii ve Mecusi uygulamalarna atflar yaparak, bu gelenek
lerde adet dneminde kadnn evine hapsolduunu hatta zerine bast her yerin

1006 Guide, HI, 591
1007 Guide, HI, 537
1008 Guide, HI, 592
1009 Sleyman'n Meselleri, 25/17
1010 Levililer, 11 /29-30
1011 Levililer, 13/45-46
1012 Levililer, 15/16-18; Tesniye, 23/11-12
1013 Guide, HI, 593
1014 Levililer, 22/6-7
1015 Guide, HI, 594
179
yaklmak suretiyle temizlendiini, bu kadnla konuan herkesin pis sayldn
belirtmitir. Dahas bu geleneklerde bu kadnn zerinden geen rzgarn bundan
sonraki tm insanlar kirlettiine inanldn sylemitir. Bu konudaki Yahudi
retisinin farkn ortaya koymak zere Yahudi bilgelerin "bir evli kadnn yap
t her ey kocas iindir, adet dneminde bile olsa durum deimez, kocasnn
yzn ykamas hari" szlerini1016 zikretmitir. Buradan hareketle, kadnn adet
dneminde olduu gnler iinde onunla sadece cinsel ilikinin yasak olduunu
vurgulamtr.1017
bn Meymun, Tanr'nn kutsal olduunu ve Kendisine inananlarn da bu
zellie uygun olmasn emrettiini1018 ama bu konunun sanldnn aksine te
miz veya pis olmakla ilgili deil sadece kutsiyetle ilgili olduunu ifade etmitir.
Emirleri inemek bal bana kirlenmek demektir. Bu nedenle kutsal metinlerde
putperestlik,1019 ensest iliki120 ve kan dkme1021 gibi fiilleri ileyenlerin "dinen kir
li olduu" vurgulanmtr. "Dinen kirli olmak" itaatsizlii ve emirleri inemeyi,
ayn zamanda maddi pislii de iermekte bylelikle her manevi kirlilikte maddi
pisliin muhakkak varlnn kabul edilmesi gereine iaret etmitir.1022
bn Meymun, Talmud'un baz hastalklar pis saymas konusuna da dein
mitir. rnein Yahudilie gre czzamlnn neden kirli sayldn izah ederken
Yahudi bilgelerinin konuyu emirlere kar gelmeyle ilintilendirdiklerini sylemi
tir. Bilgeler bunun anlamn aklarken1023 bu hastaln aslnda masum birine at
lan bir iftirann cezas olduunu ve kii iftiradan dnp pimanlk duymayarak
itaatsizlikte srar ederse deiimin nce yatana, sonra evine ve ev eyalarna,
elbiselerine, son olarak da bedenine sirayet edeceini bildirdiklerini aktarmtr.1024
5.13. Yahudi Gda Kodeksini (Koer - Kaer) Belirleyen Emir ve Yasaklar
bn Meymun, on nc kategorideki emir ve yasaklarn koer ile ilgili oldu
unu belirtmitir. Mine Tora 'nn "Yasaklanm Yiyeceklerle lgili Yasalar" (Hilk
hoth Ma'akholoth Asuroth) adl blmnde bu emirler genie anlatlmtr. Bu
yasaklarn amac konusunda Mina im Peru adl eserin Aboth adl zel blm
ne baklabilir. Bu blmde ana hatlaryla insanlarn bitip tkenmeyen yeme ve
ime arzularnn ve itahnn nasl kontrol altna alnmas gerektiini akladn
1016 B.T., Ketubot, 4b ve 61a

1017 Guide, Ill, 594-595
1018 Levililer, 11 /44
1021 Saylar, 35/34
1022 Guide, Ill, 595
1023 B.T., Arakhin, 16b
1024 Guide, Ill, 396-397
180
sylemitir.1025
bn Meymun eriatn yasaklad gdalar yemenin knanacak bir tutum ol
duunu belirtmitir. Mesela domuz ve iyann yasaklanmasnn ilk bakta za
rarsz gibi grndn ama aslnda durumun byle olmadn, nk zellikle
domuzun olaandan ok rutubetli ve insan iin gereksiz pek ok madde ieren
bir yapda olduunu ifade etmitir. Musa eriat'nn bu hayvan pis grmesinin
sebebi, onun doas gerei pis ve pis eyleri yiyen bir hayvan olmasdr. eriat her
konuda gze pis ve irkin gelen eylerin de dindardan uzak durmas iin emirler
dzenlemitir.1026 Burada Yahudi bilgelerin "domuzun az yryen bir dkdan
farkszdr" cmlesini1027 nakletmitir. Ona gre barsaklardaki yalar da tokmu
hissi veren, besin deeri az, hazm zorlafran, kan yalandran ve kalnlatrp
akn zorlatran bir maddedir. Bundan dolay yalarn yenilmesi yerine yakl
masnn daha doru olacan syleyen bn Meymun, kann da hazm zor ve iin
de zararl toksinler barndrabilen bir yapda olduunu, bu yzden hastalkl veya
yaral bir hayvann abucak bozulmasnn kann bileiminden kaynaklandn
sylemitir.1028
bn Meymun, yenmesine izin verilen kara hayvanlarnda iki toynakl ve ge
vi getirme art olduunu, balklarn yzgeli ve pullu olmas1029 gerektiini, zor
veya kolay elde edilmesinin koer ile ilgili olmadn belirtmitir.1030
Uyluklardaki ve damarlardaki kaslarn yasaklanmasnn nedeninin bizzat
kutsal metinde aklandn1031 belirtmitir. Canl bir hayvandan et parasnn ke
silip yenilmesinin yasaklanma1032 nedenini bu eylemin aka bir zulm olmasna
balamtr. Yahudi olmayan baz milletlerin krallar ve baz putperestler bir iba
det eylemi olarak zaman zaman bu eziyetleri yapmladr.1033
bn Meymun, etin st iine kartrlmasnn yasaklanmasnn1034 sebebi
ni, kesin olmamakla birlikte putperestlerin ar yemeklerinden olmasna bala
mtr. Pagan kavimler bu tr yemekleri klt trenlerinde veya bayramlarnda
yaparlard. 1035
1025 Guide, IH, 537

1026 Tesniye, 23/13-15
1027 B. T., Berakhoth, 25a
1028 Guide, IH, 598
1029 Levililer, 11 /3, 9
1030 Guide, IH, 598-599
1031 Tesniye, 14/6, 9
1032 Tekvin, 9/4; Tesniye, 12/23; B.T., Sanhedrin, 57a; B.T., Hullin, lOlb
1033 Guide, IH, 599
1034 k, 23/19; 34/26; Tesniye, 14/21
1035 Guide, III, 599-600
181
bn Meymun, hayvanlar boazlamayla ilgili emirlerin de zorunlu olduunu,
nk doal ve nemli bir besin maddesi olan etin kesilme usullerinin bilinmesi
gerektiini sylemitir. Hayvann en kolay boazlama ekliyle ldrlmesi, ona
ikence edilmemesi gerekir. Yine bir yavru hayvanla annesinin ayn gn boaz
lanmas yasaklanmtr,1036 aksinin yaplmas hayvana ac verecektir. Bu yasan
evcil olmalar ve en fazla faydalanlan hayvanlar olmas nedeniyle zellikle kz
ve kuzular kapsadn belirtmitir.1037
bn Meymun bu blmde arap ime sebebiyle sarholuun yasaklanmasnn
sebebi olarak bilinte kayp ve tahribat yapmasn gstermitir. Yine zm ara
bndan yaplan her hangi bir eyi yemenin de yasak olmasnn bu kapsamda de
erlendirilebileceini belirterek, bunun ayn zamanda arabn lzumundan fazla
kullanmasn da engelleyeceini ifade etmitir. Kendini bu tr bir ikiden uzak
tutan kii saygya layk olmaktadr.1038
5.14. Cinsellikle lgili Emir ve Yasaklar
bn Meymun, on drdnc ve son kategoride yasak cinsel ilikilerle ilgili h
kmleri ele almtr. O, bu emirlerin Mine Tora'da "Kadnlar Kitab" (Sefer Naim)
ve "Yasak Cinsel likilerle lgili Yasalar" (Hilkhoth Issurey Bi a h) adyla iki zel
'
blm altnda incelendiini belirtmitir. Hayvanlarn iftlemeleri ve erkeklerin

