Download as pdf or txt
Download as pdf or txt
You are on page 1of 63

A CHHUNGA THU AWMTE

1. Thuhmahruai
2. Political Education thuhma
3. Political Education-in a tum
4. Kohhran leh Politics
5. Mizoram awpna hi
6. Mizoram politics chanchin tlangpui
7. Mizoram politics chanchin tlangpui sawihona khaikhawmna
8. Political Education - Tunlai Mizoram mamawh
9. Political Education - Tunlai Mizoram mamawh sawihona khaikhawmna
10. Kohhran leh Sawrkar inkar
11. Mizoram politics chungchang zirhona
12. Hmalakna tur thlirhona
13. Political Education chungchanga rawtnate
14. Political Education zawhna leh chhanna
THUHMAHRUAI

Kum 1966 (ram buai) a\ang khan politics leh khawtlang nun hruaina lamah a theih ang
angin lehkha chhuahte nena \angin Mizoram Presbyterian Kohhran hian mipuite a lo zirtir tawh
\hin a. Hetianga thuchhuah hmanga zirtirna hi a sawt khat bawka hriat a nih laiin, tawng khawp
lo leh uar zawk deuhva hma lak duhna a lo awm chho zel a.
Kum 1979-ah Synod Social Front Committee, Synod Khawmpuiin a rel anga din a lo nih
khan, a hnathawh tura ruahman thil tam tak zingah Kohhran mite politics lamah ‘Pathian thu leh
Kohhran duh ang zawnga zirtir leh chumia kaihhruai’ tih a tel a. Tin, hei hi kum 1983 Synod
khan Social Front hmalakna atana hmachhawpah a lo dah leh a. Tin, hemi bakah hian kum 1989
Synod-ah ‘Kohhran Upate, political party-a an dinhmun tur tihchian’ tih te, 1990-ah Kohhran
Upate, politics-a an dinhmun tur kaihhruaina siam rawtna te, 1991-ah political party unit khua/
venga din lo tura ngen chungchang rawtna te sawi ho a niin Khawmpui chuan, ‘Politics chungchang
inzirtirna hi Synod Social Front hian lo bawhzui zel rawh se,’ tiin a rel a.
Social Front Committee chuan theih ang angin Seminar te hmangin a bawhzui a. Hei hian
Mizoram tan leh Kohhranho tan pawh rah \ha a chhuah ngei ang tih kan beisei a ni. Politics lama
Kohhranin inzirtirna a pek innghahna leh a tum ber chu -
“Pathian - engkim siamtu, neitu leh enkawltu chu ram rorelna politics chungah te, khawsak
relna (economics)-ah te, hnam nun (culture)-ah te Thuneitu leh Lalber a ni a. Chuvangin, leilung
leh a chhunga awm zawng zawng hi Pathian in leh lo, a mi leh sate vek kan ni. Pathian lalna
hnuaia ram roreltute leh mipuiten khawi hmunah pawh, eng hunah pawh Pathian kan \ih tur a ni,”
tih a ni a. He zirtirna hi uluk zawk leh chik zawka ngaihtuahin zir ni se a \ha hle ang.
Tin, he lehkhabuah hian Political Education Seminar-a kan paper-te bakah, Dt. 19-
21.5.1992-a Synod Conference Centre-a Trainers’ Training neiha thu sawi tura sawm - Rev.
Lalchhuanliana, Rev. Lalngurauva Ralte leh Rev. Dr. Zairema-te thu sawi tlangpuite leh Pu V.L.
Zaikima leh Upa J.H. Ramnghinglova-te paper ziakte telh a ni. Heng bakah hian Mizoram hmun
hrang hranga Seminar kan neihnaa sawihona khaikhawm leh questionaire chhanna pawh telh a ni
bawk. Heng paper ziak leh thu sawite bakah, sawihonate hi Kohhran ngaihdan leh duh dan anga
pawm mai tur ni lovin, kan zirhonate a ni tih hriat a \ha hle ang e.

Dated Aizawl Sd/- Rev. C. Biakmawia


The 20th Oct. 1992 Executive Secretary i/c Social Front, etc.
POLITICAL EDUCATION THUHMA

‘Politics’ hi Mizo zingah khawvel riauva ngaihna a awm avangin, Political Education
pawh Kohhran hmalakna ^wm lova hriatna a awm theih phah a. Chuvangin, Political Education
hian eng nge a tum a, engte nge a huam hriat a \ul a ni.
Pathian remruatna hnuaia sawrkar insiamah hian mi tinin kan mawhphurhna kan hriat a
\ul. Kawng dik kan zawh theih nan leh kan zalenna hmang dik tura inzirtir hi a pawimawh em em
a ni. In\henawm khawven dan thiam tur leh inlaichinna \ha nei zawnga inzirtir kan mamawh a,
mi zawng zawng \hattlanna ngaihtuah tura thuneihna leh rorelna hmang tur leh sum leh paia inlei
mai mai \hat lohzia inzirtir a ngai a. Pathian thu chuan, miin kan chunga an tiha kan duh tur anga
mi chunga ti turin min zirtir. Heng kan sawi takte hi Political Education tum pawimawh tak,
Pathian thu nena inrem \ha bawk si a ni.
Political Education kan tih chuan Social Education te, Economic Education leh Moral
Education te a huam thei a, luhkhung vek sen pawh a ni lo. Chuvangin, kan ram boruak mil leh
mipui rilru sukthlek dan en chunga thil pawimawh zual inzirtir a \angkai ^wm e. A hnuaia kan
tar lan tlangpuite hi min kaihruaitu atan a pawimawh theiin a rinawm.
Kan ramah hian politics awmzia kan man fuh tawk loh avangin politics awmze dik inzirtir
a \ul. Kan chenna khawvel, chenna tlaka siam turin Pathianin mawhphurhna ropui tak min pe a;
chu thil tihlawhtling tur chuan politics hi hmanraw pawimawh tak a ni. Kristianna hian kan nun
pum a huap a, politics pawh Kristianna huang chhunga awm a ni tih kan hriat a \ul. Thuthlung
Hlui hun leh khawvel history a\angin sakhaw hruaituten ram rorelna an lo chelh tawh dante
pawh zir ngun a pawimawh.
Kristianna thuchah pawimawh tak, INREMNA hi politics tum a ni ve a; chuvangin, poli-
tics huang chhungah hian inbumna leh dawt thu a leng bik lo. Mipui tam ber Kristian kan nih
avangin Zoramah hian sawrkar dik, \ha leh thil ti thei siam turin Kohhran mite hian mawh kan
phur a. Kristiante hi sawrkar finchhuahtu leh \anpuitu tur kan ni.
Politics ruihpui hian mi mal zalenna a nek chep a, tharum thawhna hial a thlen thei. Heng
thil \ha lo laka inthiarfihlim hi a tawk mai lo va, mi zawng zawng \hattlanna kawng a ni zawk tih
hi hriat chian a \ul hle a ni. Chuvangin, mahni hlawkna uma politics khelh hi a dik lo hulhual a
ni. Sawrkar siamtu chu mipui kan ni a, sawrkar \ha siam tura mawhphurtu pawh mipui bawk kan
ni. Kristiante hi khua leh tui \ha kan ni tur a ni. Kum tling lo, Electoral Roll-a ziah luh leh inziah
luhtir hi sual a ni a. Hriat loh hlana an lo ziak lut a nih pawhin paihtir leh theih a ni a, vote thlak
loh theih a ni bawk a. Kum tling lo, party hmanruaa hman hi politician tan pumpelh tum a \ha a,
nu leh pa pawhin mahni fate ven \hat a \ul.
Sawrkar hi mipui tan, mipuiin kan siam a ni a, neitu rilru kan pu tur a ni. Kan thil hlu
enkawl tur chuan mi kan duhtui em em \heuh. Chutiang bawk chuan kan ram enkawltu tur atan
pawh duhtui a \ul a, ruih theih thil ti mi leh hmeichhiat mipat kawnga tladah leh mi rinawm lo
hnawlin, mi\ha, dik leh rinawm kan zawn taihmak a \ul em em a ni. Hruaitu atana kan thlante chu
kan zahin kan chawimawi thiam tur a ni. Insawisel hian mi a siam \ha lo va, intihchhiatna a ni
fo. Ngaihdan inan loh vanga inhmuhmawhna leh inhmelmakna hial thleng thei hi pumpelh hram a
\ha. Mi mal zalenna zah leh hlut thiam a ngai a; mi dang ngaihdan pawm lo mah ila, hriatthiam
hram tum hi a pawimawh em em a ni.
Ruling party hian mi zawng zawng tana \ha a ngaihtuah tur a ni a, party intihbingna nasa
lutuk hi chhiatna bul a ni. Opposition party mi, biakrawn, zah thiam leh thawhpui thiam hi ram
leh hnam tan thil pawimawh tak a ni. Opposition party pawhin sawrkar dik lohna ngawt buaipuia
sawisel tum mai lovin, an tihdik loh siam \hat tumin finchhuah tum tur a ni a. An dik lohnaah
pawh a tawk a fang, a mawi tawka kawng \ha kawhhmuh dan zawn thiam a \ul. Hruaitute hi
mipui entawn ber leh hmun pawimawha awm an nih avangin nungchang leh \awngkamah mi
entawn tlaka nun tum hram hram a \ul. Heng kan sawi takte hi sawi uar a \ulin, a pawimawh em
em a. Political Education kan buaipui mek lai hian mahni leh mi dang siam \ha thei tur zawngin
rilru leh theihna i hmang tam deuh deuh ang u.

POLITICAL EDUCATION-IN A TUM


- Rev. Lalthanmawia

Kan thupui hi Kristianten politics lam thil kan inzirtirnaa kan tum tur inkawhhmuhna a ni
ber mai a. Zirna pangngaia politics zir ang a ni chiah dawn lo va. Heta kan tum ber chu -
Kristinte Politics Thlir Dan (Political Philosophy) a ni ber dawn a ni. Thil chi li kan thlur bing
ang a. Hengte hi kan politics ngaihtuahna min kaihruaitu atana pawimawh bik, a bulpuite an ni.
1. Politics \obul dik hriat : Kristianten politics \obul dik tak kan hriat hi a \ul hle mai.
Thil reng reng a \obul kan hriat dan azirin kan thawh chhuahpui \hin a. Politics hi mihring
a\anga chhuak a nih chuan mihringah bawk a tawp ang a; Pathian a\anga chhuak a nih chuan
Pathianah a tawp ang a, Pathian a inrawlh bawk ang.
Khawvel thlirna a\ang chuan politics hi Pathian a\anga chhuak, Pathian din a ni tih chu
thil nuihzatthlak, hmanlaia ngaih a ni a. Chuvangin mihring din chhuah tih loh theih a ni lo.
Mihring awm khawm nun khawchhuahna tura \ulin a nawr chhuah nia ngaih a ni ber a. Hei hi
pawnlawi deuhva ngaih chuan a ang hle. Mahse, thuk zawka chik chuan, mihring rilru leh
nunphungte chu Pathian a\anga chhuak a ni tih kan hria. Chuvangin, politics hi Pathian a\anga
chhuak, Pathian din kan ti dawn a ni.
Pathianin mihring a siam phungah hei hi a tel a ni. Mihring chu rannung angin min siam lo
va, Pathian ang - finna, hriatna, thiamna, ngaihtuahna neiin min siam a. Mihring chu thil siam
dangte chunga thuneia rorel turin min dah bawk a. Chuvangin, mihring siam phung rengah poli-
tics mi, rorel tur a ni hrim hrim a ni.
Pathian leilung enkawlnaah hei hi a tel nghal a ni. Pathianin Adama chu Eden huan venga,
enkawl turin a dah a (Gen. 2:15). Hetah hian ‘veng’ tih leh ‘enkawl’ tih hi chhinchhiah bik tur a
ni. Veng tih chuan tichhetu leh chhiat theihna laka venghim a kawk nghal a. Ram humhim hna hi
politics hna pawimawh berte zinga mi a ni. Tin, enkawl tih hian siam \hat deuh deuh, hmasawnna
lam a kawk a. Politics hna pui ber chu ram leh hnam humhim leh tihhmasawn a ni ber a. Hei hi
Adama hnena Pathian thuthlung, a dahna hmun pawimawh tak a ni.
Sualna leh tlukna avangin Adama chu Eden huan ata hnawh chhuah a ni a. Mahse Pathianin
a thuthlung bulpui ber chu a hnuk kir chuang lo. Adaman a tih tur chu harsatna tam tak nen a
thawk chhuak tur a ni ta zawk a (Gen. 3:16-19). He dinhmunah chiah hian tunla khawvel hi a
awm ta a ni. Pathian leilung leh a chhunga thil wm kan enkawlnaah hian harsatna tam tak nen
thawh a \ul ta a. Beka thlantui far zawih zawih chunga thawh a lo \ul ta a ni.
He leilung enkawl hna hi Pathianin Nova leh a chhungte hnenah khan a hrilhfiah thar leh
a (Gen. 9:1-3). Leilung awm chhung chu hei hi mihringte tih tur leh nih tur chu a ni.
Pathianin Abrahama a koh khan thil chi thum ropui tak tak a tiam a, chungte chu - ram, chi
thlah leh ropuina a ni (Gen. 12:1-3). Heng ram leh chi (hnam) leh ropuinate hi politics nun leh
tum bul pui ber a ni a. Heta \ang mai pawh hian Pathian pawh hi a politician a ni. He thutiam hi
Pathian chuan tihhlawhtlin ngei a tum a, a hlawhtling ta ngei bawk a. Hnam ropui tak Israel
hnam chu a lo ding chhuak ta a. He hnam hi a bik takin Pathianin a enkawl a. An \hatna turin dan
leh thupek \ha tak tak a pe a. Chung thupekte an zawm chuan malsawmna ropui tak a tiam bawk
(Deut. 10:8-28). Heng dante hi Thuthlung Thara Lal Isuan Pathian ram a din hlimthla a ni.
Lal Isua chuan Pathian ram chungchang a swite hi Matthaia bung 5-7-a kan hmuh angin
politics-in a tum chiah chiah tho a ni a. Pathian ram nun tunah a famkimin chang thei lo mah ila,
a theih ang chen chen hmang tur kan ni a. “I ram lo thleng rawh se,” tia \awng\ai fo tur kan ni. He
ram nun hi thinlung lam thil a ni ringawt thei lo, a taka ni tina lan chhuahtir tur a ni. Politics
chuan hei chiah hi a tum hram hram zel a. Roreltu pangngaite chuan ram leh hnam himna leh
hlimna tur zawng hlirin ram an kaihruai \hin a. Abrahama hun lai vela Hammurabi-a ram enkawlna
dan leh Mosia dan kan tihte hi a inang thui viau a ni. Chutiangin, khawvel hnam tin chu Pathianin
lalte hmangin ro a rel zel a. Tirhkoh Paula chuan Ram roreltute chu Pathian ruat a ti a, kan \hatna
tura Pathian hmanrua an ni a ti (Rom 13:1-6). Hetianga Pathianin ram a enkawl hi mithiamte
chuan ‘khawngaihna huap zau’ (common grace) an ti \hin. Pathianin mihring sualte a la duhsakzia
lantirna a ni. Pathianin khawvel hi mihring sualna avangin a hlamchhiah lo va, a la enkawl zel a,
rorelna fel a phut a, roreltu \ha lote a dah bo va. A tum tawp khawk chu ama duhzawnga engkim
siam hi a ni. Kraws thisen chuan remna lo siamin, engkim - vana awm te, leia awm te, Kristaa
fawk khawm chu a tum a ni (Kol. 1:20).
2. Politics leh Pathian rorel dan : Politics \obul chu Pa rorelna hi a ni tih lo pawm ta ila;
a baka ngaihtuah tur lo wm chu - Politics chungchangah Pathian rorelna a inrawlh em, tih hi a ni.
‘Deism’ an ti a, “Pathian chu a awm ngei a, leilung pawh a ruahman angin a kal a; mahse,
Pathianin a ngaihsak zui lo. Mihringin kan duh anga ngaihtuah turin a hnutchhiah a ni,” an ti a.
Sana siamtu chuan a siam zo vek a, sana nun zelna chu a siamtu kutah awm lovin, a neitu kutah a
awm ta ang hi a ni,” an ti. He ngaihdan hi mi tam takin tunah pawh hriain emaw, hre lovin emaw
an pawm tlat mai. Hemi thuah hian politics khawvel thlir dan chi hnih kan Bible-ah a lang a.
Chung chu lo zir ve ila.
Thlir dan pakhat chu - Nebukadnezzara thlir dan a ni. Daniela bua kan hmuh angin
Nebukadnezzara chu Babulon ropui vanglai taka lal a ni a, khawvel ropuina chu a pumhmawm a
ni ringawt a. Chutia ropui taka a awm chu a chapo ta a ni ang, a lal In ropui chungah vei veiin a
thlir kual a. “He Babulon ropui hi keima chakna ngeia lal chenna tur leh ka ropui mawina tura ka
siam chu a ni lo vem ni?” a ti a (Dan. 4:30). Hei chiah hi Pathian tel lo politics thlir dan chu a
ni. Nebukadnezzara thlir dan hi a hmanlai lo va, a tunlai em em a ni.
Nebukadnezzara thlir dan dik lohzia chu a lang nghal mai a. Chutia chapo taka a sawi lai
chuan van a\angin awin, “Aw! Lal Nebukadnezzar, i hnenah thu a lo thleng e, lalna ram chuan a
hransan ta che a ni. Chungnungbera chuan mihringte lalna ram chungah thu a nei a, a duhsak
apiang hnenah a pe \hin a ni tih i hriat hma loh chuan...” a rawn ti ta a. Hei hi Pathian chhan letna
chu a ni ta a. Pathian thlirna a\ang chuan Babulon lalna leh ropuina chu Nebukadnezzara kutah a
awm awzawng lo va, Ama kutah a awm a ni tih a chiang.
Thlir dan dang leh chu - Davida thlir dan a ni. Davida chuan Nebukadnezzara ang bawkin
a lalna leh ropuina chu a mitin a hmu a. Ti hian a \awng chhuak ta thung a: “Aw! Lalpa, ropuina
te, thiltihtheihna te, chawimawina te, hnehna te, lalna te hi i ta a ni a, mi zawng zawnga chungnung
ber i ni. Hausakna leh chawimawina te i hnena mi a ni a; engkim chungah thu i nei a; tin,
thiltihtheihna i kutah a awm a, i kutah hian mi zawng zawng tihropuina leh chakna pek theihna a
awm...” tiin (I Chro. 29:11,22).
Heng thute hian mihring fate lalna ram hi tu thuin nge a kal, Pathian a inrawlh em, mihringin
ama thu thuin a titluanchhuak em, tihte chu min chhansak nghal a ni. Mi \henkhatin, “Davida chu
Pathian hre mi a ni a, Israel hnam chu a hnam thlan a ni a, Pathian a inrawlh reng ang chu,” an ti
a. A dik a; mahse Israel hnam chungah chauh lo pawh Pathian a inrawlh a ni tih chu Babulon
lalna ram chunga thil thlengah khan kan hmu a ni. Aigupta lal Pharaoa hnenah pawh heti hian
Mosian a sawi, “Hemi avang ngawt hian ka tungding chia, ka thiltihtheihna entir tur che leh,
khawvel zawng zawnga ka hming a than nan,” tiin (Exod. 9:16). Zawlneite khan Israel hnam
\henawmte sualna kha an vei a, an chunga Pathian rorelna lo thleng tur an sawi chhuak fo va.
Ninevi khawpui phei chu chhiatna a pumpelh phah kha a ni a. Pathian chu ram tin, hnam tin, lal
tin te chunga roreltu leh thuneitu a ni tih kan Bible pum puiah a lang chiang em em a ni.
Thuthlung Tharah kai ila. Lal Isua leh Setana inbeihnaah khan Setana chuan khawvel ram
zawng zawng chunga thuneihna a hauh va, a duh duh pek a tiam a. Hei hi Isuan, “Dawt a ni e,” a
ti hranpa lo va (Lk. 4:5ff). Mahse, “Leilung leh a chhunga thil awm zawng zawng hi Lalpa ta a
ni,” tih nen a inkalh tlat a (Sam 24:1). Setana hian thuneihna thui tak chu a nei reng a, sual lam
zawngin thu a nei a ni. Khawvel siam \ha thei chu Pathian chauh a ni si a. Chu chu Lal Isua rawn
kal chhan a ni, ‘Diabola leh a hnathawhte tihboral hi’ a ni si a (I Joh. 3:8). Lal Isuan mihring
fate lalna ram chungah thu a nei tih hi Thupuan buah a lang chiang hle mai. Hetah hian Kohhran
Lu ber a ni a, khawvela thil chhia emaw, a \ha emaw chungah thu a nei a (6:1-12; 8:1-9:21).
Sakawlh leh a hote chungah thu a nei a (13-20). “Halleluia! Chhandamna te, ropuina te,
thiltihtheihna te kan Pathian ta a ni; a rorelna chu a dikin a fel a ni; ani chuan nawhchizuar ropui
tak, a mi ngaih chin avanga leilung tikhawlotu chu ro a rel a, a bawite phuba chu a kutah a lak tak
hi,” tiin vana mipuiho pwhin Pathian rorelna an au chhuahpui a ni (Thup. 19:1,2).
Kristiante chuan mihring fate lalna ram chunga Pathian thuneihna leh lalna hi kan hmu
chiang hle tur a ni. Politcs hi amahin a ding lo va, mihringin a tungding bawk lo va; Pathian
rorelna nghenchhanin a ding a ni. Pathian chu ralkhat a\angin a inrawlh lo va, a hmunah, ram tin,
lal tin chungah, a hnam pum leh a mi mal chungah pawh a inrawlh a, ro a rel a ni. Miin politics
a khelhin, Pathian rorelna hnuaia khel a ni tih a inhre tur a ni. Politics - mihring dan siam hnuaia
khelh tur a nih rual rualin, Pathian dan siam hnuaia mihringin politics khelh dan tur a duang tur a
ni. Inkhelh reng reng chu khelh dan tur zam sa hnuaiah a ni an tih \hin ni. Chuti a nih loh chuan
mumal a awm lo vang a. Politics khelh kan tih pawh hi a \obul Pathian a ni angin, a khelh dan tur
ruahmantu - Pathian rorelna hnuaiah kan khel tur a ni.
3. Politics-a Kristiante mawhphurhna : Politics-a Kristiante mawhphurhna pawimawh
ber chu Pathian laka mawhphurhna a ni tih hriat a ni. Kan sawi tak ang khan, politics \obul chu
Pathian a ni a, Politics nunah Pathian a inrawlh nasa em em a. Kohhran chu Pathian din, a ta, a
enkawl, ro a relsak, Krista chu lu ber a nihzia kan hria a; Kohhran thilah reng reng, Pathian laka
mawhphurhna a ni tih kan hre nghal a ni. Politics-ah erawh chuan Pathian ta a nihna kan chian
loh avangin Pathian laka mawhphurhna a nih kan chiang tawk lo. Tunah chuan politics hi mihring
thil ni lovin, Pathian thil, a ram rorelnaa tel a ni tih kan hriat avangin thlarau takin a kalpui theih
tih kan ring tur a ni.
Politics hi Pathian thil a nih bakah Pathian rawngbawlna hna a ni a; chuvangin
mawhphurhna a lian a ni. Israel lalte chu Pathian chhiahhlawh an ni a. Chutiang bawkin lal
Nebukadnezzara pawh chu ‘Rawngbawltu’ tia vuah a ni hial a (Jer. 27:6). Lal Kura pawh, ‘Ka
hriak thih, ka berampu,’ tia koh a ni bawk a (Isa. 44:28; 45:1). Rom roreltute chu Paulan,
‘Pathian rawngbawltu’ a ti bawk (Rom 13:4). Pathian hre chiah lo lalte pawh hetia vuah an nih
chuan; Pathian hretute phei chu an ni lehzual ang. He dinhmun hi Abraham Lincoln-a chuan a
hmu chiang hle a, ti hian a ti, ‘He ram hi Pathian ta a ni a; kei hi a chhiahhlawh tlawm tak ka ni’
(This nation, under God, and I, His humble instrument).
Pathian rawngbawltu nihna chu Pathian rawngbawl dan \ha leh dik kengkawh tura
mawhphurhnain a zui nghal a. Pathianin Israel fate hnenah chuan, ‘Ka thuthlunga in awm renga,
ka dan in zawm phawt chuan he rama thil \ha te hi in ei ang.’ a ti a. Thuawihna leh Pathian dan
hnuaia intukluhna hi rawngbawlna zawng zawng malsawmna hnar a ni a. Messia ram. zawlneiten
an thlir lawka an nghahhlelh em ema chu, ‘Dikna lehFelnaa ro rel tur chu’ a ti. Retheite chu fel
takin ro a relsak ang a, leia mi thuhnuairawlhte tan chuan thlei bik nei lovin a zilhhausak bawk
ang... Tin, felna hi a taihren a ni ang a, rinawmna hi a kawnghren a ni ang... (Isa. 11:4,5). Hei hi
Krista rorel dan tur a ni a, amah nena politics lam rawngbawltute chuan Krista chakna hmanga
an rel ve dan tur a ni nghal a; tichuan, politics lama Kristiante mawhphurhna chu Messia
mawhphurhna (Messianic responsibility) a ni.
Pathian laka kan mawhphurhna a nih dan kan sawi hnuaiah hian Kristian tinte hian
mawhphurhna hrang hrang kan nei leh ta
1) Politics-a hun puma lutte mawhphurhna a awm a. Anni hi chuan sakhaw lama
rawngbawltu inpete ang bawkin an hna chu Pathian kohna anga pawma Pathian koh
chhan tihlawhtling tura an inpek a \ul a ni.
2) Mipui mawh erawh chu roreltute tana \awng\ai leh an hruaina hnuaia kal a ni a. Tin,
mipui thlan rorelna hnuaiah chuan Pathian \ih mi, roreltute thlan chhuah chu mipui
mawhphurhna a ni bawk. Roreltu hian Pathian ruat chhan leh mipui thlan chhan kal
pensanin dik lo takin rorel ta sela, mipui bawkin dan ang zela sawisel leh tihdik leh
paih thlak chu an mawhphurhna a ni bawk. Roreltu dik lo leh rorel dan dik lo paih
thlak thuah hian tharum leh thisen chhuah lo zawnga tih hi Kristiante kal dan tur a ni.
4. Kohhran leh sawrkar inlaichinna : Kohhran leh swrkar inlaichin danah hian thlir dan
hrang hrang a awm a :
1) Sawrkar chu Kohhran hnuaia awm tur anga ngaihna. Hei hi tunlai hunah chuan a awm
tawh lo tih tur a ni. Europe-ah, Pope Gregory te hun laia an ngaih dan leh tun hnaiah
chuan Iran rama Khomeini-a hote ngaihdan a ni.
2) Kohhran chu sawrkar hnuaia awm tur a ni. Hei hi Communist sawrkar ngaihdan a ni.
Kohhran chu hnam nun ngaihtuahtu (Cultural Ministry) hnuaiah dahin sawrkar
enkawlna hnuaiah Pastor leh an rawngbawl dan tur siamsak a ni. He ngaihdan pawh
hi tunlai taka Communist sawrkar inlumlet thar hian a thlak sawt hle.
3) Kohhran leh sawrkar chu a hrang hlauhva awm ve ve tur. He ngaihdan hi tunlai
Secular State (sakhuana tel lo sawrkarna) sawi vawngtute ngaihdan a ni. Mizoram
leh India ramah pawh hetianga ngai an tam mai.
4) Kohhran leh sawrkar chu \ang dun, hnathawh hrang si anga ngai an awm bawk. He
ngaihdan hi Protestant mi tam ber ngaihdan a ni a. Presbyterian Kohhran phei chuan
ram tinah an pawm dan a ni.
Kohhran leh sawrkar \ang dun, hnathawh hrang si, tih ngaihdan hi Bible thu zirna leh
Kristian khawtlang nunhona kalphung nen a inmil hle a. A hma lama kan hmuh tawh ang khan lei
leh vana thuneihna bulpui neitu chu Pathian a ni a. Engkim hi Pathian nena inrema hman tur a nih
bawk avangin Pathian a\ang chuan Kohhran leh sawrkar chu unau ang an ni. Kohhran hnapui chu
- Pathian leh mihring inremtirna leh mi thinlunga hmangaihna leh felna chi tuh hi a ni. Sawrkar
chuan Kohhran chi tuh chu a tak taka khawvel khawsaknaa lo seng hi a tum a ni. Kohhran chuan
mihring thar siam a tum a; sawrkar chuan mihring thar lo chhawr chu a tum thung a. Kohhran leh
sawrkarin thuhmuna an lo tum chu Pathian nena engkim - vana awm te, leia awm te, Kristaa
fawkkhawm hna chu a ni. An pahnih hian Pathian hnen a\anga thuneihna dawng ve ve,
mawhphurhna thuhmun, thawh chhuah dan leh hmanraw hrang si an ni. Hetah hian thil in\awm
tawn chin leh indaidan chin a awm a ngai a, chu chu sawrkar awm dan leh hun leh hmunin a zir
ang zela siam chawp chi a ni.
Tunah politics lam kawnga Kristiante kan inzirtir dan kawng li chauh kan thlir ta a. Heng
kawng lite chhungah hian thil tam tak, tih tur leh tih loh tur a awm \euh va. Hei hi kan la zir zel
turah kan la hmu ang a. A pawimawh hmasa ber chu politics khawve kan thlir dan dik a ni a,
Pathian thlirna lama kan thlir thiam phawt chuan tuna kan politics chhaih vel dan hi a letin a \ha
nghal mai thei a ni.
Politics lama inhmangte chuan Pathian ram chhunga hna thawkah an inngaih thlap a \ul a.
Pastor leh missionary-te ang bawka hun puma Pathian rawngbawl an ni tih an inhriat a pawimawh
a. Pathian in leh lo enkawltu pawimawh an nih ang takin an chungah Pathianin ro a rel a, an
chhiat an \hatah lawmman an chungah a thleng dawn/lang dawn a ni tih an hriat a \ul bawk a.
Pathian \ih leh zah chung zela ram leh hnam rawng an bawl chuan he leiah leh nakinah lawmman
‘vohbik’ tih an la hlawh dawn a; Pathian \ih lo leh khawlo taka ro an rel chuan ‘anchhedawngte
u’ tih an hlawh thung dawn a ni.
Pathian ram thil a ni tih leh Pathian rawngbawl nih inhriatna hian thlemna ‘political
corruption’ lakah nasa takin a hum thei a. Pathian mitmei venna hian mihring mitmei venna aiin
sual lakah mi a hum \ha zawk \hin a ni. He rilru dik tak pu chunga politics kalpui a nih hian
huaisenena dikah mi a hruai lut nghal a. Mi dik lo tihdik ngamna leh dodaltute laka huaisenna,
tumruh leh hma lam lana tlanna rilru a pe bawk a ni. Kan politics kheltute hian Joshua dinhmunah
an ding a ni tih an inhriat chuan Pathian awmpuina leh tihchakna - ‘chak tak leh huai takin awm
rawh’ tih kha an chakna hnar a ni ve ngei ang.
He dinhmun takah mi a din chuan Pathian nen an leng dun a ni a. Hei tluka thlarau mi
nihna dik leh thuk a awm chuang lo a ni. Thlarau mi nihna hi Biak In chhungah leh khuang bulah
chauh a ni lo va, Pathian nena awmnaah tawh phawt chuan mi a thlarau mi a ni. Thlarau mi,
politics lama inhmang kan mamawh ber a ni. Hetiang mi neih hi Pathian leh a Kohhran chuan a
tum a, a zawng a ni. “A lama rilru dik tak pute chunga a chakzia tilang turin khawvel zawng
zawngah Lalpa mit chu a leng ruai ruai a ni,” (II Chro. 16:9). Baal hmaa \hing\hi ngai lo mi
hmuh tur an awm ang em le? Baal hmaa \hing\hi tawh \hin pawh sima Lalpa lam lo hawi duh kan
hmu thei ang em le?

