##******************************************************************************

*
##

##Tantraloka of Abhinavagupta with the Commentary by Jayaratha

##Chapters 1 thru 14
##
##Created from a devanagari electronically typeset file prepared
## by Dr. Sudhakar Malaviya and based on the KSTS edition which was
##then converted to roman transliteration by computer programs
##created by the Muktabodha Indological Research Institute.
##
## Copyright (c) Muktabodha Indological Research Institute

## THIS TEXT FILE IS FOR REFERENCE PURPOSES ONLY.

##
##Encoded in Velthius transliteration

##******************************************************************************
*

|| "srii.h ||

"sriimanmahaamaahe"svara"sriimadabhinavaguptapaadaacaaryaviracita.h

"sriitantraaloka.h

"sriimadraajaanakajayarathaviracitavivekaabhikhyavyaakhyaanopeta.h

prathamamaahnikam

" viveka.h "

yasmaade.sa.navitkriyaa yaduditaa hyaanandacidbhuumayo

yasyaivoddhura"saktivaibhavamida.m sarva.m yadeva.mvidham |

taddhaama trikatattvamadvayamaya.m svaatantryapuur.napratha.m

citte staacchiva"saasanaagamarahasyaacchaadanadhva.msi me || 1 ||

dehe vimukta evaasmi "sriimatkalyaa.navaaridhe.h |

yasya kaaru.nyavipru.dbhi.h sadguru.m ta.m h.rdi "sraye || 2 ||

muurdhnyutta.m$$$sa iva k.smaapai.h sarvairyasyaanu"saasanam |

h.rdaye bhavasa.mbhaarakarka"se.apyaa"su "si"sriye || 3 ||

na granthakaarapadamaaptumathaasmyapuurva.m

vaakkau"sala.m ca na nidar"sayitu.m prav.rtta.h |

ki.m tvetadarthapari"siilanato vikalpa.h

sa.mskaaravaa.m"sca samiyaaditi vaa~nchita.m na.h || 4 ||

yaataayaataa.h sthitaa.h kecidaj~naa matsari.na.h pare |

sa.mdigdhaa.h ke.api ki.m bruuyaa.m "srotaaro yadanaagataa.h || 5 ||

tadanaakar.nya guu.dhaartha.m svaadu svaa"sayakau"salam |

saakuutamuktamanyairyattena dolaayate mana.h || 6 ||

atra madvaaga"saktaapi yanniryantra.namullaset |

tatpaarame"svara.m "sriimanmahaanandavij.rmbhitam || 7 ||

iha khalu "saastraadaavalaukikaa"siirvaadamukhena

vak.syamaa.na.sa.dardha"saastraarthagarbhiikaare.na samucite.s.tadevataa.m
"saastrakaara.h paraam.r"sati

vimalakalaa"srayaabhinavas.r.s.timahaa jananii

bharitatanu"sca pa~ncamukhaguptarucirjanaka.h |

tadubhayayaamalasphuritabhaavavisargamaya.m

h.rdayamanuttaraam.rtakula.m mama sa.msphurataat || 1-1 ||

"mama" aatmano "h.rdayam" jagadaanandaadi"sabdavaacya.m tathya.m vastu, samyak

dehapraa.naadipramaat.rtaasa.mskaaranyakkaarapura.hsarasamaave"sada"sollaasena
dikkaalaadyakalitatayaa "sphurataat" kaalatrayaavaccheda"suunyatvena vikasataat
-- ityartha.h | tacca kiid.rk? -- ityuktam -- "tadubhaya" iti | "tat"
aadyaardhavyaakhyaasyamaana.m ca tat "ubhayam" tasya "yaamalam" --

"tayoryadyaamala.m ruupa.m sa sa"ngha.t.ta iti sm.rta.h |"

iti vak.syamaa.naniityaa "sakti"saktimatsaamarasyaatmaa sa"ngha.t.ta.h, tata.h

"sphuritabhaava.h" paraanapek.satvena svata evollasitasattaako yo.asau --

"ata eva visargo.ayamavyaktahakalaatmaka.h |"

ityuktyaa kulaakulobhayaccha.taatmakahakaaraardhaardharuupo "visargo"

bahirullilasi.saasvabhaava.h sa prak.rtiryasya tat; ata evaaha --
"anuttaraam.rtakulam" iti | "anuttaram"
katipayakaaladaar.dhyakaaryam.rtaantaravailak.sa.nyaat utk.r.s.ta.m ca tat --

"yatraasti na bhaya.m ki~ncinna jaraa vyaadhayo.api vaa |

na vighnaa na ca vai m.rtyurna kaala.h kalayecca tam ||"

ityakaalakalitattvaat avidyamaana.m m.rta.m yatra tat "kulam" "sariira.m yasya

tat amaakhyakalaasvaruupam -- ityartha.h |

taduktam --

"kalaa saptada"sii yaasaavam.rtaakaararuupi.nii |"

iti | ki.m ca tadubhayam -- ityaaha -- "jananii janaka"sca" iti | kiid.r"sii

jananii "vimalakalaa"srayaa" iti |
vigataa"malaa.h" avacchedakaa yasyaastaad.r"sii yaa "kalaa"
paravimar"saikasvabhaavakart.rtaalak.sa.naa, saa "aa"sraya.h" aalambana.m
svaruupa.m yasyaa.h saa "suddhasvaatantrya"saktiruupaa -- ityartha.h | ata eva
"abhinavaayaam" aadyaayaam "s.r.s.tau" "suddhaadhvamaarge --

"suddhe.adhvani "siva.h kartaa.................... |

iti niityaa "sivasyaiva tatra saak.saatkaaritvaat "maha.h"

paaripuur.nyalak.sa.na.m teja.h sphaaro yasyaa.h saa -- ityuktam | ihaadvayanaye
hi bhagavaaneva svasvaatantryamaahaatmyaat abhaasamaatrasaaratayaa
svaavyatiriktamapi vyatiriktatveneva jagat aabhaasayati -- ityananyaapek.si.na.h
svaatantryasyaiva jagadvaicitryanimittatvamuktam avidyaavaasanaadiinaa.m
bhedaabhedavikalpopahatattvaat jagadvaicitryanimittatvaabhidhaanaanupapatte.h |
ata eva bhagavata"scidaadyananta"saktisambhave.api tatsphura.namaatratvaat
taasaa.m tasyaa eva praadhaanyaat ihaabhidhaanam | yadvak.syati

tena svaatantrya"saktyaiva yukta ityaa~njaso vidhi.h |

iti | janaka"sca kiid.rk? -- ityuktam "bharitatanu.h" iti | "bharitaa"

sarvaakaa"nk.saasa.mk.sayaat paaripuur.nyena puuritaa "tanu.h" svabhaavo yasya
sa.h, ananyonmukhatayaa svatantra.h -- iti yaavat | ata eva "pa~ncabhi.h"
cidaanandecchaaj~naanakriyaatmabhi.h "mukhai.h" --

"....................."saivii mukhamihocyate |"

ityuktyaa "saktibhi.h "guptaa" paripuuritaa prabandhenaanuvartamaanaa "ruci.h"

abhilaa.so vi"se.saanupaadaanaat k.rtyapa~ncakavi.sayo yasyaasau, sadaiva
pa~ncavidhak.rtyakaarii -- ityartha.h | taduktam --

"s.r.s.tisa.mhaakartaara.m vilayasthitikaarakam |

anugrahakara.m deva.m pra.nataartivinaa"sanam ||"

iti | tadevam atra visargaprasarasvabhaavatvena jagadvaicitryabiijabhuuta.m

"siva"saktisa"ngha.t.taatmakaparatrika"sabdavaacyam anaakhyaatmaka.m
vighnaudhapradhva.msaaya paraam.r.s.tam | taduktam --

"tatraapi "saktyaa sahita.h svaatmamayyaa mahe"svara.h |

yadaa sa"ngha.t.tamaasaadya samaapatti.m paraa.m vrajet ||

tadaasya parama.m vaktra.m visargaprasaraaspadam |

anuttaravikaasodyajjagadaanandasundaram ||

bhaavivaktraavibhaagena biija.m sarvasya sa.msthitam |

h.rtspandodyatparaasaaranirnaamormyaadi tanmatam ||

etatpara.m trika.m suuk.sma.m sarva"saktyavibhaagavat |"

iti |

atha ca "h.rdayam"

"h.rdaya.m "saktisuutra.m tu........................ |"

ityaadyuktyaa "sriis.r.s.tikaalyaadyakhila"sakticakraasuutra.nena
prasphuradruupa.m "sriikaalasa"nkar.sa.niidhaama "sa.msphurataat"
tadaatmyenaika.h syaam -- ityartha.h |

tacca kiid.r"sam ? -- ityuktam -- "anuttaraam.rtakulam" iti |

s.r.s.tyaadiinaamatraiva layaad avidyamaanam uttaram anyat yasmaat ata eva
"am.rtam" svaatmacamatkaaramaatraparamaartham, ata eva ca "kulam" --

"kula.m padanaamaakhya.m........................... |"

ityanaakhyaruupam -- ityartha.h | anyacca kiid.rk ? -- ityaaha -- "tadubhaya"

iti | tacca tat vyaakhyaasyamaana.m s.r.s.tisa.mhaaraatmakam "ubhayam" tasya
"yaamalam" loliibhaava.h, tata.h --

"cakradvaye.anta.h kacati loliibhuutaa paraa sthiti.h |"

iti | tathaa

prabhavaapyayayorantarloliibhaavaatkramo.avataaraakhya.h |

ityaadiniityaa sphuritasattaaka.h sthityaatmaa vividha.h sargastanmayam |

paraiva hi anaakhyaa bhagavatii sa.mvit svasvaatantryaat svaatmani s.r.s.tyaadi
avabhaasayati vilaayayati ca -- ityabhipraaya.h | yaduktam --

"yasya nityoditaa hyekaabhaasaa kaalak.saya"nkarii |

raajate h.rdayaambhojavikaasigaganodare ||

s.r.s.tisthityupasa.mhaararuupaa tadbhara.ne rataa |"

iti | tacchabdaparaam.r.s.tamubhaya.m vyaaca.s.te "jananii janaka"sca" iti |

janayati vi"svam -- iti "jananii" paraa paarame"svarii s.r.s.tyaadicakraadyaa
saa ca "suddhabodhamaatrasvabhaavatvaat "vimalaa" yeyam aadibhuutaa caandramasii
"kalaa" saa "aa"sraya.h" -- aalambana.m gatiryasyaa.h saa,
sakalajagadaapyaayakaariparaam.rtamayii -- ityartha.h | taduktam --

uurdhve tu sa.msthitaa s.r.s.ti.h paramaanandaruupi.nii |

piiyuu.sav.r.s.ti.m var.santii baindavii paramaa kalaa ||"

iti | tathaa

"uurdhve sthitaa candrakalaa ca "saantaa,

puur.naam.rtaanandarasena devii |"

iti | ata eva "abhinavaayaam"

"sadaa s.r.s.tivinodaaya...................... |"

ityaadiniityaa sadaa dyotamaanaayaam "s.r.s.tau" bahiiruupataayaa.m

svaatantryalak.sa.nam "maha.h" tejo yasyaa.h saa -- ityuktam | janayati
bhaavasa.mhaaram -- iti "janaka.h" abhiruupa.h para.h pramaataa, sa ca
"pa~ncaanaam" vaame"syaadivaaha"saktiinaam "mukhai.h"
cak.suraadiindriyav.rttiruupairdvaarai.h --

"yena yenaak.samaarge.na yo yo.artha.h pratibhaasate |

svaava.s.tambhabalaadyogii tadgatastanmayo bhavet ||

ityaadiniityaa tattadvi.sayaahara.nena "guptaa" -- svaava.s.tambhabalena

parirak.sitaa "ruci.h" diiptiryasyaasau nikhilabhaavagrasi.s.nutayaa
samuddiipitaparapramaat.rbhaava.h -- ityartha.h | ata eva "bharitatanu.h
tattadbhaavasa~ncarva.nena niraakaa"nak.satotpaadaat svaatmamaatravi"sraantyaa
puur.na.h -- ityartha.h | tadevam atra granthak.rtaa
s.r.s.tyaadikramatrayaruupataamavabhaasayantyapi tadativartanena parisphurantii
kramaakramavapu.h paraiva anaakhyaa paarame"svarii sa.mvit paraam.r.s.taa, --
ityukta.m syaat | yaduktamasmat parame.s.thigurubhi.h

"kramatrayasamaa"srayavyatikare.na yaa sa.mtata.m

kramatritayala"nghana.m vidadhatii vibhaatyuccakai.h |

kramaikavapurakramaprak.rtireva yaa dyotate

karomi h.rdi taamaha.m bhagavatii paraa.m sa.mvidam ||"

iti | atha ca "h.rdayam" nijabalasamudbhuutilak.sa.na.m tattva.m

vi"se.saanupaadaanaat sarvasya samyak prakhyopaakhyaarohe.na "sphurataat"
vikasataat -- ityartha.h | tacca kiid.rk? "tadubhaya" iti | tat
aadyaardhavyaakhyaasyamaana.m maataapit.rlak.sa.nam "ubhayam" tasya yat
"yaamalam" aadyayaagaadhiruu.dha.m mithuna.m, tasya parasparaunmukhyena
camatkaarataaratamyayogaat "sphurita.h" sollaaso yo.asau "bhaava.h"
aa"sayavi"se.sa.h, tena yo "visarga.h" k.sepa.h
ku.n.dagolaakhyadravyavi"se.sani.h.syanda.h, sa prak.rtiryasya tat; ata eva ca
"anuttare" "svetaaru.naatmadevataamayataadyanusa.mdhaanena
pa"su"sukra"so.nitavailak.sa.nyaadutk.r.s.te "am.rte" saare --

"....................kulamutpattigocara.h |"

ityuktyaa "kulam" aakaaro yasya tat | ki.m tadubhayam ? -- ityaaha -- "jananii

janaka"sca" iti | kiid.r"sii jananii ?"vimalakalaa"srayaa" iti | "vimalaa" iti
var.nakalaa "aa"sraya.h" aalambana.m yasyaa.h saa, vimalakalaabhidhaanaa --
ityartha.h | tathaa -- "abhinavas.r.s.timahaa" iti | "abhinavasya"
"sriimadabhinavaguptasya "s.r.s.ti.h" janma saiva --

"nandanti pitarastasya nandanti ca pitaamahaa.h |

adya maahe"svaro jaata.h so.asmaansa.mtaarayi.syati ||"

ityaadyukte.h satputraprasavena k.rtak.rtyatayaa camatkaaraati"sayakaaritvena

"maha.h" utsavo yasyaa.h saa tathaa | tathaa janaka"sca kiid.r"sa.h?
"pa~ncamukhaguptaruci.h" | "pa~ncamukha.h" si.mha.h, si.mhagupteti sa.mj~nayaa
"ruci.h" diipti.h sarvatra prathaa yasyaasau --

"tasyaatmaja"scukhulaketi janeprasiddha"s

"scandraavadaatadhi.sa.no narasi.mhagupta.h |"

iti vak.syamaa.nad.r"saa narasi.mhaguptasa.mj~nayaa khyaata.h -- ityartha.h |

asya hi granthak.rta.h "sriinarasi.mhaguptavimalaakhyau pitarau -- iti gurava.h
|