snnet olmasyla ilgili emirler de bu grupta yer alr. Bu yasaklarn hedefi insanda
ki cinsel iliki dncesini aza indirgemek ve mmkn olduu kadar bu arzuyu
kreltmek, bylece onu -cahil ve pagan toplumlarda grld gibi- insann ama
c olmaktan karmaktr.1039
bn Meymun, cinsellikle ilgili konular ve emirleri somut rneklerle anlat
mtr. ncelikle insann sosyal bir varlk olarak tm hayat boyunca dostlar edin
mesinin gerekli olduunu, Aristoteles'in Ahlak adl eserinden yola karak felsefi
adan izah etmitir. nsan, salkl ve mutlu iken dostlaryla ilikilerinden haz
alr, aksi durumda ise onlarla mcadele eder. Yalandnda artk onlarn yardm
na muhtatr. Byk bir kabile bile aslnda tek bir atann rndr. Ayn kkten
gelen insanlarn birbirine merhamet ve sevgi gstermesi Musa eriat'nn hedef
lerindendir. Atalara ait olma ve bir soya aidiyeti ortadan kaldrd iin her trl
fahielik yasaklanmtr.1040 Bu yasak, ayn zamanda youn cinsel drtlerin n
ne gemektedir. Kadim Ortadou' da grlen kadnlarn veya erkeklerin fahielik-

1037 Guide, III, 600
1038 Guide, III, 600-601
1040 Tesniye, 23/18
182
!erinin de bu balamda byk ktlklere neden olduu aktr.1041
bn Meymun, eriatn boanma konusunu da dzenlediini ve boanma
nn gereklemesi iin, yazl bir belge ile ilan edilmesinin art koulduunu1042
belirtmitir.1043
Bir kadna zina sulamas yaplmas durumunda, eriatn o kadnla ilgili su
lamalar dzenlediini,1044 bu dzenlemelerin her evli kadn kapsadn ve ama
cn kocasnn ona kar fkesini dindirmek olduunu ifade etmitir. Yine bakire
bir kz kendi rzasyla gittii adamla evlenir. Ancak eer kzn kendisi veya babas
evlilii istemezse onu ayartan erkek, mutlaka ona eyiz paras der.1045
bn Meymun, ecinsel ilikilerin yasaklanmas konusunda olayn tiksindirici
liine ve ftrat bozucu ynlerine iaret etmitir. ster kadn ister erkek olsun ayn
cinsle yaplan her trl cinsel ilikinin, ensest ilikinin veya hayvanlarla yaplan
cinsel ilikilerin de ftrat bozucu taraflarna iaret ederek yasaklanma sebeplerinin
aklanmaya gerek duymayacak kadar ak olduunu belirtmitir. Bilhassa erke
in kendi kz kardeiyle, teyzesi veya halasyla, amcasnn karsyla birlemesi
gayr- merudur ve ensest iliki hkmndedir. Neticede bu tr ilikiler hem ak
rabalk balarn hem de insanda bulunan utanma duygusunu tamamen ortadan
kaldrmaktadr.1046
bn Meymun, adet dneminde olan bir kadnla veya evli bir kadnla cinsel
iliki kurmann yasaklamasnn sebebinin de ak olduunu belirttikten sonra,
Musa eriat'nn kendi mensuplarndan hi birinin bu tr utanca sebep olacak
aalk bir eyleme bulamamasn istediini belirtmitir.
bn Meymun, erkeklerin snnet olmasnn emredilmesinin sebepleri konu
sunda, cinsellie ynelik ehvetin tamamen ortadan kaldrlmadan azaltlmak
istenmesini ve insann bu konuya odaklanmasnn engellenmesini birinci sebep
olarak gstermitir. Ona gre snnetsiz bir erkek, kadnlarn ehvetlerini artrc
bir anatomik yapdadr. Hz. brahim snneti uygulayan ilk kii olmutur. Snnet
olmak, ayn zamanda zihnen teki pagan toplumlardan farkl olma bilincini insa
na alar ve sosyo-kltrel bir ilev grr.1047 Snnetin ocukken yaplmasnn da
birka sebebi vardr. Bunlardan ilki byynce bu ilemi yapmayabilecei endi
esidir. kinci olarak ocuk kkken daha az ac duyacaktr. Son olarak ocuun
1041 Guide, III, 601-602

1042 Tesniye, 24/1
1044 Saylar, 5/11-31
1045 k, 22/16; Guide, III, 603
1046 Guide, III, 606-607
1047 Guide, III, 609-610
183
anne babasnn yalandka bu ii ihmal edecekleri korkusu sebebiyledir. Bundan
dolay sekizinci gn1048 ocuun snnet edilmesi istenir.1049
bn Meymun bu gruba, erkek hayvanlarn cinsel organlarnn kesilmesinin
yasaklanmasn da ekler. 1050 Erkein kendini hadm etmesi151 de kendi doasn
bozmaya ynelik olduu iin yasaklanmtr.1052
Ruhbanlarn (Kohenlerin) fahieyle, boanm bir kadnla veya gayr- meru
evlilikten doan bir kadnla evlenmesinin yasaklanmasnn sebebini, ruhbanlar
daki asalete ve kutsalla zarar vermeye balayan bn Meymun, Yahudi olmayan
larla evliliin yasaklanmasn1053 ise kltrel adan srail' in safiyetinin korunmas
olarak yorumlamtr.1054
6. Tora'daki Kssalarn levleri
bn Meymun, Tora' daki kssalarn gizemlerinin baz insanlarn kafasn ka
rtrdn, bunlarn aklanmasna ihtiya olduunu ifade etmektedir. Mesela
Nuh'tan sonraki devirlerde insanlarn kabilelere ayrlmas ve her birinin isimleri
ve yerleim yerlerinin olmas,1055 Sei' in oullarnn kssas156 veya Edom toprakla
rnda hkm sren krallarn hikayesi157 baz insanlara anlamsz gelebilen gizem
lere gzel rneklerdir. Yahudi kaynaklarnda ad Manasseh olan szde bilgi sahibi
birinin, kutsal metinlerdeki bu gibi pasajlar tenkit etmekten baka bir ii olmazd.
Yahudi bilgelerine gre bu adam oturup kutsal metinleri "Yahudi olmayanlara ait
hikayelerden" alntlar yaparak yorumlamaya alr ve "Musa unu unu yaz
mak zorunda deildi" derdi.1058 Anlalmaktadr ki Mslman mfessirlerin ele
ald "tefsirde srailiyyat" meselesinin bir benzerini bizzat Yahudi gelenei de
kendi balamnda nemli bir problematik olarak yaamtr.
bn Meymun'a gre Tora' da anlatlan kssalarn ncelikli amac eriatn daha
fazla ilevsel olmasndaki yararl rolleridir. Bu kssalar ya eriatn bir prensibinin
faydasn aa kavuturmak zere bir gr vermektedir, ya da insanlar arasnda
bir zulm veya dmanlk meydana gelmesin diye baz eylemleri iyiletirmek
tedirler. Birinci ilev konusunda bn Meymun, alemin yaratl, ilk insan, Nuh
1048 k, 22/29
1049 Guide, III, 610-611
1050 Tesniye, 4/8
1051 Tesniye, 23/2
1 052 Guide, Ill, 611
1 053 k, 34/16
1054 Guide, III, 611-612
1055 Tekvin, 10.bab
1056 Tekvin, 36/20
1057 Tekvin, 36/31
1058 B.T. Sanhedrin, 99b; Guide, Ill, 613
184
tufan, Sodom ve Gomore kssas, brahim peygamberin bandan geenler gibi
Adem ve Musa arasnda yaklak iki bin be yz yllk zaman diliminde gerek
leen olaylardan bahsetmi ve bu konuda bilgiler verilmedii takdirde bu olayla
rn, zamanlar dahil haklarnda eitli ihtilaflarn ba gsterebileceini sylemi
tir. nk nsanlar gittike oalmlar, ok eitli kavimler ve bir o kadar da dil
ortaya kmtr.1059 Sonuta uzak gemite olup biten ve imdilerde zamanlar ve
gereklikleri pheli duruma den olaylar, Tora'da ayrntl bir ekilde anlatl
m ve aklanmtr. Bu anlatlanlar dikkatli incelendiinde, bunlardaki tekrar ve
uzunluklarn bile insan dnmeye tevik edici ayrntlarla dolu olduu grlr.1060
Bizzat sraille ilgili kssalarn (srailoullarnn lde krk yl kalmas gibi)
ayrntlaryla Tora' da verilmesi, sonraki nesillerin ahit olamayaca mucizelerin
etkisini gstermektedir. rnein srail' in lde Manna ile nimetlendirilmesi kssa
syla anlalmaktadr ki, Tanr, srail' in dier kavimlerle temasn istememektedir.
Ayrca sonraki nesiller atalarnn krk yl lde kalabilmelerini mucize olarak de
erlendirsinler diye kssalar bu ekilde titizlikle anlatlmtr. 1061
Son olarak bn Meymun'a gre eer bir kssann ayrntlar insanlardan gizle
nerek Tora'da anlatlmsa bunun bir takm sebepleri vardr. Bu noktada en byk
prensibi Yahudi bilgeleri sunmaktadr: "Hibir ey bouna zikredilmemitir, eer
o dardan bouna gibi gzkrse o senin yzndendir" .1062
7. lahi Kader Inda Dindarn badetlerinin Deeri
bn Meymun, Deldlet'l-Hairin'in sonlarna doru, eserinin ayn zamanda so
nucu olarak, Tanr'y gerekten idrak edebilen dindarlarn yerine getirebilecei
ibadet algsn deerlendirmektedir. Ona gre gerek ibadet fikri ite budur. Bu
ibadeti yapan bir inanan, dnyann mutluluunu ve teki dnya huzurunu ka
zanm olur.1063
Din bilimlerinin yannda doa olaylarn kavrayacak ekilde matematik ve
mantk bilgisi olan insanlar fiziki alemde mkemmellii yakalam olur, manevi
alemde ise saraydakilerin kralla hair neir olmas gibi lah ilmi anlar. Bylece
fizik ve metafizik bilgisi birlikte insan mkemmellik derecesine ulatrr.1064
lahi ilimlerde mkemmellik elde eden biri, tamamen Tanr'ya ynelir ve
O'ndan baka her eyi reddederse insanlarn nasl sevk ve idare edildiine dair
kaderle ilgili gizemli bilgileri de elde edebilir. Bu dereceye peygamberler ula-
1059 Guide, III, 613-614