KOHHRAN LEH POLITICS


- Rev. Dr. Zairema

Synod Social Front Political Education Seminar neih \hin hruaitu turte zinga duh duh
sawi tura min sawm hi ka lawm hle. Kan thupui hmingah Kohhran leh Politics kan vuah mai ang
a. Politics hi ram inawp leh sawrkar chungchang thu a ni a, ram chhunga mi kan nih ve miau
avangin kan bang thei lo. Kohhran hmasate chuan khawvel a\anga inthiarfihlim tur niin an ngai
a, p<kah te Pathian pawlin, an thianghlim veng veng a. Chutiang tur chu a ni lo tih kan hria.
Kohhran siam \hat hma lam deuh khan Europe ram sawrkarah Kohhran an inrawlh thuk hle a,
thuneihna pawh an nei sang. Chu pawh chu a \ha lem lo. Mizoram angah te phei chuan Kristiante
hi inthiarfihlim dawn ila, a ^tthlak hle ang. Eng angin nge, eng chen nge, kan ram politics-ah
hian kan inrawlh ang tih hi ngaihtuah chian a \ul a ni.
“Politics hi a bawlhhlawh em a, Kohhran hruaitute an tel ve tur a ni lo,” tih hi a ri zing
hle a, a ring hle bawk. Kohhran hruaitu zinga politics lama lutte chu kan hmu sakhi a, an
rawngbawlna pawh kan ngainep deuh em aw tih tur a ni. “Upate pawh eng ruai an ni lo,” tih te
kan sawi duhzawng tak a ni. Hetiang hian kan ngai tak tak a nih chuan, “Kan ram politics hi a
bawlhhlawh em a, Kohhran hruaitute telna tlak a ni lo; serh leh sang nei vak lote hian kawl mai
se,” kan tihna a ni ang. A ^tthlak hle dawn a ni. Politics hi chuti taka bawlhhlawh a nih chuan
tihthianghlim kan tum hram zawk tur a ni.
Kohhran hruaitute politics-a an tel ve kan ui hi eng nge a chhan? Hetiang hi a ni thei :
1) Politics bei mite hian Kohhran vawn thianghlim duh ni ^wm takin hetiang zirtirna hi
an vaw lar a ni. Mi\ha nia kan hriat, Kohhran lama min kaihruaitu pangngaite hi
politics-ah lut sela, anni chu an chuang mai thei dawn; chu chu an hlau a ni thei ang.
2) Kan Political Party-a tel tur chuan chutiang mi chu kan duh em em; party danga an va
tel veleh bawlhhlawh khawih turah kan puh ta a ni. Hetianga inpuh hi intih\haihna
\ha angreng tak a ni a, ^wih pawh a awlsam; engmah ngaihtuah mang lo mipuite
chuan an awih thei mai. |awng uchuak, chhui dawl lo hi pawisak lutuk tur a ni lo,
chik zawka ngaihtuah a \ha.
Politics lama kan rilru kaihruaitu tur chu kan Bible hi a ni. Min zirtir dan i lo thlir teh
ang.
Mosia hun hma chuan chhung khat pa ber hi roreltu leh hruaitu a ni mai. Dam rei tak tak
chanchin kan chhiar, hengte pawh hi hrilhfiahtu \henkhat chuan, “Sailo lal, Palian lal,” kan tih
ang khan hnam khat lal chhung niin an ngai. Jakoba-hote Aigupta ramah an pem a, bawihah an lo
siam ta mai a.
Mihring leh mihring inen hrana inthliar hi Pathian duhzawng a ni lo tih an hmuchhuak a,
Mosia hovin Aigupta bawih ata chu an tal chhuak a, Kanaan an luah ta a. Chu Ideology chuan an
ram luah tur chu an fan chhuak tur a ni, chung rama lo chengte thah mang vek ai mahin chu
ideology chuan heng mite nunphung hi a luahlan vek tur tihna a ni mah. Lal an han nei a, chu dan
bu chu a chhiar turin an pe a. He dan bu hi lalin a zawm chuan siamtu Pathian chu lalberah a neih
lo thei lo. Pathian dang, ideology dang nen neih kawp chi a ni lo. Neih kawp an tum veleh hnam
chu a chhe \hin. Lalte lehkhabu kan zir kum a ni a, kan hmu chiang hle. Pathian chu lalber a ni a,
a duhzawng, ‘inlainattawnna’ chu an thupui ber a ni tur a ni. He thu an ngainep a, inthliarna te,
rethei tihduhdah te an chin veleh an chhe ta \hin a ni. Lal lal\hutthleng leh a ram chu dikna leh
\hatnaah a innghat a, anmahni hnam induhsak biknaah pawh a innghat lo.
Juda-te chu sawrkar hrang hrangin an rawn pal a, mahni sawrkarna nei thei lovin rei tak
an awm. Pathian duhzawng tih an duh em avangin Pathian hnam thlan nih inhriatna thuk tak an
nei. Mizote takngial pawhin Pathian thu kan awiha a duhzawng tih kan tum tlat avangin Pathian
hnam thlan ni ve ngeia inhriatna kan nei ve ta hial a. Isua lo kal lai hian Juda-te chuan indepen-
dent politics an khel nasa; hel pawh an tam a, an hlawhtling lem lo; mahse hel tura inpeih reng
an tam mai. Chutih hun lai, politics sosan lai tak chuan Isua pawhin Chanchin |ha a rawn hril a,
a thu hril hmasa kan hriat chu, ‘Bawih chhuah thu’ a ni. A hote zingah pawh politics lama mi
firfiak an tel. Politics lama Isua zirtirna hi a thlarau lam zirtirna hian a khuh hneh hle a, tisa takin
a ngaihdan dik pawh hriat a chakawm hle.
Politics sosan laia Isua zirtirna hi thlarau lam zirtirnaah kan la ta zel a, kan tidik ang chu.
Amaherawhchu, a thlarau lam chu dah \hain khawvel thil takin han thlirsak ila, kan hnenah thu
thar sawi a nei ang em? Ngaihdan danglam deuh min siamsak theih ka ring.
“Kaisara thilte chu Kaisara hnenah pe ula, Pathian thilte chu Pathian pe rawh u,” tiin thu
zawttu Farisai-te chu Isuan a chhang a. Hei hi Richard Wurmbrand-a chuan hetiang deuh hian a
hrilhfiah, “Kaisara chuan ram a nei a; helai ram hi Pathian ta a ni, Pathian ramah hian a lo lal tur
a ni lo, chhuih chhuak ula, a chan tur tawk chu chang se, Pathian hi he ramah hian lal rawh se,”
tiin. Mizorama a lo kal khan ka lo zawt chiang a, “Communist sawrkar hnuaia ringtu ch>p taka
awmte hnena Pathian thu lo thlen dan chu chutiang chu a ni,” tiin min chhang. Kan dinhmun
athuin Pathian thu hian awmze thar a nei thei dawn a ni. Isua chhanna ngaithlatute khan mak an ti
nasa em em a. Thlarau lam thu a sawinaah keini chuan kan ngai ber a, a chhang thiam hlein kan
hria, mak kan ti lutuk lo. Heti taka politics sosang karah hetianga a chhang ngam hi mak an tih em
em chu a ni. Isua an h>kna pawh politics a ni. “He mi hian kan chite a tikhawlo va, Kaisara
hnena chhiah chawi a khap a,” tiin lala insiam tumah an puh a ni (Lk. 23:21). Johana ziak lamah
pawh Pilata chuan, “Juda-te lal i ni em?” tiin a zawt a. Pilata rorelna thu hi chhiar tur awm se,
hetiang deuh hi a nih hmel - he mi hi tihchhiat tumah an h>k a, thuhretu rinawm tak tak an awm
\euh va, sawrkar tana mi hlauhawm a ni, khenbeh tur, a ti mai thei a ni.
Tisa lama thlir chuan, “Pathian ram a hnai ta,” a tih te kha politics tak a ni. “A ram leh a
felna zawng hmasa ula, heng zawng zawng hi a pek belhchhah ang che u,” a tih te pawh Pathian
tihlal tur a ni, in ramah hian lal sela, a \ul phei chuan tharum thawhin lal dang tibo ula, ani chauh
hi he ramah lalah neih rawh u, a tihna angah a ngaih theih a ni. A thu sawi dang tam tak pawh
chutiang chuan ngaih theih a ni. “Lei chi in ni e,” te a ti a, “Khawvel enkawl himtu tur in ni e,
nangni lo chu titu tur dang an awm lo, kawng dang a awm lo. In >ng chu khawvel mite zui tur a
ni, ro in rel dan chen hian khawvel entawn tur in ni,” a ti a ang khawp mai. Thlarau lam thu
sawiah kan ngaihsak ber a, a dik tho, tisa lam thil a kawh thukzia hi kan hmaih lu mah mah em
aw, tih tur a ni zawk.
Rom sawrkar milian pakhat Isua zuituah a \ang ve a. Rom mi nihna leh a ham\hatna
zawng zawng a chang ve pha a, Rom sawrkar er ngai a ti lo. Rom khuaa Kristiante chu, roreltute
hi Pathian ruat an ni a, an thu apiang zawm rawh u, ti zawngin a fuih a. Kristiante an tlem a,
sawrkar tidanglam tham pawh an awm lo, Isua lo kal leh hnai ta ema an hriat avangin khawvel
thilah an rilru an nghat vak lo. Kristiante chu la lal tur ngei chu an ni tih a hria, “Angelte chungah
pawh ro kan rel dawn,” a ti hial a ni. A zirtirna hi Europe rama lalte chuan an changchawi a,
‘Divine Right of Kings’ an tih, “Lalte chu Pathian ruat kan ni a, kan tih apiang Pathian thu a ni a,
kan duh duhin kan rel ang a, mipui chuan an zawm mai tur a ni,” an ti a, an inlek ta hle a. French
ramah phei chuan an inlek hle ni tur a ni, French Revolution hmingthang tak chu a lo thleng ta
hial, milianho an tichimit vek deuhthaw. England ramah erawh Kohhran mite an tam em avangin
lal thuneih lutuk an phal lo va. Parliament thiltithei tak an nei a, thil \ha lo tak a thleng ve lo.
Russia ramah erawh chuan an lal Czar-te chu an lal em em a; Kohhran pawh an ropui a, Biak In
ropui tak tak, ram zau tak tak te an nei diai duai a. Intihlal an thupui a ni a, mirethei an ch>p hle,
Kohhran lam pawh an ngaihsak lo. Indopui hmasa zawhah Communist Revolution a lo thleng a,
milian lam an tichimit deuhthaw a, Kohhran pawhin a tuar ngei mai, an ram zawng zawng an
ch^n a, an Biak In te pawh an sawisaksak nual. Communist-ho hian, “Khawvel ro inrelnaah
Pathian tel a \ul lo, kan tih theih a ni, sum leh paia inthlauhna hi sual bul a ni a, kan tireh ang a,
hma kan sawn ^wk ^wk mai ang,” an ti a. Thu an nei khauh va, retheite an rethei leh ta em em a,
tun hnai maiah Communist sawrkar chu a tlu ta rup a nih kha, Kohhran pawh a lo ding ve leh \an
ta.
Paula thu ziak hi South Africa mihangte thlir dan han en leh ila. South Africa-ah hian
mingo tam tak an pem lut a, mihangho an hneh a, hneh deuhvin an awp a, sawrkarah thuneihna
engmah an neih ve an phal lo. Mingo leh mihang inthliarna (apartheid) an ti nasa em em, bawih
ang maiin mihangho chu an chhawr a, nun dan kawng chi tinah apartheid an tih chu an rawlh a ni.
Chung mihangte chuan Paula thu hi hetiang hian an ngai, “Rei lo te thil tur Paula hian a sawi.
Roreltute hi Pathian duhzawng anga rel tur an ni, chutianga an rel loh chuan Pathian ruat an ni
thei lo,” an ti a. South Africa mingoho rorel hi khawvel sawrkar zawng zawng deuhthawin an
dem. W.C.C. pawhin a dem hle. An rorel dan duh lova hel, an ram chhuahsan, raltlanho chu
W.C.C. chuan theihtawpin a \anpui a ni. South Africa sawrkar chuan nem a chhuah ta a, apart-
heid pawh a reh fel thuai beisei a ni.
Kohhran leh politics thu hi Calvin-a te chuan an ngaihtuah nasa hle. An thu tlangpui chu,
“Kohhran hian a hna thawk sela, sawrkarah inrawlh suh se; sawrkar pawh hian a hna thawk
sela, Kohhranah inrawlh suh se,” tih a ni. Sawrkar hian a thawh tur ang a thawh duh loh va, dik
lo taka ro a rel erawh chuan Kohhran lam an inrawlh a \ul fo. Protestant ramah chuan Kohhranin
sawrkarna chelh an tum lo, siam \hat erawh chu an tum \hin. Grik ramah chuan Orthodox Kohhran
chuan sawrkarna an chang. Philippines ramah an President Marcos-a chuan a lal chhungin thil
dik lo tih a ngah hle, an haw hle a ni. Inthlan te a rawt duh bawk si lo. A tawpah chuan inthlanna
an nei a, Mrs. Aquino chu Kohhranin an pui vak a, thlan tlin a ni ta. England-ah chuan an
Minister che mawi lo chu an ban tawp mai a ni. Kohhran ngaihdan tlangpui kalha an chet mipuiin
an phal lo. USA-ah pawh Kohhran chuan rorelna chu an chuh ngai lo, Kohhran ngaimawh zawnga
chete erawh chu thlan an ni lo. Tun hnai lawkah President chuan hna lian takah mi pakhat a ruat
a; mahse, mi mit a tlung lo va, Rorel Pawl (Senate) chuan a remtihpui thei lo. Nulat tlangvalna
lamah te, ruih theih thil lama insum thei mang lo te, hleprukna lama inhnamhnawihte chu ram
hruaituah an duh lo. India ramah chuan Court-in a thiam loh hnu chauh kan hmang thei lo. Kristian
ram tih tur, ram dangah chuan Kohhran mit tling lo chi chu politics lamah pawh an inrawlh thuk
thei lo.
Europe ram a\angin America chhim leh hmarah an pem lut zut zut a. America hmara lut
chu Protestant, Presbyterian Kohhran lam a tam zawk an ni a, tunah chuan khawvela sawrkar
ropui ber leh hausa bera ngaih an ni. South America hmar lam khu ram thuah chuan Catholic pem
lut an tam ber a, tun thlengin ram hnufual zinga chhiar an ni hlawm. Kohhran thlek zawng hian
ram hmasawnna hi a keng tel a nih hi maw, tih loh theih lohvin thil a awm a ni. Ram inawpnaah
te Kohhran an inrawlh duh loh emaw, inrawlh hlei thei lova an siam emaw chuan ramin chhiat
lam a pan \hin niin a lang. Eng chen nge an inrawlh ang a, engtin nge an inrawlh dan tur ni ang tih
hi chhut ngun a \ul hle a ni.
Mizoram politics
British hun hmain kan politics a mawl hle, kan lalte an \hat loh chuan kan pemsan mai a.
Vawi khat chu lalho an sual tak deuh avangin a huhova \ang tlangin vantlangin an sawi a. British
hun laiin politics-a ham\hat duh vena a lo awm a; mahse min awp hneh hle a, a reh leh ta a.
Independence a lo hnai a, British sawrkar chuan min ngaihtuah a, hmanhmawh takin politics min
zirtir an tum a. Thil chinchang hre ^wm chin chu - sawrkar hnathawk te, Pastor te pawh kan phek
\an a. Indian Independence rilru kan hotuten an entawn ve a. British sawrkar duh lohna min
zirtir a, kan tana thil \ha tih an tumte chu kan ringhlel zo va. Political Party - Mizo Union a lo
piang a, a tam thei ber he party-a tel tur hian kan insawm a. Kan lal \henkhatte chu an lo duh^m
ve deuh va, lo neih thuah te duhsak bik an lo ngah a, mipui chu ch>p hlein kan inhria. Mizo
Union-a kan tel chak chhan ber chu kan ram hi engtin nge kan inrel ang tih ai mahin lal ban
politik kan khel ta a. Political Party thar UMFO chu a lo piang a, lal \ha deuh khuaa mite upa ni
\hin te, lal vuavang te chuan an bawr ta deuh ber a. Mizo Union chu a chak em em a, party dang
lo awm pawh chu an ngaimawh a, hla an phuah a, “Union-in kawng dal a ti che,” tiin, eng ang
pawha tihchimih duhna rilru chu hla chuan a tuh a. Vawi khat phei chu \henawmte in kan deng
hial a nih kha. Kohhran mite Union lama kan tel tam avangin pawl dang palzut kha tih dan tur
^wm rengah kan ngai a ni thei, khatiang thil \ha lo awm kha kan dem lem lo. Party lian huat kan
hlauh avangin thil \ha lo kan hmuh chu kan sawisel ngam lo pawh a ni thei. Kan Pastor-te pawh
party pakhat lung tihawi loh kan hlauh em avangin politics-a tel kan khap ta a. A chhan chu eng
pawh ni se, political party inkara inngeih lohna thuk tak, reh hlei thei lo chu a lo chhuak a,
ramdangmiin, “Hetiang hian ti ula, in ram in tihrehawm thei ang,” min ti ni ang hrimin, keimahni
leh keimahni kan intihrehawm a, Kohhran lahin thu sawi harsa a ti.
District Council kan nei a, mahni party induhsakna kan ti nasa ta hle a, in hmun leh ram,
sawrkar hna, contract - heng thilahte hian party mi kan induhsak ta a. Sikul \ha tak nei \hin, kan
sikulte chu a \ha ta lem lo thluah mai. Zirtirtu nih ch^k lem lo, hlawh hmuh duh ringawt party mi
an nih avangin zirtirtuah te kan dah thliah thluah a. U.T. kan niha, State kan nih hnu phei chuan
thuneihna zawng zawng kan kutah a awm ta a, min sawiseltu an awm ta lo. Mahni party duhsakin,
inthlan lehah min thlang se tih beisei ranin kan ram sawrkar chu kan kalpui ta niin a lang. Heng
hian corruption chi tinreng a tichhuak a. Kohhran hian inthlan dawnin, “Mi\ha, hming\ha,” thlang
rawh u kan ti \hin a. “Hei hi misual a ni, thlang suh u,” kan ti leh ngam si lo. Kohhran miten thil
\ha lo an sawisel pawhin, ‘party \an bik a nei’ ti zawngin kan inpuh ta a, thu \ha pawh sawi hlei
thei lovin kan insiam a, thu dik pawh kan ngaihtuah/ngaithla hlei thei tawh lo.
India sawrkarin thilphal takin kan ramah sum a rawn seng tam hle a. Kawng te, tui te,
electric te, Damdawi In te, sikul te - kawng engkimah hma kan sawn hle. In \ha pui pui te kan nei
a, kan changkang sawt hle a ni. Hemi karah hian mihausate leh miretheite inkar a inhlat ta hle.
Mihausate an hausa tawntaw a, retheiten ei tur pawh an nei fumfe tawh lo va. Hetiang hi tuna
kan dinhmun a ni. Sawrkar leh mipui chu kan corrupt vek a, pawisa hmuh theihna tur a nih chuan
kan hming \ha pawh kan ui lo.
Hetiang hun hi kan lo thleng ta a. Kohhran hi kan ngawi reng mai ang a, kan uipui tui lian
thlir mai mai dawn em ni ang? Engtin nge, eng chen nge kan ram politics-ah hian a inrawlh tur ni
ang? Sawrkarna chang turin a bei tur a ni lo tih hi erawh chu hre chiang sa ila. Kan rama
corruption nasatzia, mipui pawh, tu pawh kan fihlim loh dan hi kan en ngun chuan hetiang zela
thil a kal chuan ram pumin kan tuar nasa ang tih a hlauhawm hle a ni.