"santi(nto) hi pade.su padaikade"saanprayu~njaanaa.h |"

iti niityaa "bhiimo bhiimasena.h" itivat atraapi

narasi.mhaguptasi.mhaguptapadayo.h prayoga.h | "bharitatanu.h" iti

""siva"saktyaatmaka.m ruupa.m bhaavayecca parasparam |

na kuryaanmaanavii.m buddhi.m raagamohaadisa.myutaam ||

j~naanabhaavanayaa sarva kartavya.m saadhakottamai.h |"

ityaadyuktaniityaa dvayorapi "siva"sktisamaave"samayatvaabhidhaanasye.s.te.h

kaakaak.sinyaayena yojyam | tadevam
eva.mvidhasiddhayoginiipraayapit.rmelakasamutthatayaa --

"taad.r"namelakakalikaa kalitatanuryo bhaved garbhe |

ukta.h sa yoginiibhuu.h svayameva j~naanabhaajana.m bhakta.h ||"

ityuktaniityaa svaatmani niruttarapaadaadvayaj~naanapaatrataamabhidadhataa

granthak.rtaa
nikhila.sa.dardha"saastrasaarasa.mgrahabhuutagranthakara.ne.apyadhikaara.h
ka.taak.siik.rta.h | atra ca sambhavantyapi vyaakhyaantaraa.ni na k.rtaani,
granthagauravabhayaat prakataanupayogaacca | ke.saa.mcidapi
vyaakhyaantaraa.namaasama~njasyamatiiva sambhavadapi na prakaa"sitam | eva.m hi
--

".....................tasyai hetu.m na caacaret |"

iti vak.syamaa.nad.r"saa svaatmani samayalopaavaha.m mahaatmanaam

mahaaguruu.naa.m nindaabiijamaasuutritam -- iti bhavet; ko naama
"saantikarmaarabhamaa.no vetaalotthaapana.m kuryaat, iha
caasmaabhistadvyaakhyaasaaroccayanasyaiva pratij~naatattvaat tadeva kriyate, --
iti taditarat svayameva sarvatraasaaratayaa cinvantu sacetasa.h, -- itya
lamanenaapi vacanena, prastutamihaabhidadhma.h || 1 ||

tadeva.m para.m trika.m paraam.r"sya paraaparamapi

paraamra.s.tumupakramamaa.na.h prathama.m taavat paraa.m devii paraam.r"sati --

naumi citpratibhaa.m devii.m paraa.m bhairavayoginiim |

maat.rmaanaprameyaa.m"sa"suulaambujak.rtaaspadaam || 1-2 ||

"paraam" puur.naam, ata eva bhinnamapi jagat svaatmani abhedaruupatayaa

paalayantiim ananyonmukhatayaa ca prak.r.s.taam --

"yaa saa "saktirjagaddhaatu.h kathitaa samavaayinii |"

ityaadyuktyaa "bhairavayoginiim" nityameva parapramaatraviyuktatvaat

tadaatmabhuutaam, ata eva

"icchaatva.m tasya saa devi sis.rk.so.h pratipadyate |"

ityaadyuktyaa cidruupaa caasau "pratibhaa" praj~naa, taam

aadyocchalattaatmakatvena bahirullilasi.saasvabhaavaam, ata eva "deviim"
pramaaturapi vi"sraantidhaamatvaat pramitiruupatayaa dyotamaanaam, ata eva
bahirapi pramaat.rpramaa.naprameyaa.nyeva "a.m"saa" araaruupaa bhaagaa yasya
""suulasya" tatra yaani aunmanasaani ambujaani, tatra "k.rtaaspadaam"
taduttiir.natayaa bhaasamaanaam "naumi" dehapraa.naadipramaat.rruupanyagbhaavena
tatsvaruupamaavi"saami -- ityartha.h || 2 ||

evamukte.api paraasvaruupe.aparaasvaruupamanabhidhaaya, tadubhayamayasya

paraasvaruupasya vaktuma"sakyatvaat kramapraaptaa.m paraaparaa.m devii.m
parih.rtya, prathama.m taavadaparaa.m deviimabhimukhayati
naumi devii.m "sariirasthaa.m n.rtyato bhairavaak.rte |

praav.r.nmeghaghanavyomavidyullekhaavilaasiniim || 1-3 ||

"n.rtyato" -- "nartaka aatmaa" ("si.3 u.9 suu.)

iti "sivasuutrad.r.s.tyaa niguuhitasvasvaruupaava.s.tambhamuula.m

tattadvi.svavaicitryabhuumikaaprapa~nca.m prakaa"sayato "bhairavaak.rte.h"
puur.nasvaruupasya paramaatmana.h ""sariirasthaam" --

"evabhuutamida.m vastu bhavatviti yadaa puna.h |

jaataa tadaiva tadvastu kurvatyatra kriyocyate ||"

ityaadyuktyaa tattatpramaat.rprameyaadyanantaabhaasavaicitryakaaritayaa
svaruupaavi.s.taam, ata eva "deviim" jagadullaasanakrii.daakaari.niim aparaa.m
bhagavatii.m "naumi" iti sa.mbandha.h | ata eva bahirapi vi"svaatmanaa
dyotamaanatve.api --

"bhedabhaavakamaayiiyatejo.m"sagrasanaacca tat |

sarvasa.mhaarakatvena k.r.s.na.m timiraruupadh.rt ||"

ityaadyuktasvaruupe parapramaataryeva vi"sraantattvaat k.r.s.napi"ngalaruupaam

ityuktam

"praav.r.nmeghaghanavyomavidyullekhaavilaasiniim"

iti || 3 ||

atha paraaparobhayasvaruupamayii.m paraaparaa.m devii.m param.r"sati --

diiptajyoti"scha.taaplu.s.tabhedabandhatraya.m sphurat |

staajj~naana"suula.m satpak.savipak.sotkartanak.samam || 1-4 ||

"j~naanam"

"evametadida.m vastu naanyatheti suni"scitam |

j~naapayantii jagatyatra j~naana"saktirnigadyate ||"

ityaadyuktaj~naana"saktisvabhaavamapi antaraasuutritecchaakriyaatmakam, ata eva

paraaparaa"sabdavyapade"syam, ata eva tat --

"loliibhuutamata.h "saktitritaya.m tattri"suulakam |"

iti vak.syamaa.naniityaa "tri"suulam" ata eva "diiptaabhi.h" -- apratihataabhi.h

tattadindriyav.rttiruupaabhi.h

"jyoti"scha.taabhi.h

"yatra yatra militaa mariicayastatra tatra vibhureva j.rmbhate |"

ityaadiniityaa vak.syamaa.nasvaruupasya bhedapradhaanasya bandhahetutvaat
bandharuupasya aa.navaadimalatrayasya plo.sakam, ata eva "sphurat"
"suddhabodhaikaruupatayaasphurattaasaaram, ata eva "san" ca asau "pak.sa.h"
jagadaanandastasya "vipak.saa.h" -- tadaprathaaruupaa nijaanandaadyaa aanandaa
anaanandaa"sca te.saam "utkartanam" -- puur.naprathaatmakatvena k.sapa.nam,
tatra "k.samam" -- samartha.h "staat" -- iti vaakyaartha.h -- taduktam --

"jayanti jagadaanandavipak.sak.sapa.nak.samaa.h |

parame"samukhodbhuutaj~naanacandramariicaya.h ||

iti || 4 ||

idaaniimaparamapi trika.m paraamra.s.tumaaha --

svaatantrya"sakti.h kramasa.msis.rk.saa

kramaatmataa ceti vibhorvibhuuti.h |

tadeva deviitrayamantaraastaam

anuttara.m me prathatsvaruupam || 1-5 ||

svatantryaruupaa "sakti.h yasyaasau ananta"saktirbhagavaan "siva.h, "kramasya" -

-

"muurtivaicitryato de"sakramamaabhaasayatyasau |

kriyaavaicitryanirbhaasaat kaalakramamapii"svara.h ||" (ri. 2-1-5)

ityaadyuktaniityaa de"sakaalaatmano vi"svavaicitryasya sargasya, samyakbhedena

"sis.rk.saa" -- jagats.r.s.tinimitta.m paarame"svarii icchaaruupaa "sakti.h
"kramaatmataa" --

"kramo bhedaa"srayo bhedo.apyaabhaasasadasattvata.h |" (ri. 2-1-4)

ityaadiniityaa bhedapradhaana.m tattadanantaabhaasasa.mbhinna.m

sa.mkucitaatmaruupa.m naratvam, ityeva.m yeya.m nara-"sakti-"sivaatmikaa
"vibho.h" -- bhagavata.h parasya -- anuttarasya prakaa"sasya "vibhuuti.h"
tattatsphura.naatmatvena e"svarya.m "tadeva" krame.na tatsphaarasaaratvaat
samanantaroktasvaruupa.m "deviitrayam" paraprakaa"satmakatvaat "anuttaram"
"svam" sarvakart.rtvaaderasaadhaara.nam "ruupam" "prathayat"-
tattadbhedada"sodaye.apyatirodadhat mama aatmana.h "antaraastaam" ekaatmyena
sphurataat -- ityartha.h || 5 ||

eva.m svadar"sanocitadevataaparaamar"saanantara.m tatsvaruupaanuprave"senaiva

yugapad ga.ne"sava.tukaavapi abhimukhayati --

taddevataavibhavabhaavimahaamariici

cakre"svaraayitanijasthitireka eva |

deviisuto ga.napati.h sphuradindukaanti.h,

samyaksamucchalayataanmama sa.mvidabdhim || 1-6 ||

"eka eva" -- ananyaapek.satayaa ni.hsahaayo "ga.nasya" -- kara.nacakrasya --

"dinakarasamamahadaadikaga.napatitaa.m vahati yo namastasmai |"

ityaadid.r"saa "pati.h" -- aha"nkaararuupa.h prabhu.h, ata eva "taasaam"

samanantaroktaanaa.m "devataanaam" "vibhavena" -- paraprakaa"saatmanaa
sphaare.na --

"yattatra nahi vi"sraanta.m tannabha.hkusumaayate |"

iti vak.syamaa.naniityaa bhavana"siilaa.h tanmayatayaa parisphurantyo yaa

"mahaamariicaya.h" -- tattadindriyadevataa.h taasaa.m yat "cakram"
tatre"svaravadaacaran nijasthitiryo "mama" aatmana.h "sa.mvid" eva
anavagaahyatvaat "abdhi.h" "samyak" vi.sayakaalu.syavilaayanena samantaat --
sarvata eva tattadindriyapras.rtasa.mviddvaare.na "ucchalayataat" --
vikaasayataat, tadekamayataamutpaadayataat -- ityartha.h |

abdhisamucchalanasamucitattvaacca "sphuradindukaanti.h" -- ityuktam | vastuto hi

apaanavyaaptirasyaasti -- ityeva.m nirde"sa.h | atha ca "deviisuta.h"
va.tuko.apyeva.mvidha.h, kintu "sariirasya dhavalimnaa "sphuradindukaanti.h" |
asya hi praa.navyaaptirasti ityeva.m nirdi"santi gurava.h | "deviisuta.h"
ityubhayorapi kula"saastrocito.aya.m vyapade"sa.h | taduktam --

"deviiputro.atra va.tuka.h sva"saktiparivaarita.h |"

iti |

"ga.ne"so vighnahartaasau deviiputra.h........... |"

iti ca || 6 ||

iha khalu "saastraadau

".....................strotobheda.m sa.mkhyaanameva ca |

pravartayed guru.m sva.m ca steyii syaat tadakiirtanaat ||"

ityaadyuktad.r"saa ava"syameva "saastrakaarai.h svagurvaade.h kiirtana.m

kaaryam, ata"sca vak.syamaa.na"saastrasya kulatantraprakiyaatmakatvena
dvaividhye.api --

"nabha.hsthitaa yathaa taaraa na bhrajante ravau sthite |

eva.m siddhaantatantraa.ni na vibhaanti kulaagame ||

tasmaatkulaad.rte naanyatsa.msaaroddhara.na.m prati |"

ityaadyuktyaa kulaprakriyaayaa.h prakriyaantarebhya.h praadhaanyaat --

"bhairavyaa bhairavaatpraapta.m yoga.m vyaapya tata.h priye |

tatsakaa"saattu siddhena miinaakhyena varaanane ||

kaamaruupe mahaapii.the macchandena mahaatmanaa |"

ityaadiniruupitasthityaa tadavataaraka.m turyanaathameva taavat prathama.m

kiirtayati --
raagaaru.na.m granthibilaavakiir.na.m

yo jaalamaataanavitaanav.rtti |

kalombhita.m baahyapathe cakaara

staanme sa macchandavibhu.h prasanna.h || 1-7 ||

"sa.h" -- sakalakula"saastraavataarakatayaa prasiddha.h --

"macchaa.h paa"saa.h samaakhyaataa"scapalaa"scittav.rttaya.h |

cheditaastu yadaa tena macchandastena kiirtita.h ||"

ityaadyuktyaa paa"sakha.n.danasvabhaavo macchanda eva

parame"svarasamaave"sa"saalitvaat "vibhu.h" mama prasanna.h "staat" --
svaatmadar"sanasa.mvibhaagapaatrataamaavi.skuryaat -- ityartha.h | yo "jaalam"
matsyabaldhanam, indrajaalapraayaa.m ca maayaa.m "baahyapathe cakaara" --

"a.s.tau siddhaa mahaatmaano jaalap.r.s.thaa.h sutejasa.h |"

ityaadyuktyaa turiiyataasvaruupaavahitattvena
sa"nkocaapahastanaadanavadheyataa.m ca ninye -- ityartha.h | tacca "raage.na" -
- gairikaadidravye.na raagatattvena ca "aru.nam" -- lohitiik.rtam iyarti --
gacchati ityarthaanugamaat tattadbhedada"saaprasararuupa.m ca, tathaa
granthibhi.h" -- bandhanai.h "bilai.h" ca salilanirgamanasthaanai.h "granthau"
maayaayaa dvitiiyasmin bhede "bilai.h" bilaakaaraabhi.h
bhagasa.mj~naabhirbhogabhuumibhi"sca "avakiir.nam" -- vyaaptam, tathaa
"aataanavitaanav.rtti" -- aayaamapaar"svamaanayukta.m vi"svaakaaratvaat
sarvata.h prasaradruupa.m ca, tathaa "kalayaa" vicchittivi"se.se.na
kalaatattvena ca arthaatk.sitiparyantena "umbhitam" aarabdham | yaduktam --