1062 J. T., Pe'ah, I; Guide, III, 617
1064 Guide, III,619
185
mtr. Gerekleri kavrayanlara zel ibadet budur. Bu insanlar Tanr'y ne kadar
tefekkr ederlerse ibadetleri o derece artar.1065 Tanr'y bilgisizce srekli dnen
ve zikredenler ise bakasnn belirledii inancn izinden gittiklerinden Tanr hak
knda bilerek dnenler gibi deildir. nk bu gibi insanlarn tahayylleri ile
sylemleri birbiriyle rtmez. Gerekli olan ilave ey sevgidir. D olaylara sev
giyle yaklamak, onlar daha iyi anlamay salar. nsann kalbine sevgi geldik
ten sonra ibadet artar. Yahudi bilgelerin "kalpten sevgi"1066 dedikleri ey budur.
Bu sevgi ile Davud, Sleyman' cesaretlendirmi, ona Tanr'y idrak abasnda ve
O'na gerek ibadet yapma konusunda g vermitir.1067 Bunun yansra yalnzlk
ve kendini tamamen Tanr'ya adama da entelektel anlay artrr. Bu nedenle
mkemmel insan, sk sk yalnz kalmak ister ve gerekmedike hi kimseyle kar
lamak istemez.1068
bn Meymun, tm ibadetlerin (Tora okumak, dua etmek, dier emirleri icra
etmek vs.) Tanr'nn emirleri konusunda eitmenlik yapmak gibi bir amacnn da
bulunduunu dile getirmitir. Tanr, insanlara ok yakndr.1069 Bu bakmdan r
nein ema duas okurken insann, zihnini boaltarak Tanr'y dil ve kalp uyumu
ile dnmesi, her trl dnyevi iten kendini soyutlamas esastr. Kii, eriatn
emirlerini uygularken, eylemlerinde sadece ibadete odaklanmal ve her bilgi sahi
bi insann yapt gibi Tanr'ya yakn olduunu hissetmelidir. Bilgeler, kendilerini
bu ekilde eiterek bu seviyeye ulamlardr.1070
bn Meymun, baz insanlarn, insanlarla birlikteyken bile kalben ve zihnen
Tanr'ya odaklandklarn ve akln tamamen Tanr'ya verdiklerini, Tanr'nn ger
ek varlnn bu tr insanlarn kalbinde bulunduunu belirtmitir. Bu kimsenin
-dier insanlarla olduu halde- kalbi diridir.1071 Musa peygamber1072 ve brahim, s
hak ve Yakup gibi ilk atalar1073 bunu daima ifa etmilerdir. Tanr da her biriyle kal
c bir ahit yapmtr.1074 Bu insanlarn ortak noktas Tanr'y anlama ve O'nu sevme
anlamnda Tanr ile birliktelik kurabilmeleridir. Tanr da bunun karlnda onlar
gzetmi, onlarn mal ve zrriyetlerini bytmtr. Bir baka deyile bu insanlar
ibadetlerini fiziki eylemlerle yaparken akllar daima Tanr' da olmutur. Tanr'nn

1066 B.T., Ta'anith, 2a
1067 1. Tarihler, 28/9
1069 Yeremya, 12/2
1070 Guide, III, 622-623
1071 Neideler Neidesi, 5/2
1072 k, 24/2
1073 k, 3/15
1074 Levililer, 26/ 42
186
kaderi de onlar daima koruyup gzetmitir. Bu yzden sradan dnyevi uralar
iindeyken bile bu bilinci kaybetmemiler ve abalarnn karlnda Tanr'y bi
len ve O'na ibadet eden ruhban bir krallk olarak srail gibi bir toplum ortaya k
mtr. Onlarn elde ettii bu dereceye kendisi dahil hibir insan ulaamaz. Tanr'y
terk eden kii Tanr' dan ayrlr ve Tanr'da o kiiden ayrlr. Bunun sonucunda bu
kii bana gelebilecek ktlklere ak hale gelir.1075 bn Meymun, bunlar ak
larken insann her an Tanr ile birlikte olduunu dnp O'na yaknlamaya
almasn, Tanr'dan baka varlklarla olan birlikteliini asgari dzeye indirme
sini ve onlara ayrd zaman azaltmas gerektiini belirtmitir.1076 nsann, Tanr
ile birlikte olduu zaman (ibadet zamanlar) Tanr'nn yla her eyi aydnlk
olarak grebileceini, bylece Tanr'dan korkma, huu duyma ve utanma yoluy
la Tanr'y ikinletirmesinin mmkn olacan ifade etmitir. Byle bir insan,
yeryznn Tanr'nn grkemli anyla (ehina) dolu olduunu,1077 kendisinin de
bu lahi grkemle kaplandn anlayabilecektir.1078 Bu bir anlamda eriatn talep
ettii btn eylemlerin de hedefidir. nk her bir eylemle ve onlarn srekli tek
raryla insanlar beeri bir olgunlua eriebilir ve huu iinde Tanr'dan korkarak
O'nun bilincinde olurlar. bn Meymun bylelikle kutsaln irrasyonel unsurlarn
inceleyen Rudolf Otto (. 1937)'dan asrlar nce Tanr'nn kutsal ynnn insan
lar huu ve korkuya sevk ettiini belirtmi ve Tanr'nn emirlerinden nce O'nun
korku verici ynne iaret etmitir. Nitekim kutsal metinde eriatn szlerine ku
lak asmayanlarn ayn zamanda O'ndan korkmayacaklar belirtilmitir.1079 Byle
likle lahi szler bir hedefe iaret etmektedir: "Tanr adndan korkmak". Buradan
hareketle bn Meymun, Tora'nn iki ynne dikkat ekmitir: Sevgi ve korku. Sevgi,
eriatn rettii ve anlay glendiren grler yoluyla hasl olurken korku,
eriat'n emrettii tm eylemler vastasyla ortaya kar.1080
bn Meymun, bu aamadan sonra sevgi ve korku hissini ortaya karan
nemli terimden; efkat (hesed), yarg (mipat) ve doruluk (tsadaka) kelimelerin
den bahsetmektedir. Ona gre bunlardan efkat, rahmetli olmaya geii salar.
Tanr' dan gelen her fayda ve iyilik, efkat diye isimlendirilir.1081 Tanr bu dnyay
efkat zerine ina etmitir.1082 Kutsal metne gre alemin ina ediliinde esas ola-
1075 Guide, III, 623-625