Sawi hona
1) Mizote hian thlarau mi tih hi kan dah sang hle a. Thlarau mi nih dan dik eng nge ni ang?
Thlarau mi nihna hi khawvelah kan hmang ve tur a ni ang em?
Chhanna : Lal Isua thlarau mi nihna hi kan nih ve dan tur a ni. Mihringte tan a inpea a thawk
angin kan mihringpuite tan kan thawk ve tur a ni a; mi dangte tana entawn tlak leh chhawrb^wk
tlakah kan insiam ang a, thil dik lo leh \ha lo siam \hat nan kan thlarau mi nihna hi kan hmang tur
a ni. Tin, thlarau mi nihna hi khawvelah lo chuan hmanna tur a awm lo.
2) Kan ram sawrkar hi vantlang rorel a tling em?
Chhanna : Kan aiawha kan thlante hi a thlangtu zawng zawng a\anga chh<ta vote tlem zawk
hmua tling an ni deuh fo va, mipui tam zawk ai an awh zo lo a ni. Hemi bakah hian, vantlang
rorel a tling lo kan tih theihna tur chhan chu - hotute tlawn lungawi thiam leh peih apiang
dinchanna a nih tak vang a ni.
3) Party neia kan inthlang hi him/\ha kan ti zel em? Party nei lovin kan inthlang thei ang em?
Party anga inthlan zel hi kan \hatpui ang nge kan chhiatpui ang?
Chhanna : Party awm lova inthlan chuan India danpui a khawih phak dawn avangin tih nghal
mai a harsa ang. Party chu unit nei lovin awm se, inthlan pawh a fel thei zawk ang. Ram hrang
hrangah politics chungchangah ngaihdan mumal tak leh party manifesto fel tak neiin an kal \hin
a. Chuvang chuan party nei lo leh politics chungchang ngaihdan fel tak nei lova inthlan chu a fel
hlel hle ang. Enng pawh ni se, party a ni emaw, a ni lo emaw, Synod Social Front-in mi\ha leh
fel thlang tura mipui kan zirtira kan hneh theih chuan a \ha tawk viau ang.
4) Kan ramah rethei leh hausa kar hi a hla tial tial a; hei hi a zual zel chuan revolution-in a
zui duh khawp a, thil \ha lo tak tak a thleng thei a ni. Hemi lamah hian Kohhran hoten tih
ve tur kan nei em?
Chhanna : Economics Management mumal leh fel zawka kalpui a \ul a. Sawrkar sum ruahmanah
hian 2/3 hi thawktute chanvo/hlawh an ni a, miretheite chanvo a tlem lutuk a. Kawng lehlamah
chuan Liberal Democracy kan ni a, mi malin a theih ang anga dan hnuaia a inhaivur hi a thiang a.
Amaherawhchu, kan rama thil lang chiang chu - budget a pun zel laiin pawisa a vang telh telh a,
kan budget hman dan leh pawisa che velah hian dik lo a awm a ni. Sum kal dik lo, lian tham tak
taka inpuhmawhna te pawh a awm mek zel a, hengah hian Kohhrante kan ngawi mai tur a ni lo
vang. Study Team te pawh insiama thu dik zawn chhuah leh puan chhuah te hi Kohhrante
mawhphurhna a ni tih hriain kut kuangkuaha thlir mai mai chi a ni tawh lo. Siam \hat hi kan
hmalakna tur leh kan tih tur pawimawh ber a ni.

MIZORAM AWPNA HI
- Lalngurauva Ralte
Ram khata mi cheng hlawmah lei thuneihna (state) a awm a, chu ram leh mipuitea thuneihna
chu hmanlai chuan lalber (king)-ah a awm nasa. Democracy ramah chuan mipuiah a awm. State
chu a inthlak lo va; sawrkar - mipui aiawha siam erawh chu a inthlak. State thuneihna chu
sawrkarin a hmang a, sakhaw bik nei ram an awm a, sakhaw bik nei lo ram an awm bawk.
Sakhua hi ram leh hnam awpnaah kori tu thuk ber a ni reng.
Mizoram politics : Economics thila intodelh lo ramin political independence an neihin
politics hman sual a awm a, ram a buai duh bik. Mizoram hi India independence rochungtu a ni
ve a, intodelh anga kan lo awm vena kha - mi ei ang ei phak lo, mi neih ang nei phak lo, mi hman
ang hmang phak lo, khawsa tawk nun a ni. Chu bakah, ngaihsak loh leh mawlna avangin politics
a kal sual. Politics kal sual chuan hlemhletna (corruption) a hring chak. Politics leh sawrkarna,
ram awpna hi a inzawm tlat avangin politics \ha lo chu mipuiin an tuar lo thei lo. Politics lama
corruption hi aiawha thuneihna leh thuneihna dinhmun mahni hlawkna atana hman dik loh ti ila,
chu chuan sum leh pai a khawih nasa.
Mizoram politics leh corruption : District Council rorel laiin Mizoramah thuneihna a
t>, sum hlawm che vel pawh a t>. Sum leh paia corruption awm a nih pawhin a langsar tham lo
a ni ang. Mizoram buaiin rilru ngil leh thlarau lam zung kaihnghehna a s^wi der. Pawn lam mi
leh pawn lam thil nen kan inchawhchawrawi zual. District Council hunah pawh kan politics-ah
spoil system, sa kah sa chu khuaa mi zawng zawngin insem lo va, a kaptu party chauhvin insemna
rilru a awm thuk tawh. In hmun lo ram inpek thuah khawpui leh thingtlangah pawh hriat tham tak
a ni. Ram pum tan leh ram chhunga mi zawng zawng tana \an lak hi party-ten an ngaihtuah phak
lo.
U.T. kan lo nihin thuneihna leh sum leh pai a pung thut. Politics leh ram awpnaah te, sum
leh pai dehnaah te corruption-in a chim sang nasa lehzual sauh, mipui rilruah zam lutin zung a
zam. U.T. sum a\anga man\ang ei, ram leh mipui chan tur lambun a tam. U.T. chhungin a hluar
zel, State nih pawhin a tinep chuang lo. Hetih rual hian spoil system pawhin a tinep chuang lo.
Hetih rual hian spoil system pawh a nasa zual.
Inthlan apiangin sawrkar kan thlak, President’s Rule-ah te kan awm thul. Kan inpuhchhiatna
ber chu corruption a ni. Party tumah lahin thlan tlinte an election manifesto behchhana vil vang
hnai tura \anlak tak tak nachang hre lovin, an sezawl chhuah mai mai a. Sawrkar hmasa programme
duan an paihin, mahni pual programme an siam a, tihlawhtling hman lovin an tla a, crore tam tak
an tipilril a. Lal inchuh leh man\ang ei tumna ringawtin kan politics kan tikhat. Mipui tan pawisa
a vang, thil man a to chak si. Inreh hlum em ni kan hmabak? Party-ten thlan tlin an nihin an
election manifesto an ngaihsak zui tawh hek lo.
Corruption lah hian hnang thluakin, \ang\ial ril angin mi a phuar a, mi pakhat chauh lak
hran theih chi a ni lo. Han pawt ila, thui tak a nghing. Mi t> a\angin milian a thleng, milian
a\angin mi t> a thleng. Mi mal fel fal tan chet a har. Mi dik hlir pawh sawrkar chelhtu han nei
ila, hetiang karah hian thil ti\ha nghal turin an che thei ang em? He mipui harsatna hi mipui \ha
vek lo chuan a sukiang thei dawn lo.
Mizoramah mipuite hi Kristian kan ni. Kan ri a ring a, kan ‘pianthar’ thawm pawh a na.
Mizoram mipui tam ber hi kan piangthar tawh lo maw? Engati nge ram awpnaa thil incher dik lo
hi kan sutkian theih si loh? Kohhran lama piangthar, khawvel lama tih \ih nei chuang si lo kan
nih vang em ni? Pathian duhzawng zawn aiin, ziak mam dan leh sawi mam dan zawn kan ti nasa
a ni lo’m ni? Politics leh ram kaihhruaina hi Pathian thu thlen phak loh tur em ni?

Kan ram leh a mipuite harsatna sukiang tur hian Kohhran mipuite \ha a \hat ber ka ring -
Pathian ringtute \ha hi. Khawii lama mipui dangin emaw an sut chuan a nu bulh ang a, \ha chuang
mang si lovin, harsatna a thlen ang tih a hlauhawm thei. Sutkian a nih si loh chuan kan \ha dawn
bawk si lo, thil \ha lo, chhuak thei tur tam tak a awm zel. Tum mumal neih a hun, kan tum tur
pawh a chiang.
Engtin nge?
1. Party rilru tihthar a ngai : Party hrang hrang lal inchuh leh party khat rau rauvah pawh
dinhmun inchuhna te hi thlangtu mipui mit tikhamtu a ni. An lal laia kan nin em em hnu vek an ni.
La lal ve ngai lo pawh awm se, rilru thuhmun, party dang tihchhiat rilru pu an nih chuan an tum
an zawrh hi an tihlawhtling bik lo vang.
Lal leh man\ang ei tumna party thlarau hi paih bovin ram leh mipui tana hek leh tuar
khawpin unit a\anga a sang ber thlengin chet a hun. Hmui ringawt chu eng nge a nih kan hre tawh.
Political party-te nun leh thlarau tipiangthar turin mahni leh mipui zirtira kaihhruai a \ul. Hei hi
kan ram chhe tur chhanna a ni ang a, mipuite tan a \ha ang a, party-te tan a \ha ang. Tihmakmawh
a ni.
2. Party-ten election manifesto \ha tak tak an siam an zawrhho ram leh mipuite tan
tihhlawhtlin a nih theih nan an party ticket-a chuh turte thlang uluk sela, thutiam urhsun tak
tiamtirin record sela, vil zui rawh se.
3. Ram leh mipui chan tur sawrkar sum mahni tana lambun miah lo tur leh nungchang leh
hnathawh dana entawn tlaka awm turin party tinin an ticket-a thlan tlinte ngunthluk takin vil zui
rawh se. Hei pawh hi ram leh mipui tan leh party tana \ha tur a ni. Rinhlelh awma an awm chuan
action la zel sela, mipuite pawhin hei hi i vil zui ngun ang u.
4. Vawi khat inthlan thil tidanglam vek dawn lo mah se, inthlan lo awm leh tur hi a \anna
rahbiah hman ni se.
5. Ram mipuite kheuh harh hna hi Kristian ram ni ^wm renga kan politics leh a vuakvet thil
a danglam hma chuan Kohhranin ngawrh takin bei zel sela. Party thliar bik nei lo mah ila, thil
nih dan turah kan tum a chian chuan kan hlawhchham chuang lo vang.
6. Kohhran tina Social Front Committee-te hian Kohhran pawl leh politics pawl zawng
zawng huapin, mipui tih\han harh nan public meeting siam \hin sela. Kohhran mipuite chuan
\awiawm ngei sela, dan leh thil kalhmang dik mipuite zirtir zel ni sela.
U.T. inthlan hmasak ber \um a\anga Synod lehkha chhuah tih leh thlan tlinte kawm tih
\hin a\ang khan pen chhuah a ngai ta a ni e.

MIZORAM POLITICS CHANCHIN TLANGPUI


- Upa Dr. Lalchungnunga

1. Politics
Politics hi thil ngaih sual theih tak a ni. Thil thianghlim lo, Kristiante tel vena chi loh
tawpa ngai pawl pawh an awm. Hei hi ngaihdan zim tak a ni. Ram leh hnam \hatna tur ngaihtuahna
a ni a; mi mal, chhungkua, Kohhran leh khawtlang nun a khawih avangin, politics a\angin tumah
kan ralbang tak tak thei lo. Kristian ramah politics a bawlhhlawh a nih chuan, Kristiannain
politics a fan hneh lo tihna a ni thei ang. ‘Politics’ han tih hian a kawh ber chu a tawizawngin
han sawi ila - ram (state) thuneihna (power) siam dan leh hman dan chungchang thu a ni ber.
Ram rorel dan kawnghmang hrang hrang a awm a. Keinin kan han hriat lar ber leh kan hman lai
hi Liberal Democracy a ni mai a. Democracy hi a hlawhtlinna tak tak chu mipuite felnaah leh
taihmaknaah a innghat thui hle a ni. Politics thupui ber chu thiltihtheihna/thuneihna inchuhna
(struggle for power) tih a ni \hin a.1 Democracy-ah chuan power inchuh dan ber chu inthlannaa
mipui vote hmuh tam tuma inbeihna hi a ni. Rambung khata dan siam pawl (Legislature)-a seat
chang tam ber pawl (party) kha sawrkarna siamtu an nih mai avangin a seat la tam tura inbeihna
chu political party-te thil tum lian ber a ni \hin.
Mithiamten politics lo in\an dan nia an rin chu hetiang hi a ni : mihring chhung khat
a\anga kan lo inthlah pun zelin chhung khatah zau zawk leh dal deuh zawk ‘clan’ (chi) hrang
hrang an lo awm a, chi eng emaw zat awm khawm chu ‘tribe’ an ni a. A tirah chuan leilunga thil
awmte hi neitu bik tumah awm lovin an chhawr tlang mai a. Chutiang hun chu ‘Primitive Com-
munism’ an ti a. Mihring an lo pun zelin mi mal thil neih bik a lo awm ta a. Mihring inkar
thubuaite a lo awm ta fo mai a, khawvel thil thlengin mihring nunphung a khawih bawk a.
Chuvang chuan mihring nun ho tlan theih nan rorel a lo ngai ta a, chu chuan politics hi a tichhuak
ta mai a ni. Hun a lo danglam angin politics kalpui dan pawh a lo danglam chho ve zel a ni.
2. Lal lal lai hun
Mizovin lal kan neih dan kha mipuite mamawhna leh ngenna vang niin a lang. Tunlaia
kan tih ang, party-a insiama, policy leh programme neia politics kalpui (organised politics) a la
awm lo. A chi te tea awm hrang thliah an nih avang khan mahni chipui lote chu an inhmelma en
deuh mai \hin; khaw hrang leh khaw hrangte pawh. Hruaitu nei lova awm kha hmelma, ral lakah
him lova an inhriat avangin chhungkaw rual deuh leh hnathawk thei deuh zinga mi kha an lal ni
turin an sawm a, tlawmngaih thil tak takin an lal ta mai a ni thei. An fate an lal zui zel ang tih
pawh a awm chiah lo a ni ang.
Kum 1551 A.D. lai vel khan Khawkawkah leh Tlangpuia an awm laiin Hnamteho lal a
thi a. An lal atan chhung rual deuh Zahmuaka leh a fate an sawm a. Rei lo te chhung an lal hnuah
an khuaa kirsan leh an tum a. Hnamteho chuan anmahni ui beh nan in tinin buh pek (buh chhun) an
tiam a, chu chu ‘Fathang’ lo chhuahna chu a ni. Chutiangin lal hnena chhiah pek leh thirdengsa
tihte hi a lo awm chho zel niin a lang.2 Mizo dante khan a phuarna lai awm ve bawk mah se, lal
chu a lo lal telh telh ta mai a ni. Organised Politics a la awm theih loh avangin lal laka khua leh
tui lungawi loten an tih theih ber chu ‘pem’ a ni mai. Hun a lo kal zelin, lal laka lungawi si lo,
pem mai a lo harsat tawh si avanga awm ta mai mai an lo pung zel a. Political Party a awm hma
pawhin lal duh lohna a lian hle hman tawh a ni.3 Mizo lalten khua te tea min lo awp \hin dan kha
society hluiah chuan a \hatna tam tak a awm. Mahse mipui an lo harh chho zel a, khawvel hun
inherin a rawn hril ang zela hun thar lo chhuakah chuan khatiang ringawta ro inrelna khan duh
tawk loh a lo hlawh ta a ni.