"maayaaruupa.m bhavejjaala.m daarayetkulacintaka.h |

vi"svaakaara.m mahaajaala.m naa.diisuutraniyojitam ||

bhuvanaak.sasamopeta.m tattvagranthid.r.dhiik.rtam |

kalaaraagayuta.m caiva.............................. ||"

ityaadi || 7 ||

""sriimacchriika.n.thanaathaaj~naava"saatsiddhaa avaataran |

tryambakaamardakaabhikhya"sriinaathaa advaye dvaye |

dvayaadvaye ca nipu.naa.h krame.na "siva"saasane |

aadyasya caanvayo jaj~ne dvitiiyo duhit.rkramaat ||

sa caardhatryambakaabhikhya.h santaana.h suprati.s.thita.h |

ata"scaardhacatastro.atra ma.thikaa.h santatikramaat ||"

iti vak.syamaa.nasthityaa
"sriisantatyaamardakatraiyambakaardhatraiyambakaakhyaasu saardhaasu tis.r.su
ma.thikaasu madhyaat vak.syamaa.natantraprakriyaayaa.h
traiyambakama.thikaa"sraya.nena aayaatikramo.asti iti saamaanyena taavat
guruunabhimukhayati --

traiyambakaabhihitasantatitaamrapar.nii

sanmauktikaprakarakaantivi"se.sabhaaja.h |

puurve jayanti guravo guru"saastrasindhu

kallolakelikalanaamalakar.nadhaaraa.h || 1-8 ||

"traiyambaka" iti "abhihitaa" "santati.h" ma.thikaa -- ityartha.h || 8 ||

evam --

""saivaadiini rahasyaani puurvamaasanmahaatmanaam |

.r.sii.naa.m vaktrakuhare te.svevaanugrahakriyaa ||

kalau prav.rtte yaate.su te.su durgamagocaram |

kalaapigraamapramukhamucchinne "siva"saasane ||

kailaasaadrau bhramandevo muurtyaa "sriika.n.tharuupayaa |

anugrahaayaavatiir.na"scodayaamaasa bhuutale ||

muni.m durvaasasa.m naama bhagavaanuurdhvaretasam |

nocchidyate yathaa "saastra.m rahasya.m kuru taad.r"sam ||

tata.h sa bhagavaandevaadaade"sa.m praapya yatnata.h |

sasarja maanasa.m putra.m tryambakaadityanaamakam ||" ("si.d.r. 7)

ityaadyuktyaa kalikaalu.syaadvicchinnasya nikhila"saastropani.sadbhuutasya

.sa.dardhakramavij~naanasya traiyambakasantaanadvaare.na avataarakatvaadaadya.m
kailaasastha.m "srii"sriika.n.thanaathaakhya.m guru.m prasa"ngaat
ma.thikaantaraguru.m"scotkar.sayati --

jayati gurureka eva "srii"sriika.n.tho bhuvi pathita.h |

tadaparamuurtirbhagavaan mahe"svaro bhuutiraaja"sca || 1-9 ||

"eka eva guru.h" -- ityanena asya avataarakatva.m suucitam | "mahe"svara.h"iti

ya.h "sriisantatyardhatraiyambakaakhyama.thikayorgurutayaa anena anyatrokta.h
parame"sa iti ii"sa iti ca |

yadaaha

"bha.t.taarikaadibhuutyanta.h "sriimaansiddhodayakrama.h

bha.t.taadiparame"saanta.h "sriisantaanodayakrama.h
"sriimaanbha.t.taadirii"saanta.h paramo.atha gurukrama.h |

trikaruupastrikaarthe me dhiya.m vardhayataa.mtaraam ||"

iti |

"tadaparamuurti.h" ityanayorbhagavadaave"samayatva.m dar"sitam |

yadyapi

"yo yatra "saastre.adhik.rta.h sa tatra guru.h...... |"

iti vak.syamaa.naniityaa ma.thikaantaraguruu.naa.m trikaarthe gurutvaabhaavaat

iha namaskaaraaprastaava eva | tathaapi "tasya me sarva"si.syasya
nopade"sadaridrataa |" ityaadid.r"saa sarvatraiva guruupade"sasya bhaavaat
aatmani bhuuyovidyatva.m dar"sayataa granthak.rtaa asya granthasyaapi
nikhila"saastraantarasaarasa.mgrahaabhipraayatva.m prakaa"sitam | yadvak.syati -
-

"adhyu.s.tasantatisrota.hsaarabhuutarasaah.rtim |

vidhaaya tantraaloko.aya.m syandate sakalaanrasaan ||"

iti || 9 ||

"puurve jayanti gurava.h" iti saamaanyena k.rte.api namaskaare yogaa"ngatvena

samaane.api --

"........................tarko yogaa"ngamuttamam |"

ityaadyuktyaa paramopaadeyasvaprakaa"sasvaatme"svarapratyabhij~naapanaparasya
tarkasya kartaaro vyaakhyaataara"sca para.m namaskartavyaa.h iti
vi"se.saprayojakiikaare.na guruparamaguruparame.s.thina.h punarapi
paraamra.s.tumaaha --

"sriisomaanandabodha"sriimadutpalavini.hs.rtaa.h |

jayanti sa.mvidaamodasandarbhaa dikprasarpi.na.h || 1-10 ||

tadaasvaadabharaave"saba.mhitaa.m mati.sa.tpadiim |

gurorlak.sma.naguptasya naadasa.mmohinii.m numa.h || 1-11 ||

idaaniim

"upaadhyaayaan da"saacaarya aacaaryaa.naa.m "sata.m pitaa |"

ityaadyuktyaa tasyaacaaryaadapi gauravaatirekasm.rternijamapi

pitaramaa"siirvaadamukhena paraam.r"sati --

ya.h puur.naanandavi"sraantasarva"saastraarthapaaraga.h |

sa "sriicukhulako di"syaadi.s.ta.m me gururuttama.h || 1-12 ||

"cukhulaka.h" iti lokaprasiddhamasya naamaantaram | "gururuttama.h" iti

uttamatvasya aacaaryagauravaatirekasm.rtireva nimittam, ata eva anyatraapi --

"gurubhyo.api gariiyaa.msa.m janaka.m cukhulakaabhidham |"

ityaadyuktam || 12 ||

eva.m ca tantraprakriyopaasannagurvabhimukhiikara.naanantara.m
vi"sraantisthaanatayaa kulaprakriyaagurumapi utkar.sayati --

jayataajjagaduddh.rtik.samo.asau

bhagavatyaa saha "sambhunaatha eka.h |

yadudiirita"saasanaa.m"subhirme

praka.to.aya.m gahano.aya.m "saastramaarga.h || 1-13 ||

bhagavatyaakhyaa asya duutii, kulaprakriyaayaa.m hi duutiimantare.na kvacidapi

karma.ni naadhikaara.hityatastatsahabhaavopanibandha.h |

"yoktaa sa.mvatsaraatsiddhiriha pu.msaa.m bhayaatmanaam |

saa siddhistattvani.s.thaanaa.m strii.naa.m dvaada"sabhirdinai.h ||

ata.h suruupaa.m subhagaa.m saruupaa.m bhaavitaa"sayaam |

aadaaya yo.sita.m kuryaadarcana.m yajana.m hutam ||

iti ||

""saastramaargo" vimalo jaata.h ityanenaasya trikaadyaagamavyaakhyaat.rtvamapi

prakaa"sitam |

yaduktamanenaiva

"ityaagama.m sakala"saastramahaanidhaanaa

cchrii"sambhunaathavadanaadadhigamya samyak |

"saastre rahasyarasasa.mtatisundare.asmin

gambhiiravaaci racitaa viv.rttirmayeyam ||"

iti || 13 ||

idaanii.m svaprav.rttiprayojanaadi aacak.saa.no granthakaaro granthakara.na.m

pratijaaniite --

santi paddhataya"scitraa.h strotobhede.su bhuuyasaa |

anuttara.sa.dardhaarthakrame tvekaapi nek.syate || 1-14 ||

na caatra anyathaa sambhaavyam -- ityaatmanyaaptatva.m prakhyaapayanneva.m

pratij~naakara.ne saamarthya.m dar"sayati
ityaha.m bahu"sa.h sadbhi.h "si.syasabrahaacaaribhi.h |

arthito racaye spa.s.taa.m puur.naarthaa.m prakriyaamimaam || 1-15 ||

"sriibha.t.tanaathacara.naabjayugaattathaa "srii

bha.t.taarikaa.mghiryugalaad gurusantatiryaa |

bodhaanyapaa"savi.sanuttadupaasanottha

bodhojjvalo.abhinavagupta ida.m karoti || 1-16 ||

tasya guruuparamparaagatasya j~naanasya "upaasanam" -- puna.h puna.h cetasi

vinive"sanam tata utthito yo.asaavupade.s.tavyavi.sayo "bodha.h" --
saak.saatkaara.h, tena "ujjvala.h" samyagavagatadharmaa san, "idam"
guruupade"saatsa.m"sayaviparyaasaadirahitattvenaadhigatamanuttaratrikaartha-
prakriyaalak.sa.nam paraanprati cikhyaapayi.sayaa "karoti" -- upadi"sati --
ityartha.h | "abhinavagupta.h" iti sakalalokaprasiddhanaamodiira.nenaapi
aaptattvameva upodvalitam | ukta.m hi --

"saak.saatk.rtadharmaa yathaad.r.s.tasyaarthasya cikhyaapayi.sayaa prayukta

upade.s.taa caapta.h |"

iti | tacchabdaparaam.r.s.ta.m vyaaca.s.te "yaa gurusantati.h" iti,

"gurusantati.h" gurupaaramparyamavicchinnatayaa sthita.m tadupadi.s.ta.m
j~naanam -- ityartha.h, saa ca kiid.rk? ityuktam -- bodhaanyapaa"savi.sanut" iti
|

"yatki.mcitparamaadvaitasa.mvitsvaatantryasundaraat |

paraacchivaaduktaruupaadanyattatpaa"sa ucyate ||"

ityaadivak.syamaa.naniityaa "bodhaat" paraacchivaadyadakhyaatyaatma

bhedaprathaatmakam "anyat" tadeva "paa"sa.h" saeva mohakatvaat "vi.sam" tat
nudati yaa saa | tathaa ""sriibha.t.tanaatha.h" iti "srii"sambhunaatha.h |
""sriibha.t.taarikaa" iti bhagavatyaakhyaa asya duutii | yaduktamanenaiva --

"bha.t.ta.m bha.t.taarikaanaatha.m "sriika.n.tha.m d.r.s.tabhairavam |

bhuutikalaa"sriyaa yukta.m n.rsi.mha.m viiramutka.tam ||

naanaabhidhaanamaadyanta.m vande "sambhu.m mahaagurum |"

iti |

"striimukhe nik.sipetpraaj~na.h striimukhaad graahayetpuna.h |"

ityaadyukte.h kulaprakriyaayaa.m duutiimukhenaiva "si.syasya

j~naanapratipaadanaamnaayaat iha gurutadduutyo.h samaskandhatayaa upaadaanam ||
16 ||

nanu saamaanyena trikadar"sanaprakriyaakara.na.m pratij~naaya, sambhavatyapi

tadarthaabhidhaayini "saastrajaate kimiti "sriimaaliniivijayottaramevaadhik.rtya
tannirvaahayi.syate ? ityaa"sa"nkyaaha --

na tadastiiha yanna "sriimaaliniivijayottare |

devadevena nirdi.s.ta.m sva"sabdenaatha li"ngata.h || 1-17 ||

""sriimaaliniivijayottare" iti naadi-phaantaayaa maalinyaa "vijayena"

sarvotkar.se.na, uttaratisarvasrotobhya.h plavate,
saarabhuutattvaatsarva"saastraa.nam || 17 ||

etadevaaha

da"saa.s.taada"savasva.s.tabhinna.m yacchaasana.m vibho.h |

tatsaara.m trika"saastra.m hi tatsaara.m maaliniimatam || 1-18 ||

iha khalu paraparaamar"sasaarabodhaatmikaayaa.m parasyaa.m vaaci

sarvabhaavanirbharatvaatsarva.m "saastra.m parabodhaatmakatayaiva
ujj.rmbhamaa.na.m sat, pa"syantiida"saayaa.m
vaacyavaacakaavibhaagasvabhaavatvena asaadhaara.natayaa aha.mpratyavama"saartmaa
antarudeti, ata eva hi tatra pratyavamar"sakena pramaatraa paraam.r"syamaano
vaacyo.artho.ahantaacchaadita eva sphurati, tadanu tadeva
madhyamaabhuumikaayaamantareva vedyavedakaprapa~ncodayaad
bhinnavaacyavaacakasvabhaavatayaa ullasati | tatra hi parame"svara eva
cidaanandecchaaj~naanakriyaatmakavaktrapa~ncakaasuutra.nena
sadaa"sive"svarada"saamadhi"sayaanastadvaktrapa~ncakamelanayaa pa~ncasrotomayam
abhedabhedaabhedabhedada"so.t.ta"nkanena tattadbhedaprabhedavaicitryaatma
nikhila.m "saastramavataarayati, yadbahirvaikhariida"saayaa.m sphu.tataamiyaat |
tathaahi --

prathamamii"saanatatpuru.sasadyojaatairekaikasya udbubhuu.subhi.h
sadbhirbhedatrayamullaasitam, udbhuutai"sca ityekaikabhedaa.h .sa.t,
tribhirapyebhi.h sambhuuya ullaasita eko bheda.h, ii"satatpuru.sau
ii"sasadyojaatau sadyojaatatatpuru.sau iti dvyaatmanaa sambhuuyaapi ebhi.h
tribhirbhedatraya.m samullaasitam -- ityete bhedapradhaanaa da"sa "sivabhedaa.h
| taduktam --

"ri"satatpuru.saajaatairudbhuutairudbubhuu.subhi.h |

ekakai.h .sa.dbhirekena trike.na dvyaatmakaistribhi.h ||

tadittha.m "sivabhedaanaa.m da"saanaamabhavatsthiti.h |" iti |

e.saameva ca vaamadevaaghoramelanayaa a.s.taada"sa rudrabhedaa bhavanti | tathaa

ca tatraikakena vaamadevaaghoraatmabhedena bhedadvayameva, pa~ncavidhatve.api
ii"saadervaktratrayasya "sivabhede.su uktatvaat uktasya ca
punarvacanaanupatte.h, tathaa dvyaatmakatvena bhedatrayasya, tena pa~ncaanaa.m
tryaatmakatvena bhedatrayasya "sivabhede.su uktatvaat |
tatpuru.sasadyojaatayostu eva.m svabhaavaabhaavaat, taabhyaa.m saha
asa"ngaterbhedacatu.s.tayaabhaavaadii"savaamau, ii"saaghorau, aghora-vaamauiti
dvyaatmaka.m bhedatrayameva ava"si.syate -- iti trayo dvikabhedaa.h | tathaa
pa~ncanaamaapi ii"satatpuru.saajaatavaamaaghoraa.naa.m tryaatmakatvena
sa.mmiilanaayaamii"saanasya krame.na itaravaktrasa.mbhede .sa.t, tatpuru.sasya
traya.h, tathaa sadyojaatasya tadava"si.s.tavaktrasa.mbhede.api eka eva -- iti
da"savidhatve.api ii"sa-tatpuru.sa-sadyojaataatmana.h prathamatrikasya
"sivabhede.su uktatvaat ii"savaamaaghoraatmana.h -- "si.s.tasya trikasya
vyaapaaraantare.na niyok.syamaa.natvaacca
tryaatmakabhedaa.s.takamevaava"si.syate -- itya.s.taaveva trikabhedaa.h | ata
eva ekakakathana.m cintyamiti na vaacyam, tatpuru.saajaatavaamaaghoraa.naa.m hi
dvyaatmakatayaa caturaatmakatayaa vaa j~naanajanane sa.myogani.sedho
vivak.sita.h, tryaatmakataayaamapi tathaabhaave hi bahuunaa.m bhedaanaa.m
ni.sedha.h pras.rjyate, iti bhedasaptakakathanamapi nyaayya.m na syaat --
ityala.m bahunaa | tathaa pa~ncaanaamamapye.saa.m caturaatmakatvena
sa.mmiilanaayaa pa~ncavidhatve.api naraajaatavaamaaghoraa.naamuktayuktyaa
sa"ngatyabhaavaaccatvaara"scaturbhedaa.h, sarve.saamapye.saa.m sa.mmiilanaayaa.m
pa~ncakabheda eka eva -- ityevam "a.s.taada"sa" bhedaabhedapradhaanaa
rudrabhedaa.h |

taduktam

"yadaa trayaa.naa.m vaktraa.naa.m vaamadak.si.nasa"ngati.h |

tadaa sapta dvikabhedaa a.s.tau caiva trikaatmakaa.h ||

catu.skaa"scaapi catvaara.h pa~ncakastvekaruupaka.h |

iti vi.m"satimadhyaattu naraajaataavasa"ngatim ||

vaamaaghoradvaye yaata.h svaatantryaatpuurvapa"scimau |

j~naana.m bhajete naiveti bheda.so.da"saka.m sthitam ||

tatraapi vaamadeviiyameka.m tadupari sthitam |

svaruupa.m bhairaviiya.m ca tenaa.s.taada"sadhaa sthiti.h ||

rudrabhedasya "saastre.su "sivenaiva.m niruupitaa |"

iti |

etacca "srii"sriika.n.thyaamabhidhaanapuurva.m vistarata uktam, tadyathaa --

"srotasyuurdhve bhavejj~naana.m "sivarudraabhidha.m dvidhaa |

kaamaja.m yogaja.m cintya.m mauku.ta.m caa.m"sumatpuna.h ||

diipta................................ntara.m puna.h |

"sivabhedaa.h samaakhyaataa rudrabhedaa.mstvimaa.mch.r.nu ||

vijaya.m caiva ni.h"svaasa.m madgiita.m paarame"svaram |

mukhyabimba.m ca siddha.m ca santaana.m naarasi.mhakam ||

candraa.m"sa.m viirabhadra.m ca aagneya.m ca svayambhuvam |

visara.m rauravaa.h pa~nca vimala.m kira.na.m tathaa ||

lalita.m saurabheya.m ca tantraa.nyaahurmahe"svari |

a.s.taavi.m"satirityevamuurdhvasrotovinirgataa.h ||"

atra caanenaiva

"....................... "sivairuukta.h "sivaabhidha.h |

bhedo rudrai"sca rudraakhya iti bhedo niruupita.h ||"