1077 aya, 6/3
1078 Vaiz, 5/1; Guide, III, 629
1079 Tesniye, 28/58
1081 aya, 63/7
187
nn rahmet olduu grlmektedir. O'nun sfatlarndan biri de Rahman'dr.1083
kinci nemli terim olan "doruluk" (tsadaka) teriminin kk olarak "adalet"
(sedek) kelimesinden geldiini aklamtr. Doruluk sahibi olan herkes adaleti
garanti eder ve her eye gerek deerini verir. Bundan dolay her ahlaki erdem
ayn zamanda doruluktur. man fazileti de bir tr doruluktur.1084
bn Meymun yarg (mipat) teriminin, yarglama yaplan kiiye verilen gerek
hkm olduunu ifade etmektedir. Gerek bir yarg ile mkafat veya ceza sz
konusu olacaktr. Sonuta rahmet, zverili bir efkati; doruluk, ruhu mkemmel
yapan ahlaki deerler yoluyla insann yapt her iyi eylemi; yarg ise bunlarn
sonucunda ortaya kan cezay veya fayday ifade etmektedir.1085
bn Meymun, lahi Kader balamnda eylemleri aklarken "hikmet" (hohma)
teriminin izahna ihtiya duymutur. Hakikatleri kavramaya iaret eden bu keli
menin ayn zamanda hakikatler yoluyla O'nu idrak etmeye gtrdn ifade
etmitir.1086 Bunun dnda hikmet kelimesi, ahlaki erdemlerler elde etmeyi1087 ve
her eyi yerli yerinde ve planl yapmay1088 ifade eder.1089
Bu terimlerin anlamlarndan yola karak bn Meymun, eriat'n tamamn
kendi hakikati iinde anlayan birinin eriat'n ierdii rasyonel faziletler bala
mnda ve eriattaki ahlaki erdemler balamnda hikmetli olma zellii kazanaca
n belirtmektedir. Kii nce Tora'nn bilgisini kazanp sonra hikmeti elde edecek
daha sonra zorunlu olan eriat'n meru ilmini bilecektir.1090 bn Meymun bu hik
metle donanmann, yani gerek hikmet ve mkemmellik sahibi olmann, ancak
Tanr'nn yarattklar zerindeki lahi ynetimini, bir baka ifadeyle O'nun gkleri
ve yeri kaplayan mkemmel sevk ve idaresini bilip idrak etmekle meydana gele
ceini aklamtr.1091
1083 k, 34/6; Guide, III, 630-631

1084 Tesniye, 6/25;Guide, III, 631
1085 Guide, III, 631-632
1086 Eyp, 28/25; Sleymann Meselleri, 2/4
1087 Mezmurlar, 105/22; Eyp, 12/12
1088 k, 1 /10; il. Samuel, 14/2
1091 Guide, III, 635-638
188
SONU
Musa bin Meymun'un, Yahudiler arasnda ve Yahudi olmayan dnyada