Kan lalte khan ram leilung humhalh nachang an lo hre viau mai. British East India Com-
pany sum hmuhna hnar \ha tak, phai-kina thingpuia huan an rawn siam te kha an ngaimawh hle.
Chuvangin an lo zuk run \hin a. Chu chuan vailian a rawn tawng chhuak ta a nih kha. Mizote min
hmangaiha min rawn tihchangkan an duh avang ni hran lovin an sum hmuhna kan tihbuai \hin
avangin min rawn luhchilhin min rawn awp ta mai a ni.
Kan lalte kha vailian lo dang turin an chak tawk lo va, \an rual an thiam tawk lo bawk a.
Sapho chuan tukdawl kan nih khan kan hmasawnna lam ngaihtuah em em lovin kan lalten tualchhung
ro an relnaa inrawlh lutuk lovin min awp ta a. Kha kha British tana sum hek si lova khawi ngam
kan nih theih nana hmanraw remchang tak a lo ni reng mai a. Kan lalte, tun hmaa anmahni khuaah
na na na chuan an aia lal awm lo \hin kha an thuneihna te an rawn tihhniamsakin Bawrhsap
chuan lal a banin lal thar te a lo siam thei ta a, lal sual te a hrem thei bawk a. Chutia an chunga
lal zawk an lo awm tak a, an lalna a lo tlakhniam khan an khuate lakah an lal a lo na sawt a; lal
leh mipuite inkar a zau va, Bawrhsap hnena inhek te a titam a ni. A lehlamah Chanchin |ha leh
zirna - sapho vekina min pek chuan mi rilru a tiharh zel bawk si a. Chung chuan politics lamah
pawh mi tih dan anga Democracy rorelna neih ve thuai thuai duhna te a rawn siam zel a. Mahse
sapho khan tunlai politics ang hi kan chelek thiam ve tak tak kha an ring thei meuh lo. Pawl eng
eng emaw han ding \hin mah se, Bawrhsap khan politics an khawih a phal ngai lo. Macdonald-
an bial aiawh thlan theihna a siam ‘District Conference’ tih tak pawh kha tunlaia politics kan tih
ang chi kalpui nan tak tak chuan a ti lo niin a lang.5 Khatiang dinhmunah khan sapho khan min
kalsan ta thut mai si a; politics lamah kan la inpeih lovin kan la naupang nasa mai si a, tun ang
hun a\anga zuk ngaihtuaha tih ^wm tak tak tih loh pawh a lo awm thei ta reng a ni.
Mahse Mizote hi politics lamah hian kan \hang chak viau mai a. Saphovin min rin ai
daihin kan tum pawh a lo sang chho ta mai a. Saphovin min \insan dawn lai pawh khan mi
\henkhat chuan independence te pawh an lo ngaihtuah hman tawh a ni. Mizo Union ngei pawh
khan India ram chhunga awm reng tur anga intihluih kha thil tihsualte a lo awm thei mai ang e
tiin, kum sawm hnua ennawn leh theih ni se, Mizote hian an duh chuan India a\anga chhuah leh
thlenga duh an thlan leh theihna nei se, tihte pawh an memorandum-ah an ziak tel a ni. Mahse,
tun hnua zuk zir leh hian eizawnna leh sum leh pai lama kan dinhmun a la hniam em avang khan,
mahni kea din te chu an la zuam hlawl lo niin a hriat theih. Hetia politics-a kan tum a lo sang ta
vak mai hi chhan leh vang tam tak a awm thei ang. A bul nia lang erawh chu Mizo hnam anga
chhuah kan duhna lian tak hi a ni ber ang.
3. Party politics-ah kan lut
Mizo lalte kha an sual leh sual loh chu thu hran ni se, lal kan neih dan (system) hrim hrim
kha, khawvel hun inher zelah hnam anga \han chhoh duhna awm tawh bawk si karah a \ha tawk
tawh lo tihna a lo lian tial tial a. Y.L.A. (Y.M.A)-ah lah khan politics sawi a rem bawk si lo va.
Tichuan, kan mi hmasate khan hlau leh khur chungin April 9, 1946-ah political party an lo din ta
rawih mai a ni. Chu chu Mizo Union tih tak zel kha a ni a. Party din belh nachang pawh kan
hriain politics pawh kan tuipui thei hle mai. Han chhiar theih maiah pawh Mizoramah political
party 30 dawn lai chu a chhuak tawh ngei a ni tih kan hre thei a ni. Tunah phei chuan kan lo ti rei
ve ta deuh va, party thil kalpui an pawh kan thiam ve sawt ta viau. Mahse, thil \ha lo a bo tak tak
thei lo.
Mizo politics-a hnuhma nei deuh deuh political party-te chanchin tlangpui lo chhui ila :
1) Mizo Union : April 9, 1946-a din Mizo political party hmasa ber a ni. Ziaka a
policy ni chiah lo mah se, lal duh lohna boruak rawn pianpui a ni a. Mizo lalte lalna titawpa,
democracy la luttu a ni. Chutia Mizo politics an kutah a awm a ni tih mai tur a nih lai chuan India
ramin independence a lo hmu a, Mizoram (Lushai Hills) pawh chu Independent India-ah a lo bet
chho ve ta zel a. India ramah Assam hnuaia Autonomous District-ah min luhpuiin State nghah
nan U.T-ah min luh chhohpui zel a.
Autonomous District-a kan awm lai pawhin Assam rama kan tlangmipuiten Hill State an
sawimawite pawh chu an han rim deuh na a, an tuipui hlei thei meuh lo va. Mizo hnam anga a
bika identity neih duhna lam hawi Mizo State kha an lo tin ta zawk a. Tual\o party mah ni se,
Assam Pradesh Congress nena inngaihzawnna thuk tak nei \hin an ni a. A tawpah phei chuan an
sawimawi ber \hin, khuangpui leh l^ma an lo hmuah - State ram thlen hmain Indian National
Congress-ah January 1974 khan an inchhung lut ta a ni.6 Mizo political history-ah chuan party
inhlawm ruh \ha rei thei ber an ni a. A member-te pawh an inpawhin an inngaina bik. Politics
thlarau chang thuk zualho phei chu intilaina takin an awm \hin. Mizo \awng tilartu leh Mizote
pumkhat kan nih theihna tura bei hmasatu an ni. Lal lalna titawptu an nih avangin Mizo lalte leh
an thlahte chuan an ngaina thei lo deuh niin a lang.
2) United Mizo Freedom Organisation (UMFO) : July 5, 1947-a din, India zawm
aiin Mizote tan Burma zawm a \ha zawk ang tih ngaihdan sawimawi pawl an ni. Independent
India-a kan tel chian tawh hnuah Assam-a tlangmite huapa Hill State nawrnaah an phusa hle.
1957 vel lai phei kha chuan Mizo Union, District Council-a chak tak \hin kha a han vaw chhe
pha mai dawn emaw tih khawp khan an lo chak chho ve a. Mizo Union peng (faction) nen,
Eastern India Tribal Union (EITU)-ah an han inzawm tak na a, M.N.F. politics a lo lan chinah
chuan EITU pawh chu a lo rawih ve leh ta a ni. Pawih Lakher Regional Council neih chungchangah
an \angkai hle a. District Council-ah pawh P.L. Region lam mi chu UMFO lamah an \ang \hin.
Mautam |am (1960), Mizoten kan tuar dan Assam hotute hrilh hriat chungchangah \an an la nasa
hle a. District Council-a rorel lai, Mizo Union nen pawh an inhmuh thiam loh phah lek lek a ni.
UMFO policy hmasa a\ang khan Burma sawrkar pawhin Mizote a ngaihsak phah sawt niin a
hriat theih a ni.
3) Mizo National Front : Assam M.L.A. Election an chuh ve chhungte leh tuna
overground politics-a sawrkarna an chelh chhung kar a rei lo hle mai a. India Constitution
chhunga ro an relna chungchangah an hnuhma sawi tur a la tam hman lo va, an chanchin sawi
thiam a har deuh. Political party-ah chuan a thil tum a la sang ber a (tunah lo inhnuk hniam ta
mah se),a hmanraw lak pawh a hruanghrauvin, a nghawng pawh a thui. Mizo rilru a hip thiam
hle a, International politics khawih khawpa thil kalpui tawh a nih avangin khawvelah Mizote
hriat kan nih phah ve hial a. A tirin tharum thawh lo politics kalpui tur angin insawi mah se, an
thil tum \hin kha thu maia tih tum an ni lo tih a chiang thuai a. Mizote independence an sawi tam
ber \hin khan mipu rilru a hipin a hneh hle a, underground-a an awm lai pawh khan a hlauhawmin
a harsa hle nachung khan an thil tum - Mizo Independence kha chu mipui tam takin an hlut reng a
ni. Overground politics-ah pawh an malsawmna dawng leh dawng lo chu an inang lo hle \hin a
nih kha. Mahse, an thil tum chu hlutsak reng chung siin thil awlai a lo ni lo tih a tak ngeia kan
hriat hnu khan India sawrkar nena remna siam mai kan lo duh tlang ta a ni.
4) People’s Conference : Party nihphungah chuan tun hmaa Mizo Union nihphung
chiah, tual\o party ni si, India sawrkar rin kai tak bawk si a ni a. An hruaitute, ram buai vanga
India sipai laka mipui tawrhna chhawktu anga hriat lar an lo nih a\angin party ang pawhin an
lakah mipuiin beiseina an nghat \hin a. Party naupang te ni siin rei lo te chhungin party chak tak
a lo ni chho va. Tualchhung politics-ah na na na chuan a huhang pawh a na hman hle. Develop-
ment lam a uar a. Hnam dangte chim ral nih mai hlauhawmzia inzirtirna lamah a bei nasa hle.
Mizo hnahthlak inzawmkhawm tih lamah pawh \an a la. Mahse, an policy pawimawh tak pakhat
‘Remna leh Muanna’ chunghangah mipui rinhlelh an kai a, sipai hlauhna lam a lo reh tawh bawk
si a; M.N.F. an lo chhuaha sawrkarna an siam hnu chuan party te chan an chang ta hrih a.
Democratic Party (DP)-ah inletin Central Party lian tak, V.P. Singh-a hruai Janata Dal-ah an lut
leh ta a ni.
5) Congress : All India Party zinga Mizoram mipui nei thei awm chhun a ni \hin a.
Mizorama din a nihna chu August 10, 1961 a ni. A tirah chuan Mizo zinga Congress han sawimawi
chuan hralh a tla lo hle a.7 Mizote zinga a lo len chhoh theih takna chhan ber chu - policy mawi
tak ‘Remna leh Muanna’ vuana M.N.F. not> tih mai theih ^wm taka a lo awm avang khan a ni.
|henkhatte phei chuan ‘overground MNF’ an lo tih \hin a ni. Central-a sawrkarna chelhtu ni
bawk si, M.N.F-te pawh \ha thei bawk si party a nih avang khan miin an lo bawh ve ta deuh zel
a. Khatia an party a lo din tak bawk siah chuan Central-a Congress hruaitute pawhin tihchak an
chak hle a; mahse hruaitu nih inchuhna neuh neuh khan a tibuai reng a. Mizoramah sawrkarna
chelh zawk changte pawh nei \hin mah se, Mizo Union kha a tichhe tak tak hleithei lo va. Mizo
Union party upa tawh tak, India ram state pakhat nih ve sawimawi \hin nen khan an in-merger ta
rup mai a ni. Mizo Union mi \hinin an han pawlh takah chuan M.N.F leh India sawrkar inkara
remna palai atan mipuiten rin harsa an ti leh ta a; P.C. an rin leh loh hnuah remna siam
chungchangah mipui rin an hlawh ta a ni.
Heng party lian deuh deuh - sawrkarna lo chelh tawhtute hi an chak laia an chak chhan
nia an hriat, mi chi hrang hrangte ngaihdan lak khawm a\anga a lan danin hetiang vang hi a ni
tlang - a hun laia thil awm dan azir, an policy, an hruaitute, Central sawrkar nena inlaichinna \ha
zawk beisei avang te, Kohhran duh dan, party-in an ngaih pawimawh dan athu te, sum leh pai
lama chhenfakawm a nih beisei avang te. Party hrang hrang changchangah, heng chak chhan leh
vangten mi rilrua hmun an chan san dan chu a inang lo nual.
Mizo political party system zirtute chuan Mizoramah hial All India Party hian hmun a
khuar ve tawh avang hian regional party system ringawtin thil a kal thei ta lo va. All India Party
tihchak nge, regionalism tihchak tih hi kan ^k chhoh zel dan tur ni ^wm takin an ngai, regional
party (tual\o party) pakhatah regionalist-ho hi inhlawm khawm thei se chu All India Party tan
chuan din chhuah a harsa deuh vang. Pakhat chauh awm se, All India Party pakhat awm bawk se,
mipuiten duh zawk zawk laltir \hin ila, eng nge a an ang, tih pawh a ngaihtuah theih. Mizoram
politics-ah thil chhinchhiah theih chu - inthlanna a\angin party pakhat aia tam sawrkar in\awm
ngai a la awm ngai lo hi a ni.
4. Mizo politics-a thu lian tham deuh deuhte
Mizote hian politics-ah thu buaipui lian tak tak kan nei \hin a. Chungte chu lo thlir thuak
thuak ila :
1) Mizoram dinhmun (Mizoram political status) : Lalin khaw hrang hrang inde-
pendent-a min awp fir fer lai khan, ram leh hnam pum huap politics sawi thu a cheng lo. State
Society-ah kan luh chhoh hmain sapin min han awp a, an tana awpbeh remchan dan tur ang angin
min \hen darh a. Govt. of India Act, 1919 hnuaiah, Lushai Hills chu ram hnufual (backward
tracts) zinga chhiar telin a hnua Govt. of Act, 1935 hnuaiah ‘excluded area’ an tihte zinga telh
zelin Assam Governor aiawhin Bawrhsapin min awp a. Governor chu Shillong-ah a awm a.
Mizoram chungchangah chuan Bawrhsap thu thu a ni mai; Governor lah chuan mi a rawn tlawh
khat si a. Assam Provincial Legislature in kan chungchangah thu an nei lo va, kan aiawh pawh
kan dah/thlang thei bawk hek lo. Sapho an \in dawn thleng khan chutiang dinhmunah chuan kan
awm a. Bordoloi Committee khan India a lo zalen huna Indiaa awm zel tur angin min cheibawl
a; Mizo Union nen khan Assam hnuaiah Autonomous District (mahni hnam dana mahnia ro inrel
ve theihna) dinhmunah min dah fel ta a. Khatih lai khan Crown Colony (British awp ram) la ni
zel ila tih te, Burma zawm ila tih te, India ^wn lam hawi lo reng reng ngaihdan kha chuan ngaih
thupui a hlawh lo a ni. Bordoloi Committee hmaah pawh Mizote ngaihdan/duh dan chi hrang
hrang chu sawi a ni hlawm a. Mahse, Mizo Union, party lian ber anga lo ding chho tawh kha
Mizo mipui aiawhtu ber an ni a; an thu a lal ta ber a ni. Anni pawh khan Mizote dinhmun kum 10
hnua ennawn leh theih ni se, tih te chu an sawi ve a; mahse awmzia a nei zui lem lo.
District mai kan nih laiin MNF-in Mizoram Independence a lo puang ta mai si a; kum 20
meuh ram buai kan lo ni ta a. Ram buai chinfel nan State aia sang a awm thei tak tak dawn lo tih
hre rengin India sawrkar chuan U.T. lamah min han la kual leh te te a. District Council budget-a
nuai bi tlem te tea lo kalpui bek bek \hin hotute khan Central a\anga pawisa lo haw, a maktaduai
leh vaibelchhe tel nen, rorelna sang zawkah min han chhunzawm chhohpui ta a. Inzir pahin kan
han che chho va, Central sum hi kan hman thiam chuan kan ram leh hnam tan \hatna tham a tling
e, tih kan zir thiam hman dawn chauh va; a aia thuneihna sang zawk nei state chu MNF leh India
sawrkar inremna a\angin kan lo nei ta a ni. State hi kum 1963 June thla a\anga Mizo Union-in a
lo nawr \an tawh kha a ni a.8 MNF-in independence an puana kan buai tak khan nawr zui thei
dinhmunah an ding ta lo a ni.
Tuna state kan neih hi ‘U.T. \ha mi’ tih ang deuh khan ‘state \ha mi’ kan ti thei ^wm e.
Mahse Nagaland erawh chu kan tluk lo deuh a ni. 1986 inthlan hma lawka research beitute hmuh
dan a\ang chuan Mizote hi kan lungawina ber tak tak tur nia lang chu - Independence Greater
Mizoram hi a la ni reng tho mai.9 Hetah hian thil pakhat kan ngaihtuah ngai erawh chu - political
dinhmun (status) sang hi a \ha lo tih rual a ni lo va; mahse, kan dinhmun a san rual hian kan
mawhphurhna a sang ve a ni, tih hi a ni. Economic lama sang mang si lova politics lama san viau
ringawt pawh hi a pawina a awm thei bawk. Politics leh Economics a inzawl \hat loh (imbalanced)
lutuk chuan society-in a \hatpui aiin a chhiatpuina a tam zawk thei. A pawimawh ber chu, “Kan
thlen chin chinah hian engtin nge Mizo society hi a \ha zawnga kan kal theih ang?” tih hi a ni.
2) Mizo hnahthlak inpumkhatna (Mizo Unification) : He thu hi Mizo Union a\ang
tawhin party tinte thil tum leh policy-ah a tel zel. Saphovin administrative purpose (inawpna
atana remchang) avang chauhvin Mizo hnahthlak, ram inzawm chin fel tak, luah ngheh nei site
kha mi an \hen sawm a; India rama State leh District hrang hrang leh ram dang (foreign)-ah te,
kan ram luah chu ram inzawm (compact area) ni siin kan lo in\hen darh ta nuaih a ni. Mizo
inzawm khawm tih thu hi a thuah chuan party-te leh mipuite pawh kan inlungrual tlanna ber pawl
a ni ^wm e.
Tunah hian kan unaute ni ve tho ‘burma mi’ tia duh lohna deuh a lo awm ta mai pawh a.
Hei pawh hi mi tlem te, mi\ha lo an awm vang niin a lang. Burma lam a\anga thil \ha lo la lut
duh leh lak luhpuitu Mizorama mite avangin kan inunauna a chhe mek. MNF pawh khan a ngai
pawimawh hle \hin a, a tahtawl deuhva tih tur niin an ngai \hin. Mahse, anni pawhin an tihlawhtling
thei ta bik hrih lo. A tir a\anga tih a lo nih tawh loh avang khan a harsa tial tial dawn pawh niin
a lang. Kan ngaihtuah hma daih khan Sapho pawhin an lo ngaihtuah tawh a. January 25, 1892-a
Calcutta-a Chin-Lushai Conference Recomendation te,10 Prof. R. Couplan-an, ‘Crown Colony
of Western Agency’ India leh Burma inkara tlangmite independence-a an awm theihna tur a lo
ruahman te chu a lo puitling lo zo tawh a.11
Tunah hian thil a lo inremfel (settle) tawh si a, a harsa em em tawh a ni. India ram
chhungah hi chuan state ramri te chu tihdanglam theih mai a ni a (mahse chu pawh chu politics
thila sang taka kal loh chuan a harsa), beiseiawm deuh pawhin lo ngai ta ila. Mahse, Burma ram
te, Bangladesh te khawih buai tur chi phei chu eng emaw international politics-a thil thleng lian
tak tak a awm loh phei chuan a harsa viau tawh ang. Amaherawhchu, he thu hi Mizo politics-ah
hian a reh mai dawn lo niin a lang. Congress leh P.C. pawh khan chawh nun an tum viau na a,
eng a ang thei rih tak tak lo a ni. A pawimawh chu - Mizoram mite maiin kan duh hi a tawk lo va,
a pawna kan Mizopuite hian an duh tak tak a ngai a ni.
3) Hnam dangte chim ral nih hlauhna (Assimilation) : Hnam tlem te an ramah
thawl taka an awm laia an bul velah hnam tam zawk leh upa tawh bawk si, tawt taka an awm
bawk si chuan, a tlem zawk tan thil hlauhawm a ni reng thei. Kan state \henawm a\ang pawhin a
ram neitute ngei pawhin dawih zawk leh t> zawk chan a chan theih tih kan hre thei ^wm e.
|henkhatah phei chuan thisen chhuahna hial a thleng tawh a ni. Heng boruakin min tuam vel mek
lai hian, ‘keini engtin nge ni ve ang?’ tih hi Mizo hnam hmangaih intitu tan chuan ngaihthah chi a
ni lo. Hnamdangmite hi a mi malin emaw, a hnamin emaw huat hrim hrim tur tihna lam a ni lo va;
mahse a hnam anga kan din chhuah zelna tur atan an hnawksak em tih chauh a ni.
Inchim ral dan kawng hrang hrang a awm a, sakhuana a\ang te, economic lam a\ang te,
inneih pawlh a\ang leh pem luha, ram inneih zawhsak a\angtein a awm thei. Hnam anga kan din
chhuah loh chuan mi mal tlem tlem ding chhuak awm mah se, mipuiin kan hlim phah tak tak lo.
Heng thute hi ngun taka mipuiin kan ngaihtuah fo a \ul. Politics hruaitute kut leh party-te tiha dah
ngawt chi pawh a ni mang lo. Kan ram leh hnam hi hmangaiha, ding chhuak se ti kan nih chuan
naupang te, nula/tlangval te, puitling te, zirlai te, nu leh pa te, sawrkar hnathawk te leh
sumdawngten tih tur kan nei \heuh. Research a\anga hmuh danin Mizo tam ber ngaihdanah chuan
Mizoramah hnam dang an tam lutuk tawh tih a ni. Kalkawngte a lo \ha tawh a, tun hmaa kan ram
tlawhpawh a harsatnain min venhimna thui tak a neih \hin kha a lo bo tial tial a; rilru leh politics
lam a\anga invenhim kan thiam si loh chuan kan kawng \ha leh kan sumdawnna lian tual tual leh
thlawhna lian chi \um theihnate hi kan ralna bul a ni thei. A hmuh theih lama \hanna (physical
development) hi rilru lama \hannain a buk tawk loh chuan tute emaw an dingchang ang a, Mizote
erawh chu kan rethei tulh tulh ang.
4) Ram changkanna lam thu (Economic Development) : Politics lama huhang nei
thei tak tak tur chuan economic lamah kan san a ngai. Development pawh hi party tinten thupui
taka an neih chu a ni. Mahse, tu kutah pawh, a thu hi a takin a umpha lo deuh \hin a ni. Ram
development thil hi, a thu petu leh thutawp siamtu chu politics mite ni mah se, zei nei thil
(technical) a nih avangin thawkaphita, “Chutiang khatiang chu a ni ang,” tih ngawt theih a ni lo.
Party inchirhtheh leh inbeih nan mai maia hman tur pawh a ni lo. Ram hmasawnna tak tak tur chu
ngun taka mithiam bikte nena engkim, a kaihhnawih thilte nena chhut kilh kelha, thil duan lawk
neia fel taka tih chi a ni. Party dang tih a nih avanga chhunzawm duh loh chin te hi ram hmangaih
tak taktu tih dan tur a ni lo. Party mi induhsak nan hman mai mai tur pawh a ni lo.
Hetah hian Mizote hian a lian a tein zir tur kan la nei. Mipuite pawh hi kan harh lo lutuk
fo. Mipui ham\hatna tur ei ral leh hmang sualtute hi kan hmelma an ni tih kan hre tawk lo. An
zarzo tur ang ziazangin kan hlauhtlawn mah mah em aw tih mai tur a ni. Milian leh eng officer,
MLA, Minister pawh ni se, mipui leh ram tihhmasawnna tur, mahni tana hai duak duaktu kan
hriat phawt chuan an tih zel loh dan tur i ngaihtuah ang u. Chutiang mi chu hmusit ila, dinhmun
sang phei chu pek miah loh tur a ni lo va. Kan rama Central pawisa lo luang lut hi \hatpui nana
hmang lova, chhiatpui nana kan hman zel chuan ‘development’ ni lovin ‘de-development’ zawngin
kan kal ang. Pawisa a tam ang a, inthah a tam ang a, mihring \hatna a lal lo vang a, hna hmuh nan
thiam a sawt lo vang; thatchhiat a zual ang a, society a hrehawm ang. Economy thil hi politics
taka chinfel theih pawh a ni lo; tum fel tak (objective) neia ruahmanna mumal taka tih chi a ni.
Tunah politics lamah thil tum bik tehchiam kan neih loh takah hian economic development kal
chhoh zel dan hian nakina kan politics awm leh zel dan tur pawh thui tak a rel dawn tih i hria ang
u. Kristianna hian khawsak danah hnuhma \ha a nei lo a nih phei chuan, inenfiah a ngai. Rethei
leh hausa inkar zau lutuk turte hi kan dan thiam loh chuan politics thikthuchhia leh rawngra takah
pawh kan luh phah thei a ni tih i hre reng ang u.
5) Remna leh Muanna : He thu hi \hangkhat lian zet Mizoram politics-a ‘a thu
nawn’ tih mai tur khawpa lar a ni a. A sawitu leh duh inti \heuh \heuh si, inrem lo \heuh si karah,
a inrem lo lian bera te an lo inrem tak avangin rem chu kan lo nei ta a. Mahse, hei hian ‘muanna’
tluantling min thlen chho zel dawn em tih erawh chu kan chhan chhoh zel tur a lo ni ta a ni.
Mihring rilru tihhrehawm leh society nawm lohna thlen \hintu hi silai chauh a ni lo va. Silai tun
ringawta muan pawh a ni chuang lo. Mite dinhmun leh chanvovah hian rilru muang siaia kan
awm theih dawn leh dawn loh chu a innghat. “Kan buai leh tho tho vang,” kan ti thei lo ang chiah
hian, “Kan buai leh ngai tawh lo reng reng ang,” kan ti thei chuang lo. Buai hi a hautak em em a,
buai leh \ul tawh lo tura \an kan lak tlan a pawimawh hle.
5. Mizoten politics kan kalpui dana a duhawm lo lai chhinchhiahte
Democracy hi Switzerland ram te anga hmang thiam ram nih a la harsa deuh a nih pawhin,
keini Zofate anga hnam inpawh \ha, tlem si, lehkhathiam si, inunauna \ha tak la nei si tante hi
chuan, state dang entawn tur khawpa han hman thiam theih mai te hi a beiseiawm \hin. Chutiang
lam hawi thei tur chuan thil kan sim ngai a awm thei ang. Chungte chu sawi vek seng lo mah ila,
a \hen \hen tar lan i han tum teh ang.
1) Sawrkarna changtu nih a hlawk lutuk hian mimawl ber thlirna a\ang pawhin
thuneihnaah hian sum a awm tih a tilang. Chu chuan sawrkarna inchuhna a tinain a
tihrisel lo \hin. Minister leh MLA kuangbang chang mi, ‘Principle’ nei lo kan tam
phah.
2) Party ruih chilh leh politics-a ngaihdan inan loh avanga intihchhiat duhna
(victimisation) hi a la bo tak tak lo.
3) A senso tam zawnga politics khelh leh campaign kan ching ta lutuk. Party supporter-
ten candidate-te laka kan thil phut dan pawh hi a hrisel tawk lo fo.
4) Minister leh MLA-te laka mipuiten thil kan beisei danah pawh hian thil hrisel tawk
lo a awm. “Kan Minister leh MLA-te corrupt lo thei lovin kan siam,” ti ila a sual
tam pui ^wm lo ve. Mi duh tawh loh, ‘spoil system’ kan din thar leh a ang riau mai.
5) Inthlan boruak kan siam dan leh naupang kum tling lo kan chettir leh hman dan hi a
\ha lo.
6) “Vote hmuhna tur a nih chuan eng pawh,” ti ang ziazanga dawt sawi pawh kan pawisa
lo lutuk ta hi kan chhiatna tur pakhat a ni.
7) Mirethei leh hausa inkar zau zel danna kan nei \ha tawk lo. Mirethei chawikan nana
hman tur - mihausate chhiah pek tamtir dan kan lo siam \ha tawk lo. Sawrkar tana
sum kan lak luh dan pawh hi ennawn a \ha ang.
8) Sawrkarah chhiah kan pek loh lutuk avangin sawrkar hi kan ta neih lo va; sawrkar
leh vantlang thil hlut nachang kan hre mawh hle. Khawi emaw a\anga sum hman sen
loh lo kal leh mai tur angin thil kan hisap a, kan thawh rim leh kan thawh khawm
a\angin sawrkar hian hna a thawk tih rilru kan la nei thei lo.
9) A tam lama eng ni lawi lo hian a thu lamah kan sang a, inpekna \ha tak tak nena
politics kalpui aiin kawng awlsam leh hlawk lam kan zawh leh \hin. Inhlawk chhawk
turin inlal chhawk mai mai ila kan ti a ang viau.
10) Mizo society-a kan neih \hin pawh ni lo, tu tu tih dan emaw hmanraw chi hrang hrang
kan hawh a; hmang thiam leh tak tak si lovin bandh leh strike te pawh tih nachang kan
hre lutuk ta deuh.
11) Lungrual tham lek, kan phirsi lutuk reng reng. Mi\ha leh felte thawh ho dial dial zai
rel lovin party hrang hrangah hotu nih duhin an awm darh a, an felna leh an felna an
indotir a, chu chu mipuiin kan tuar. Hotu ber nih \heuh tum hi simin, thawh ho \hat
zai rel a hun tawh hle.
12) Politics-ah thil awm sa siam \hat aiin thil tihthar kan ching lutuk. Political Tradition
(thil chin nghet) \ha neih a hun tawh. Ruling lama kan awm lai leh Opposition lama
kan awm lai a inang lo \hin lutuk. Thil siam \ha zawng leh, a \ha lo do tura in-
organise kan peih lo.
13) Ram leh hnam thil tak takah kan \angrual \ha tawk thei lo.
14) “Kan party candidate a nih phawt chuan tu pawh ka vote ang,” tih rilru hi kan la paih
tak tak thei lo.
15) Politics-a dinhmun inchuh lutukna avanga mi nihna, a chhe zawnga hotute hnena
inhek a awm \hin hi Kristian, unau \heuh kan nihna nen hian a inmil thei dawn em ni?
Mahni policy pawh hre lo leka a mihringa inbeih kan ching.
16) Mahni dan siam ngei pawh kan zawm thei lo lutuk.
17) Kum tling lo, Electoral Roll-a thun kan ching.
6. Mizo politics-a a duhawm lam
1) Politics thilah inngaihdamtawnna kan nei sang. Kan Kristianna avang ni ngeiin a
lang.
2) Social Organisation (vantlang rawngbawlna pawl) thilah party hrang hrang mi leh
neutral te, politics rilru pu lova Mizo kan nihna anga inunauna \ha tak kan la kalpui
theite hi thil \ha tak a ni.
3) Inthlan dawna mipui kal khawma candidate-te thu insawi chhawktir mai kan ching
\hin hi a \ha khawp mai.
4) Chhiatni \hatnia party hrang hrang mite kan la inhretawn liam liam thei hi a hlu
ngawt mai. Hnam dangmi pakhatin Mizote nun dan a sawinaah, “Minister leh Driver-
ten dawhkan pakhatah chawhlui an kil ho thei,” a ti a. Chu chuan kan nunphunga thil
mawi dang tam tak awm mi a ngaihtuahtir thei.
5) Inthlan nia YMA-in mi zawng zawng tana hmun khata thingpui lumna an buatsaih mai
hi thil chin \han atana \ha tak a ni.
6) Eng party-ah pawh awm ila, Mizona rilru kan lo pu sang hle \heuh niin a lang.
7) Party kal danah Pathian kan zah dan leh zah loh dan chu thu hran ni se, party meeting
leh thil pawimawh tih dawn apiangah Pathian hming kan lam a, inserhna kan nei \hin
hi thil \ha tak a ni.
7. Politics-in Mizo society a khawih dan
Kristianna leh zirna leh politics-te hi a khawi hian nge Mizo Society khawih nasa ber ti
ila, chhan thiam a har viau ^wm e. Politics-in Mizo society a khawih danglam dan hi a \hazawng
leh a chhezawnga a khawih dan sawi tur a awm thei ang.
A. A CHHEZAWNGA A KHAWIH DAN
1) Chhungkaw inthununna a tibuai.
2) Inbumna leh inhekna a titam a, inrintawnna a tichhia.
3) Mihring nun zahna a tihniam.
4) Mi tih dan \ha lo lakluhna kawng a hawng.
5) Society leh aia upa zah lohna a tipungin a tilian.
6) Mizo society-ah party feeling a tichhuak.
7) Mi \hatna tehna - nungchang leh mizia (ethical standard) leh Kristianna lam (reli-
gious standard) ni lo, tehna dang (political standard) a siam chhuak.
8) Sakhuana a tidal, nun inthlahdahna a tipung.
9) Hausak thut theihna a tipung a, chumi tuar lova chhiatpui an tam. Hruaitu nih tumna a
tipung a, ram hmangaih der, mi zaktheilo a titam a, mi mal insawichhiatna leh
intihchhiat duhna a tihluar.
10) Mi, rilru lama hmin chiah si lova inhlauh zui mai mai a titam.
B. A |HAZAWNGA A KHAWIH DAN
1) A huhova ram leh hnam tana thil tih nachang mi a hriattir.
2) Society zim tak leh phirsi tak (clan based society) a\angin, society zau leh sang
zawk (state society)-ah min hlang chho va. ‘Nation-state’ hial min tihpui zuau zuau.
Tlangmi kawlh tak, ‘wild hill tribe’ tia an lo hriat \hin, mawl bawk si \hin kha,
mipui rorelna mumal taka kalpui theih kan lo ni ve tih politics hian a tilang.
3) Politics-a zalenna zau zawk kan neih tak avangin society-ah mi mal zahawmna (dig-
nity) a lo sang ta. Society hmasaa dinchhuahna tur nei lo mi tam takin din chhuah
theihna kawng an lo hmu ta.
4) Mizo hnam chu hnam dangte hriat khawp leh kan mawlpui \hinte zah kai khawpin
min siam. Mipui mimir a tifing a, ngaihtuahna a tizau va, rilru a tisang a, khawvel
kalphung zirna sikul \ha tak min pe.
5) Zirna sang zawk leh zau zawk tan kawng a hawng zel a; khawvel kan thlir danah
Mizo society a tichangkang.
6) Mizo society, hnam dangte awpbehna leh chimralna lakah a veng.
7) Politics avangin Mizo society-ah inpawhna (social communication) \ha zawk leh
zau zawk a lo awm.
8) Mizo society, hnam anga ‘identity’ neihna kawng mi a siamsak.
8. Thu tlangkawmna
Kum 1914-ah Sap Pastor pakhatin Mizo Society chanchin heti hian a lo ziak a, “Hmanlai
ata tawh hla phuah thiam te, thu sawi thiam te, mifing te leh zawlnei te chuan society \ha tawp
(ideal state), mi tinin danin a phut avang ni lova hmangaihna avanga thil dik leh \ha an tih \hinna
chu an lo suangtuah tawh \hin a. Tunah hian kan hriat theih chinah chuan chu society \ha nei teuh
ber chu Lushai-ho hi an ni,” tiin.1 Hei hi mi mal thlir dan a ni a, a dik tluanchhuak kher lo pawh
a ni mai thei. Tuna kan society hi thlir leh se, engtin tak ziak ang maw? Kawng engkimah hma
kan sawn a; mahse hmanlai society nuam tak kha chu kan pha tawh lo. Khawtlang invawnna
(social discipline) \ha nei si lova politics-a inawpna (politics discipline) ringawt hi chuan
society \ha leh nuam a siam mai lo.
Ram leh hnam hmakhua tak tak chu mi tlem te chhawr ni mai lovin society-in a \hatpui tur
thil hi a ni. Chi leh chi kan intihna nek nek a bo mai hi a tawk lo va, class-a inthliarna (hausa leh
rethei inthlauhna) awm lo tur zawnga kan kal a \ul. Mizote hi nun hluia society \ha tak tak lo nei
thei kan nih chuan, politics hun tharah kan neih theih lohna tur a awm lo.
Kan society hian politics In nuam tak sak theihna tur lungphum \ha tak a nei a. Chungte
chu : Mizo mize \ha - tlawmngaihna te, Kristianna te, hnam \obul khat (common ethinicity) te,
\awng hman tlan theih (Mizo \awng) te, hnam changkang zawkte tih dan zulzuia \hang mek -
culture te hi an ni. Heng lungphum \ha tak nei sia, politics in chhe tak kan din chho a nih chuan,
a mawh chu kan phur \heuh vang. Hruaitute bik tih tur chi zawng a awm ngei ang; mahse, mipuite
hian hruaitute kut tihchak leh khalh ngil hi kan mawh a ni tlat. Politics hmanruaa \ang mai lova,
politics hi hmanraw \angkaia hmanga, dik lohna te, inrahbehna te, ineichhiatna te leh inthlauh
lutukna te kan do peih zel chuan, Mizo society hi kan siam \hain, kan tinuam thei ang.
Politics-ah thil ti chiam \hin mah ila, khawvel roreltute leh rorelna chunga thuneitu
Engkimtithei Pathian a awm tih hre rengin, Mizo Kristian society ang tak hian kan politics hi
kalpui ngam ila. Chuti ni lova, kan society nena inmil lo, hnam dang tih dan \ha lo tak takte kan
la lut zel a nih chuan, Mizoram hi a hmingin Mizoram la ni reng mah se, Mizote hlimna society a
ni lo thei tih hi hre reng ila. He ram lo hi khawvelah ram dang kan nei lo. Mizote hi Mizo
society-ah lo chuan kan hlim kan lawm a kim thei lo. Kan ram leh kan society hi kan hluta, kan
tihnawm thiam chuan kan nihlawh ang a, kan thiam loh chuan kan chawh a ni mai. Thil \ha lo
dodal turin, mi\hate hi pawngpaw dam duai ringawt lovin, insangmar peih sela. Chuti lo chuan,
misual an pawng ang a, society nuam zawka siam chho zel lovin, a chhe zel ang a, politics
thikthuchhia leh rawngra takah kan lut mai thei ang. Mizo Kristiante hian, lei chi leh khawvel
>ng kan nih angin, kan society hi i han alin i han >n tak tak dawn teh ang. Ti-ala ti>ng turin
Kohhran pawh hian hmabak a la ngah hle a ni.