"vasubhi.h" a.s.tabhirgu.nitaa "a.s.to" catu.h.sa.s.tirbhairava bhedaa.h |
tathaa ca advayasvabhaave svaruupe
"siva"saktitatsa"ngha.t.taakhyayoginiivaktraatmani dak.si.navaktre
pratyekamuhubhuu.suudbhuutatirodhitsu-tirohitaatmakatayaa catuuruupatvena
bheda.so.da"saatmakamitaradvakracatu.s.taya.m yadaa yugapadantarliinataameti
tadai.saa.m parasparamelanayaa catu.h.sa.s.tidvayapradhaanaa bhairavabhedaa.h |

taduktam

"yaccaante dak.si.na.m haarda.m li"nga.m h.rtparama.m matam |

tadapyanta.hkutaa"se.saspa(s.r).s.tabhaavasunirbharam ||

sarvasa.mhaarakatvaacca k.r.s.na.m timiraruupadh.rt |

bhedabhaavakamaayiiyatejo.m.a"sagrasanaatmakam ||

tatraantarliinataa.m yaati yaavadvaktracatu.s.tayam |

udbubhuu.sutathodbhuuta.m tirodhiratsu tirohitam ||

ittha.m yugapadevaitadbheda.so.da"sakaatmakam |

dak.se vaisargike haarde svatantre.atha "sive vi"sat ||

a.s.taa.s.takaatma tacchaastra.m yugapadbhairavaabhidham |"

iti |

etacca "srii"sriika.n.thyaamabhidhaanapuurva vistarata uktam | tadyathaa --

"anyatsa.mk.sepato vak.sye giita.m yatparame.s.thinaa |

taccabhedai.h pravak.syaami catu.h.sa.s.ti.m vibhaaga"sa.h ||

bhairava.m yaamala.m caiva mataakhya.m ma"ngala.m tathaa |

cakraa.s.taka.m "sikhaa.s.taka.m bahuruupa.m ca saptamam ||

vaagii"sa.m caa.s.tama.m proktamitya.s.tau viiravandite |

etatsaadaa"siva.m cakra.m kathayaami samaasata.h ||

svacchando bhairava"svaca.n.da.h krodha unmattabhairava.h |

asitaa"ngo mahocchu.sma.h kapaalii"sastathaiva ca ||

ete svacchandaruupaastu bahuruupe.na bhaa.sitaa.h |

brahmayaamalamityukta.m vi.s.nuyaamalaka.m tathaa ||

svacchanda"sca ruru"scaiva .sa.s.tha.m caatharva.na.m sm.rtam |

saptama.m rudramityukta.m vetaala.m caa.s.tama.m sm.rtam ||

ata.h para.m mahaadevi matabhedaa.mch.r.nu.sva me |

raktaakhya.m lampa.taakhya.m ca mata.m lak.smyaastathaiva ca ||

pa~ncama.m caalikaa caiva pi"ngalaadya.m ca .sa.s.thakam |

utphullaka.m mata.m caanyadvi"svaadya.m caa.s.taka.m sm.rtam ||

ca.n.dabhedaa.h sm.rtaa hyete bhairave viiravandite |

bhairavii prathamaa proktaa picutantrasamudbhavaa ||

saa dvidhaa bhedata.h khyaataa t.rtiiyaa tata ucyate |

brahmii kalaa caturthii tu vijayaakhyaa ca pa~ncamii ||

candraakhyaa caiva .sa.s.thii tu ma"ngalaa sarvama"ngalaa |

e.sa ma"ngalabhedo.aya.m krodhe"sena tu bhaa.sita.h ||

prathama.m mantracakra.m tu var.nacakra.m dvitiiyakam |

t.rtiiya.m "sakticakra.m tu kalaacakra.m caturthakam ||

pa~ncama.m binducakra.m tu .sa.s.tha.m vai naadasa.mj~nakam |

saptama.m guhyacakra.m ca khacakra.m caa.s.tama.m sm.rtam ||

e.sa vai cakrabhedo.ayamasitaa"ngena bhaasita.h |

andhaka rurubheda.m ca ajaakhya muulasa.mj~nakam ||

var.nabha.n.tha.m vi.da"nga ca jvaalina.m maat.rrodanam |

kiirtitaa.h parame"sena ruru.naa parame"svari ||

bhairavii citrikaa caiva ha.msaakhyaa ca kadambikaa |

h.rllekhaa candralekhaa ca vidyullekhaa ca vidyumaan ||

ete vaagii"sabhedaastu kapaalii"sena bhaa.sitaa.h |

bhairavii tu "sikhaa proktaa vii.naa caiva dvitiiyikaa ||

vii.naama.nist.rtiiyaa tu sa.mmoha.m tu caturthakam |

pa~ncama.m .daamara.m naama .sa.s.tha.m caivaapyatharvakam ||

kabandha.m saptama.m khyaata.m "sira"schedo.a.s.tama.h sm.rta.h |

ete devi "sikhaabhedaa unmattena ca bhaasitaa.h ||

etatsaadaa"siva.m cakrama.s.taa.s.takavibhedata.h ||"

iti |

tairbhinna.m bhedopabhedavaicitryaatmanaa naanaaprakaarama -- ityartha.h | yattu

"srii"sriika.n.thyaa.m tatpuru.savaktramuddi"sya

"a.s.taavi.m"satibhedaistu gaaru.da.m h.rdaya.m puraa |"

ityaadi | tathaa
"pa"scime bhuutatantraa.ni.................. |"

tathaa

"dak.si.ne dak.si.ne maarga"scaturvi.m"satibhedata.h |"

ityaadi | tathaa

"vaamadevaattu yajjaatamanyattatsaam.r(mpra)ta.m "s.r.nu |"

ityaadi anyabhedopabhedavaicitryamuktam, tadekaikasya vaktrasya

pa~ncavaktraatmakatvaat etadbhedajaatopabhedaatmeva iti tata eva sa.mg.rhiim,
iti na p.rthagiha aayastam | taduktam --

"ekaika.m pa~ncavaktra.m ca vaktra.m yasmaatpragiiyate |

da"saa.s.taada"sabhedasya tato bhede.svasa.mkhyataa ||"

iti |

ata"sca bhedabhedaabhedaabhedapratipaadaka.m "sivarudrabhairavaakhya.m

tridhaiveda.m "saastramudbhuutam iti siddhaanta.h taduktam --

"tantra.m jaj~ne rudra"sivabhairavaakhyamida.m tridhaa |

vastuto hi tridhaiveya.m j~naanasattaa vij.rmbhate ||

bhedena bhedaabhedena tathaivaabhedabhaaginaa |"

iti |

eva.m ca bhedaadyaatmakamapiida.m "saastra.m parame"svare"savaamaaghoraatmaka.m

.sa.s.tha.m trika.m paraadideviitrayavi"sraantidhaamatayaa kro.diik.rtya"

"pu.spe gandhastile taila.m dehe jiivo jale rasa.h |

yathaa tathaiva "saastraa.naa.m kulamanta.hprati.s.thim ||"

ityaadyuktyaa paramaadvayaam.rtapariplaavita.m vidadhyaat, anyathaa hyasya

parapadapraaptinimittatva.m na syaat | taduktam

"tato.api sa.mh.rtaa"se.sabhaavopaadhisunirbhara.h |

bhairava.h paramaarthodyaddravab.r.mhita"saktika.h ||

ri"saana-vaama-dak.saasu taasu "saktitraya.m kramaat |

aparaadiparaapraanta.m kro.diik.rtya trika.m sthita.h ||

urdhvavaamatadanyaani tantraa.ni ca kulaani ca |

taddhaaraapraantaruu.dhaani praapayyaabhedabhuumikaam ||"

iti |

nanu eva.mvidhaa "srutirna kaacidupalabhyata iti ki.m pramaa.nam ? nanu atra

uktamevaanena gurupaaramparyalak.sa.na.m pramaa.nam | yadaaha --

"ittha.m madhye vibhinna.m tattrikameva tathaa tathaa |

"saastramasmadgurug.rhe sampradaayakramaatsthitam ||"

iti |

nanu yadevaatra pu.mbuddhiprabhavatva.m codya.m tadevottariik.rtam

ityapuurvamida.mpaa.n.dityam, tenaagama.h ka"scana sa.mvaadaniiyo
yenaitatsamaahita.m syaat, naitat, avigiitaiva hi prasiddhiraagama.h ityucyate,
yaduktam

"prasiddhiraagamo loke yuktimaanathavetara.h |

vidyaayaamapyavidyaayaa.m pramaa.namavigaanata.h ||

prasiddhiravagiitaa hi satyaa vaagai"svarii mataa |

tathaa yatra yathaa siddha.m tadgraahyamavi"sa"nkitai.h ||

iti |

saa caatra vidyata evaavigaanena mahaatmanaa.m mahaaguruu.naam iti kimatra

pramaa.naantaraanve.sa.nena | yadi caarvaagd.r"saa.m bhavaad.r"saameva.mvidhaa
"sruti.h kar.nagocara.m na gataa taavataiva etannopapadyate, iti na vaktu.m
"sakyam, nahi pramaa.naabhaavaatprameyasyaapyabhaava.h syaat | na caite
vipralambhakaa yenaivamanyathopadi"seyu.h etadupade"samuulataiva nikhilasya
"saiva"saastraagamaarthasya prayogadar"sanaat | tena yathaa manvaadism.rtau
utsanna"saakhaamuulatvaada.s.takaadiyaagaanaa.m muulabhuutaa "sruti.h kalpyate
tathaa ihaapi j~neyam | nahyevidhaa.m "srutimad.r.s.tvaa
saak.saatk.rtanikhila"saivaagamasatattvaasta evamupadi"seyu.h ityala.m
mahaaguruu.naamupade"sapariik.sa.nadu.h"sik.sayaa | nanu "saastraa.naam --

"yata.h "sivodbhavaa.h sarve "sivadhaamaphalapradaa.h |"

ityaadyukterekatvaniyaamakakaara.naphalayoraikyamasti, iha
ki.mnibandhaname.saameva.m naanaatvamuktam ? satyam -- kintu anugraahyaa"saya
bhedaade.saa.m naanaatva.m kalpitam | yaduktam

"sarvametatprav.rttyartha.m "srot.R.naa.m tu vibhedata.h |

arthabhedaattu bhedo.ayamupacaaratprakalpyate ||

phalabhedo na kalpyo.atra kalpya"scedayathaayatham |"

iti | nanu yadyeva.m tat --

"vedaadibhya.h para.m "saiva.m "saivaad vaama.m ca dak.si.nam |

dak.si.naacca para.m kaula.m kaulaatparatara.m nahi ||"

ityaadinaa uktame.saa.m yathaayathamutk.r.s.tatva.m yukta.m na syaat,? naitat

dvaaradvaaribhaavena e.saamupaayopeyabhaavasya uktatvaat, tena
paramaadvayopade"sapratipaadakameva "saastra.m "sivasadbhaavalaabhaikaphalam --
ityavaseyam | tadeva paramapadapraapto saak.saadupaayabhuutattvaadutk.r.s.tam |
etaccaanenaiva "sriimaalinii"slokavaartikaadau vitatya uktam, tattata eva
svayamavadhaaryam, granthagauravabhayaattu pratipada.m na sa.mvaaditam | ata
evaaha -- "tatsaara.m trika"saastram" iti | taduktam --