nem ve etkisini tam olarak anlatabilmek iin onun byk bir filozof, Yahudi hu
kuk sistemi Alaha'nn en nemli otoritelerinden biri ve hekimlik ynlerini birlikte
ele almak gerekir. XII. asrdan bu yana Yahudi dnyasnda btn bu ynleri ile
merkezi bir ahsiyet haline gelmitir.
bn Meymun yzyllardr sregelen Talmud geleneini, devrin etkin felsefe
leriyle uzlatrmay baarmtr. Yahudi geleneine alaha literatrnn bayap
tn kazandran; gelenee izah, yorumlama ve tasnif getirerek paran (yorumcu),
sadran (tasnif ve tanzim eden), posek (kanun koyan) ve meiv (yant veren) zellik
leri ile ok ynl bir rabbi kimlii iinde kendini gstermitir.
Yahudi nan esaslarn on madde halinde sistemletirmi olan bn Mey
mun, iman prensiplerini aklarken Tanr'nn zorunlu varln ve Birliini ima
nn en nemli esaslar olarak kabul etmi ve inancn merkezine bu hususlar yer
letirmitir.
Talmud'un alt yz on emrinin Tanr tarafndan Musa'ya Sina' da verilmi
olduunu tereddtsz kabul ederek bu emir ve yasaklar, rasyonel delillerle ve
lahi Hikmet balamnda yorumlamtr. nk o bir yandan Tanr'nn rasyonel
olmayan bir eylemi olmadn ispat etmek gayretindedir, dier taraftan da inan
ve eylemlerinin bilincinde olan m'min olmay nemsemitir. Musa erait'n
tedris etmenin her Yahudi ferdin grevi olduunu belirten bn Meymun, maddi
menfaatler elde etmek iin dini ilimlerin eitim-retiminin doru olmadn, ha
kikatin aratrlmasnn yine hakikate ynelik bir aba olmas gerektiini vurgu
lamtr. Bylelikle "eriat"n gereklerini bilerek uygulamaya muktedir olmann,
arzu edilen en yksek kulluk derecesi olduunu dile getirmitir. bn Meymun,
Tanr'nn, doruluu ileyene daha yksek derecelerde doruluk ileme frsat su
nacan, ktlk yapann yolunu ise mutlak iyilik ve hakikati engelleyen engel
lerle donatacan ifade etmitir. Dolaysyla insan, yalnzca Cennet-Cehennem,
Mesih, Ahiret Hayat gibi konulara inanc sebebiyle deil, ayn zamanda sami
mi bir dindar olarak mkemmellie ulaabilecektir. Dindar insan, bu mkemmel
haliyle, Tanr Kelam'n hakikatiyle anlayabilecek ve onunla amel edebilecektir.
Gelecek dnya hayatnn, bu insann sahip olabilecei en yksek manevi makam
olduuna iaret eden bn Meymun, ruhun lmszl hususunda da; akl yeti-
189
sinin insanda lmszlk dncesini gvence altna alan unsur olduunu ifade
ederek, basit fikirli insanlarn bu tr gelecek kaygs tamadn, bunun, mkem
mellii arayan aktif akl sahiplerinin zellii olduunu belirtmitir.
almamzn esas konusunu oluturan Delalet'l-Hairfn adl eserinde bn
Meymun, Yahudilii ve felsefeyi iyi seviyede bilen ve bu iki alann birbiri ile uz
la konusunu nemli bir dnce sorunu haline getirenleri muhatap almtr.
Burada Yahudi Teolojisini Aristo Felsefesi ile uzlatrma gayretini baarl bir e
kilde sonulandrmtr. Konular ele alrken filozoflarn, kelamclarn ve Yahudi
geleneinin grlerini serdetmi, yanl bulduu felsefi veya kelami delilleri se
bepleri ile izah ederek konuyu sonuca balamtr. Tann'nn sfatlar konusunda
tenzihi dil kullanmann gerei zerinde durmu ve Tanr hakknda ancak bu yolla
yani Tanr'nn ne olmadna dair sfatlarla daha doru bir tanmlama yaplm
olacan belirtmitir.
Delalet'l-Hairfn, Tanr'y ve O'nun eriati'ni doru okumak, doru anlamak
ve yorumlamak adna Kutsal Metinlerin dilinde anlalmas g ya da ilk bakta
anlalr grnen ancak farkl anlamlara gelebilmesi sebebi ile yzeysel bakld
nda yanl anlam verilebilen terim ve anlatmlar aklamak zere tasarlanm
tr. Bu noktada bn Meymun'un slam Filozoflar ile yntem birlii iinde oldu
unu grmekteyiz. zellikle Kutsal Metinlerin literal okunarak mecazi anlamla
rnn gz ard edilmemesi konusundaki hassasiyeti ada bn Rd ile aynilik
arzetmektedir. Bu kitabn dindarlarn maneviyatn glendirici ynlerine dikkat
ekerken Delalet' in kendi muhtevasndan rendiklerimiz nda bu tr dini ve
felsefi bir altyap gerektiren bilgileri sradan insanlara retmek yararsz hatta
tehlikeli bir aba olacaktr. Bu noktada bn Meymun'un, bilginin yalnzca ehline
verilmesi gerektiini savunmu olan slam Mutasavvflar Muhyiddin bn Arabi
ve Mevlana Celaleddin Rumi ile yollar kesimektedir. Gerek bn Arabi gerekse
Mevlana eserlerinde sembolik bir slup ve metaforik anlatmlar kullanmlar ve
bu sembollerin arkasnda yatan gerek anlamlarn yalnzca ehil kiiler tarafndan
anlalabileceine dikkat ekmilerdir.
Felsefi almalarnda akla nemli yer vermi olan bn Meymun, eriatn ger
ek bilgisine ancak akl yardmyla ve lahiyat ilimlerine vakf olarak ulalabilece
ini; insann kendi akln ne derece mkemmelletirirse o derece Tanr'ya yaklaa
can vurgulamtr. bn Meymun, ilk insan olan Adem' in gnah ilemeden nce
hakikat ve batlla ilgili teorik bir dnceye dalma giriimi ile insann ulat en
yksek durumu tecrbe etnitir. Geldii noktada Adem' in iyi ile kt arasndaki
bilgiyi kazanmasn tehlikeye atan davran onun gnah ve arzularnn sonucu
dur. Hikmeti bir saray misali ile anlatan bn Meymun, fizik ve metafizik bilgisi
olan filozoflarn ve kendileri de aslnda filozof olan peygamberlerin, sarayn yani
190
"hikmetin" merkezine girebildiklerini, ancak teoriye taklan alahaclarn ieri gi
remediklerini ve sarayn duvarlar etrafnda dolamakla yetindiklerini, dolaysy
la bouna bir ura iinde, hikmetten uzak yaadklarn ifade etmitir. nk in
san, nihai amac olan entelektel mkemmellie erimeyi fizik ve metafizik bilgisi
uyumuyla elde edecektir.
bn Meymun dncesinde, Yahudi Teolojisinin dier din mensuplarna kar
felsefi temellerle savunulmas da dikkate alnmas gereken bir husustur. Eserle
rinde smaf dnce tarznn baz belirgin zelliklerini koruduunu ve onlarn
metodoloji ve doktrinlerine kar bir sempatisinin olduunu iddia eden Yahudi
ilim adamlar bulunmaktadr. Delalet'te yer yer slama, Hristiyanla, Sabiilie,
Mecusilie, Hinduizme atflar yaptna ahit olduumuz bn Meymun, bu dini
geleneklerin Yahudilikle tezat oluturan ya da -zellikle slam sz konusu oldu
unda- benzerlik gsteren ynlerini mukayese yntemi ile ortaya koymaktadr.
Tevhit temelinde Yahudilikle buluan slam inann putperest inanlardan ayr
bir yere koymakla birlikte slam ve Hristiyanl g kullanmaya eilimli ve po
lemik taraftar dinler olarak kabul etmitir. Dinler konusundaki derin bilgisine
ramen bn Meymun' un slam ve Hristiyanl iddet yanls ve polemiki dinler
olarak gstermesi anlalmas g bir durum ve tezat tekil etmektedir. zellikle
Yemen Risalesi'nde bu konuyu ele alan bn Meymun, gerek dinin, Musa vastas
ile kendilerine vahyolunan ve lahi ltfun bir armaan olan "Yahudi eriat" ol
duuna vurgu yapmaktadr. O, Mslmanlarn, Yahudi kutsal kitaplarna ynelik
itirazlarna verdii yantlarda tavizsiz davranarak, Tevrat metninin hibir yerinde
ilave veya karm bulunmadn, Mslmanlarn tahrif sulamalarnn temelin
de Hz. Muhammed iin Tevrat'ta bir iaret ya da imann bulunmamasnn yat
tn ne srmektedir. Oysa onun dncesine gre Tevrat, Hz. Muhammed'in
geliinden yzyllar nce farkl dillere tercme edilmitir ve muhtevasnda bir
farkllk bulunmaktadr. Yine slam'n fkhi sisteminin gelimesine ve eriatn sis
tematiinin olumasna Yahudi geleneinin kaynaklk ettiini savunmu olan bn
Meymun ayn gr paylaan ilim adamlarnn etkisi ile slam' da Hristiyanlk
gibi Yahudilikten ne'et eden veya ondan kp yozlaan Araplara zg bir taklidi
Yahudilik eklinde tanmlayan eserler kaleme alnmtr.
Yahudilerle ilgili hibir meselenin dinle ve bilhassa Tora ile ilikilendirilmeden
tam olarak anlatlamayacan savunan bn Meymun, bu balanty gstermekle,
Rabenik gelenei sistematize etmekle ve klasik dogmatik teolojileri aklamakla
klasik ve modern dnem Yahudi dncesi arasnda kpr olmaya almak gibi
nemli bir ynn ortaya koymutur. Tannaim ve Amoraim (Mina ve Gemera
alimleri) otoritesini temelde kabul ederken, onlarn otoritesini Alaha meseleleri
ile snrlandrmak istemektedir. O, dn ald Rabenik literatre yorumlar ilave
ederek, sonraki nesillere bu gelenei aktarmak ve nemini korumak istemektedir.
191
Burada o, felsefi, alahaik ve teolojik konularn birbiri ile balantl meseleler ol
duunu gstermi ve aksini savunanlara kar Delilet'l-Hiiirfn'i kaleme almtr.
Tanr hakknda Yahudi dncesinde dank halde bulunan grleri der