NOTES & REFERENCES


1. Hans. J. Morganthau; Politics Among Nations, p. 25.
2. Rev. Liangkhaia, p.
3. Chaltuahkhuma; Political History of Mizoram, 1981, pp. 22-3.
4. Rev. Zairema; God’s Miracle in Mizoram, 1978, p. 1. R. Vanlawma; Ka Ram leh Kei,
1972, p. 19. A. Roy; Mizoram Dynamics of Change, 1982, p. 5.
5. Bial aiawh thlan hun hi Pu R. Vanlawma chuan January 14, 1946 niin a sawi (Ka Ram
leh Kei, p. 84). Pu Chaltuahkhuma chuan Jan. 16, 1946 niin a sawi ve thung (Political
History of Mizoram, p. 21).
6. Mizo Union, Congress-a an inchhun luh burh mai chhan an sawi \hin. Mizote, India
politics-a kan hawi zau ve theih nan tih a ni.
7. A. Thanglura, Mizo Politics inlumlet Dan, 1983, p. 172.
8. R. Vanlawma; Ka Ram leh Kei, p. 205.
9. Lalchungnunga; Regionalism in Mizoram Politics (Doctoral Thesis), NEHU, 1987, p.
247.
10. A. Roy; op.cit., p. 21.
11. Ibid., p. 124.
12. Rev. David Kyles; Lorrain of the 6 Lushai, Carey Press, London, 1945, p. 25.
(A chunga reference kan pek tawh bakah Mizo politics chungchang zau zawk leh thuk
zawka hre duhte tan hengte hi chhiar zui ni sela).
1. K.S. Singh, Tribal Movement in India, Vol. I, N. Delhi, Manchar Publication, 1982.
2. A.K. Nag, ‘The Ups and Downs of Mizo Politics’ in North Eastern Affair - A Quarterly
Study of Trends and Events, Shillong, Oct - Dec. Issue, 1972.
3. B. Pakem, ‘The Changing Power Structure of the Political Institution of Chieftainship in
Mizoram,’ in the Journal of North-East India Council for Social Science Research, Vol.
V, No. II, Oct. 1987.
4. R.N. Prasad, Evolution of politics in Mizoram, 1987.
5. MNF Pawl thil tumte hrilhfiahna, 1972.
6. Laldenga, Mizoram Charches Towards Freedom.
7. Lalhmingthanga, Exodus Politics.
8. Tlangchhuaka, Mizoram Politics Chanchin.
9. Zoramthanga, Zoram Zalenna Lungphum.
10. Zoram Politics, MPF Hqrs. Publication, 1984.
11. Speeches and Writing of Brig. T. Sailo, May ‘74, Jan. 1983.
12. Congress |obul leh A Tum, Mizoram Congress Seminar papers, Feb - Apr. 1981.
13. Hmartawnphunga, Vaiho Zawm Nge I Duh Mahnia din? 5.5.1974.
14. P.K. Bandhyaopadhyay, Leadership Among the Mizos, 1985.
15. J.D. Baveja, The Land where the Bamboo Lowers, 1970.
16. Mrs. N. Chatterjee; The Mizo Chief and His Administration, 1975.
17. S. Chaube; Hill Politics in North-East India, 1973.
18. B.B. Goswami; Mizo Unrest, 1979.
19. T. Gougin; The Discovery of Zoland, 1980.
20. J.V. Hluna; Church and Political Upheaval in Mizoram, 1985.
21. B. Lalthangliana, History of Mizo in Burma, 1975.
22. Mc. Call; Lushai Chrysalis, 1949 (Reprint 1977).
23. A.K. Nag; The Mizo Dilemma, 1984.
24. N. Nibedon; Mizoram - The Daggar Brigades, 1982.
25. North-East India - The Ethnic Explosion, 1981.
26. Ramchuani; Love Mizoram, 1985.
27. V.V. Rao; Century Tribal Politics in North-East India, 1976.
28. H.K. Sareen; Insurgency in North-East India, 1980.
29. K. Chawngliana; Christianity and Mizo Society (Doctoral Thesis), 1982.
30. S.T. Ngaihte; History of Zmi (M. Phil. Thesis), 1979.
31. Lalchungnunga; Parties and Politics in Mizoram (M. Phil. Thesis), 1982.
32. Lal Rinawma; Political Developments in Mizo Hills (M. Phil.), 1986.
33. C. Nunthara; The Politics of the Mizo Hills (Doctoral Thesis), 1980.
34. Sangkima; Society and Social Changes of the Mizos (Doctoral), 1985.
35. Thansanga; Govt. and Politics in Mizoram (Doctoral), 1981.
36. Thanhranga; District Councils in the Mizo Hills (Doctoral), 1986.
37. Vumson; Zo History.

MIZO POLITICS-A THIL THLENGTE


1891 Apr. : British-in Lushai Hills a awm tak tak \an.
1946 Apr. : Mizo Union a piang, Sept.-ah Assembly hmasa ber an nei.
1947 Apr. : Mizo Union a phir.
Apr. : Bordoloi Com. leh Phizo-an Mizoram an rawn tlawh.
Jul. : UMFO Party a piang.
1948 Apr. : District Advisory Council inthlanna a awm.
Dec. : Mizo Union nawrhpui a in\an.
1952 Feb. : Mizoten District Council kan nei \an. MP, MLA leh District Council
inthlanpui hmasa ber.
1952 Mar : Mizo Union MLA-ten Assam Pradesh Congress Party Legislature party an
zawm.
1953 Apr. : Pu Nehru-an Mizoram a rawn tlawh. Lushai Hills Village Council Bill an
passed.
1954 Apr. : ‘Lushai Hills’ tih \hin chu ‘Mizo District’ tia thlak a ni.
Aug. : Lal ban a ni a, V.C. inthlanna hmasa ber a awm.
1957 Feb. : Inthlanpui vawi hnihna.
Oct. : UMFO leh Mizo Union, Right Wing-ah an inchhung khawm.
1959 : Mau a tam. Mizo National Famine Front a ding.
1960 : Assam Minister for Tribal Areas Development Capt. W.A. Sangma
Mizoramah a lo zin. V.C. inthlan vawi hnihna neih a ni.
1961 : Assam-in Assamese Official Language Bill an passed. All Party Hills Leaders
Conference a ding. Mizo District Congress a ding \an.
Oct. : MNFF chu MNF-ah leh a lo ni ta.
1963 : V.C. vawi thumna neih a ni. MLA bye-election neih a ni. Mizo Union-in
policy-ah Mizo State an neih \an.
1964 : Pu R. Thanhlira, MLA a ban avangin bye-election neih a ni.
Apr. : M.U.-in Assam sawrkar laka lungawi lohna Direct Action neih a tum duh
lohna vangin Mizo District Council CEM nihna a\angin Pu Saprawnga a
bang.
Oct. : MNF hruaituten Prime Minister L.B. Shastri an bia.
1966 Jan. : MNF hruaitute Tarlok Singh-a hmaah an lang.
Feb. : MNF hruaituten Assam Governor Vishnu Sahay leh Pataskar Commission an
hmu.
Feb. Mar. zan : MNF-in Mizoram independence an puang.
Mar. 2&3 : Parliament-ah Calling Attention Motion-ah Mizoram buaina chungchang an
chai.
1967 Feb. : Khaw sawikhawm a in\an. MP leh MLA inthlanna neih a ni.
1970 Apr. : District Council inthlan, rambuai avanga a hun taka neih theih tak loh chu
hemi kum hian neih a ni.
1971 Jan. : Mizo Union leh Congress (H) lungrualin District Council-a sawrkar lai Con-
gress (D) No-confidence Motion-in an paih thla.
Mar. : Congress (H) CEM chu No-confidence Motion move a nih hmain CEM a
nihn ata a bang : Mizo Union leh Congress (D) \angrualin Mizo Union mi
CEM-ah an dah chho.
: Pu Thangrideman Socialist party candidate angin MP bye-election a chuh.
: V.C. inthlan vawi ngana neih a nih.
Sept. : U.T. nge State tih thuah M.U. Assembly a phir.
1972 Jan. : P.M. Indira Gandhi-in Mizoram chu U.T. a ni tih a puang.
Apr. : U.T. Election hmasa ber neih a ni.
1973 Mar. : Socialist party leh Mizo Labour party, Congress-ah an inchhung lut.
May : Mizo Integration Council sawm nan Mizo hruaitu \henkhatten Manipura
Mizote an tlawh. Mizo Union-a hruaituten Congress-a luh vek an titlu.
1974 Jan. : Mizo Union - Congress merger puan a ni.
Jun : Brig. T. Sailovan Human Rights Committee a din.
1975 Jan. : MNF-in IGP leh Police Officer dang pahnih an that.
Apr. : People’s Conference party din a ni.
1976 Apr. : Mizo Democratic Front din a ni.
May : MISA danin MNF hruaitu paruk man an ni.
Jun : MISA dan vekin P.C. hruaitu pasarih man an ni.
1977 Feb. : P.M. Indira Gandhi-in Mizoram a rawn tlawh.
Mar. : Hneh takin Lok Sabha inthlannaah P.C. an chak.
May : U.T. Assembly hmasa ber term a lo tawp.
: President’s Rule-ah kan awm.
: Mizoram Janata Party din a ni.
1978 May : U.T. Assembly pahnihna tur thlanna a awm; P.C. an chak. Opposition party
hrang hrang, election chungchangah lungawi lovin an inhmu khawm.
Oct. : U.T. sawrkarna chelh lai P.C. party a phir.
1979 Apr. : U.T. Assembly mid-term election neih a ni. P.C. an chak.
Jun : PWD SDO Chaudhury thah a ni.
: Opposition party-ten Steering Committee an din.
1980 Jan. : Lok Sabha mid-term election-ah Steering Com. candidatep-in rorel lai party
P.C. candidate a hneh.
Jul. : Central sawrkar leh MNF-in operation tihtawp rih thu an puang.
Oct. : P.C. party-in State puitling neih an dil \an.
Nov. : Congress chu Steeting Com. a\angin a inla chhuak.
1981 Mar. : Aizawl a\anga kum 15, MNF Hqrs. a\anga kum 9 a thang bo hnuin Pu
Laldengan Aizawl paltlangin MNF Hqrs. a tlawh.
Aug. : P.C. (B) MLA pali an bang.
1982 Apr. : P.C. (B) leh Janata leh MDF in-merger-in Mizo Convention party an din.
: Inbiakremna atan Mizo Synod a inhawng \an.
: MNF leh India sawrkar inbiaknaah harsatna a awm avangin Pu Laldengan
India a chhuahsan.
1986 Jun. : Memorandum of Settlement (Mizo Accord tia hriat lar zawk) chu MNF leh
Govt. of India aiawhten an sign.
1987 Feb. 16 : MLA seat 40 nei tur Mizoram State Assembly hmasa ber atana inthlanna
neih a ni.
Feb. 17 : Mizoram chu India rama State 234-na a lo ni ta.

MIZORAM POLITICS CHANCHIN TLANGPUI


SAWIHONA/KHAIKHAWMNA

1. Ei leh bar lama kan ram a intodelh lohnaah hian politics-in eng chen nge mawh a phurh?
Engtin nge chung thil chu kan siam \hat theih ang?
Chhanna
a) Ei leh bar lama kan ram a intodelh lohnaah hian politics-in mawh a phur nasa ber a -
1) Mipui leh hotute rinawm lohna leh taihmak lohna avangin.
2) Ei leh bara hmalakna turah inzirtirna puitling a awm lo.
3) Eirukna leh campaign-naa intiamkamna hlawhtling lo hian mipuite beidawnnaah
hruaiin ei leh bara intodelh lohna a thlen.
4) Ram leh hnam tana scheme/programme mumal a awm loh avangin hmasawnna leh
intodelhna a awm thei lo.
5) Sawrkar hmasa thiltih inchhunzawmsak duh loh kan chin avangin.
6) Khawpuiah sawrkar hnathawh a nuam lutuk, hnathawktuten an hlawh chiah an ei
hunah kan \ha ang.
7) Inthlan laia sum sen tam utuk hian a nghawng thui vang pawh a ni.
8) Planning mumal kan nei lovin, Mizo rilru hrim hrimin kan zira ngai a, mipui kan
motivate pawh a ngai.
9) Ram hruaitute laka mipuite kan intlansiakna a dik lo, tlem te thawha tam tak neih kan
tum.
10) Politician-ten sawrkar sum leh pai dik lo taka an hman \hin avangin.
11) Politician-ten lalna an zawn avangin mipui rilruah rinawm lohna an tuh a, chu chuan
thatchhiatnaah min hruaiin intodelh lohna a thlen a ni.
12) Hmasawnna lam hnathawh uluk taka politician-ten an enkawl hman loh avangin
sawrkarin hmasawnna hna a thawhna kawngah a hlawhchham a, intodelh lohnaah
min hruai lut.
b) Kan ram ei leh bara intodelh lohna siam \ha tur hian -
1) Thil thar hlawk tur chin kawngah sawrkarin hma thar lak a ngai.
2) Thil tharte hralhna tur sawrkarin a ngaihtuah a \ul.
3) Sikul lam a\angin intodelh dan kawng kan inzirtir a ngai.
4) Kohhran hian party tinte kawmngeihin hetiang kawnga hmalak dan tur ngaihtuah ni
se.
5) A thawha thawh hi uar ni se.
6) Grant-in-aid leh subsidy lam sem uar aiin, a taka thlai thartute hnenah lawmman sem
lam uar ni se.
7) Buh thar lamah chuan \anlak theih chi niin a lang lo; amaherawhchu pangbal leh
sawhthing lama \anlak a \ha ang.
8) Y.M.A., Synod Social Front leh Kohhran hrang hrangte hian sawrkarah thurawn
pein, pawisa a hmanna tur dik takah hman ni rawh se.
9) Mipuite kan taihmak a \ul.
10) Kristian kan nihna a\anga in\anin mipuite hi thu dik leh diknaa din ngam a \ul a, a
phu-ate hnenah sawrkar \anpuina awm thei apiang pein School a\ang te, Kohhran leh
khawtlang hruaitu a\angtea taihmak inzirtir \an a \ul.
11) Kan rama thlai thar chhuahte hi a man phu tawkin sawrkarin lei \hin sela.
12) Mi tinten hna hnuaihnung lua pawh neih lovin hnathawh hi zahthlaka la lovin, engkim
thawk thei tura inzirtir leh mipui nawlpuiin politics buaipui loh a \ha.
2. Kan rama politics kan khelh danah hian engte nge ngaihmawhawm zual? Engtin nge kan
insiam \hat ang?
Chhanna
a) Kan rama politics kan khelh dan ngaimawhawm zualte chu -
1) Dawta inchirhtheh.
2) Rigging leh pawisa sem leh vote lei.
3) Kum tling lo Electoral Roll-a thun.
4) Hnam dang vote nei theia siam.
5) Party induhsakna bing.
6) Chi (tribe)-a campaign.
7) Inbumna leh insawi\haihna.
8) Mahni hmasialna.
9) Mi ai vote thlak.
10) Politician-te zingah corruption a tam lutuk.
11) Politician-ten ram tan ni lovin, party tan politics an khel.
b) Kan rama politics kan khelh dan hi hetiang hian kan siam \ha thei ang -
1) Kohhran tinten thuchhuah siam ni se,
2) Candidate-ah midik, Pathian hre mi ruat ni se.
3) Kum tling lo vote neihtir loh ni se.
4) Sum leh paia inlei hi sim ni se.
5) Campaign-naa sum sen hi tihtlem a \ha.
6) Party mi leh sa induhsakna hi tih loh a \ha.
7) Thu dik lova mi mal sawichhiat tawh loh ni se a \ha.
8) Dikna, rinawmna leh taihmakna neih tlat.
9) Thil tiam dem duma tihhlawhtlin leh si loh \hin hi tihbo ni se.
10) Politics kan khelh dana thianghlim lo laite hi kan ram leh Kohhran tan a \hat lohzia
inzirtir uar ni se.
11) Politics thianghlim lo zawnga hruaitute chu mipuiten hawisan ngam tura inzirtir.
12) Kan Synod-in inthlan dawna thuchah a chhuah \hinte hi ngai pawimawh ila.
13) Lal Isua zirtirna - “Nangmah i inhmangaih angin i vengte hmangaih rawh,” tih angin
politician-ten mahni hmasialna tel lova ram an hruai a ngai.
14) Mahni hmasialna tel lova politics kan khelh hi tawrhnaah kan hman ngam a ngai.
3. Kan rama politics siam \ha turin Kohhran hmalakna sawt engte nge ni ang? Engtia hmalak
nge \ha ang?
Chhanna
a) Kan rama politics siam \ha turin Kohhran hmalakna sawt chu -
1) Kohhran tinten thuchhuah siamin chu chu zawm ni se.
2) Setana bial dodala kawngzawh leh \awng\ai.
3) Inthlan dawn apiangin Synod-in thuchhuah siam \hin a \ha.
4) Kohhran duh dana tling lo na na na chu Kohhran mipuiten thlang lo tura infuih \hin a
\ha.
5) Kohhran mi kan thlan tlinte hi corruption leh thil sualte do ngam tura fuih chunga
mipui mit tlung lote zilh ngam a \ul.
6) Roreltu duhawm tak leh rorelna fel leh dik tak kan neih theih nan, Kohhran mitepawh
tun aiin politics-ah kan inhman peih a \ulin, a langin Kohhranhoten a chhunga luhchilh
ve ni se.
7) Kum tin \um khat tal Kohhran aiawhin roreltute kawmna neih \hin ni se.
8) Kohhran \awng\airualna neih zel ni se.
9) Kohhranin thu dik \an ngam tura mipuite zirtir ni se.
10) Tuna Synod Social Front-in Political Education a neih ang hi uar lehzuala neih zui
zel.
11) Thlan tlinte dik lohnate Kohhran anga sawiselna thu chhuah ngam ni se.
12) “Zoram Christian Council/Christian Forum on Social Front” din.
13) Sawrkar, V.C. leh Kohhran mite \anrual.
b) Kan ram politics siam \ha tura hmalakna turte -
1) Thuchhuah siamin Daily Newspaper leh Magazine hrang hrangah te, Kristian Tlangau-
ah te tar lan \hin ni se.
2) Sawrkar nena \an ho.
3) Synod Social Front hian Kohhran tinah kalin Seminar on Political Education hi neihpui
ni rawh se.
4) Inthlanna thuchhuah siam leh bawhzui.