"vedaacchaiva.m tato vaama.m tato dak.sa.m tata.h kulam |

tato mata.m tata"scaapi trika.m sarvottama.m param ||"

iti | anenaivaa"sayena ca --

"vaamamaargaabhi.sikto.api dai"sika.h paratattvavit |

sa.mskaaryo bhairave so.api kule kaule trike.api sa.h ||"

ityaadi "sriini"saacaaraadaavuktam ||

tacca siddhaa-naamaka-maalinyaakhya- kha.n.datrayaatmakatvaat trividhim | tatra

kriyaapradhaana.m siddhaatantram, j~naanapradhaana.m naamaka.m tantram,
tadubhayamaya.m maaliniimatam iti tadeva mukhyam, yadaaha -- "tatsaara.m
maaliniimatam" iti | eva.m ca, "na tadastiiha yanna" ityaadi yuktamevoktam || 18
||

ata"sca sarvasahatvaattadadhikaare.naiva ca pratij~naayaa api nirvaaho yukta.h

ityaaha --

ato.atraantargata.m sarva.m sa.mpradaayojjhitairbudhai.h |

ad.r.s.ta.m praka.tiikurmo gurunaathaaj~nayaa vayam || 1-19 ||

"ata.h" iti ukta yuktyaasyaiva "saastrasya pradhaanyaat | "praka.tiikurma.h" iti

prakriyaakara.nena | ata"sca "pradhaane hi k.rto yatna phalavaanbhavati"iti
bhaava.h | "gurunaathaaj~nayaa" iti -- nahi tadaaj~naa.m vinaatra adhikaara eva
bhavet iti bhaava.h ||19 ||

anyaad.r.s.tapraka.tiikara.ne ca svaatmani bhagavatprasaada eva nimittamiti

dar"sayitumaaha

abhinavaguptasya k.rti.h seya.m yasyoditaa gurubhiraakhyaa |

trinayanacara.nasaroruhacintanalabdhaprasiddhiriti || 1-20 ||

trinayanaprasaadaasaaditaprak.r.s.tasiddhe.h ki.m naamaasaadhyam -- iti bhaava.h

|| 20 ||

eva.m ceya.m k.rti.h sarve.saameva graahyaa bhavet, iti pratipaadayitumaaha --

"srii"sambhunaathabhaaskaracara.nanipaataprabhaapagatasa"nkocam |

abhinavaguptah.rdambujametadvicinuta mahe"sapuujanaheto.h || 1-21 ||

aadivaakyam

h.rdaya.m "saastraatmasatattvam, mahe"svarasya puujanam

"puujaa naama na pu.spaadyairyaa mati.h kriyate d.r.dhaa |

nirvikalpe mahaavyomni saa puujaa hyaadaraallaya.h ||

ityaadyuktyaa tattad vak.syamaa.naj~naptikrame.na svaatmatayaa pratyabhij~naanam

| ata"sca mahaavaakyaarthena ekamevaadivaakyaatmaka.m vaakyam iti
dar"sayitumaaha -- "aadivaakyam" iti | iha yadyapi
parame"svara"saktipaatamantare.na tacchaastra"srava.naadaavanyat
prav.rttinimitta.m naabhyupeyate, tathaapi "saastrakaaraa.naamiya.m "sailii-
ityabhidheyaprayojanaadi pratipaadayita.m prav.rttihetutayaa
ayamaadivaakyopanibandha.h | tatra
prathama"slokapa~ncakaasuutrito.anuttara.sa.dardhaarthakrama ityanena
saak.saadabhihita"sca paraparaaparaaparaatmataadinaa
bahuprakaarastrikaarthastaavadabhidheya.h | tasyaiva ca
kart.rpratipaadanakau"salena kaulaagamasya ca
samasta"saastrapraadhaanyaabhidhaanena saati"sayatva.m pratipaadatitu.m
""sriibha.t.tanaatha" ityaadi "slokapa~ncakamupaattam | sa ca
guruparamparaagata.h "tasmaad gurukramaayaata.m di"sanneti para.m "sivam |"
ityaadyuktaniityaa nijaprayojanakaarii bhavati, ityetada"ngatayaiva
paaramparyasa.mdar"sanaartha.m gurusa"nkiirtanapara.m
"slokasaptakamu.t.ta"nkitam | ata"scaasyaiva vak.syamaa.nopaayakrame.na
svaatmatayaa prartyaabhij~naanaajjiivanmuktipradatva.m prayojana.m
"slokaantaraasuutritamapi ""srii"sambhunaatha" ityaadi"slokena saak.saaduktam |
etaduddi"sya ca ko naama na sacetaa.h parame"svara"saktipaatapavitrita.h
pravarttate ityasya prav.rttinimittatvam, prav.rttasyaapyedupalabdhau
"tamanitye.su bhoge.su yojayanti vinaayakaa.h |" ityaadyuktervighnaa.h
sambhavanti ityetanniraasaaya ga.ne"sava.tukayo.h stuti.h | "arthito racaye" iti
pratij~naataayaa.h prakriyayaayaa"sca "tanmayaa tantryate tantraalokanaamnyatra
"saasane |" ityaadivak.syamaa.nopajiivanena "tantraaloka.h" -- ityabhidhaanam |
evamabhidhaanaabhidheyayorabhidheyaprayojanayo"sca
vaacyavaacakasaadhyasaadhanabhaavalak.sa.na.h sambandha"scaarthaak.sipta.h
ityanekavaakyasa.mmelanaatmakamekamevaadivaakya.m prav.rttihetutayaa uktam --
iti pi.n.daartha.h || 21 ||

iha yadyapi sarvavaadinaa.m mok.sa eva upaadeya.h, tatpratipak.sabhuuta.h

sa.msaara"sca heya.h, tasya ca mithyaaj~naana.m nimittam, tatpratikuula.m ca
tattvaj~naanam -- iti tatsaak.satkaare.naiva aj~naanaapagamaanmok.saavaapti.h
ityatraavivaada.h, tathaapi taistadekaniyata.m j~naanaaj~naanayo.h svaruupa.m na
j~naatam iti

"bhramayatyeva taanmaayaa hyamok.se mok.salipsayaa |"

ityaadyuktyaa tadabhyupagato mok.so mok.sa eva na bhavati -- iti dar"sayitu.m

"saastraantaravailak.sa.nyena tatpariik.sa.nasya vak.syamaa.natvaat
praadhaanyamapi ka.taak.sayitumupakrama eva
bandhamok.sapariik.saamu.t.ta"nkayati granthakaara.h --

iha taavatsamaste.su "saastre.su parigiiyate |

aj~naana.m sa.msarheturj~naana.m mok.saikakaara.nam || 1-22 ||

na caitadasmaabhi.h svopaj~namevoktam -- ityaaha --

malamaj~naanamicchanti sa.msaaraa"nkurakaara.nam |

iti prokta.m tathaa ca "sriimaaliniivijayottare || 1-23 ||

"aj~naana.m" timira.m
parame"svarasvaatantryamaatrasamullaasitasvaruupagopanaasatattvam
aatmaanaatmanoranyathaabhimaanasvabhaavam apuur.na j~naanam, tadeva caa.navam
"malam", na tu navamaahnikaadau ni.setsyamaana.m dravyaruupam | ukta.m ca --

"svaatantryahaanirbodhasya svaatantryasyaapyabodhataa |

dvidhaa.nava.m malamida.m svasvaruupaapahaanita.h ||"

iti |

tacca kiid.rk ? ityaaha -- sa.msaara iti | "sa.msaarasya"

"bhinnavedyaprathaatraiva maayaakhyam............ |"

ityaadyuktasvaruupasya maayiiyasya malasya

"sa.msaarakaara.na.m karma sa.msaaraa"nakura ucyate |"

iti vak.syamaa.naniitya "a"nkura.h" kaara.na.m kaarmamala.m tasya "kaara.na.m |

taduktam --

"mala.m karmanimitta.m tu naimittakamata.h param |"

iti "sriimaaliniivijayottare proktam ityetadadhikaare.naivaaya.m grantha.h

prav.rtta ityupodvalitam ||23 ||

aj~naanasya pauru.sabauddhaatmakatvena dvaividhye.api iha pauru.sameva

vivak.sita.m syaannaanyat ityaaha

vi"se.sa.nena buddhisthe sa.msaarottarakaalike |

sambhaavanaa.m nirasyaitadabhaave mok.samabraviit || 24 ||

"vi"se.sa.nena" "sa.msaaraa"nkurakaara.nam ityanena" nahi duradhyavasaayaruupa.m

bauddhamaj~naana.m karma.na.h kaara.nam api tu tattasyaiti
kathametadvi"se.sa.na.m sa"ngacchataam taddhi sati karmakaara.nake "sariire
sambhavati tasya kaaryakaara.naatmakatvaat buddhe"sca
kaara.navargaanta.hpaatittvaat, ata evoktam "sa.msaarottarakaalike" iti |

""sariirabhuvanaakaaro maayiiya.h parikiirtita.h |"

ityaadyukte.h sa.msaaraacchariiraadanantarabhaavini -- ityartha.h ||

ki.m tatsambhaavanaaniraasena? -- ityuktam -- "etadabhaave mok.samabraviit" iti

| nahibauddhaaj~naanamaatraniv.rttau mok.so bhavet yattasminniv.rtte bauddhameva
j~naanamudeti" tasya ca "suddhavikalpaatmatve.api

"sarvo vikalpa.h sa.msaara.h............... |"

iti niityaa sa.msaaraavirbhaavakatvame iti kathametadabhaave.api eva.m syaat

yadabhipraayaadito baahyairapi

"paramaarthavikalpe.api naavaliiyeta pa.n.dita.h |

ko hi bhedo vikalpasya "subhe vaa.apyatha vaa.a"subhe ||"

ityaadyuktam, pauru.se punaraj~naane diik.saadinaa niv.rtte sati yadi bauddha.m

j~naanamudiyaat tadaa tasya vak.syamaa.naniityaa jiivanmukti.m pratyapi
kaara.natva.m bhavet, kevalena punastena na ki~ncitsetsyati -- ityuktapraayam |
pauru.sa.m punarj~naanamudita.m sat anyanirapek.sameva mok.sakaara.nam |
yaduktam --

"paa"saa"sca pauru.saa.h "sodhyaa diik.saayaa.m na tu dhiigataa.h |

tena tasyaa.m do.savatyaamapi diik.saa na ni.sphalaa ||"

iti | tacca j~naanamaatrasvabhaavam, akhyaatyabhaava eva hi puur.naa khyaati.h,

saiva ca prakaa"saanandaghanasyaatmanastaattvika.m svaruupam, tatprathanameva
mok.sa.h iti yuktamuktam -- "etadabhaave mok.samabraviit" iti || 24 ||

nanu aj~naana"sabdasya apuur.na.m j~naanamartha.h ityatra ki.m nibandhanam,

j~naanaabhaavamaatramevaastu ?

ityaa"sa"nkyaaha

aj~naanamiti na j~naanaabhaava"scaatiprasa"ngata.h |

sa hi lo.s.thaadike.apyasti na ca tasyaasti sa.ms.rti.h || 1-25 ||

ko.asaavatiprasa"nga.h -- ityaaha -- "sa hi" ityaadi | tadyuktamuktam --

aj~naana"sabdasya apuur.na.m j~naanamartha.h -- iti ||25 ||

tadaaha

ato j~neyasya tattvasya saamastyenaaprathaatmakam |

j~naanameva tadaj~naana.m "sivasuutre.su bhaasitam || 1-26 ||

"ato" yathoktaaddheto.h "j~neyasya" niilasukhaade.h,

"j~neyasya ca para.m tattva.m ya.h prakaa"saatmaka.h "siva.h |"

ityaadivak.syamaa.nasvaruupasya "tattvasya" "saamastyena" tasya

sarvatraavi"se.saat tadekaghanaakaaratvena "aprathaatmakam" yat ida.m niilam
ida.m sukham iti dvaitaprathaatmakatvaadapuur.na.m "j~naanam" tadeva "aj~naanam"
na punarj~naanaabhaavamaatram -- ityetacchivasuutre.su "bhaasitam" -- uktam --
ityartha.h || 26 ||

tatra caitatkutra dar"sitam ? ityaa"sa"nkyaaha --

caitanyamaatmaa j~naana.m ca bandha ityatra suutrayo.h |

sa.m"sle.setarayogaabhyaamayamartha.h pradar"sita.h || 1-27 ||

"sa.m"sle.setarayogaabhyaam" iti sa.mhitayaa, anyathaa ca

akaarapra"sle.savi"sle.saabhyaa.m tena "j~naana.m bandha.h, aj~naana.m bandha.h"
-- iti caayamartha.h, ityaj~naana"sabdasya apuur.naj~naanaabhidhaanalak.sa.na.h
|| 27 ||

etadeva vyaaca.s.te
caitanyamiti bhaavaanta.h"sabda.hsvaatantryamaatrakam |

anaak.siptavi"se.sa.m sadaaha suutre puraatane || 1-28 ||

dvitiiyena tu suutre.na kriyaa.m vaa kara.na.m ca vaa |

bruvataa tasya cinmaatraruupasya dvaitamucyate || 1-29 ||

dvaitaprathaa tadaj~naana.m tucchatvaad bandha ucyate |

tata eva samucchedyamityaav.rttyaniruupatim || 1-30 ||

iha na ki~ncidapyacetita.m bhavati, citikriyaa sarvasaamaanyaruupaa iti |

cetayati iti cetana.h puur.naj~naanakriyaavaan tasya bhaava.h "caitanyam"
puur.naj~naanakriyaavattvam, tadeva ca paramai"svaryasvabhaava.m
svaatantryamucyate | tadaaha -- "svatantryamaatrakam" iti | svaatantryameva
kevala.m svaatantryamaatrakam, ata evaaha -- "anaak.siptavi"se.sam; iti,
"anaak.siptaa.h" svasahacaari.no.api nityatvavyaapakatvaadayo "vi"se.saa.h"
bhedaa yena tat | bhaavapratyayaanto hi "sabda.h
sahacaaridharmaantaraniv.rttimeva bruute, ata eva dravyaabhidhaayina.h "sabdasya
vi"se.sa.h | yadaahu.h --

"dharmaantarapratik.sepaapratik.sepau tayordvayo.h |

saa"nketabhedasya pada.m j~naat.rvaa~nchaanurodha.h ||

bhedo.ayameva sarvatra dravyabhaavaabhidhaayino.h |"

iti | "dvitiiyena" iti arthaad dvitiiyasuutravartinaa j~naana"sabdena, j~napti.h

-- j~naanam, jaayate yena iti j~naana.m ca iti vyutpattyaa "kriyaam kara.nam" ca
praadhaanyenaabhidadhataa tasya -- caitanyamaatmaa -- "ityuktasvaruupasya" ata
eva cetayate iti "cit" citikriyaayaa.m kartaa, tanmaatrameva kevala.m "ruupam"
yasya tasya "dvaitamucyate" kart.rkarma.no.h kart.rkarmakriyaa.naa.m ca
bhinnaanaamavacchedakaanaamaaguura.naad dvaitaprathaasuutra.na.m kriyate,
puur.namasya ruupa.m naakhyaati.h -- ityartha.h | "tat"
tasmaatsa.mvidadvaitaatmana.h puur.nasya ruupasya akhyaanaat "dvaitaprathaa" eva
"aj~naanam" apuur.na.m j~naanamapuur.natvaacca tadeva apuur.na.mmanyataa
"subhaa"subhavaasanaa"sariirabhuvanaakaarasvabhaavavividhasa"nkucitaj~naanaruupa
tayaa malatrayaatmaa "bandha.h" iti ucyate, bandharuupatvaadeva ca tadaj~naanam
"samucchedyam"

"mala.m karma ca maayiimaa.navamakhila.m ca yat |

sarva.mheyamiti prokta.m..................... ||

ityuktyaa heyama -- ityartha.h | nanvatra dvaitaprathaatmakatvaadapuur.na.m

j~naanameva aj~naanam ityetatkuto.avagatam ? -- ityaa"sa"nkyoktam --
"ityaav.rttyaa niruupitam" -- iti | "aav.rttyaa" -- iti aj~naanam iti
sa.mhitaapaatata.h punaraavartanena -- ityartha.h ||28-30||

nanveva.m mok.sasya lak.sa.namabhidhiiyataam ? ityaa"sa"nkyaaha --

svatantraatmaatiriktastu tuccho.atuccho.api ka"scana |

na mok.so naama tannaasya p.rtha"nnaamaapi g.rhyate || 1-31 ||

na ka"scidanyo.asti -- iti vaakya"se.sa.h | yadi tucchastatpuurvoktaniityaa
bandha eva syaat, atuccha"scet paaramaarthikatvaannaasya svatantraatmaatireka.h
| yadvak.syati --