ledii Deliilet'l-Hiiirfn' de, lahi sfatlar negatif yntemle (selbi) ele almas ba
ta Farabi olmak zere slam filozoflarnn etkisini hissettirmektedir. lahi fiilleri
ve dindarn eylemlerini de deerlendiren bn Meymun, Tanr'ya kar tevazu ve
zhd iinde olmann, Tanr'y taklit etmenin en gzel yolu olduunu ifade etmi
tir. Akl, doas gerei Tanr'nn Zatn idrak edemeyecei iin kii kendini, ahlaki
eylemlerde bulunarak gelitirmelidir. Dindar insan, Tanr'nn buyruklarndaki,
zellikle ibadetlerle ilgili dini fenomenlerin gerisindeki anlamlar, gerei gibi an
layabilir. Bu nedenle dindar insan, hayatn "lahi Yasa"ya (Musa eriat) uygun
bir tarzda srdrmelidir. Pagan kltrlerin daha ziyade dnyevi olan fiziksel
mutluluk ve refahla ilgilendiine dikkat eken bn Meymun, Musa eriat'nn bir
btn halinde maddi ve manevi erdem ve refahla ilgilendiini belirtmitir.
Zamann deimesi ile hkmlerin de deiebileceine inanm olan bn
Meymun, zellikle Mabet ile ilgili emirler konusunda bu grn aka dile
getirmitir. Sleyman Mabedi duruyor iken kurbanla ilgili emirlere riayet etmek
zorunda olan Yahudiler, Mabed' in ortadan kalkmas ile buna bal kanunlarn da
anlamm yitireceine dikkat ekmitir.
bn Meymun'un Peygamberlik konusundaki grlerinin, Farabi, bn Sina
gibi slam filozoflarnn grlerinin devam olduu sylenebilir. Bu konudaki
deerlendirmelerinde peygamberi sadece vehbi olarak deil; ftrat, ahlak, ya
ants ve bilgi kazanm ile de vahiye hazr olan kimse olarak tanmlamtr. Pey
gamberliin on bir ayr derecesinden bahseden bn Meymun, Tanr ile bire bir ko
nuan ve eriat getiren Musa peygamberi bu basamaklarn en st derecesinde tek
peygamber olarak kabul etmi, dier Yahudi peygamberlerinin eriat tekrar eden
ya da vahiy al ekilleri gibi zelliklerden hareketle alt derecelere yerletirmitir.
bn Meymun, slam ve Hristiyanl nihai dini hakikat olan Yahudiliin kabulne
ynelik bir nevi hazrlk safhas olarak grdnden Hz. Muhammed'in peygam
berliini kabul etmemi ve O'nun Musa ile ayn kategoride deerlendirilemeye
ceini iddia etmitir.
Dneminin nl bir hekimi olarak da bn Meymun bir dzine kadar risale
kaleme alm ve tp ilmini dindarlk balamnda nemsemitir. nk onun ideal
insan anlaynda zihinsel mkemmellik zirve noktasn tekil ederken, ruhun ve
bedenin sal da hemen arkasnda yer alr. Beden sal tek bana arzulanan
bir ey olmamakla birlikte ancak beden salkl olduunda dnme, idrak ve
hikmeti kavrama, doru bir ekilde gerekleeceinden, bedenin refah ve shha
tinin entelektel mkemmelliin n art olduunu ifade etmitir. Emir ve yasak-
192
larn hikmetini aklarken de zaman zaman hekimlik bilgisini ortaya koymutur.
Dolaysyla hekimlik tahsili yapmay, dinin hizmetinde olmak ve nemli bir iba
det ekli olarak grmtr.
Bugn Yahudi dua kitaplar bn Meymun'un formle ettii iman esaslarn
iermektedir. nan ve ibadet konularnda onun eserleri kaynak kitaplar olarak
kabul edilmekte, onlara bavuru yaplmaktadr. niversitelerin hukuk, felsefe ve
tp blmlerinde alana dair eserleri ders kitaplar olarak okutulurken, Yeivalarda
kendisinin grleri din eitimi alanlara retilmektedir. Hayatn dinin doru
anlalmasna ynelik almalara adam felsefeci, bir din adam, bir hekim ola
rak bn Meymun, hem Yahudi dnyasnda hem de dardaki evrelerde hak ettii
ne kavumu grnmektedir.
193
MUSA BN MEYMUN KRONOLOJS
1135: Kurtuba mahkemesi yesi Rabbi Meymun'un olu olarak 30 Mart'ta spanya
Kurtuba'da dnyaya geldi.
1148: Muvahhidler Kurtuba'y ele geirdi. Maymonides'in Bar-Mitzvas yapld.
Kurtuba' daki zulmden katlar.
1151 : Milloth ha-Higgayon'u kaleme ald
1158: Mina zerine Yorum almasna balad Ma'amar ha-Ibbur'u yazd
1159: Meymun Ailesi Kuzey Afrika' da Fas'a yerleti.
1160: Dinden dnme zerine Iggereth ha-Shemad' yazd.
1163: Ma'amar Al Kiddush ha-Shem'i yazd.
1165: Meymun ailesi Fas'tan ayrld. Kuds' ziyaret etti. Msrda yerleti.
1168: Mina zerine Yorum almasn tamamlad.
1170: Mine Tora almalarna balad ve Sefer ha-Mitzvot'u (Emirler Kitab) ta
mamlad.
1172: Yemen Yahudilerine hitaben kaleme ald Yemen Risalesi'ni tamamlad.
1173-74: Babas ld. Ksa sre sonra, ailenin geimini salayan kardei David
Hint Okyanusu'nda bir gemi kazasnda tm servetleriyle birlikte hayata veda
etti.
1174: Son Fatmi hanedan ld, bavezir Selahaddin Eyyubi Msrn bana geti.
bn Meymun, Ailenin geimini salamak zere hekimlik yapmaya balad.
Kahire yeni Yahudi yerleim merkezi oldu.
1177: Msr Yahudi cemaati bakanlna getirildi
1180: Mine Tora'y tamamlad.
1183: kinci evliliini saray ynetiminden birinin kz kardei ile yapt.
1185: Yusuf bin Aknin ile tant. Saray Hekimliine getirildi.
1186: kinci evliliinden bir kz ve bir erkek ocuu dnyaya geldi. Kz bebekken
ld. Birok ynden kendisine benzeyen olu Abraham onun mutluluk kay
na oldu.
11 87: Kuds, Salahaddin Eyyubi tarafndan ele geirildi. ehir (bn Meymun'un
da etkisiyle) yeniden Yahudilere ald.
1190: Delilet'l-Hiirfn'i (More Nevuhim) tamamlad.
1191: ldkten Sonra Dirilme zerine makalesini kaleme ald.
1204: 13 Aralk' ta (20 Tevet) ld. Vasiyeti zere Filistin/Tiberya'da gmld.
194
BIBLIYOGRAFYA
ABELSON, J., "Maimonides on the Jewish Creed", The Jewish Quarterly Review,
vol.XIX, England 1907
ASHTOR, Eliyahu, "The Number of Jews in Muslim Spain" Zion, 28, 1963
BARON, Salo W., Essays on Maimonides, New York 1 941
BERMAN, Lawrence, Ibn Bajjah and Maimonides: A Chapter in the History of
Political Philosophy, Jerusalem 1 959
____ "(Reviews of Boks) Moses Maimonides The Guide of the Perplexed
translated with an Introduction and Notes by Shlomo Pines with an Introduc
tion Essay by Leo Strauss", Journal of the American Oriental Society, 85 /3 1966
BESALEL, Yusuf, Yahudilik Ansiklopedisi, Gzlem Gazetecilik Basn Yay. A, s
tanbul 2001
BOWKER, John, The Oxford Dictionary of World Religions, New York, Oxford Uni
versity Press, 1 997
BRATTON, Fred Gladstone, Maimonides Mediaeval Modernist, Boston 1967.
BROADE, Alexander, "Maimonides", History of Islamic Philosophy, ed. Sayyed
Hossein Nasr-Oliver Leaman, London 1996
BUIJS, Joseph A., "The Philosophical Character of Maimonides' Guide", Maimoni
des. A Collection of Critical Essays, ed. Joseph A. Buijs, Indiana 1988
____ "The Philosophical Character of Maimonides' Guide-A Critique of
Strauss' Interpretation", Judaism A Quarterly Journal, 108, Fall 1978
COHEN, A., The Teaching of Maimonides, London 1 927
COHEN, Mark R., "Maimonides' Egypt", Moses Maimonides and His Time, ed. Eric
L. Ormsby, Washington 1989.
AGRICI, Mustafa, "bn Meymun", DA, XX
DAVIDSON, Herbert A., Moses Maimonides: The Man and His Works, Oxford 2005
DIENSTAG, Jacob 1., "Maimonides' Guide for the Perplexed: A Bibliography of
Editions and Translations", Occident and Orient: A Tribute ta the Memory of Ale
xander Scleiber, ed. Robert Dan, Budapest-Leiden 1988
--- "Poems on the Guide for the Perplexed", Occident and Orient: A Tribute
ta tize Memory of Alexander Scleiber, ed. Robert Dan, Budapest-Leiden 1988
---
"Christian Translators of Maimonides' Mishneh Torah Into Latin", Sala
W. Baron Jubilee Volume on the Occasion ofHis Eightietl Birthday (English Section),
195
Jerusalem London 1974
--- "Translators and Editors of Maimonides' Medical Works", Memorial
Volume in Honor of Prof. S. Muntner, ed. J. Leibowitz, Jerusalem 1983
FAUR, Jose, "The Character of Apophatic Knowledge in Maimonides' Guide",
Theodicy (Jewish Studies-18), ed. Dan Cohen, USA 1997
FENN smail, Lgate-i Felsefe, stanbul 1341 (1924)
FOX, Marvin, Interpreting Maimonides: Studies in Methodology, Metaphysics and Mo
ral Pjilosophy, Chicago 1990
FRANK, Daniel H., "Humility as a Virtue: A Maimonidean Critique of Aristotetle' s
Ethics", Moses Maimonides and His Time, ed. Eric L. Ormsby, Washington 1989
--- "The End of The Guide: Maimonides on the Best Life for Man", Juda
ism, 4/136, Fall, New York 1 985
FRlEDENWALD, Harry, The Jews and Medicine, New York 1944
FRlEDLANDER, M., "The Moreh Nebuchim Literature", The Guide of The Perple
xed, trans. M. Friedlander