POLITICAL EDUCATION - TUNLAI MIZORAM MAMAWH


- Upa Dr. H. Vanlalhluna

Politics awmzia : Politics han tih mai hi Mizo \awng anga kan hman lar a ni. Mahse heti
chung hian thil sawi fiah awlai lo tak a ni. Mithiam tam takin an hrilhfiah a; an hrilhfiah dan
pawh a inang vek lo va, an huamtir chin lah a thuhmun hek lo. Politics kan hriatthiam dan a
inchen lo ang bawkin kan thlir dan pawh a thuhmun lo thei hle ang. Mi \henkhat chuan politics
chu sual leh bawlhhlawhna tinrenga khat, hleprukna leh dawt sawina hmun, mahni hmasialna leh
lal inchuhna mai niin an ngai a. Politician-te pawh chutiang tih hmang deuh vek chu niin an ngai
a ni. Chuvangin hetianga hmutute chuan Kristian \ha leh Kohhrana rawngbawltute tan phei chuan
tel vena chi loh tawp niin an ngai a ni. He ngaihdan hi ngaihdan dik tawk lo a ni. Amaherawhchu
politics huang chhunga sualna lo lang chhuak an hmuh a\angin hetiang ngaihdan hi an siam niin a
lang a, an thiamawmna chin a awm ang. Amaherawhchu, hei ngawt hi chu politics kan thlir dana
tur erawh chu a ni lo vang. Politics kheltute an sual avang emaw, politics huang chhunga sualna
a tam avang emawa chhe lailet dera politics dah erawh chu a dik lo vang.
Thlir dan dang lehah chuan mihringte hi a huhova cheng chi kan ni a, hlim tak leh thlamuang
taka kan chen ho theihna turin rorelna fel leh fai neih a ngai a. Mihring kan nih anga kan chen ho
leh khawsak ho dan tur ngaihtuahna hi politics chu a ni a. Chuvangin mihring chu politics huang
chhungah a lo piang a, a thih thlengin a duh emaw, a duh lo emaw, politics huang chhungah a nun
a ngai hrim hrim a ni. Politics chuan in chhungkhur te, zirna sikul te, Kohhran te, sumdawnna
hmun te, pawlho leh mi mal nun thlengin a nghawng fai vek a ni. Mihring nun kawng khat,
pumpelh theih loh a ni. Mi zawng zawng hian eng kawng emaw tal chuan politics-ah telna an nei
lo thei lo.1 Aristotle-a chuan mihring chu politics mi (political animal) a ti hial a ni. Chutichuan,
politics chu - mihringte \ha taka kan chen ho theihna tura awm dan tur relna leh ngaihtuahna a
nih avangin mi\hate chauhvin rorelna an kengkawh tur a ni. Chutiang rorelna \ha nei tur chuan
mi zawng zawngin mawh kan phur a ni. He thlir dan hi Kristianten politics kan thlir dan tur ni
^wm tak a ni.
Mithiamten politics an hrilhfiah dan : ‘Politics’ tih hi Greek \awnga ‘polis’ tih a\anga
lak a ni a. ‘Polis’ tih chu hmanlai Greek city state sawina a ni.2 ‘Polis’ tih hian Greek city state
insawrkar dan te leh sakhua te a huap vek a ni. Greek city state-ah chuan politics leh sakhua chu
a kal kawp rial rial a ni.3 Greek mifing Aristotle-a chu mumal taka politics chhuitu hmasa bera
ngaih a ni a, ‘Political Science Pa’ tia koh a ni hial a ni.4 Tichuan, Greek city state inrelbawl
dan leh khua leh tuite leh sawrkar inlaichinna te kha politics tih chuan a huap vek a ni.5 Tunah
chuan politics thlir dan hi kawng hnih, lian pui pui a awm a. Pakhat chu ‘thlir dan hlui’ (tradi-
tional view) a ni. Traditional writers6-hote chuan Greek-hote ngaihdan zul zuiin politics an thlir
a. Heng hote ngaihdan chuan politics chu state leh a sawrkar zirna a ni an ti a. Ram chu eng nge
a nih, engtin nge a lo pian, eng atan nge a lo awm tih te leh, a chhunga mi chengte nen engtin nge
an inlaichin tih te ngaihtuahna a ni a. Chu bakah, sawrkar organ hrang hrangte leh an hnathawhte
leh an pawimawhnate chhuina a ni bawk.
A tawi zawngin politics thlir dan hlui (traditional view) hi chuan politics tih hian state
(ram) leh sawrkar an huaptir ber a. Hun a lo kal zel a, ngaihdan thar a lo piang chho ve zel a,
thlir dan thar a lo chhuak ve leh ta a. Chu chu ‘Modern View’ (thlir dan tunlai) a ni. Modern
Political Scientist7-te chuan, “Politics chuan state leh sawrkar chauh a huap lo, institution zirna
mai a ni lo, hei hi chuan a tak ram a thleng phak lo,” an ti ve thung a.8 Modern View-ah chuan
politics chu state leh government (institution) sawina mai ni lovin ni tina politics a tak taka
kalpui a nih dan kha a ni zawk a ni an ti ve thung a ni. Tin, politics chu thuneihna inchuhna
(struggle for power) a ni an ti bawk a ni.9 Engtin nge miten thuneihna chan tuma an beih, engtin
nge thuneihna chu hman a nih, thutlukna (decision) siam a nih dan te, kha thutlukna siam nan khan
eng ngaihtuahnate nge hman a niha, eng ang boruak hnuaiah nge thutlukna siam a nih tihte kha
politics chuan a huap vek a ni an ti.
David Easton-a chuan, “Politics chu thuneihna hmanga mihring mamawhte sem (authori-
tative allocation of values) hi a ni,”10 a ti a. Mihring mamawh thil hlute chu tu nge chang anga,
eng thilte nge an chan anga, eng vangin nge an chan ang tih ngaihtuahna zawng zawngte kha
politics chu a ni vek an ti a. Chutichuan, tunlai mithiamte chuan politics chu thuneihna hmanga
ro kan rel dan kha a ni ber e, an ti a. India ramah chuan power kan inchuh dan ber chu sawrkar
siam thei tur inthlana vote hmu tam tura beih a ni. Hei hi political party-te tum ber a ni \hin.
Kan han sawi tak a\ang khian politics chu \awngkam khat leka fel taka sawi fiah mai
theih a ni lo tih a lo lang a ni. Tichuan, politics chu eng nge ni ta ber ang le? Ngaihdan hlui
(traditional view) kha a chuai tial tial a, ngaihdan thar (modern view) khan a lan chho hret hret
a ni. Ngaihdan hlui kha kan hnawl vek theih loh laiin ngaihdan thar kha kan zirna innghah nan
hmang deuh ila a \ha ^wm e. Tichuan kan tunlai mithiamte ngaihdan zul zuiin ram rorelna chan
tuma kan inchuh dan te, mihring kan khawsak ho nana thuneihna (power) kan hman dan te hi
politics chu a ni e, kan ti ve mai ang. A tawi zawngin - politics chu ram leh a chhunga mipuite
awm dan tur ngaihtuahna a ni, kan ti thei ang.
Poltics lo in\an dan : Politics chu engtik a\anga lo in\an nge tih hriat theih a ni lo.
Mumal taka chhuitu hmasa ber chu Greek-hote an ni. Mahse, Greek-ho hma pawhin politics chu
a awm daih tawh a ni. Engtin nge politics a lo pian, tih chungchanga mithiamte ngaihdan pawh a
thuhmun lo. Ngaihdan hlui ber chu ‘divine origin theory’ a ni. Hemi awmzia chu - roreltute hi
Pathian ruat an ni a, politics bul pawh Pathian a ni tihna a ni. He ngaihdan hi Kristiante zingah a
lar hle \hin.
A dawt lehah chuan - politics chu mihring chhungkua lo pung chho zel a\anga mamawhna
avanga lo awm niin an ngai. Hei hi patriarchal theory emaw, matriarchal theory emaw an vuah.
Ngaihdan thar a lo chhuak leh a; chu chu ‘force theory’ an vuah. “Mi chak zawkten a chak lo
zawkte an awp behna a\anga lo awm a ni,” an ti. Hemi zawh hian ngaihdan thar a lo piang leh a,
chu chu ‘social contract theory’ an vuah a. Hei hi chu mipuiten himna leh \hat tlan zawk nan
inlungrualna an siam a\angin tuna sawrkar kan tih ang hi a lo piang ta a ni tih ngaihdan a ni.11
Politics lama mithiamten ngaihdan pawmawm deuh bera an ngaihdan ‘evolutionary theory’ a ni.
Hemi ngaihdan hi chuan vawilehkhata lo piang phut ni lovin chhan pakhat avang hauhva lo piang
pawh ni bawk hek lovin, mihring mamawhnain zawi zawia a rawn her chhuahpui niin a ngai a
ni.
Heng ngaihdan kan sawi tak zingah hian ngaihdan hlui ber mai, mite kalsan tawh ‘devine
origin theory’ - roreltute leh politics bul chu Pathian a ni tih hi Kristiante pawm ber leh Bible
ngei pawhin a sawi a ni. Roreltute hi Pathian ruat an ni e, tih avanga thil tisual thei lo leh an tih
apiang Pathian tihtir a ni e, tihna ni lovin engkim bul chu Pathian a nih avangin politics bul pawh
hi Pathian a ni a; a tawpna pawh Pathian kut a ni, tih hi kan zir chhuah a ngai a ni. Politics a nih
avanga Pathian tel ta lo leh mihringten duh ang anga chinkual thiang ta anga ngaih tur a ni lo.
Politics-a tihsual chu Pathian laka tihsualna a ni tih kan hriat a ngai a ni. Mihring lakah mai ni
lo, Pathian lakah mawh kan phur a ni. Tichuan, politics chuan a lo in\an dan rengah mi zawng
zawng \hat tlanna tura thuneihna leh rorelna kenkawh chu a tum a ni hrim hrim a ni.
Political Education : Kan thupui kha ‘Politics inzirtir Zoramin a mamawh’ tih a ni a.
Politics awmze dik zir tur chuan bul deuh hlekah kan hrut a \ul ^wm e. Fred Milson-a chuan,
“Political-a thil kan tihnaah reng reng hian ngaihtuahna kawng liin min kaihruai \hin a ni,” a ti
a.12 Hetiangin -
a) Goal - He thil kan tih hian eng nge kan goal ni a, eng nge hmuh chhuah kan
tum?
b) Values - Engtia tih nge dik ber ang?
c) Method - Eng hmanrua hmang tur nge kan nih?
d) Results - A rah kha mipui tan a \ha ber ang em tih ngaihtuahnate a ni.
Tichuan, mihring kan chenhonaa kan inkara inrem lohna leh inhnialna lo chhuak \hin
thawi dam hna kan thawh dante hi politics chu a ni bawk a ni. Hetah hian thil pathum a lo lang a,
chungte chu -
a) Structure - A ruangam, a ngaihtuahtu rorel khawl, Parliament, Legislative Assembly,
Political Parties, Council Committee, etc.
b) Processes - A ngaihtuahtu atana thlan tlin hoten thil an kalpui dan.
c) Ngaihdan leh policy-ina politics-a min kaihhruai dan te, eng nge pawimawh kan tih
ber tih te a ni.
Politics-a kan inrem lohna fo chu ngaihdan inan lohna hi a ni a. Thil kal dan pangngai hi
a \ha tawk a, vawnhim leh tihngheh zel a ngai a ni tih leh a \ha tawk tawh lo va, tihdanglam a
ngai a ni tih inhnialnate hi inrem lohna a ni fo. Heng zawng zawng ngaihtuahna leh rel hna hi eng
lai pawhin a kal reng a, chu boruak chuan min tuam reng a, kan duh emaw, duh lo emaw, kan ni
tin nun leh khawsakna hi a nghawng a. Kan velah thing leh mau te an awm angin kan society leh
kan nun hi politics boruakin a tuam a; chuvangin politics chu eng nge a nih a, engtia tih tur nge ni
tih inzirtir (political education) chu tihmakmawh a ni. Politics avanga Mizoramin hma a sawn
dan te sawi tur tam tak a awm. Hetih rual vek hian politics-in thil \ha lo a hrin chhuah tam tak a
awm bawk a ni. Tichuan, insiam \hat leh inzirtir kan \ulna laite a vaiin kan sawi seng lo vang a,
tawi te tein i lo sawi dawn teh ang.
Mizoram politics : Mizoram, party politics-a kan luh vena chu kum 1946 a\ang chauhvin
a ni.13 Mizoram hun tawng (political history) hi hun pui paliah \hen theih a ni ang -
1) Lalte rorel hun chhung - (1952 hma lam)
2) District Council hun - (1952 - 1971)
3) Union Territory hun - (1972 - 1987)
4) State hun - (1987 hnu lam)
Mizorama political party hmasa ber - Mizo Union chu 9 April, 1946-ah a lo ding a; lal
duh lohna boruak rawn pianpui a ni.14 Lalte rorelna titawpa democracy rorelna la luttu a ni. Hun
inthlak lai (traditional period)-ah an ding a. District Council din tirh 1952 a\angin U.T. kan nih
thleng, rei lo te chhung tih chauh loh chu ro an rel a. Party feeling an nei thuk hle. Zoram, tun ang
dinhmuna kan dinnaah hian a chhiat a \hatah mawh an phur hle. 21 Jan. 1972-ah Mizoram chu
U.T-ah hlan kai a ni a. 18 April, 1972-a Union Territory Assembly inthlannaah Mizo Union
bawkin sawrkarna a la a. January 1974-ah Congress nen an in-merger a. 9 May, 1977 thleng ro
an rel a. Mizoram Assembly inthlanpui \um 2-na, 17 leh 20 May, 1978-ah party thar P.C-in
sawrkarna a chang ve thung a. 13 Oct. 1978-ah an party a phel avangin dissolved a ni a. 24 leh
27 April, 1979-ah Assembly member thlannaah P.C. bawkin sawrkarna a chang leh a. A term
tawp April, 1984 thleng an awh a ni. Mizoram U.T. Assembly thlan hnuhnun ber - 1984-ah
chuan Congress-in sawrkarna an chang ve thung a. India leh MNF-te inremna, 30 June, 1986
thuthlung angin Mizoram chu State puitlingah 20 Feb. 1987-ah hlan kai a lo ni ta. State Assem-
bly thlanna hmasa ber chu 16 Feb. 1987-ah neih a ni a. MNF - kum 20 lai lo rammu tawh chuan
a vawi khatna atan sawrkarna an chang ve ta thung a ni. 15 Aug. 1988-ah an party a lo phel tak
avangin State Assembly \hiatin, 7 Sept. 1988-ah Mizoram chu President’a Rule-ah dah a ni a.
State Assemby thlan \um 2-na, 21 Jan. 1989-a neihah chuan Congress-in sawrkarna a lo chelh
ve leh ta thung a ni.
Hemi hun chhung zawng hian Mizoram mipuiten political experience \ha tak kan nei
hman a. Kan tih tawh danah thil \ha chhawm tur tam tak a awm. Politics avanga kawng hrang
hranga Mizoramin hma a sawn dante sawi tur tam tak a awm. Hetih rual vek hian politics-in thil
\ha lo a hrin chhuah tam tak a awm bawk a ni. Tichuan insiam \hat leh inzirtir kan \ulna laite a
vaiin kan sawi seng lo vang a, tawi te tein i lo sawi dawn teh ang.

1. Inthlan chungchangah
Democracy ramah chuan inthlanna thianghlim (free and fair election) hi a awm ngei ngei
tur a ni a. Kan candidate-te vote zawn danah te, thlangtu mipuiin hruaitu kan thlannaa kan rilru
put danah te, kan hmanraw hmanah te, Kristiante tih ^wm tak chauh zel kan ti tur a ni. Hetiang
kawngah hian zir tur tam tak kan nei a ni.
1) Candidate siam danah : Party tinte, candidate siamah kan fimkhur tawk lo fo.
Mi hming \ha leh mi mit tlung dap aiin party tana mi \angkai leh senior apiang dap kan ching.
Ualau taka zu rui leh mi hming chhe tak takte pawh party-a mi \angkai an nih phawt chuan kan
candidate hreh chuang lo. Hei hi kan insiam \hat ngaihna lai pakhat a ni.
2) Campaihn danah : Campaign danah hian mahni party thil tum leh programme
tihhlawhtlin a nih theih dan tur te leh mipuite tana a \hat dan te, ziak leh \awngkama puan chhuah
te hi a tawk viau a ni. Mahse, hei hi chu kan duh tawk tawh lo. Vote hmuh theihna tur a nih dawn
phawt chuan eng hmanrua pawh kan hmang hreh tawh lo a ang hle. Mi dang sawi chhiat chiam
chiamte kan ching a. Hei hi thil \ul lo a ni.
3) Dawt sawi : Zoram politics tibawlhhlawh em emtu chu politics thilah dawt sawi
kan ching lutuk hi a ni. |henkhat chuan politics thila dawt sawi te chu pawi ta lo angin kan ngai
a. Politics a nih avangin dawt sawi hi a thiang ta a ni reng reng lo. Bible zirtirna kalh tlat a ni.
Hei hian kan hnam nun a tichhe nasa em em a; chuvangin dawt sawi hmangte hnawl ngam tura
inzirtir hi a pawimawh hle a ni.
4) Vote lei : Vote, pawisaa inlei thu te hriat tur a lo tam ta hle mai. Chu mi chuan
chumi bialah inthlan dawn zanah pawisa a sem, tih te a tam hle. Tin, lei mai mai theih lah kan
tam tawh. “Cheng khat pawh min pe thei lo ai chuan pawisa min petu chu kan vote mai loh
nakah,” ti ta mai mai te kan awm. Tlangvalho zu lei nan leh ui bai nana pawisa lo sem ta mai mai
candidate-te lah kan awm zel. Hei hian a entir chu - ram hmangaihna aiin mahni pumpui
hmangaihna liau liau a kawk a ni. Hei hi kum1984 inthlan a\ang khan a lar \an niin a lang.
Hetiang do ngam tur hian inzirtir a \ul.
5) Electoral Roll-a inthun leh paih : Mi \henkhatin kum tling lo electoral roll-a
thun an ching. Hei hi dan bawhchhiatna lian tak a tling a ni, sual a ni. District Council hun
hnuhnung lam a\ang khan electoral roll-a kum tling lo inthun hi a lo hluar ta em ni a tih theih.
High Court-ah te hial thlen a ni. Tin, kum tling si, mahni party mi leh sa an nih loh avanga hming
paihsak emaw, roll-a thun duh loh emaw pawh sual a ni. Inthlan apiangin hetiang lam sawisel
tur hi a tam thei hle. Hetiang thil \hat lohzia inzirtir hi kan mamawh hle a ni.
6) Dan pawisak leh zawm : Sawrkarin election dan mumal tak a nei a. Tih phal
chin leh phal loh chin te a siam vek a ni. Candidate-te sum senso tur zat nen lam bituk vek a ni.
Mi vote thlak ai thlak te, vote thlak nawn te, motor-a vote thlak tur thiar khawm te, mi vote thlak
tur thlak ngam lo tura vaubehte khap tlat a ni. Mahse, Zoram - Kristiante ramah hian dah
bawhchhiatna a tam hle a ni. Hnam dang tih danin election thubuai te pawh a tam ve ta hle mai.
Hei hi mite an fimkhurt phah nan leh dan an palzut mai mai loh nan a \angkai viauvin a rinawm.
Hetih rual hian court-a kal te pawh uar lutuk a awm theih bawk. Kristiante tih atana mawi lo
chin hi a awm \hin. Heng kawngahte pawh hian inzirtir a \ul hle.
7) A hautak lo zawnga politics khelh : Senso tam zawnga politics khelh leh cam-
paign kan ching lutuk ta deuh. Party campaigner-ten candidate-te laka kan thil beisei dan pawh a
lutuk ta deuh. Khaw tinah ran talhtir kan tum a, a hautak lutuk. Hei hi sim tura inzirtir a \ul. Tuna
kan tih danah hi chuan a nuai bi sen tur nei tan lo chuan in-candidate ngam chi a ni dawn hlei
nem. Hetiang a nih chuan mi hausate chauhvin election an contest theih hun a thleng mai ang tih
a hlauhawm hle a ni.
8) Party ruihchilh loh : U.T. hma khan party rulhchilh hi a nasa zualin a lang. Mizo
Union kha heti lamah an kal thui hle. “Union a nih chuan, vawkpui pawh ni se ka vote ang,” tih te
a ni \hin. Tunah hi chuan a ziaawm ta deuhvin a lang. Mahse, party rui tlat kan la tam hle. Hei
hian mahni party ni lo tawh phawt huatna a hring a, thu dik leh dik lo pawh thliar hrang thei
lovin mi a siam a. Thu dik aia party laltirna a thlen a. Hei hi sim tura inzirtir a \ul hle.
9) Naupang kum tling lo hman bansan a \ul : Election campaign nan naupang kum
tling lo, vote la nei tham lo hman kan ching \an. A lu nung zawngin politics khelh vek tur emaw
kan ti ta mai niin a lang. Naupang rilru thianghlim (innocent) tihkhawbawna hmanrua a ni.
Naupan lai a\angin mi dangte huat an zir chhuak ang tih a hlauhawm hle a ni. Hei hi chin tam loh
atan a \ha.
10) Ram hruaitu duh uluk a ngai : Ram hruaitu tur kan duh uluk tawk lo. Ram
changkang zawkah chuan an thlahte thlengin an chhui peih a. Zu leh sa leh hmeichhiat mipatna
lama nuam chen mi, mi rinawm lo an ni tih kan hriat rengte pawh, Kristian \ha inti fe fein kan
vote duh tho mai. Hruaitu kan thlan chhuah zelte hi thlangtute darthlalang an ni. Kan phu tawk zel
hruaitu kan thlang chhuak \hin a ni tih hre rengin kan duhtui hle tur a ni. Sawrkar \ha leh chak
siam turin mipuiin mawh kan phur a ni tih inzirtir ngun a ngai. Kan sawrkar a \awp hle chuan a
siamtu mipui kan \awp tihna a ni.
11) Hla inphuahel sim tur : Lal lal lai ata tawh, Mizoten kan chin pakhat chu hla
inphuahel hi a ni. Mizo Union khan uar takin an chhunzawm chho va. Vawiin thleng hian party
hla, mi dangte sawichhiatna kan la ching chho ta zel a. Kristiante sak ^wm loh tak tak hi inthlan
dawnah phei chuan kan insak khum \hin a. Hei hi sim a hun hle tawh a ni.
2. Sawrkar kalpui danah
1) Corruption a tam : Corruption hian hmun tinreng a luah ta emaw tih mai tur a ni.
Hei hian Mizoram a ei chhe mek a ni. Sawrkar changtu nih a hlawk lutuk ta deuh. Kan politi-
cian-te leh kan sawrkar hnathawk liante an hausa chak lutuk deuh. Kan hruaitute zingah fel tak
tak an awm \hin. Mahse a tam zawk hi chuan thlemna kan hneh lo lu deuh niin a lang. Corruption
tih chingte hnawl ngam tura inzirtir a \ul. Hotute corrupt tura thlem ching kan tam bawk. Corrup-
tion kan huat dan a nep lutuk bawk.
2) Party mi leh sa induhsakna a nasa lutuk : Party mi leh sate hi a tawk a fang
chuan induhsak pawh ni se a ^wm chin a awm a. Amaherawhchu, party dangte tana beisei ve tur
awm mang reng reng lova ruling party kan induhsak \hin hi chu a Kristian lo em em a, Lal Isua
zirtirna a kalh tlat a ni. Hetah hian tu party mah an bang lo. Khawchhak pa pakhatin, “Sawrkarna
lak hi mihringin kan va lo ngeih e,” a ti a; a dik viau a ni. Kan ngeih lutuk deuh hrat a ni. Sim tura
inzirtir a ngai.
3) Sawrkar hmasa thil lo tih tawh in\hiatsak kan ching : Kan ram politics-a thil
pawi deuh mai pakhat chu - sawrkar hmasate thil lo tih tawh kan \hiat \hin hi a ni. A thar reh kan
ching lutuk. Entir nan : P.C. sawrkar chuan Mizoram Secretariat chu Luangmualah dah turin a
ruahman a, pawisa tam tak a seng a. Congress an lo lal a, D.C. Office hmuna dah zawk turin a
ruahman a; MNF an lo lal ve leh a, Assam Rifles rama dah turin an tithar veleh a; khawiah tak
\an dawn ni maw! Chutiang zelin Mizo Union-hovin ‘Garden Colony’ vuahin sum chang thlai an
chintir a; Congress-in Land Use Policy-in a thlak a, MNF an lo sawrkar a, Jhum Control Scheme
an rawn duang chhuak ve leh a.16 Heti reng reng hi chu kan kal dan tur chu a ni lo a ni.
4) Politics phuba lak sim tur : Politics-a phuba lak hi a hlawk viau dawn emaw tih
a awl khawp mai. Sawrkar thar a lo pian apiangin politics-a phuba lakna ni ngeia ngaihbel theih
thil a awm \hin. Hei hi kan Bible zirtirna kalh tlat a ni. Tin, politics thilah pawh a hlawk lo a ni
tih hriat a hun hle.
5) Sawrkar thil, party campaign nan hman loh tur : Ruling party apiangin kan
party chak theihna tur a nih dawn phawt chuan sawrkar machineries pawh campaign nan hman
kan hreh lo. Sawrkar grant-te pawh party-a mi thlem luh nan tawktarhah kan hmang \hin hian
hnephnawl umnaah mipuite a hruai lut a. Ruling party apiang zuanlawrnaah mipui a hruai a,
corruption bul a ni. Mil>-lovah mi a siam a, sim a ngai a ni.
6) Opposition-te rawn \hin tur : Kan rama ruling party-ten opposition-te biakrawn
leh ngaih pawimawh nachang an hre tawk lo. Policy lian thamah leh hnam nun thilah reng reng
chuan sawrkarin opposition-te rawn chung zelin thil tih \hin ni se. Hei hian opposition-te avanga
buaina tam tak hi a pumpelhtir thei ang.17
3. Opposition
Opposition-te hnathawh ber chu sawrkar khalh ngil (constructive criticism) a ni.18
Sawrkarna chelhtuten an duh ang anga thil an tih mai mai loh nana lo khalh ngil kha opposition-
te hna a ni.19 Muang tak leh inngeih dial diala cheng ho turin, tharum tel lovin thil kan ti tur a ni.20
Zoram opposition-ten ruling party kan beih \hin danah thianghlim tawk lo tam tak a awm. Entir
nan - rambuai kan nih laia opposition apiangin ruling party-te kha remna duh lo leh MNF-te
tihchimih tum leh mahni chauh remna duhtu anga insawi \hinte kha a hrisel tawk lo a ni.21 Eng
hmanraw hmang pawha sawrkar ding lai tihchhiat duh hmel kan pu \hin kha a puitlin loh thlak
hle a ni. Tin, thu chiang tawk lo leh dawt hmanga sawrkar sawisel kan ching lutuk bawk. Party
politics avanga thisen chhuah lek phei hi chu engti kawng mahin kan thlawp tur a ni lo. Mi
zawng zawngin kan dem tur a ni. Chuvangin, opposition-ten sawrkar ding lai kan beihnaah
tharum hmanga buaina siam chiam chiam ang hi Kristiante tih atan a mawi lo a ni.
4. Kristianna leh politics
Kan ram politics-ah hian kum 1966 a\ang tawh khan Kohhranin \ul a tih dan ang zelin
vawi 30 dawn lai Kohhran hmingin thuchhuah a lo siam tawh a. A \ul chuan a la siam zel dawn
a ni. Heng Kohhran thuchah siam \hinte hi \henkhat chuan an ngaithei lo deuh niin a lang a.
Khawimaw lai laiah te chuan lo sawisel tawk pawh an bo lo a ni. Mi \henkhat chuan, “Politics
chu khawvel thil a ni a, Kohhran mite chu kan inthiarfihlim tur a ni,” an ti.22 Hei hi chu ngaihdan
dik tawk lo a ni. He leilung leh a chhunga thil awm zawng zawng hi Lalpa ta a ni a, a chhunga
chengte nen hian (Sam 24:1). Ama ta a nih avangin a duhzawnga enkawl a duh a ni. Heng
chungah hian a lalna ram din a duh a, “I ram lo thleng rawh se,” tia \awng\ai \hin turin Lal Isuan
min zirtir a ni. Kohhran chhungah chauh Pathian ram chu a thleng tur a ni lo vang. Ram rorelna
politics huang chhungah te pawh a thleng ve tur a ni. “Politics hi a bawlhhlawh em mai a,
ringtute tel vena tlak a ni lo,” an ti \hin. John Eidsmoe-a chuan, “Hei hi kan pawm dawn a nih
chuan, ‘Phar natna hi a tenawm em mai a, kai ve mai a hlauhawm avangin Kristian Doctor-te
chuan an enkawl ve tur a ni lo,’ kan tihna a ni,” a ti. 23
Kan politics tihthianghlima tihthlarau hi ringtute mawhphurhna lian tak pakhat a ni. Mite
hlep ruk ruala hlep ru ve mai lo turin, mite dawt sawi ruala daw ve mai lo turin, kan eng hi
Pulpit tlangsangah chauh ni lo, politics hmun thimte >n phak tura >ng taka kan chhit a ngai a ni.
Hemi awmzia chu party chhungah kan awm emaw, a pawnah kan awm emaw, Lal Isua zuitu kan
nihzia hi kan tilang tur a ni, tihna a ni. Kristian ram kan nih angin kan ram politics chu Krista
zirtirna dik takin a kaihruai tur a ni.24 “Kan ramah Kristian hlirin ro an rel si a, engati nge a \hat
si loh?” kan ti a ni mai thei. A chhanna hu, “Kan Kristianna hi a dal em a, awmzia a nei phak lo
a ni,” kan ti thei ang.25 Hei vang hian politics huang chhunga kan rawngbawltute han zuang lut ve
te pawh vawkpui chirhdiaka inbual ang lekin mi \henkhat chuan an hmuh phah a ni. Mahse hei
phei hi chu a dik ber lem lo vang. Eng pawh ni se, kan ram politics a lo thianghlima, rorelna fel
leh fai kan neih theihna turin ringtuten mawh kan phur a ni. Lal Isua zirtirna ang ngeiin dikna leh
rinawmna a taka lantirtu ni tura kan inzirtir a ngai a ni. Kristiante tih atana mawi lo chin reng
reng chu politics-ah tih a thiang lo a ni tih hriat a \ul a ni.
Ram rorelna hi Pathian ta a ni a, lal\hutthleng te hi a ta a ni. Chuvangin, amah \ih miten
ro an rel a ngai a ni. Politics hi Pathian a\anga chhuak, Pathiana tawp a nih avangin Pathian
duhzawngin kalpui tur a ni. Hei hi politics huang chhunga awmten kan ti thei lo a nih chuan
active politics-a tel loh mai hi rawngbawltu tan a him ber ang. Amaherawhchu, Pathian \ih
miten ro an rel loh chuan engtikah mah ram rorelna a thianghlim thei ngai lo vang. Tin, politics
hi a bawlhhlawh avanga kan thlahthlam phawt chuan a bawlhhlawh deuh deuh mai thei bawk.
Eng pawh ni se, ram rorelna hi chu misual leh zak thei lo apiangte chanvo tur chu a ni lo hrim
hrim ringawt mai a ni. Politics huang chhungah kan awm emaw, a pawn a\angin kan tel ve
emaw, kan politics tihthianghlim hi chu ringtu tih tur a ni hrim hrim a ni. Amaherawhchu,
Kristianna k^wr atan chauhva hmanga vote zawn nan chauhva kan duh a nih chuan chu chu a
hlauhawm hle a ni. Tin, Kohhranah party politics kan la lut reng reng tur a ni lo. Politics-ah
takin Kristianna kan la lut zawk tur a ni.
Tlangkawmna : Ram dangte nen khaikhin chuan politics-ah kan la naupang hle. Chuti
chungin kan \hang chakin hma kan sawn nasa hle. Insiam \hat leh zirtir ngaihna lai tam tak a
awm. Siam \hat theih dinhmunah kan ding a, a la tlai lutuk lo a ni tih hria ila.
Kan society nena inmil lo - hnam dang tih dan \ha lo lakah kan fimkhur a ngai. Sualna lo
pung zel hi rorelna \ha hmangin thui tak a dan theih a ni tih hre rengin rorelna fel leh fai nei turin
mi tinin mawh kan phur a ni tih hre bawk ila.
Mizoram - Kristian ram angah hi chuan politics leh Kristianna hi \ha taka a kal kawp rial
rial a ngai a. Kohhranho thlarau lam nun a chauh hle chuan ram rorelna a nghawng a. Chutiang
bawkin ram rorelna a \awp hle chuan Kohhran a nghawng lo thei lo a ni. Chuvangin politics-ah
hian kan Kristianna kan lak luha, Pathian duhzawng anga rorelna kenkawh a nih chauhvin kan
ram hi a nuam thei dawn a ni. Khawvel hi Krista leh a lalna rama din turin Kristianten mawh kan
phur. Kan sawi leh kan tih apiangah Pathian ropuina lo lang chhuak \hin se. Politics thilah
Pathian fate tih awm chauh zel ti \hin ila, kan ram hi a lo thianghlim mai dawn a ni. Chu hna chu
ringtu tinte mawhphurhna a ni.
References
1. K.N. Sharma, Modern Political Analyses, 1984, p.3.
2. E. Asirvatham, Political Theory, 1976, p.2.
3. Carl J. Friedrich, Constitutional Government and Democracy, 74, p. 5.
4. Aristotle-a chuan ‘Politics’ tih bu volume I-VIII thleng a ziak a ni. Tichuan ‘politics’ tih
hi an lo hmang chho ta zel a ni.
5. Ernest Barker, The Politics of Aristotle, 1977, p. XIV.
6. Traditional Writers zinga mi \henkhatte chu - Leacok Sealey, Blunchli, Paul Janet, Gettell-
te an ni.
7. Modern View ringtu \henkhatte chu - Hillman, Burce, David Easton, Lasswell,
Morganthau, etc. te an ni.
8. G.A. Almond and G.B. Powell, Comparative Politics, 1966, pp. 16-17.
9. Hans J. Morganthau, Politics Among Nations, 1973, p. 25.
10. David Easton, The Political System, 1953, p. 130.
11. Politics lo in\an dan chhuitute chu - Hobbes, Locke leh Rousseau-te an ni. See detail in
V.V. Rao, A History of Political Theories, 1975, pp. 324-85.
12. Fred Milson, Political Education, 1980, p. 45.
13. R. Vanlawma, Ka ram leh Kei, 1972, p. 88.
14. A. Thanglura, Zoram Politics Inlumlet Dan, 1983, pp. 49-50.
15. Chaltuahkhuma, History of Mizoram, 1987, pp. 414-21.
16. Synod Publication Board, Mizo Hnamzia leh Khawtlang Nun Siam\hatna, 1989, pp. 98-
17. L.M. Singhvi, Parliament and Administration in India, 1972, p. 34.
18. Iver Jenning, Parliament, 1970, p. 176.
19. Maurice Douverger, Political Parties, 1979, p. 413.
20. Harold J. Laski, Parliamentary Government in English in England, 1979, p. 15.
21. H. Vanlalhluna, Analytical Study of the Structure, Role and Functioning of the Mizoram
Legislative Assembly, 1972-1984 (Doctoral Thesis), NEHU, 1988, p. 198.
22. Synod Khawmpui, 1989, Mission Veng Biak Ina neih \umin Presbytery pathum a\angin,
“Upate politics khel chu an ordination hlih ni rawh se,” tih a lo lut a. Mahse pass a ni lo.
23. John Eidsmoe, God and Caeser (Christian faith and political action), 1984, p. 57.
24. YMCA, Mizoram Politics and Economy, Mizo Kristiante Thlir Dan, 1990, p. 57.
25. Lalchungnunga, Mizo Society leh Politics in ‘Mizoram Hnamzia leh Khawtlang Nun
Siam\hatna’ compiled by Synod Publication Board, 1988, p. 56.