"mok.so hi naama naivaanya.h svaruupaprathana.m hi sa.h |

svaruupa.m caatmana.h sa.mvit................... ||"

ityaadi | kimukta.m bhavati -- iha taavadaatmaj~naana.m mok.sa ityavivaada.h,

ato yadevaatmano lak.sa.na.m tadeva mok.sasya iti tannaantariiyakatvaadeva asya
lak.sa.nasiddhe.h p.rthaklak.sa.na.m na k.rtam, ata eva "naamaapi" iti
api"sabdena lak.sa.naade.h puna.h kaa vaartaa -- ityaaveditam || 31 ||

evamapyasya tadvailak.sa.nya.m ka.taak.siikarta.m dar"sanaantaroktasya mok.sasya

svaruupamabhidhaatumutkramate --

yattu j~neyasatattvasya puur.napuur.naprathaatmakam |

taduttarottara.m j~naana.m tattatsa.msaara"saantidam || 1-32 ||

"yat" puna.h "j~neyasya" kalaa-tattva-bhuvanaadyaatmano.adhvana.h yat

"satattvam" urdhvordhvamanyonya.m ca bhedenaavasthaanam, tasya "uttarottaram"
uparyuparibhaavena tattadbhuvanaadyulla"nghanakrame.na tattadavecchedaapagamaat
yathaayathamati"sayaad dvaitaprathaatmakatvaat sa.mkucitattve.api
"puur.napuur.naprathaatmaka.m j~naanam" udeti
tadadhariik.rtatattvajaalolla"nghanaat

"caturda"savidha.m yacca prokta.m sa.msaarama.n.dalam |"

ityaadyukte.h "tasya tasya" caturda"savidhayonyaatmana.h "sa.msaarasya"

""saantida.m tata unmocakama -- ityartha.h | j~naanasya hi mocanameva dharma.h,
ki.mtu sa.mkucitasyaasa.mkucitattvam || 32 ||

etadeva dar"sayati

raagaadyakalu.so.asmyanta.h"suunyo.aha.m kart.rtojjhita.h |

ittha.m samaasavyaasaabhyaa.m j~naana.m mu~ncati taavata.h || 1-33 ||

"ittham" prathamaardhaniruupitasvaruupam "j~naanam" "taavata.h" parimitaad

bandhaat, arthaat bauddhaadiinmu~ncati -- iti sa.mbandha.h | tatra
"raagaadyakalu.so.aha.m bhavaami" iti j~naana.m yogaacaaraa.naam |

yadaahu.h

"raagaadikalu.sa.m citta.m sa.msaarastadvimuktataa ||"

"sa.mk.sepaatkathito mok.sa.h prahiinaavara.nairjinai.h ||" iti |

tathaa

"prabhaasvaramida.m citta.m prak.rtyaa.a.agantavo malaa.h |

te.saamapaaye sarvaartha.m tajjyotiravina"svaram ||"

iti | ayamatraartha.h -- prak.rtiprabhaavasvarasya cittasya anaadyavidyaava"saad
raagaadibhiraagantukairmalairaav.rtatvena sa.msaaraavirbhaave.api
bhaavanaadyaatmakamaargaanu.s.thaanabalaattattadaagantukamalaprahaa.nena
aa"srayaparaav.rttyaa avina"svarajyotiiruupasvaruupaabhivyaktirmok.sa iti,
tadayuktam, -- bhaavanaa hyatra bhavadbhi.h kaara.nami.syate, saa
k.sa.nak.sayi.naa.m cittak.sa.naanaa.m vi"se.samaadhaatu.m notsahate, tasyaa.h
sthiraikaa"srayagatattvena vi"se.saadhaanak.samatvaat | tathaahi
sthaayinastilaadayo bhaavaa.h sthaayibhireva sumanobhirvaasyante, tatheyamapi
syaat, ata"sca pratik.sa.namapuurvatvena upajaayamaanasya
niranvayavinaa"sila"nghanaabhyaasavat anaasaaditaati"sayasya cittak.sa.nasya
prabhaasvaracittak.sa.nopajananaaya bhaavanaa na prabhavet ityanayaa ko.artha.h
| samalaa"sca cittak.sa.naa.h svaarasikyaa.h sad.r"saarambha.na"sakte.h
svasad.r"saaneva cittak.sa.naanutpaadayitu.m k.samante, na visad.r"saan
prabhaasvaraan | eva.m ca cittak.sa.nabha"nguratvaanmalaprahaara.naayaiva
bhaavanaa na pragalbheta ityaa"srayaparaav.rtte.h kaa vaartaa iti k.rta.m
k.sa.nikavaadinaa.m mok.se.na | bandhamok.sau ca sthiraikaadipak.se yujyete,
baddho hi mok.saaya pravartate, praapya ca niv.rtto bhavati iti, santaana"scaiko
na vidyate, tasya bhedaabhedavikalpopahatattvaat | "anta.h"
sa.mvidruupataayaamapi ""suunyo.aha.m" bhavaami iti j~naana.m maadhyamikaanaam |
te khalu sarvabhaavanai.hsvaabhaavyavaadina.hsa.mvido.api
nai.hsvaabhaavyaanmithyaatvam abhidadhatasyacchuunyataayaameva
mok.samaacak.siiran | yadaahu.h --

"cittamaatramida.m vi"svamiti yaa de"sanaa mune.h |

tattraasaparihaaraartha.m baalaanaa.m saa na tattvata.h ||

saapi dhvastaa mahaabhaagai"scittamaatravyavasthiti.h |"

iti, tadapyuktam, -- sa.mvido hi mithyaatvena svatantraruupaapaakara.ne.api

mithyaatve sattaiva na bhavet tasyaa.h niilaadivat paratantraruupatvaabhaavaat,
niilaadiinaa.m hi mithyaatvena svatantraruupaapaakara.ne.api
sa.mvidaatmatayaa.astyavasthaanam, sa.mvidi tu sphurattaamaatrasaaraayaa.m
mithyaatvaadasattvameva syaat iti na ki~ncitsphuret iti muurchaiva syaat iti |
na ca sa.mvida.h sphurattaamaatrasaararuupaayaa apahnava.h "sakyakriya.h iti
yatki~ncidetat | atha --

"sarvaalambanadharmai"sca sarvasattvaira"se.sata.h |

sarvakle"saa"sayai.h "suunya.m na.m "suunya.m paramaarthata.h ||"

ityaadyuktyuktyaa graahyagraahakabhaavaadinaa kalpitena ruupe.na "suunyam, na tu

sa.mvidaapi iti cet, eva.m hyucyamaane vij~naanavaade evaabhyupagama.h syaat,
so.api hi kalpitaparatantraadiruupa"suunyatvena

"ityanta.hkara.nasyaiva vicitraatmaavabhaasina.h |

avibhaavitatattvasya visphuurjitamida.m jagat ||"

ityaadyuktervij~naptimeva paramaarthasatiimabhyupaagamat iti na nava.m

ki~ncidaayu.smatotprek.sitam | tatra cokto do.sa.h "akartaaha.m bhavaami" iti
j~naana.m saa.mkhyaanaam | te hi ni.skriyamevaatmaanamabhyupaagaman, anyathaa hi
tasya caitanya.m na syaatatecanaanaameva k.siiraadiinaa.m
kriyaavattvopalabdhe.h | ayukta.m caitat -- akart.rtve hi puru.sasya
anirmok.sa.h syaat aki~ncitkaratve hi puru.sasyotpanne.api vivekadar"sane
svaruupe.naavasthaana.m na syaat, prav.rttisvabhaavaayaa.h
prak.rteraudaasiinyaayogaat ta.m pratyapi puna.h sambhaavanaayaa.h sambhavaat |
na ca prak.rte.h "d.r.s.taahamanena" iti "na punaretadarthamaha.m pravarte"
ityanusandhaanamastyaacaitanyaadasyaa.h prek.saakaaritvaabhaavaat | eva.m ceya.m
k.rte.api "sabdaadyupalambhe yathaa punastadartha pravartate, tathaa
k.rtaayaamapi vivekakhyaatau punarapi tadartha.m pravarti.syate,
svabhaavasyaanapetattvaat | evamapi k.rtamak.rta.m na bhavati -- iti
sa.mkucitamapi j~naana.m bauddhaadiinaa.m nijocitaamarthakriyaa.m vidadhyaat |
tathaahi bauddhaa.h

"ekameveda.m sa.mvidruupa.m har.savi.saadaadyanekaakaaravivartta.m pa"syaama.h

||"

ityaadyuktayuktyaa buddhiv.rttyaatmaka.m j~naanameva tattva.m pratipannaa.h iti

buddhitattvapraaptirevai.saa.m mok.sa.h | taduktam

"brahmaa tatraadhipatvena buddhitattve vyavasthita.h |

sarvaj~na.m ca tamevaahurbauddhaanaa.m parama.m padam ||

iti | ata evai.saa.m buddhitattvaadhovartina.h sa.msaarasya "saanti.h | eva.m ca

"j~naana.m mu~ncati taavata.h" iti yuktamuktam | saa.mkhyaa"sca
sukhadu.hkhaadyaatmakaprak.rtip.rthagbhaavena pu.msa eva svaruupe.naavasthaana.m
tattva.m pratipannaa.h iti pa.mstattvapraaptirevai.saa.m mok.sa.h | taduktam --

"pauru.se caiva saa.mkhyaanaa.m sukhada.hkhaadivarjitam |"

iti | nairaatmyad.r.s.te"scaatmad.r.s.tirvi"si.syate, iti saa.mkhyaanaa.m

bauddhebhya.h puur.naprathaatmaka.m j~naanam itye.saa.m
buddhitattvordhvavartipu.mstattvapraapti.h | eva.m ca
puur.naprathaatmakamuttottara.m j~naanam, ityaadi.h
puurvasuutrapratij~naato.artho nirvaahita.h | eva.m saa.mkhyapaata~njalayo.h
prak.rtip.rthagbhaavena pa.mj~naanasya saamye.api saa.mkhyebhya.h
paata~njalaanaamii"svarapra.nidhaanaat tadvi"si.syate, iti te.saa.m
pu.mstattvordhvavartiniyatitattvapraaptiruktaa |

".sa.davi.m"saka.m tu deve"si yoga"saastre para.m padam |"

iti | eva.m ca mausulapaa"supataadiinaamapi yathaayatha.m

j~naanaati"sayaaduurdhvordhva tattvaavaapti.h para.m padam iti | taduktam

"mausule kaaruuke caiva maayaatattva.m prakiirtitam |"

iti | tathaa

"vrate paa"supate proktamai"svara.m parama.m padam |"

iti | tatraiva.m bauddhaadiinaa.m maayiiyaadeva malaada.m"saa.m"sikayaa,

mausulaanaa.m kaarmaadapi, paa"supataanaam anaatmani aatmaabhimaanaat
aa.navaadapi malaanmocaka.m j~naanam ityuktam "samaasavyaasaabhyaam" iti || 33
||

nanu svadar"sanaucityena eva.m bandhavigalane.api kimiti naasau mukta.h

ityaa"sa"nkyaaha --

tasmaanmukto.apyavacchedaadavacchedaantarasthite.h |

amukta eva muktastu sarvaavacchedavarjita.h || 1-34 ||

"..............adhvaa bandhasya kaara.nam |"

ityukte.h adhvaa taavad bandhaka.h | tatra bauddhaadayo
buddhitattvaantabandhavigalanaat tanmuktaa api
taduurdhvavartyadhvaantaraavacchedasthiteramuktaa eva, ata evai.saa.m punarapi
sargaarambhe s.rjyamaanatvaat sa.msaaraavirbhaava.h, bandhakaara.nasya
ni.h"se.se.naaprak.sayaat | yadvak.syati --

"saa.mkhyavedaadisa.msiddhaan "sriika.n.thastadaharmukhe |

s.rjatyeva punastena na samya"nmuktiriid.r"sii ||"

iti | "sriisvacchanda"saastre.api --

"laukikaanaa.m puna.h s.r.s.ti.h puna.h sa.mhaara eva ca |

sa.msaaracakramaaruu.dhaa bhavanti gha.tayantravat ||"

ityaadi saamaanyenaabhidhaaya --

"mukta.m ca pratibandhaatta.m punarbadhnaati ce"svara.h |

bandha.h sa.msaarato bhuuyo yaavaddeva.m na vindati ||"

iti bauddhaadyavaantaradar"sanamuktopalak.sa.naparatayaa vi"se.se.noktam | ya.h

punarni.h"se.saprak.sii.nasarvaadhvabandha.h sa eva saak.saanmukta.h ityaaha --
"muktastu sarvaavacchedavarjita.h" iti | yaduktam --

"sarvaadhvano vini.skraanta.m "saivaanaa.m tu para.m padam |"

iti | tathaa

""saiva.h siddho bhaati muurdhniitare.saa.m

mukta.h s.r.s.tau punarabhyeti naadha.h |"

iti || 34 ||

atra caiva.mvidhameva puur.na.m j~naana.m nimittam -- ityaaha --

yattu j~neyasatattvasya j~naana.m svaatmanojjhitam |

avacchedairna tatkutraapyaj~naana.m satyamuktidam || 1-35 ||

"avacchedai.h" sa"nkocaadhaayibhiridantaaparaamar"sai.h "sarvaatmanaa"

sarvaprakaara.m vaasanaamaatre.naapi yat "ujjhitam"
paraahantaaparaamar"sasaarama -- ityartha.h | ata eva ca
puur.naprathaatmakatvaat "na tat kutraapyaj~naanam" ata"sca "satyaam"
muktyaabhaasavilak.sa.naa.m "mukti.m" dadaati,
aha.mparaamar"sasaarapramaatraikaatmyena sphurati -- ityartha.h || 35 ||

idaaniimuddi.s.tayorj~naanaaj~naanayoreva svaruupa.m vibhajati --

j~naanaaj~naanasvaruupa.m yadukta.m pratyekamapyada.h |

dvidhaapauru.sabauddhatvabhidokta.m "siva"saasane || 1-36 ||

""siva"saasane" iti pa~ncasrotoruupe paarame"svaradar"sane -- ityartha.h |
etaddhi sarvatraivaavi"se.se.noktam ||36 ||

tadeva lak.sayati

tatra pu.mso yadaj~naana.m malaakhya.m tajjamapyatha |

svapuur.nacitkriyaaruupa"sitaavara.naatmakam || 1-37 ||

sa"nkocid.rkkriyaaruupa.m tatpa"soravikalpitam |

atha -- "sabda aanantarye, udde"saanantara.m hi lak.sa.napariik.sayoravasara.h

-- ityaa"saya.h | "tatra" dvividhayorj~naanaaj~naanayormadhyaat --

"........................ pu.msa.h praadurbhavatparam |"

ityasyaatmano.api yatsamanantaroktasvaruupa.m
malaakhyamananyasaadhaa.naanavacchinnaj~naanakriyaayogi
parapramaat.rruupaacchivaadeva jaatamudbhuutam -- ityartha.h | parame"svara eva
hi svasvaatantryaatpuur.naj~natvakart.rttvaadyapahastanena
akhyaatyaatmakaara.namalaavirbhaavena svaatmaanamaav.r.nuyaat | taduktam --

"parama.m yatsvaatantrya.m durgha.tasampaadana.m mahe"sasya |

devii maayaa"sakti.h svaatmaavara.na.m "sivasyaitat || (pa.saa. 15kaa.)