--- "The Life of Maimonides", The Guide of The Perplexed, trans. M. Fried
lander, New York 1956
GELLMAN, Jerome, "Freedom and Determinism", Moses Maimonides and His Time,
ed. Eric L. Ormsby, Washington 1 989
GOITEIN, S., Letters of Mediaeval Jewish Traders, Princeton 1973
GOODMAN, L.E., Rambam Reading in the Philosophy of Moses Maimonides-Selected
and Translated with Introduction and Commentary, ed. Lenn Evan Goodman,
New York 1976
GUTTMAN, Julius, Philosophy of Judaism, trans. David W. Silverman, New York
1964
HALKIN, Abraham-HARTMAN David, Crisis and Leadership: Epistles of Maimoni
des, Philedelphia 1985
HARVEY, Steven, "A New Islamic Source of The Guide of The Perplexed", Maimo
nidean Studies, ed. Arthur Hyman, New York 1991, c.11
HERTZ, J.H., "Moses Maimonides: A General Estimate", Moses Maimonides 1135-
1204, ed. 1. Epstein, London 1935
HYMAN, Arthur, "Maimonides' Thirteen Principles", Jewish Mediaeval and Renais
sance Studies, ed. Alexander Altman, Cambridge 1967
--- "Demonstrative, Dialectical and Sophitical Arguments in the Philo
sophy of Moses Maimonides", Moses Maimonides and this Time, ed. Eric L.
196
Ormsby, Washington 1989.
--- "Interpreting Maimonides", Maimonides. A Collection of Critical Essays,
ed. Joseph Buijs, Indiana 1988
IBN AL QIFTJ's Tarih al Hukama, ed. Julius Lippert, Leipzig 1903
BN MEYMUN, Musa, Deliilet'l-Hiirfn, Ner. Hseyin Atay, Ankara niversitesi
Yay., Ankara 1 974
--- "Risale An'il Ba's"-Proceedings of the American Academy for Jewish Rese-
arch, ed. J. Finkel, Jerusalem 1939
KAHER, M., Ha Rambam ve ha Mekilta de R. Shmon b. Yohai, Jerusalem 1 979
KARLICA, Bekir, "Delalet'l-Hiirfn", DA, IX
---
slam Dncesinin Bat Dncesine Etkileri, stanbul 1993
KATSH, Abraham I., Judaism and the Koran, New York 1 962
KATZENELLGOBEN, R., "Maimonides' Rationalisation of the Divine Comment
ments", Six Talks on Maimonides, ed. Aryeh Newman, Jerusalem 1 955
KELLNER, Menachem, Maimonides on the Decline of the Generations and the Nature
of Rabbinic Authority, New York 1996
KRONER, H., "Die Haemorrhoden in der Medicin des XII und XII Jahrhunderts",
fanus 16, 1911
LANGERMANN, Tzvi, "Maimonides on the Synochous Fever", Israel Oriental
Studies, 13, 1 993
LAUTERBACH, Jacob Zallel, "Moses Ben Maimon (RaMbaM)", J.E., IX
LEAMAN, Oliver, Moses Maimonides Arabic Thought and Culture, Landon 1990
LEIBOWITZ, Jueshayahu, The Faith of Maimonides, trans. John Glucker, New York
1987
LEWIS, Bernard, Jews of Islam, Princeton 1984
Maimonides in Daat, Collection of Maimonidean Studies, ed. Moshe Hollamish, A
Journal of Jewish Philosophy and Kabbalah, Bar-Ilan Unv. Pres, Ramat-Gan
2004
MAIMONIDES, Moses, The Guide For The Perplexed, Trans. M. Friedlander, New
York tsz.
--- The Guide For The Perplexed, Trans. With an Introduction and Notes by
Shlomo Pines With an Introductory Essay by Leo Strauss, Chcago 1963
--- The Commentary to Mishnah Aboth, Translated with an Introduction
and Notes, And A Translation of Mishnah Aboth by Arthur David, New York
1 968
197
--- "Epistle Dedicatory", A Maimonides Reader, ed. Isadore Twersky, Ame
rica 1972 (234-235)
--- "Epistle to Yemen", Crisis and Leadership: Epistles of Maimonides, trans.
Abraham Halkin, Philedelphia 1985
____, Epistle to Yemen with English Translation of B. Cohen, ed. A. Halkin, New
York 1952
____, "Letter on Astrology", trans. Ralph Lerner, Medieval Political Philosophy,
ed. R. Lerner-M. Maher, New York 1963
--- "Kitab fi Tadbir as-Shhah", fanus 27-29, (1923-1925)
____ , Responsa, ed. Blau, Jerusalem 1986
--- Mishneh im Perush R. Moshe ben Maimon, with Arabic Original and Heb
rew Translation, ed. J. Kapah, Jerusalem 1963
--- Mishnah Commentary on Berakot, trans. K. Kapah, Jerusalem 1 923
____ , el-Mukaddimat'l-hams ve'l irun min Delalet'il-Ha'irfn, te'lif: Musa b.
Meymun, erh: Muhammed et-Tebrizi, (H. 1413) el-Mektebet'l-Ezher, Kahire
1993.
--- Sharh Asma' al-'Ukkar, Maimonide, Islamic Medicine, Yol. 63, Frankfurt
1996
MANN, Jacob, The fews In Egypt And In Paletsine Under Fatimid Caliphs, New York
1070
MARGOLOUTH, D. S., "The Legend of the Apostasy of Maimonides", Jewish Qu
arterly Review, 13 (1901)
MARKUS, David F., Moe Ben Maimon, (Maimonides), ev. Renata Ka, stanbul
1935
MAX, Alexander, "Moses Maimonides", Maimonides Octocontennial Series II, New
York 1935
MARX, A., "Texts by and about Maimonides", Jewish Quarterly Review, 25 (1934-
1935)
MC CALLUM, Donald, Approaches To Maimonides' Guide, European fudaism, 37 / 2,
Autumn 2004
MEYERHOF, Max, "L' oeuvre Medicale de Maimonide dans Estratto dall Archivio
di Storia della Scienza", Archeion, XI, Roma 1 929
MNKN, Jacob S., The Teaching of Maimonides, Northvale, New Jersey, Landon
1986
MOORE, G. F., Judaism In The First Christian Era, Cambridge 1927
198
MUNTHER, Suessmann, Medical Aphorisms of Moses and Others, Jerusalem 1959
NOVAK, David, Maimonides on Judaism and Other Religions, Cincinnati 1941
ZDEMR, Mehmet, Endls Mslmanlar I, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, An-
kara 1994.
PERLMANN, Moshe, "Medieval Polemics Between Islam and Judaism", Religion
In A Religious Age, ed. S.D. Goitein, Cambridge 1974
--- "Polernics Agains Judaism", E.J.D., IX
PETERS, F.E., Judaism, Christianity and Islam, New Jersey 1990
PINES, Shlomo, "Foreword", David Hartman, Maimonides Torah and Philosophic
Quest, USA 1976, XI
ROSENTHAL, Ervin, I. J., Judaism And Islam, Landon and New York 1961
ROTH, Leon, "The Man and His Work", The Guide Of The Perplexed, trans. Leon
Roth, London-New York 1948
--- The Guide Of The Perplexed: Moses Maimonides, Landon 1 947
ROTH, Narman, Maimonides Essays and Texts 850tl Anniversary, Madison 1 985
--- "The Jews In Spain At The Time Of Maimonides", Moses Maimonides
And His Time, ed. Eric L. Ormsby, Washington 1989
SED-RAJNA, Gabrielle, "The Manuscript of Maimonides' Moreh Nebukhim of
the Royal Libray of Copenhagen and Fourteenth Century Catalon Painting",
Jewish Studies in a New Europe, ed. Ulf Haxen-Hane Trautner, Copenhagen
1988 (778-786)
SHULMAN, Yaacov David, The Rambam-The Story of Rabbi Moshe ben Maimon, New
York-London-Jerusalem 1994
SLOTKI, Israel W., Moses Maimonides His Life and Times, Woburn house 1952
STILLMAN, Narman A., The Jews of Arab Lands: A Story and Source Book, Phile
delphia 1979
STRAUSS, Leo, "The Literary Character of the Guide of the Perplexed", Maimoni
des. A Collection of Critical Essays, ed. Joseph A. Buijs, Indiana 1 988
--- "The Palace of the Doctrine of Providence According to Maimonides",
The Review of Metaphysics, 57 /3, March 2004
Time Magazine, Decernber 23, 1 985
TRITTON, Arthur 5., Materials on Muslim Education in the Middle Ages, Landon
1 957
TRKER, Mubahat, "Musa b. Meymun'un Makale fi Snaat'il Mantk'", slam Tet
kikleri Enstits Dergisi, yl: 1959-1960, cilt:3, say: 1-2
199
TWERSKY, Isadore, "Maimonides Moses", E.R.,
.
--- "Some Non-Halakic Aspects of the Mishneh Torah", fewish Medieval
and Renaissance Studies, ed. Alexander Altmann, Cambridge 1967
--- Introduction Ta The Code Of Maimonides (Mishneh Torah), New Heaven
1980
____ , Studies In Maimonides, Cambridge 1991
--- A Maimonides Reader, edited with introductions and notes by Isadore
Twersky, West Orange 1972
WAJDA, George, "bn Meymun", E.J. (2nd edition) vol. III
WASSERSTROM, Steven M., Between Muslim and Jew The Problem of Symbiosis
Under Early Islan, New Jersey 1995
WERBLOWSKY, Zwi, "Moses Ben Maimon (Maimonides)", The Encyclopedia of the
fewish Religion, ed. J. Zwi Werblowsky, Landon 1967
WILFINSON, Israil, Musa bn Meymun, Hayatuhu ve Musannafatuhu, Kahire 1936
WOLFSON, H. A., "The Classification of the Sciences in Medieval Jewish Philo
sophy", Hebrew Union College fubilee Volume 1 925
ZEVIN, Rabbi S. J., "Four Aspects of Maimonides' Halakhic Genius", Six Talks on
Maimonides, ed. Aryeh Newman, Jerusalem 1955 (17-21). 1092
1092 Guide, il, 355-359
200