POLITICAL EDUCATION - TUNLAI MIZORAM MAMAWH


SAWI HONA KHAIKHAWMNA

1. Kan ram politics hi a \ha lam zawngin nge a kal a chhe lam zawngin? Eng nge a chhan?
Chhanna
a) Kan ram politics hi a chhe lam zawngin a kal; a chhante chu -
1) Kan politics ngaihdan ‘concept’ a dik tawk loh vang a ni.
2) Sum chelek vang.
3) Kan sakhuanaa ka ngheh loh vang.
4) Politician-ten an tum an hriat loh vang.
5) Mipuiten politics-in a tum kan hriat loh vang.
6) Politics-ah a takin Kristianna kan la lut lo.
7) Politics hi ram tana hnathawhna aia mahni inhaivur nana kan hman vang.
8) Induhsakna dik lo a lal lutuk.
9) ‘Dignity of labour’ hi kan ngainep a, sawrkar \anpuina reng reng kan hman danah
kan rinawm lo.
10) ‘Party feeling’ a kal nasa lutuk.
11) Isua Krista ringtu leh rawngbawltu Kohhran kan nihna leh dinhmun kan hriat loh
vangin.
12) Party mi leh sa induhsakna a nasat lutuk avangin.
b) Kan ram politics hi a \ha lamin kan kal ve hret hret bawk; a chhan chu -
1) Kristianna avanga Kohhran thuchhuak hian a \ha lam zawngin mipui a hruai.
2) Kohhran a inrawlh avang leh Synod-in Seminar a buatsaih avang hian a \ha lam kan
pan zel a ni tih a lang.
3) ‘Material Development’ politics ngaihsakna, finna leh remhriatna avangin.
2. Kohhranin MLA thlan dawna thu a chhuah \hin hi \ha kan ti em? Heng bakah hian tih tur
kan neiin kan hria em? Nei ta ila, engti zawngin nge ni ang?
Chhanna
a) Kohhranin MLA thlan dawna thu a chhuah \hin hi \ha tawk kan ti lo. A chhuahtute ngei
pawhin an thuchhuah hi zawm anga an lan loh avangin leh Zorama mipuite pawhin a thu
chhuah chhan (spirit) pawh kan ngaihtuah lo va, kan zawm lo bawk.
b) Heng thuchhuah bakah hian kan tih tur chu ‘zawm’ hi a ni.
c) Kohhranin MLA thlan dawna thuhhuah a siam bakah kan tih tur nia hriatte chu -
1) A thuchhuahtute hian kan thuchhuah hi ngai pawimawh ila, chhuah zel a nih dawn
chuan a chhuahtu Kohhran hian zawm ngei ila. Chumi chungchangah chuan Pastor,
Upa leh rawngbawltuten hma hruai se.
2) Zu in mi, hmeichhiat mipatna leh sum leh paia fel tawk lo ‘candidate’ lo awmah te an
party/independence-ah ding lo tura bawhzui te, chuta pawisak loh a nih chuan thuchah
dang siam leh hial te.
3) Kohhranin a \ul angin seminar leh sermon hmangin emaw uar zawkin politics lama
inzirtirna hi neih ni se.
4) Inthlan hma leh hnuah pawh party hruaitute hi Kohhran hruaituten kawmngeih ni se.
5) Kohhran thuchah hi a chhuahtu Kohhran mipui leh hruaituah ngun taka thlirletna
(Kohhran malah emaw, Bialah emaw) neih ni \hin se. A sawiah chauh tui lovin a
tiha tihah i tui ang u.
6) Thuchhuah siam hun hi inthlan dawn \ep ni lovin a hma daihah chhuah tur a ni.
7) Thlan tlinte chu Kohhranin lo dawngsawngin thlir zui se.
8) Sande Sikulah hian politics chungchang hi inzirtir ni hial se a \ha ag.
9) Candidate-te hi Kohhrana an dinhmun dik tak puan zarsak ngam ila (America-a an
tih angin). Kohhran mipuiten mi\ha leh \ha lo kan hriat awlsam nan.
10) Thuchhuah hi kan Kohhran chauhvin ni lovin Kohhran dang (Denomination hrang)-te
nena \ang tlanga chhuah \hin ni se, voluntry organisation-te leh Kohhrante hian
theihtawp chhuaha kenkawh ni bawk se.
11) Thuchhuah hi a chiang tawk lo va, tih zel erawh chu a \ha. Tin, thuchhuahtute (Synod)
lam pawh hi mipuiin an thu zawm tlakah an ngai lo em ni, tih inenchian pawh a \ul
hle.
12) |awng\aia \anlak uar a \ul bawk.
II (a) Kohhranin MLA thlan dawna thu a chhuah \hin hi \ha kan ti.
(b) (I) Hemi bakah hian All India Radio-ah mipuite hriat turin thuchhuah hi Kohhran
aiawhin puan ve ni se.
(II) Thuchhuah hi \ha kan tiin, hei aia nasa zawka \anlak ni se. Tin, politics-a inkaihhruaina
hi a khat tawka neih ni bawk rawh se.
3. Kohhrana rawngbawltute hi party politics-ah tun aiin inrawlh tam ila nge \ha ang, inrawlh
lo deuh ila?
Chhanna
1. Kohhrana rawngbawltute hi tun ai hian inrawlh tam deuh sela \ha kan ti a, a chhan chu -
a) Kohhran lam a\angin kan politics kalphung hi a khalh ngil deuh theih ang.
b) Kohhran rawngbawltu - hlemhletna leh eirukna a\anga fihlimte hi party-ah inrawlh
se, a thianghlim zawk ang.
c) Kohhran hi Pathian din a ni a; chuvangin Kohhran hruaitute hi huaisen zawkin tun ai
hian inrawlh se, siam\hatna pawh a thawk chak zawk ngei ang.
d) Pathian rawngbawlna ang taka ram leh mipui rawngbawlna anga hmang theite chu
inrawlh a \ha, a tlem leh a tam lam ni lovin, a inrawlhate rilru thinlung putzia a
pawimawh.
e) Mihringin a zir chuan Pastor leh Upate telnaah hian upna leh zahawmna a awm \hin.
f) Inrawlh tam a \ha a; mahse inrawlh tam hmain Kohhran mipuite rilru put dan tur
zirtir hmasak ni se.
g) Politics thianghlim zawk nan Kohhran rawngbawltute inrawlh chu a \ha a; mahse
eng chen nge tih erawh chu hriat a harsa.
h) Kohhran rawngbawltute hi Kohhran mi an nihna angin inrawlh tam se, politics leh
ram \hatna turin party mi an nih vang erawh chuan ni lovin.
i) Pastor leh Upate hi party politics-ah tun ai hian inrawlh tam se; amaherawhchu,
rawngbawltu an nihna angin party mal an \an zawng tilang lo se.
j) Rawngbawltu, politics-a Pathian kohna hmua inhriate chu lut zel se a \ha ang.
II. Kohhrana rawngbawltute hi tun ai hian party politics-ah inrawlh vak lo se \haah kan
ngai.
a) Kan ram dinhmunin a pha lo.
b) A \ulna kan hre lo.
c) Politics-ah chuan thui tak ke pen ila, party politics-ah erawh chuan thui lo se.
d) A inrawlhte thlirin \ha berin a lang lem lo. Chuvangin Kohhrana chanvo thuk tak nei
lem lo, Pathian \ih mi, roreltu atana \ha tak tak awm zawk \hinte kan dap chhuah
thiam chuan a \ha zawk.
e) Kan inrawlh dan (a inrawlh meka te thlirin) hi tun ang ngawt chuan Pastor-ho pawhin
lut vek mah ila engmah a ni chuang lo vang.
f) Politics siam\hatna lamah inhmang tam zawk se, party politics lam ni lovin.
4. Khaw tina ‘Party Unit’ lo ding \hin hi Mizote hian kan \hatpui nge kan chhiatpui? Eng
nge a chhan?
Chhanna
1. Khaw tina ‘Party Unit’ hi Mizote hian kan chhiatpui a, a chhan chu -
a) Mi tinten kan ‘right’ kan hmang huai thei lo va, thu \ha kan ngaihtuah theih loh phah a
ni.
b) Induhsakna a tihluarin zalenna a tibo bawk.
c) Kohhran hhungkaw inlaichinna a tichhia a, rawngbawlnaah kan chak loh phah.
d) Party feeling a tilianin party tin policy a dang si.
e) Ram tana \ha tur aiin party \hatna tur thil kan tih tam phah.
f) Mi\ha thlir tak tak a tihar.
g) Sualna leh lungawi lohna tipungtu a ni.
h) Party Unit-te hian Minister thunun an tum tlat avangin kan hotute hi Unit hian an zar
buai.
i) Kohhran thuchhuah (inthlan chungchangah) zawm chungchangah harsatna a siam.
j) Mipui thlan V.C. aiin Unit hruaitute thu sawrkarah a lut zawk.
k) Party-a inhman avanga sawrkar sum lak luh tumna hi a kiam thei ang.
l) Khua/Veng chhunga inngeih lohna tam tak hi a kiam thei ang.
m) Chik zawkin kan thlan turte kan thlang thei ang. Chuti a nih loh chuan kan party
awmna apianga candidate kha kan pawngpaw vote leh mai ang.
n) A system hrim hrim hi mipuiten kan \hatpui lo a ni.
o) Khawtlangah party chak lo zawkten kawhmawh an bawl duh.
p) Party hruaiten anmahni tan an hruai duh.
II. Khaw tinah ‘Party Unit’ hi Mizoten kan \hatpuina a awm, a chhan chu -
a) Party tinin pawl mumal takin a kal theih phah.
b) Party hruaitu \ha chuan khawtlangah hmasawnna atan inelna \ha a thlen thei.
c) Party thil tum a puangzar.
d) Politics kal dan a nih miau rih avangin a hman \angkai dan ngaihtuah a \ul.
e) Development hi an tih deuh vek a ni.
f) Sawrkar leh ram siamna atana a bul ber a ni a, Unit tel lo chuan party a kal thei lo
va; chuvangin Unit in hian \ha taka rawng an bawl chuan a \ha.