maayaaparigrahava"saad bodho malina.h pumaanpa"surbhavati |"

iti | (pa. saa. 16 kaa.) vak.syati ca --

"tena svaruupasvaatantryamaatra.m malavij.rmbhitam |"

iti | tadeva pa"soraa.navaadimalatrayayogino.api tasya

maaturde"sakaalaadyavacchinnatvaanniyatad.rkkriyaasvaabhaasaalocanaatmaka.m
j~naanam | parame"svara eva hi sarvaj~nataadyapahastanena a.nutaa.m praapitasya
svaatmana.h punarapi kalaadiyoga.m k.rtavaan, yenaasya niyata.m
j~natvakart.rtvaadyabhiyuktam | taduktam --

"asuuta saa kalaatattva.m yadyogaadabhavatpumaan |

jaatakart.rtvasaamarthyo vidyaaraagau tato.as.rjat ||

vidyaa vivecayatyasya karma tatkaaryakaara.ne |

raago.api ra~njayatyena.m svabhoge.sva"suci.svapi ||

niyatiryojayatyena.m svake karma.ni pudgalam |

kaalo.api kalayatyena.m tu.tyaadibhiravasthita.h ||"

iti | j~naanasvaruupasya prathamamudde"se.api

ava"syocchedyatvapratipaadanaarthamaadaava-j~naanasvaruupa.m niruupitam || nanu
pa.msaa buddhiv.rttyaatmaka.m j~naana.m nirvikalpakam ityucyate, tat kathametat
buddhya.m"sopanipaati na syaat -- ityaa"sa"nkyaaha -- tadaj~naana.m na
buddhya.m"so.adhyavasaayaadyabhaavata.h || 38 ||
evamapi hi buddhe.h

"adhyavasaayo buddhi.h" ityaadyukteradhyavasaaya eva mukhya.m ruupam, kathamasya

etadabhaave taddharmatva.m syaat || 38 ||

ata evaaha

ahamitthamida.m vedmiityevamadhyavasaayinii |

.sa.tka~ncukaabilaa.nuutthapratibimbanato yadaa || 1-39 ||

dhiirjaayate tadaa taad.rgj~naanamaj~naana"sabditam |

bauddha.m tasya ca tatpausna.m po.sa.niiya.m ca po.s.t.r ca || 1-40 ||

asyaa"scaivamadhyavasaayayogitve hetu.h ".sa.tka~ncuka" iti | .sa.tka~ncukai.h -

-

"kaalakalaaniyatibalaad raagaavidyaava"sena sa.mbaddha.h |

adhunaiva ki~ncidevedameva sarvaatmanaiva jaanaami |

maayaasahita.m ka~ncuka.sa.tkarma.norantara"ngamidamuktam ||(pa.saa. 16 u. 17)

ityaadinaa niruupitasvaruupai.h -- "aabila.h"

pratiniyataj~natvakart.rtvaadyutpattyaa mlaanapraayo yo.asau "a.nu.h"
parimitaatmaa, tato jaataat "pratibimbanaat" cicchaayaasa.mkrama.naat --
ityartha.h |

eva.m hyasyaa.h pu.mbodhavyaktibhuumitvaadeva.msvabhaavo bhavet -- iti bhaava.h

| "taad.rk" iti evamadhyavasaayaruupam | anayo"sca paraspara.m kaaryakaara.na
dar"sayitumaaha -- "tasya" ityaadi, "tasya" iti bauddhasya, "pausnam" pa.msi
bhava.m pauru.sam -- ityartha.h | "po.sa.niiyam" kaaryam ityartha.h |
kaama"sokaadyaave"sabhaajo hi tanmayataanusa.mdhaanaadinaa
tattadarthasaak.saatkaaraatmakamavikalpaka.m j~naanamudiyaat | yadaahu.h --

"kaama"sokabhayonmaadacaurasvapnaadyupaplutaa.h |

abhuutaanapi pa"syanti purato.avasthitaaniva ||"

iti | "po.s.t.r" iti kaara.nam | svapnaadaavapi anubhava eva hi praacyo

nimittam, nahi naarikeladviipavaasino vahnivikalpaadaavicchaapi bhavet || 39-40
||

evamaj~naana.m niruupya, j~naanamapi dvividha.m niruupayitumaaha --

k.sii.ne tu pa"susa.mskaare pa.msa.h praaptaparasthite.h |

vikasvara.m tadvij~naana.m pauru.sa.m nirvikalpakam || 1-41 ||

vikasvaraavikalpaatmaj~naanaucityena yaavataa |

tadbauddha.m yasya tatpau.msna.m praagvatpo.sya.m ca po.s.t.r ca || 1-42 ||

pa"soraa.navasyaapi vaasanaamaatrak.sayaabhidhaanaat "nimittaabhaave

naimittikasyaapya-bhaava.h" iti nyaayena kaarmamaayiiyayorapi
prak.sayaanniv.rttanikhilabandhasya "pu.msa.h" ata eva
praaptaparamacidaikaatmyasya "vikasvaram" paraahantaavimar"saatmakam
"nirvikalpakam" k.rtrimaaha"nkaaraadivikalpavilak.sa.na.m j~naana.m pauru.sa.m
bhavati -- iti vaakyaartha.h | "aucityena" iti tadvatpuur.nenaatmanaa --
ityartha.h | ata"sca "sarvo mamaaya.m vibhava.h" ityeva.mruupatvamasyaa.h |
"yasya" iti bauddhaj~naanasya | "praagvat" iti yathaivaaj~naanayo.h paraspara.m
po.syapo.sakabhaavastathaiva -- ityartha.h | tathaiva puur.naapuur.natvena
puna.h vi"se.so graahya.h, anyathaa hi j~naanaaj~naanayo.h
svaruupamevaabhihita.m na syaat || 41-42 ||

nanveva.mvidhamaj~naana.m taavadanaadyevaavasthitam iti naasti vivaada.h,

etadabhaavaatmaka.m j~naana.m puna.h kadaa samudiyaat ? etadabhaave ca ki.m
nimittam ?

ityaa"sa"nkyaaha

tatra diik.saadinaa pau.msnamaj~naana.m dhva.msi yadyapi |

tathaapi tacchariiraante tajj~naana.m vyajyate sphu.tam || 1-43 ||

yadyapyuktasvaruupam "pau.msnamaj~naanam" --

"diiyate j~naanasadbhaava.h k.siiyante pa"suvaasanaa.h |

daanak.sapa.nasa.myuktaa diik.saa teneha kiirtitaa ||"

ityaadyuktasvaruupayaa diik.sayaa na"syatyeva "tathaapi" "tat"

aj~naanaabhaavamaatraruupamaatmaj~naana.m vyaktyunmukhamapi

"......................praarabdheka.m na "sodhayet |"

ityaadyukterida.m"sariiraarambhakasya kaarmamalasya sadbhaavaat "tasya"

vartamaana-"sariirasya" ante sphu.ta.m vyajyate"

"........................dehapaate "siva.m vrajet |"

ityaadyuktyaa saak.saatkaaraatma sphurati -- ityartha.h | aadi"sabdaacca

"se.sav.rttyaa graha.nam, na tu tiivratara"saktipaataade.h, taddhi diik.saayaa.m
nimittam iti tadvacanenaivaasya graha.h siddha.h, na
caasmindiik.saato.anyat"nkicinmuktau nimittam | taduktam --

"tasmaatpravitataad bandhaatparasthaanavirodhaat |

diik.saiva mocayatyuurdhva.m "saiva.m dhaama nayatyapi ||"

iti | tiivratama"saktipaataadau punaranupaayaadikrame.na diik.saa bhavet,

yenaasya tatkaalamevaapavarga.h |
taduktam

"tatsa.mbandhaattata.h ka"scittatk.sa.naadapav.rjyate |"

iti | diik.saanirapek.sameva punaretat muktau nimittam iti na sambhaavyam, eva.m

"srutivirodha.h syaat |
"tasya diik.saa.m vinaivaatmasa.mskaarapari.naamata.h |

samyagj~naana.m bhavetsarva"saastre.su parini.s.thitam ||"

ityaadau punarbaahyakriyaadiik.saabhipraaye.na tanni.sedho vivak.sita.h,

anyathaa hyatraatmasa.mskaara"sabdaartha eva katha.m sa"ngacchataam ityala.m
bahunaa || 43 ||

nanu yadyeva.m diik.sayaa dehaanta evamuktirbhavet, tatkatha.m "jiivanneva

vimukto.asau" ityaadyuktam?

ityaa"sa"nkyaaha

bauddhaj~naanena tu yadaa bauddhamaj~naanaj.rmbhitam |

viliiyate tadaa jiivanmukti.h karatale sthitaa || 44 ||

"bauddhaj~naanena" iti parame"svaraadvaya"saastra"srava.naadyudbhuutena |

taduktam --

"guruu.naiva yadaa kaale sampradaayo niruupita.h |

tadaaprabh.rti mukto.asau yantra.m ti.s.thati kevalam ||"

iti | etacca diik.sitaadhikaare.naiva j~neyam, nahi ak.rtadiik.sasya

"saastra"srava.ne.apyadhikaara.h iti kutastadavabodhanimittako.api
tajj~naanaavirbhaava.h syaat | taduktam --

"adiik.sitaanaa.m purato noccarecchivapaddhatim |"

iti | na ca apradhvastapauru.saaj~naanasya anena ki~ncidbhavati ityuktapraayam,

anyathaa hi prek.saavataa.m diik.saayaa.m prav.rttireva na syaat --
saadhyasyaarthasya ata eva sru.s.turabhaavaat, ata eva diik.saayaa.m
"sithilaasthatva.m na vaacyam, tasyaa eva mukti prati muulakaara.natvaat |
eva.m diik.saadinaa pau.msna.m j~naanamabhivyaktyunmukhamapi na tadaiva
muktipradam, dehaante tadabhivyakteruktatvaat, ida.m punastadaiva iti tato.asya
praadhaanyamapi ka.taak.sitam || 44 ||

na kevalametadevaasya tata.h praadhaanyanimitta.m yaavadanyadapi -- ityaaha

diik.saapi bauddhavij~naanapuurvaa satya.m vimocikaa |

tena tatraapi bauddhasya j~naanasyaasti pradhaanataa || 1-45 ||

iha

"sarvalak.sa.nahiino.api j~naanavaangururuttama.h |"

ityaadyukteradhigata"saastraarthasyaiva hi gurordiik.saayaam adhikaara.h, ata

eva tasya

""siva"saastravidhaanaj~na.m j~naanaj~neyavi"saaradam |"

iti lak.sa.na.m praadhaanyenoktam, anyathaa puna.h --

""saastrahiine na siddha.h syaaddiik.saayaa.m viiravandite |"

ityaadyuktyaa diik.saa vimocikaiva na syaat, tena iti diik.saayaa.m bauddhasya
j~naanasya kaara.natvaat, nahi tena vinaa tasyaa ni.spattireva syaat || 45 ||

na caitadasmadupaj~nameva -- ityaaha --

j~naanaaj~naanaagata.m caitad dvitva.m svaayambhuve rurau |

mata"ngaadau k.rta.m "sriimatkhe.tapaalaadidai"sikai.h || 1-46 ||

taduktam -- "sriisvaayambhuve --

"athaatmamalamaayaakhyakarmabandhavimuktaye |

vyaktaye ca "sivatvasya "sivaj~naana.m pravartate ||"

iti |

"athaanaadirmala.h pa.msaa.m pa"sutva.m parikiirtitam |

tatsadbhaavava"so.aj~naadi.h paa"saugha.h pauru.sa.h sm.rta.h ||

tasmaattattattvato j~neya.m mok.samak.sayamicchataa |"

iti ca | "sriiruraavapi

"yajanti vividhairyaj~nairmantratattvavi"saaradaa.h |

gurutantraadyanuj~naatadiik.saasicchinnasa.m"sayaa.h ||"

iti |

"na miimaa.msyaa vicaaryaa vaa mantraa.h svalpadhiyaa narai.h |

pramaa.namaagama.m k.rtvaa "sraddhaatavyaa vicak.sa.nai.h ||

sarve mantraatmakaa devaa.h sarve mantraa.h "sivaatmakaa.h |

"sivaatmakamida.m j~naatvaa "sivamevaanucintayet ||"

iti ca | "sriimata"nge.api

"tata.h sa bhagavaanii"sa.h sphuranmaa.nikya"sekhara.h |

vaakyaanalasamutthena jvaalaaviirye.na mantraraa.t ||

pradadaaha mune.h sarvamaj~naana.m t.r.naraa"sivat |"

iti |

""sivavaktraambujodbhuutamamala.m sarvatomukham ||

"sivatvonmiilana.m tathya.m j~naanamaj~naananaa"sanam |

anena siddhaa.h pa"syanti yattatpadamanaamayam ||"

iti ca | aadi"sabdena cillaacakre"svariimataadergraha.nam | tadukta.m tatra --

"bauddha.m ca pauru.seya.m ca dvividha.m tanmala.m sm.rtam |

tatra diik.saadinaa yaati pauru.seya.m mala.m k.sayam |

bauddhamak.sayamevaaste taavattaavatsamudritam |

yaavanna bauddhamevaasya sajaatiiyavilaapakam ||

j~naanamabhyudita.m samyaksaaretaravibhaagak.rt |"

iti pau.msnaj~naanaabhivya~njane diik.saa taavanna prabhavedyaavadasya bauddha.m

j~naana.m puurvabhaavi na syaat, yenaasya tato.api praadhaanyamuktam || 46 ||

eva.m bauddhamapi j~naana.m paarame"svara.m "saastramantare.na kuta.h samudiyaat

iti tadeva muulakaara.natvaadiha pradhaanam -- ityaaha --

tathaavidhaavasaayaatmabauddhavij~naanasampade |

"saastrameva pradhaana.m yajj~neyatattvapradar"sakam || 1-47 ||

"sa.mpade" iti -- taa.m janayitum -- ityartha.h | yato "j~neyasya"

niilasukhaade.h "tattvam" prakaa"samaanatvaanyathaanupapattyaa
prakaa"saatmaka"sivasvabhaavatvam, tasya pradar"sakam
paraadvayopade"sakaaritvaattadabhidhaayakam -- ityartha.h | ata eva caasya
tadapradar"sakatayaa "saastraantarebhyo vailak.sa.nyamapi ka.taak.sitam || 47 ||

nanu bhavatvevam, atra puna.h ki.m nimitta.m yatpau.msnaaj~naananiv.rtau

dehaante mukti.h, bauddhaaj~naananiv.rttau tu tadaiva -- ityaa"sa"nkyaaha --

diik.sayaa galite.apyantaraj~naane pauru.saatmani |

dhiigatasyaaniv.rttatvaadvikalpo.api hi sambhavet || 1-48 ||

"dhiigatasya" iti aj~naanasya | "vikalpo hi" bhedaprathaatmaka.h sa caiva

akhyaatiruupatvaadaj~naanam iti bahuuktam || 48 ||

nanu dhiigatamaj~naana.m yadi na niv.rtta.m tadaatmana.h kimaayaatam

ityaa"sa"nkyaaha --

dehasadbhaavaparyantamaatmabhaavo yato dhiyi |

dehaante.api ca mok.sa.h syaatpauru.saaj~naanahaanita.h || 1-49 ||

diik.sitasyaapi hi niyatakaala.m buddhaavaatmagraho bhavet iti tayorabhedaad

bauddhamapyaj~naanamaatmanyupacita.m sambhavet -- iti bhaava.h | ata eva
dehaante buddhaavaatmagrahavyuparamaat pauru.sasyaaj~naanasya diik.saadinaa
puurvameva pradhvastattvaanmok.sa.h iti yuktamuktam "tacchariiraante
tajj~naana.m vyajyate sphu.tam" iti || 49 ||