Hatice Doğan - Musa Bin Meymun Rambam

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Hatice Doğan - Musa Bin Meymun Rambam

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Musa bin Meymun

Dr. Hatice Doan

Delalet'l-Hairin - More Nevuhim

Dr. Hatice Doan

2010 Gzlem Gazetecilik Basn ve Yayn A..

Yazar: Dr. Hatice Doan

Birinci Bask: Mays 2010

Bu alma, Seluk niversitesi lahiyat Fakltesi Felsefe ve Din Bilimleri

GZLEM GAZETECELK BASIN VE YAY IN A.

KONUNUN NEM, AMACI VE MET ODU ...................................................................................... 9

8. erhu Esmai'l-'Ukkar ............................................................................ ...................................... 53

9. Makale fi Beyani'l-A'raz (T uvot al e'elot Pratiyyot) ........................................................... 53

10. Hipokrat'n Fusll'ne erh .......... ..................... .....................................................................

d . Musa Bin Meymun'a Nispet Edilen Baz Mektuplar ................................................................. 54

il. BLM ............................................................................................................................................. 57

DELALET'L-HARiN ................ .57

A. ESERN YAZILMASINI HAZIRLAYAN SEBEPLER VE TEMEL ZELLKLER .............. 58

B. DEULET'L-HARN'N KAYNAKLARI ................................................................................. 65

C. DEAfEr'L-HARiNHAKKINDA YAPILAN KLASK VE MODERN ALIMALAR .............. 67

a. Deldlet'l-Hdirfn'in Yazma Nshalar ve Tahkikleri .............................................. .....................

b. Deldlet'in Klasik ve Modern Dnemdeki evirileri ........................................................... ....... . 69

c. Deldlet'e Yaplan erhler . . . . ............................................................................................................. 73

d. Deldlet'e Yazlan Reddiyeler ve Savunmalar ............................................... ...............................

D. ESERN METODU ........................ ........................... ...................... ..............................................

E. ESERN ANA HATLARI YLA PLANI VE ANA KONULARI ................ .................................

a. Tanr Hakkndaki Grleri (Teoloji) ................. ...................... ..................................................

1. Tanr Fikrinde mge ve nsana Benzeme (Antropomorfizm) .... . .........................................

1.2. fke ve Yemek-mekle lgili Terimler ............................................................................. 90

1.3. Canllarn Organlarna veya Eylemlerine aret Eden Terimler .................................... 93

2. Tanr Fikrinde okluk ma Eden Terimler .............. ................................................... ............

2.1. Tanr'nn Mutlak Teklii ve Mukayese Edilemez Oluu ................................................ 96

2.2. Tanr'nn okluk ma Eden simleri ............................................................................... 101

2.3. Tanr'nn Bilgisi, Sebeplilii ve Hakimiyeti .............................................. ....................

3.1. Tanr'nn Doasyla lgili Felsefi ve Metafizik Prensipler . . . ....................... .. ..............

3.2. Kelamclarn Delilleri ..................................... .......................... ........................ ..............

3.3. Filozoflarn Delilleri ........... .............................. .................................................... ..........

3.4. bn Meymun'un Bu Konudaki Kendi Delili .................................................................. 118

3.5. Tanr'nn Varlna Delil Olarak Melek nanc .............................................................. 119

b. Peygamberlik. . . ................................................. . ....................................................... ..................

1. Peygamberliin Doal zellikleri ve n artlar ................................................. ...............

2. Musa'nn Peygamberlii ile Dier Peygamberlikler Arasndaki Fark .................. .. .........

3. Peygamberliin Gerek Mahiyeti.. ........................................................ ............................ ....

6. Peygamberliin Dereceleri ....................................................................................................... 140

c. lahi Kader ...................................................................................................................................... 145

3. Kader Hakkndaki Grler ve bn Meymun'un Cevaplar ............................................... 150

4. Yahudiliin ve bn Meymun'un Tanr'nn Sonsuz Bilgisi Hakkndaki Gr ................ 153

d. lahi Fiiller ve Beeri Ameller ...................................................................................................... 155

1. Tanr'nn Fiillerinde Rasyonellik ve Geerlilik ......................... .......................................... .

2. Tora'nn Emir ve Yasaklarnda Rasyonellik ........................................................................... 159

3. Tora'nn Emir ve Yasaklarnda rrasyonelliklerin zah ....................................................... 160

4. Tora'nn Emir ve Yasaklarndaki Rasyonelliin Snrlar ..................................................... 164

5. Tora Emirlerinin Tasnifi ve zah ........................................................................................ .... . 164

5.4. Tsadaka ve Takdimelerle lgili Emir ve Yasaklar ..........................................................167

5.6. Cezalarla lgili Emir ve Yasaklar ........................................................ . ..........................

5.7. Eya ve Al-Verile lgili Emir ve Yasaklar ................................................................... 170

5.11. Kurbanlarla lgili Emir ve Yasaklar ............................................................................... 176

5.14. Cinsellikle lgili Emir ve Yasaklar ................................................................................. 182

6. Tora'daki Kssalarn levleri ................................................................................................... 184

SONU ................................................................................................................................................. 189

MUSA BN MEYMUN KRONOLOJS ............................................................................................ 194

BBLYOGRAFYA ................................................................................................................................ 195

Dr. Hatice Doan

a.g.e : Ad geen eser

KONUNUN ONEMI, AMACI VE METODU