eva.m vikalpo.atra sambhavanmuktau vyavadhaayaka.h iti na tadaiva mukti.h, tasya

punarasambhave satyapi dehe mukti.h -- ityaaha
bauddhaaj~naananiv.rttau tu vikalponmuulanaad dhruvam |

tadaiva mok.sa ityukta.m dhaatraa "sriimanni"saa.tane || 1-50 ||

na caitadapramaa.nakam -- ityaaha -- "ityuktam" ityaadi || 50 ||

vikalpayuktacittastu pi.n.dapaataacchiva.m vrajet |

itarastu tadaiveti "saastrasyaatra pradhaanata.h || 1-51 ||

"itara.h" iti nirvikalpa.h |" tadaiva" iti dehasadbhaave -- ityartha.h |

yaduktam tatraiva --

"vikalpayuktacittastu pi.n.dapaataacchiva.m vrajet |"

vikalpahiinacittastu hyaatmaana.m "sivamavyayam ||

pa"syate bhaava"suddhya yo jiivanmukto na sa.m"saya.h |"

iti | idaanii.m praak pratij~naata.m "saastrasyaiva praadhaanya.m nigamayatiiti

ityaadinaa "iti" "sabda.h kaakaak.sinyaayena yojya.h, tena
"sriini"saa.tanagranthasamaaptau hetau ca vyaakhyeya.h | sa ca
"j~neyatattvapradar"sakam" ityaadinaa praagapyukta.h || 51 ||

nanu ki.m naama j~neyasya tattva.m yatpradar"syamaana.m

"saastrapraadhaanyaavagamakamapi syaat --

ityaa"sa"nkyaaha

j~neyasya hi para.m tattva.m ya.h prakaa"saatmaka.h "siva.h |

nahyaprakaa"saruupasya praakaa"sya.m vastutaapi vaa || 1-52 ||

"j~neyasya" niilaaderniilataiva -- prakaa"samaanataa na taavadaatmabhuutaa,

tathaatve hi sarvadaiva sarvaanprati ca syaanna tu kadaacitka.mcitprati iti
sarve.api sarvaj~naa.h syu.h | ata"sca asya prakaa"sate, mama prakaa"sate iti
prakaa"saatmapramaat.rsa.mlagnaiva saa yujyate iti naasau svaatantrye.na
paryavasitasvaruupo niilaadi.h, "siva eva prakaa"saatmaka.h pramaataa,
tadatiriktasya anyasya bhedaabhedavikalpopahatattvaat, ata"sca
niilaaderj~neyasya prakaa"samaanatvaat sa eva paramaartha.h ityuktam
"prakaa"saatmaka.h "siva.h para.m tattvam" iti | nanvasau svayamatathaaruupo.api
prakaa"sasa.mbandhaattathaa bhavi.syati ityaa"sa"nkyaaha -- "nahi" ityaadi |
prakaa"sasa.mbandhenaapi hi prakaa"samaano niilaadi.h svaya.m prakaa"saruupa eva
san prakaa"sate, na aprakaa"saruupa"sca prakaa"sate ca iti syaat nahi a"sveta.h
praasaada.h "svetate, na caiva.m vastutvamapyasya syaat nahi
prakaa"saruupataamapahaaya anyadvastu sambhavet -- iti bhaava.h || 52 ||

eva.m ca na kevala.m niilaaderj~neyasya bhaavasya

prakaa"samaanatvaatprakaa"saatmaka.h "sivastattva.m yaavattadabhaavasyaapi --
ityaaha --

avastutaapi bhaavaanaa.m camatkaaraikagocaraa |

yatku.dyasad.r"sii neya.m dhiiravastvetadityapi || 1-53 ||

yato "naastyatra gha.ta.h" ityeva.mruupaapi

buddhirbodhasvabhaavatvaatku.dyaadija.dapadaarthavilak.sa.naa ata eva
gha.taadyabhaavo.api
buddhyamaanatvaatparamaanandaikaghanabodhaatmaka"sivasvabhaava eva -- ityartha.h
|

tadaahu.h

"abodho.api buddhyamaano bodhaatmabhuuta ii"svara eva |"

iti || 53 ||

nanu siddhe prakaa"se bhaavaabhaavaruupasya j~neyasya tadekaparamaarthatva.m

siddhyet, sa eva puna.h kena pramaa.nena siddha.h ? ityaa"sa"nkyaaha --

prakaa"so naama ya"scaaya.m sarvatraiva prakaa"sate |

anapahnavaniiyatvaat ki.m tasminmaanakalpanai.h || 1-54 ||

apuurvaarthavi.saya.m khalu pramaa.nam | yadaahu.h --

"anadhigatavi.saya.m pramaa.namaj~naataarthaprakaa"so vaa |"

iti | prakaa"sasya apuurvatvena prakaa"so naasti sarvadaiva tasya

prakaa"samaanatvena "anapahnavaniiyatvaat" iti vyartha.m tatra
pramaa.naparikalpanam | tathaahi tadaa tasya apuurvatvena prakaa"sa.h syaat
yadyasau puurvamanadhigatattvena aprakaa"samaana.h syaat tathaabhaava"sca
tadrahitapuurvakaalasm.rtau satyaa.m bhavekt, sm.rtirapi eva.mruupamanubhava.m
vinaa notpadyate, anubhuutavi.sayaasampramo.saatmakatvaattasyaa.h, na ca
prakaa"sarahitattvena puurvakaalamanubhavo.asti, tasyaivaanubhavasya
prakaa"saatmakatvaat, sa eva hi prakaa"sa.h iti katha.m puurvamapi tadabhaava.h,
ata"sca sarvadaasya avabhaasamaanatvena aadisiddhatvaat na pramaa.nasavyapek.saa
siddhi.h | sa eva ca "prakaa"sa eva prakaa"saka.h pramaataa" iti niityaa
parapramaat.rruupa.h parame"svara.h "siva.h iti yuktamuktam -- "j~neyasya ca
para.m tattva.m ya.h prakaa"saatmaka.h "siva.h |" iti || 54 ||

na kevalametatsiddhau pramaa.naanaamanupayogo yaavatpratyuta e.saa.m tadadhiinaa

siddhi.h -- ityaaha --

pramaa.naanyapi vastuunaa.m jiivita.m yaani tanvate |

te.saamapi paro jiiva.h sa eva parame"svara.h || 1-55 ||

iha vastuunaa.m niilapiitaadiinaa.m prakaa"sanirapek.se.na svasvaruupe.na

taavatsvayamanyo.anya.m vaa na ka"scidvi"se.sa.h | nahi svaatmani niila.m
niila.m piita.m vaa piitam | yadi naama hi svaatmani niila.m piita.m
syaatpiita.m vaa niilam, tatkimiva na viruddhamaapatet | atha yathaiva
yatprakaa"sate tathaiva tatsvaatmani parini.s.thata.m syaat iti na niila.m
piitam, piita.m vaa niilam, iti cet -- eva.m tarhye.saa.m svaatmani vi"se.so na
ka"scidukta.h syaat api tu prakaa"sate iti -- iti prakaa"sa evai.saa.m ruupa.m
tattanniyatasvaruupaprati.s.thaanibandhanatvaat jiivita.m vitanuyaat yena
niilamida.m piitamidam iti siddhyet | sa ca niilaadyuparaage.na
niyataruupataamavalambamaana.h pramaa.na"sabdavyapade"syo bhavet | na caasya
svaatmasiddhi.m prati anyadapek.sa.niiyam -- prakaa"saruupatvaat, prakaa"sasya
ca svaparaprakaa"sakatvaat, tathaabhuuto.apyasau prakaa"so vimar"saruupataa.m
vinaa naarthasya aatmano vaa prakaa"saruupataayaa.m prati.s.thaaspada.m syaat,
nahi prakaa"sa.h ityevaasau svaparaatmano.h prati.s.thaapako bhavet, eva.m hi
niilamapi niilam ityeva k.rtvaa tathaa syaat | tasmaatsvaparaprakaa"sataasiddhau
tasyaapi aha.mparaamar"saatmaa jiivitabhuuta.h prakaa"so.abhyupagamaniiyoyena
sarva.m siddhyet | yaduktam --

"prakaa"sasyaatmavi"sraantiraha.mbhaavo hi kiirtita.h |"

iti | sa eva ca paraprakaa"saatmaa parame"svara.h "siva.h ityuktam --

"te.saamapi paro jiiva.h sa eva parame"svara.h" iti || 55 ||

evamaadisiddhatvaadasya na kevala.m saadhaka.m pramaa.namaki~ncitkara.m

yaavadbaadhakamapi -- ityaaha --

sarvaapahnavahevaakadharmaapyeva.m hi vartate |

j~naanamaatmaarthamityetanneti maa.m prati bhaasate || 1-56 ||

"sarve.saam" j~naat.rj~naanaj~neyaanaam "apahnavo" niraakara.na.m tatra

"hevaaka" eva "dharma.h" svabhaavo yasyaasau bauddha.h | tatra
trayaabhaavavaadino maadhyamikaa.h | j~naat.rj~neyaabhaavavaadino yogaacaaraa.h
| j~naatrabhaavavaadino vaibhaa.sikaa.h | so.api "hyeva.m j~naanamaatmaartham"
ityetat maa.m sa.mvedanasvabhaavatvaad vicaarayitaara.m prati neti bhaasate --
naasti iti pratiitiruupo vartate -- avati.s.thate -- ityartha.h, tena
aatmaaderniraakara.ne saadhane vaapi ava"syameva saadhayitaa
puurvako.taavaak.sipta.h siddha.h nahi saadhayitaaramantare.na arthaanaa.m
saadhyataiva syaat, sa ca svata.h siddha.h prakaa"saatmaa paramaartharuupa.h
parame"svara.h "siva eva || 56 ||

ata"sca tatra vyarthameva bauddhasyaapi pramaa.nasya parikalpanam -- ityaaha --

apahnutau saadhane vaa vastuunaamaadyamiid.r"sam |

yattatra ke pramaa.naanaamupapattyupayogite || 1-57 ||

"vastuunaam" j~naat.rj~naanaj~neyaatmanaam, "aadyam" aadyasiddhatvaat

"rid.r"sam" parapramaat.rruupam, "tatra" iti aadisiddhe pramaatari | prameya.m
khalu prami.nvatpramaa.namucyate, prameya.m ca
vibhinnaprakaa"saadhiinasiddhikamidantaavim.r"sya.m ca bhavati | na
caiva.mruupatva.m pramaaturyena pramaa.naparicchedya.h syaat, sa hi
arthaparicchedaadau prav.rtta.h svaprakaa"saruupatvaanna prakaa"saadbhinno
naapiidantaavim.r"sya.h, aha.mpratyavamar"samayatvaat, sa ca yadi
pramaa.naprameya.h syaat tatraapi pramitikriyaayaa.m pramaatraa apare.na
bhaavyam, tatraapyanyena ityanavasthaana.m syaat, tasmaannaatra pramaa.nasya
prav.rttau kaacidupapatti.h | yastu bhaavanopade"saadau "sak.rd
vibhaato.ayamaatmaa pramaataa" ityaadiridantayaa vyavahaara.h sa na vaastava.h,
tatra tasya saak.saadapratiite.h; ahantaavyavadhaanena hi tatraasau pratiiyate
ityaastaam, etaddhi pade pade vitani.syate |
pramaa.naanupayogastvaadisiddhatvaat samanantarameva dar"sita.h, iti na
punarvitaanita.h || 57 ||

na kevalamatra yuktirevaasti yaavadaagamo.api -- ityaaha --

kaamike tata evokta.m hetuvaadavivarjitam |

tasya devaatidevasya paraapek.saa na vidyate || 1-58 ||

parasya tadapek.satvaatsvatantro.ayamata.h sthita.h |

tata.h iti -- tatra pramaa.naanaamupapattyupayogayorabhaavaat, heto.h

anumaanasya vaadena vivarjitam ata evaaha -- tasya ityaadi, parasya --
pramaa.naade.h, ata.h iti -- paraanapek.satvalak.sa.naaddheto.h || 58 ||

evamasya paraanapek.satvaadyathaa na pramaa.naanyavacchedakaani, tathaa

prameyaa.nyapi ityaaha --

anapek.sasya va"sino de"sakaalaak.rtikramaa.h || 1-59 ||

niyataa neti sa vibhurnityo vi"svak.rti.h "siva.h |

va"sina.h -- svatantrasya iti vi"se.sa.nadvaare.na hetu.h | atraapiiti

paraanapek.sasya, prakaa"saatmana.h "sivasya hi
de"sakaalaakaarairbhedaabhedavikalpopahatattvaadavacchedaadhaanama"sakyam
ityuktam -- niyataa na iti ata eva ca sa eva.mvidha.h ityaahavibhurnityo
vi"svaak.rti.h -- iti | vibhu.h iti -- de"saavaccheda"suunyatvaat | nitya iti --
atiitaadikaalaavacchedavigalanaat | vi"svaak.rti.h iti --
cidacidaadyaakaaravaicitryollaasakatvaat ||59 ||

etadeva prapa~ncayati --

vibhutvaatsarvago nityabhaavaadaadyantavarjita.h || 1-60 ||

vi"svaak.rtittvaaccidacittadvaicitryaavabhaasaka.h |

ata evaasyaagame.su naanaaruupatvamucyate -- ityaaha --

tato.asya bahuruupatvamukta.m diik.sottaraadike || 1-61 ||

tadevaaha

bhuvana.m vigraho jyoti.h kha.m "sabdo mantra eva ca |

bindunaadaadisa.mbhinna.h .sa.dvidha.h "siva ucyate || 1-62 ||

bhuvanam tattadbhuvanaadhi.s.theya.m bhogaadhaararuupam | vigraha"sabdena

upacaaraadvigrahi.no lak.syante | te.saa.m ca
rudrak.setraj~naadinaanaaruupatve.api tattatsiddhidaanasaamarthyaadiha
rudraadiini kaara.naanyeva | jyoti.h -- bindu.h

"kadambagolakaakaara.h sphurattaarakasannibha.h |"

ityaadinaasya jyotiiruupatvenaabhidhaanaat | kha.m "suunyam -- "sakti-vyaapinii-
samanaalak.sa.nam | "sabdo naadaatmaa mantra.h akaarokaaramakaaraatmaa | asya
vi"se.sa.nambindunaadaadisa.mbhinna.h iti |

yaduktam

"bindurnaadastathaa vyoma mantro bhuvanavigrahau |

.sa.dvastvaatmaa "sivodhyeya.h phalabhedena saadhakai.h ||"

iti | tathaa

"unmanaa tu paro bhaava.h sthuulastasyaaparo mata.h |

puna.h "suunya.m ca vyomaatmaa sa.mspar"sa.m ca tata.h param ||

"sabdo jyotistathaa mantraa.h kaara.naa bhuvanaani ca |"

iti | tathaa

"vyoma-vigraha-bindvar.na-bhuvanaadhvavibhedata.h |

lak.syabheda.h sm.rta.h .so.dhaa................ ||"

ityaadi || 62 ||

atra ca

"yo yatraabhila.sedbhogaansa tatraiva niyojita.h |

siddhibhaak ................................. ||

itinyaayena yasya yatra ni.s