KOHHRAN LEH SAWRKAR INKAR


- Rev. Lalchhuanliana

1. Thuthlung Hlui hunah chuan kohhran/sakhua leh sawrkar a kal kawp. Tunlai angin
inthliarhranna a awm lo.
2. Thuthlung Thar hunah chuan thil a danglam. Kristian Kohhran awm hmasakna ber
ram chu Rom lalte thuneihna a ni. Thuthlung Thar Kohhran hmasa lamah chuan ringtute chu
roreltute thu thua awm tura zirtir an ni a. Roreltuten an rorelnaah leh an khua leh tuite an
enkawlnaah dikna an chawisan \hin avang a ni ber. Hun a lo kal rei hret hnuah chuan Kristiante
tan hun chep a lo thleng a. Rorelna hmaah thiam thu sawi theihna an nei ve ta lo va. Kristian an
nihna avang hrim hrimin thil sual ti lo mah se, thiam loh chantir an ni a. Hetiang hun an thlen
a\ang kha chuan Kohhran leh roreltute inkar a lo zau ta em em mai a ni. An inhmu sakhi ve ve lo
thei lo ta a ni.
3. Apostol-te hun a liam hnuah chuan thil a lo danglam hret hret zel a. Rome lal ber
Constantine-a Kristiana a inleh a\ang khan Kohhran leh sawrkar a kal dun \ha \an a; Kohhranho
tan hun thar a inhawng ta a, sawrkarah Kristianten chanvo pawimawh tak tak an chelh ve thei ta
a ni. Sawrkar pawhin Kohhran aw an ngaithla \ha duh ta a. Kohhran ni pawimawhte pawh
sawrkar ni pawimawhah hman a ni thei ta a ni. Sawrkar policy kalpui zel danah awh Kohhran
tana harsatna siam tumna lam aiin Kohhran tana remchang tur lam hawiin kalpui a ni \hin.
4. Barbarian-hovin Rom sawrkar an hneha, Rom khawpui an lak tak \umah phei kha
chuan Kohhranin chanvo ropui tak a chang a ni. Mipui thlabar leh vakvaite hnena thlamuanna leh
chhanhimna petu leh siamsaktute chu Kohhran hotute an ni. Kohhranho awm lo sela chu Rom
khua leh tuite chan chu a chau nasa lehzual ngawt ang.
5. Barbarian-ho kuta Rom a tlukchhiat tak a\ang khan kum rei tak chhung chu mipui
nun a tlahniam em em a. Grik leh Rom finna (civilization) hnuhma bo deuh der khawpin Europe
ram pum pui nunkhua a tlahniam thei a ni. Mipui nun tungding lehtu chu Kohhranho rawngbawlna
a ni. Hetih hun lai (A.D. 500 - A.D. 1000) a\ang hian Kohhran huang chhungah chauh ni lovin
Kohhran huang pawn lama hmasawnna chi hrang hrangah bul \an a ni. Education leh Social
Services chi hrang hrang bul \antu chu Kohhran hi a ni.
6. Kum A.D. 1000 vel a\ang kha chuan Europe ram pum pui kha Kristian rama
chhiar theih a ni tawh a. Kohhran inawpna lamah te, theology lamah te leh rawngbawlna peng
dang dangahte pawh Kohhranin hma a sawn chak hle a ni. Kohhran leh state (sawrkar) inlaichinna
lam thuah pawh Kohhran ke pen dan chanchin chu ngaihnawm tham tak a ni. Hetih hun laia (A.D.
1000 - A.D. 1500) Pope \henkhatte chu an invawr sangin thil an ti thei khawp a, emperor-te leh
lalte pawh an thuhnuaiah an dah thei a ni. State thuneihna ramri chhungah Kohhran a inrawlh
thuk thei hle a ni. Kohhranin \haa a hriat chu state pawhin \ha a ti thei zel emaw tih mai tur a ni.
7. Renaissance leh Reformation hnuah chuan (A.D. 1500 - A.D. 1600) Kohhran leh
state inlaichinna chu a hma hun aiin nasa takin a danglam a ni. State hotuten an thuneihna chhunga
Kohhran a rawn inrawlh thuk lutuk chu \ha an ti lo va. A theih chen chenah Kohhran inrawlhna
chu an dang thla ta zel a ni. Reformation avanga Europe-a indona lo awmah khan state roreltu
leh Kohhran inkar thu eng emawti zawng zawngin a \ha angreng hle a. Protestant Kohhran tamna
biala lalte chuan an theihtawpin Protestant Kohhran din chhuah theihna turin an bei a. Chutiang
deuh bawkin Roman Catholic tamna biala mite pawhin an ti ve bawk a ni.
Geneva-ah phei chuan Zwingli-a hovin Kohhran leh state hotuten khawtlang nun leh
Kohhran nun siam\hatnaah thuneihnain hma an la a ni. Kristian ramah chuan Kristian magistrate-
te pawhin Kristian zirtirna angin hna an thawk turah an ngai hmiah mai a ni.
8. Reformation hnu lamah chuan Kohhran leh state-te chu an hmalakna lamah ‘mahni
hma hun’ tih ang deuhvin an kal ta a ni. Ram hrang hrangah Kohhran leh state inkar thu hi a inang
hlei thei lo bawk a ni. A tlangpui thuin Kristian ram tam berah chuan state-in Kohhran principle
kalhzawngin hma an la lo.
Tunah chuan Mizoram bika Kohhran leh state inkar thu lamah lut tawh ila :
1. British hunah kha chuan Kohhran leh state a kal dun \ha hle. British sawrkar khan
kawng tam takah Mizorama Chanchin |ha darh zelna leh phun nghehnaah mawh a phur thui hle a
ni. Kan Zosapte pawh khan thu harsa leh thu lian deuhvah chuan sawrkar lam hotute kha an
rinchhan hle a ni. An inkar thuah indaidanna fel tak awm mah se, Kohhran leh state inkarah thu
harsa a awm lo tih theih a ni. Zosapten \ha an tih ang chu state hotute pawhin a theih chen chenah
\ha an ti ve mai niin a ang. Khawtlang nun kaihhruainaah pawh an Kohhran leh state an kal dun
\ha thawkhat hle.
2. Kum 1947-a India a lo independence tak a\ang khan Mizoram pawh India ram
pum pui kal dan anga a kal a \ul a. India ram chu secular state a lo ni a. Secular state-ah chuan
Kohhran/sakhua leh state chu a kal hrang tur a ni. Kohhran chu state thuneihnaah a inrawlh tur a
ni lo va, state chu Kohhran thilah a inrawlh tur a ni lo bawk.
3. Mizorama political party a pian tirh lam kha chuan Synod hnuaia thawktute pawh
party thilah an tel ve mai a. Synod-in rem a tih lohna a awm hran lo va, Synod hnuaia thawktu
\henkhat phei chu party-ah mawhphurhna sang tak tak nei an awm.
4. Kohhran rawngbawltu nghet politics-a an inhnamhnawih dan tur thuah Synod-in
ngaihdan a siam lawk lo. Kan rawngbawltu nghette pawh inthlannaa han in-candidate ve ta
pawh sawi tur a awm. Chutiang deuh bawkin Synod hnuaia thawktu nghette zingah pawh an hna
kalsana District Council hnuaia thawktute pawh an awm.
5. Mizoram politics-a Kohhran hnuaia thawktute tel ve \ha ti lo an tam tak avangin
Synod chuan Synod hnaia fulltime-a thawktute chu politics-ah tel ve lo turin ‘dan’ a siam a. A
tel duhte chuan an hna an chawlhsan zel a ngai ta a ni.
6. Mizoram politics-ah party politics (spirit) a sosan zel avangin Synod hnuaia
thawktu nghet bakah party politics-a kan Upa tel thuk deuhte chu an chungchang thu ngaihtuah
theihna ‘dan’ hial neih duhna te Synod-ah pawh tihrik a ni fo tawh a ni.
7. Keimahni ang bawkin Kohhran pawl dangte pawh hian Mizoram politics hi an
thlir niin a lang. A inhnamhnawih lo zawngin an kal niin a lang. Hman deuhva rawngbawltu
nghet pakhat, Minister-a \ang pawh khan a awmna Kohhrana a nihna a kalsan niin lang.
Tun dinhmunah hi chuan politics thila Kohhran inrawlh vena turin Synod hian kawng a
hawng zim em em a ni. Hetiang a nih avang hian kan tih theih awm chhun chu ‘Political Educa-
tion’ ngawrh zawka kalpui zel hi a ni ber mai. Political Education kan mamawhna nia ka lo
ngaih ve dante lo sawi ila.
1. Politics hian Kohhran a tihbuai \hin avangin. Politics che velin Kohhran a khawih
buai dan \henkhatte :
a) General Election a awm apiangin Kohhran thlarau lam nun a tlahniam \hin.
b) Tualchhung Kohhran buai tam berah hian tualchhung politics \ha lo a inrawlh ziah.
c) Political party inbeihna a sosanna hmunah chuan Upa thlan boruak a ti\ha lo \hin.
d) Political party inbeih nasatna hmunah chuan Kohhran a keh phelin, Kohhran pawl
dang a din phah fo.
Hetiang lam hi sawi dawn ila sawi tur a tam thei ang; mahse, duh tawk rih ila. Politics-
in khawtlang nun a hawih dan sawi sawi tel dawn phei ila chu sawi tur a tam lehzual ang. Chu
lam chu kan sawi tum a nih loh avangin kan kalsan mai ang.
Politics lam hi secular state-ah chuan Kohhran tel vena tur chi-ah kan ruat lo ni berin a
lang a. Tuna kan dinhmun ni awm tak chu ‘sawrkar ding apiang thlawp’ tih hi ni mai awmin ka
hria. Hei hi kan tih \hin dan tur pawh a ni ang. Amaherawhchu, heti taka Kohhran chhungkaw
thilah leh khawtlang thilah politics-in thil a khawih pawi zel si chuan Kohhran hian tih ve tur a
nei ve dawn lawm ni tih hi Mizoram Kohhran tinte hian kan bih chuan (examine) tak tak chu a
hun ta hle chuan a lang. Amaherawhchu, hetiang lam thilah hian chung lam ‘kohna aw ri’ kan
ngaihthlak ngun hle a pawimawh ang. Pathian thil leh Kaisara thil thliar hrang thiam thei tur leh
Pathian thil chu tipuitlinga, tifamkim zel turin Mizorama Kristiante kan inbuatsaih zel a pawimawh
takzet a ni.
Tunah hian Kohhran leh sawrkar inkar thuah kan Kohhran hian policy fumfe tak a duang
chhuak rih lo niin a lang. A hunin a la zir loh vang pawh a ni thei. Eng pawh ni se, he lam thilah
hian theological foundation fel tak leh principle chiangkuang tak kan zam chhuah a hun ta hle
chuan ka hria. Hma lam pana ke kan pen zel theihna turin ‘vision’ fiah tak min siamsaktu tur kan
mamawh khawp mai.

MIZORAM POLITICS CHUNGCHANG ZIRHONA


- Upa J.H. Ramnghinglova

Politics chungchang sawifiahna leh a kaihhnawih thilte chu kan zir nual tawh avangin
kan hre chiang thawkhat tawh awm e. A thupui ber chu ‘thuneihna inchuhna a ni a, tin, Mizoram
chu India ram democracy rambung pakhat a nih avangin, thuneihna kan inchuh dan ber pawh
‘aiawh thlan’ niin, mipuite vote hmuh tam kan tum ber a ni.
Kum 1946 hma lam kha chuan Mizoram khaw lian leh khaw t> pawhin ‘lal’ kan nei a. Lal
hrang hrangte rorel dan leh khawtlang inawp dan pawh a inang vek ngai lo. Amaherawhchu,
Mizote nunah duhamna leh hlemhl>tna (mahni thawh chhuah ni lo, mi dangte chan ai neih tumna)
chuan hmun a nei meuh lo a ni. Eng vang nge ni ang? Lalte rorelna dik leh fel vang nge, mipui
nawlpui rinawm vang nge, kan la mawl luat vang em ni zawk ang le?
Vawiina kan ram dinhmun hi a lian a t>, a mawl leh fing deuhte, lehkhathiam lo deuh leh
thiamte lamin kan hre chiang \heuh va, kan harsatna laite pawh eng emaw chen chu kan hre thei
^wm e. Hun kal tawha tihsual tam tak kan neih tawhte hian tun dinhmunah hian min hung ta a ni.
Engtin nge kan siam \hat anga, khawii hawizawngin nge ke kan pen dawn le? Kohhran hmalak
ngai hial khawpa kan khawsa chho ta hi a dik tawk ang em le? Mizoram dinhmunin a chhe lama
ke a pen zel lai hian, nang leh kei hi kan chhe tel ve tho a ni tih hriain, rilru leh ngaihtuahna kan
hman tlan a \ul a nih hi. Kan dinhmun tichhetu bul pui ber nia lang chu POLITICS hi a ni. Party
politics-a kan luh \an hun chu April 9, 1946-a Mizo Union Party lo ding kha a ni a.
Political party hmanga rorelna chu kum 46 lai kan lo hmang ve ta a. Khawvel leh ram
\hang zelah tunah hian India rama rambung pakhat (State) kan lo ni chho ta zel a; chumi dinhmun
chu February 20, 1987-ah khan kan lo chang a, Kum 46 chhunga party hrang hrangte rorelna chu
a kip a khawiin sawi vek seng lo mah ila, tun \umah hian heng party-te hian kan ram lo khaihhruai
an tum dante hi i lo zir ho dawn teh ang. Tin, Mizo Union hi kum 1974 January thlaah Indian
National Congress nen an inchhunfin tawh avangin a hrangin kan tar lang lo mai ang a. Mizoram
UT/State-a rorelna vuantu party-te thiltum leh, anmahni thlang tling tura mipuite hnena an lo
tlangzarh tawhte hi i han thlir tlang teh ang.
POLITICS LAM
Congress (I)
1. Mizoramah boruak ralmuang a awm zel theih nana hmalak zel.
2. Zofate insuihkhawmna atan a \ul dan leh remchan dan anga fimkhur taka hmalak zel.
3. Mizorama cheng nghet, ram leilung fate kawng hrang hranga vohbik theihna dan siam.
Mizoram sawrkar hnuaia hna zawng zawng za zela sawmkua (90%) Mizoram chhunga
cheng nghette tana reserved.
4. Ramri humhalh leh a \ul dan anga ramri siam fel dan tur kawng dap.
5. Ramdangmi, phalna nei lova Mizorama awmte dap chhuah leh hnawh chhuah; ramdangmi,
phalna nei lova lo lut ru turte dan.
Mizo National Front (MNF)
1. MNF leh Central sawrkar inremna thuthlung tipuitling tura venhim.
2. India Danbul huang chhunga Mizo hnahthlakte inzawm khawm theihna atana hmalak zui
zel.
3. Mizoram leh hnam siam \hat leh tihhmasawnna atana mite \anpuina a innghat lova mahni
intodelh tura inzirtir leh hmalaka, therhlo leh sum leh paia mite thinlung lei tumna leh
kutdawh rilru put inzirtirna tihbo.
4. Mizoram ramrite siamfelna hna chak taka bawh zui.
People’s Conference/Janata Dal
1. Zo hnahthlakte ZORO hmanga inzawmkhawmna tura beih zui zel.
2. Bangladesh a\anga ramdangmi lo lutten harsatna an siamte tihbo.
3. Kum 1980-a PC Party-in Boundary Commission a lo din hmalakna hlen chhuak tura
\henawm State-te nen ramri chinfel.
4. Politics leh sawrkar hnathawhnaa dik lo taka tuartute chhawmdawlna \ha tawk pek.
Heng a chunga kan han tar lante hi party tinte thiltum a ni a. Anni party pathumte hian
sawrkarna an chelh \heuh tawh a, mahni party thiltum hlen chhuah kawnga an hmalak dante chu
kan hre \heuh ^wm e. Thil lang chiang tak pakhat chu - Mizote hi inzawm khawma ram khata
lungrual taka chen ho dial dial chu kan la duh tlang hle niin a lang.
Ei leh bar zawnna kawng leh ram rorelna hi dah hran hleih theih loh, ram rorelna a fel
loh chuan ei bar tlakchhamna a thleng a, ei leh bar zawnna kawng a fel loh chuan rorelna \ha a
neih theih bawk hek loh. Ei leh bar zawnna kawnga party tinte thiltum leh beisei te i lo thlir ve
leh teh ang.

ECONOMICS LAM
Mizo National Front (MNF)
1. Ei leh bara kan intodelh thuai theih nan leh sumdawnna \ha kan neih theih nana inremna
thuthlung hman \angkai leh tihpuitlin.
2. Kut hnathawktute chawikanna tura sum chang thei thlaite leh thil siam chhuahna chi hrang
hrangte uara, hlawk zawka hralhchhuahna tur lam dap chhuah.
3. Ramngaw leh lei hnuai hausaknate dap chhuaka, mi tinte chhawr theih tura ram hausakna
hman \angkai.
4. Chhungkaw tinin eizawnna nghet kan neih theih nan leh In leh lo ram nghet (Permanent
land holding) kan neih theihna tura hmalak.
5. Kut hnathawktu leh mirethei zawkte chawikang tura a bika ruahmanna siam.
People’s Conference/Janata Dal
1. Khawpui leh thingtlang lama >ng leh tui in tur hnianghnara pek dan kawng dap.
2. Inkalpawhna lam - rail kawng, thlawhna \umhmun siam, lui dung lam inkalpawhna siam.
3. Ei leh bara intodelh turin Mizoram chhunga lo nghet siam theihna hmun zawng siam.
4. Sum chang thei thlaite ching uar tura infuih leh thar chhuahte hralhna tur kawng zawn.
5. Thilsiamna lam, a bikin ram chhunga thil awm sate ringa uar zawka beih zui zel.
Congress (I)
1. Socialism Policy hmanga miretheite chhanchhuah hna thawh.
2. Mizorama phalna nei lova hnam dang sumdawngtute khapna dan (Trading by Non-Tribal
Regulation) thi tawh tihnun leh.
3. Mi mal ram neih zau theih chin bituk.
4. Thingtlanga awmten pawisa an puk theih nan an ram patta-sak.
5. MNF lo kir lehte tana eizawnna ngelnghet ruahmanpui.
6. Rambuaina tuartute hnena compensation pek.
7. Mirethei zualte \amdawmna atana inhlawhfakna - kawng laih contract, FRS, NREP,
RLEGP-te awmze nei zawka ruahman.
Party tinte thiltum tar lan a\ang hian intodelh chu kan duh tlang tih a lang a. Tin, mirethei
zawkte dinhmun d^wmkan pawh a thu chuan kan chiang viau bawk a, a tak ram erawh chu a la
hla deuh niin a lang bawk. Sum chang thlaite pawh mi eng emaw zat chuan kan bei \hin a, a hralh
chhuah chungch^ngah hian kan buai leh \hin. Mahni intodelh si lote hian thil tlem te kan thar
chhuah chhun pawh kan hralh thei lawi bawk si lo a nih hi.

SOCIAL (KHAWTLANG NUN) LAM


People’s Conference/Janata Dal
1. Mizo nun hluia kan thil neih - incheina, l^m, chetzia leh ro hlute vawn \hat leh chawh
nun thar.
2. Zirna kalphung leh tih dan pum pui ennawn \hat.
3. Hriselna leh khawtlang nun vawn \hat lam uar.
4. Hna nei lote hna siamsak.
5. Mizoram Excise Act, 1973 Section 27-na tihhlawhtlin.
6. MNF lo kir lehte chhawmdawlna kawng \ha dap chhuah.
7. |halaite nun, a bikin infiamna lam tihhmasawn.
Congress (I)
1. Zu leh ruihhlo dangte tir>m tura awmze nei zawka hnathawh - Kohhran, YMA, MHIP leh
tlawmngai pawl dangte nena inkawp rem taka thawh ho.
2. Excise Act hmanga zu zawrh phalna pek sa tihtawp leh permit thar pek tawh loh.
3. Zu leh drugs ngawl veite enkawlna changtlung hawn.
4. Hlemhletna tibo tura hma thar lak; mi hlemhlete hnawla mi rinawmte chawimawi.
5. Tlawmngaihna hi kan hnam nun hnarkaitu a nih zel theih nan sawrkar inrelbawlna leh
hnathawhna kawng tinrengah hmun laili ber luahtir.
6. |halaite leh naupangten an hun awl an hman \hat theihna hmun tur - khelmual \ha te,
Indoor Stadium te, Sports Complex puitling te, Community Centre-te siamsak. Zirna
Sikula Physical Education uar. Infiam thiamte tan bika ham\hatna ruahmansak.
7. Kan hnam nunphung vawn hima, chawisan zel a nih theihna tura hmalak - Tribal Re-
search, Music and Fine Arts leh Museum-te tihchangtlun leh India ram chhung leh pawna
Cultural Troupe tirh chhuah.
8. Pianphunga rualbanlote leh tar chhawmdawlna ngaih pawimawh.
9. Zofaten kum tin ‘Ram Thianghlim’ kan tlawh ve theihna tur kawng dap.
Mizo National Front (MNF)
1. Mizo hnam dan leh khawtlang nunphung siam \hat ngaite siam \hata, hmeichhiate chanvo
leh dikna chawikanga, mi mal zalenna humhalh tura a \ul ang zela dan ding laite siam
\hat.
2. Damdawi hlauhawm, zu leh ruih theih lam thil - khawtlang leh hnam nun tichhe theite
khuahkhirh leh tibo tura hmalak.
3. |halaiten ram leh hnam chawimawi tur leh nun kawng \ha an zawh theih nan, infiamna
lama hma an sawn theihna tura \anlak.
Kan ram chhunga political party te, ro min lo relsaktu leh enkawltute hian kan khawtlang
nun min vawnsak an tum dan leh duh dan te chu a tlangpui thuin a inang hlawm hle a. Tihlawhtling
tura an beih dan erawh chu a inang vek lo niin a lang thung a. Kan ram \halaite kaihhruai min lo
tum dan pawh hi infiamna lam hmang \angkai turin a ni deuh ber a. Hei aia thuk zawk leh \angkai
zawk ni thei ^wm kan hlamchhiah hlauh si chu - anmahni enkawltu ber Pathian \ih dan kawng
dik zirtir kan theihnghilh \heuh tlat hi a ni.

RORELNA LEH INAWPNA LAM


Mizo National Front (MNF)
1. Rorelna fel, fai leh inawpna \ha kan neih theih nan Executive leh Judiciary hrang siama,
Inremna Thuthlung zulzuia High Court hrang neih thuai.
2. Administrative Area siam \ha tura hmalakna kal mek chu tihpuitlin thuaia, thingtlang
hmun kilkhawr zawka miten hmasawnna \ha zawk an neih theihna tura khawpui thar
hmun hrang hranga siama, ram leilung hlutn siam \hat leh ram neih theih chin tur bithliah
siam fel.
3. Sawrkar hnathawktuten neitu nihna hriaa an hna thawh hlim tak leh \hahnemngai taka an
thawh theihna turin a \ul anga an Service Rules siam \hat, sawrkar hnathawktu chi hrnag
hrangten an ban tawh hnu pawha ham\hatna leh hnathawh rah an hmuh theih nan an dinhmun
siam \hat.
4. Dan leh thupek a kal tluan theih nan Police Department tihchangtlun, Training College
Centre \ha siam.
5. Rambuai avanga sawrkar hna thawk ban tawh, lak luh leh theih chi zawng zawngte lak
luh.
Congress (I)
1. Commissioner awp tura Mizoram Division-a \hen, District dang leh Sub-Division dang
hawn belh.
2. Mizoram sawrkar hnuaia hnathawktute service condition - Recruitment Rules/Pay Anoma-
lies-te enfel leh a \ul anga siam \hat.
3. Sawrkar hna leh sumdawnna - contract, supply, etc.-ah ram leilung fate vohbik.
4. Planning leh Statistic Dept. tihchangtlun, State Planning Board mumal zawka hna siamsak.
5. Ni tin mamawh phurh nan transport subsidy tihpun.
6. Mizo rilru rema chak zawka sawrkar hnathawh theih nan thuneihna sem zai.
7. Hmeichhiate ngaih pawimawh. State Women Development Corporation din.
8. Judicial Service Rurles en fel leh court rorelna fel zawka ruahman.
People’s Conference/Janata Dal
1. Iawpna fel, fai leh hman tlak nei tura mipuite dinhmun tihhmasawn.
2. Ham dan siam \hat leh rorelna a fel theih nan executive leh judiciary lak hran.
3. Sawrkar hnathawkte an thawh \hat dan azira promotion pek.
Rorelna \ha neih kan duh \heuh va, kan ram siam kan tum dante pawh a inzul hlawm viau
mai. Amaherawhchu, rorelna min siamsaktu Pathian hnena FINNA leh REMHRIATNA dil ve
lam chu kan hawi tehchiam lo niin a lang.

SAKHAW LAM
Congress (I)
Ram kilkhawr bera awn Zofate Pathianin min rawn zawn chhuahna chhan - Chanchin |ha
puan darh uar tur a ni a. Kan hnam lungphum Krista Chanchin |ha nena inrema mipui
rawngbawl thei tur ‘Kristian Sawrkar’ siamin, sakhaw zalenna kan neih zel a \ul.
Mizo National Front (MNF)
1. MNF party chuan Inbiakremna Thuthlung angin, India Danbul Article 371 G. 2:1-ah
Mizote sakhua leh khawtlang dan \hate chu Parliament dan siamte pawhin a khawih
danglam theih loh tura India Danbula Special Provisions zinga a lo khung luh tawh chu
humhim tlat a tum ang.
2. Thu dik \ana, Pathian \ih leh a duh dante ngun taka thlir chungin kan rama sualna chi
hrang hrangten hnam nunphung leh kan sakhua leh a zirtirnate a chimbuai leh tihkhawloh
theihna laka humhim chu MNF tum a ni.
Kan ram, Mizorama min siamtu leh dintu - Pathian ngaihsanna leh amah \ih tura inzirtirna
chu kan la hre ve ni chuan a lang a. Hei hi a kila lung pawimawh ber HNAM LUNGPHUM a
nihzia hi kan inzirtir zual zel tur ni pawhin a lang a ni.
Tin, heng bakah hian Congress (I) leh MNF party-te chuan zirna lam panga kan ram
hmasawn dan tur tlem azawng an hmatheh tel bawk a.
Mizoram political party hrang hrang, rorelna lo chelh tawhtu min kalpui dan leh enkawlna
chu kum 20 lai (UT nih hnuah) kan lo tawng ve ta a. Kan hma lam hun lo la awm tura kan ram
hruaitu turte kan la thlang zel dawn a. Chumiah chuan mipuite leh hruaituten zirlai kan neih
\heuhte lo zir ho leh dawn ila. Mi famkim lo vek kan nih avangin thianghlim famkim chu kan
awm dawn lo tih hre chungin, hmasawn zel duhna rilru fim pu chungin kan ngaihtuahna i hmang
tlang ang u. Thil \ha kan duh laiin kan tih tawh leh tih mek thil \ha lo \henkhatte tar lang hmasa
ila.
1. Mipuite leh kan aiawha dingten kan tihsual lian tak pakhat chu - party rilru kan
put dan hi a ni. A thlangtu mipuiin party ruihchilhin, Pathian hre lo leh nun \awp takte kan thlang
a; chutiang bawkin kan aiawhte pawhin dik leh dik lo thlu lovin party mi leh sa an vulh leh bawk
\hin.
2. A dawt lehah chuan rorel khawl kan bun fel tawk loh avangin sum leh paiah,
mahni chanvo lo thleng thlengin neih duhna a pung a, chumi chuan Kohhrana rawngbawltu
\henkhatte pawh a hrut tel chawk \hin. Kut fai leh thinlung thianghlim pu mi Lalpan a tlachham
mai dawn alawm le.
3. Pathian fate vek ni si, ama hnenah FINNA leh REMEHRIATNA dil \hin thlangtu
mipui leh roreltu kan tlem lutuk ta deuh. Hei hian milem biakna kawng min zawhtir mek a nih hi.
Tunah chuan kan hma lama tih tur leh zir tur kan neih \henkhatte lo tar lang leh ila.
Mihringte duhthusam mai ni lovin, kan tih theih ngei si, kan la tih tam tawk lohte -
1. Kan sawi tawh angin, tumah hi \ha famkim kan awm lo va; chuvangin, sawisel
kai \hah kan ni. Mi dangte hnathawh \hat leh felna lai chawimawi leh fak hi kan tih \hin tur a ni
ang. A sualte hrem leh sawichhiat tam lutuk ai chuan mi\hate chawimawi thiam hian a \ha lote
pawh a siam \ha zawk fo si a.
2. Mipuiten kan zir leh tur chu - thil teneu te teah Minister/MLA-te rawih kan ching
lutuk hi sim a \ha ang. Heng ram thil khawih leh nghawng chiah lem lo thil thar hawntir te,
khualiana hman \hinte leh, Bus ticket tih ang vel thlenga kan ruai \hin hian kan rawihte a tihniam
a, a ruaitu pawhin a tuar zawk fo \hin a ni.
3. Thamna pek leh lak \hin hi kan Pathian thu chuan khaw hmu lai mit te a tihdelsak
a lo tih avangin mi mit tideltu nih chu kan duh loh \heuh tur a ni a; chuvangin, thamna pek leh lak
hi i sim ang u.
4. Inthlannaa candidate mi mal hming lam lovin Pathian Biak Inahte pawh ram
hruaitute tan kan campaign ngam tawh tur a ni ang. Thuthlung Hlui hunah chuan Zawlneiten
roreltute hruai ngil turin an bei \hin a. Keini hunah chuan Krista neitu dik takte hian kan zirtir ve
ngam tur a ni ang. Tunah hian ZIR |AN Bu kan keu tawh a, kan zir zel ang a, thuk zawk leh sang
zawkin Kristiante hian politics thil hi kan zir ve dawn lawm ni?
Kan ram hruaitu turte thlang tura kan inbuatsaih laiin Kohhranhoten thuchah kan siam
\hin a, tihtakzeta zawmtu eng zat tak awm ang i maw? A hnuaia mi ang deuh hian thuchah siam ta
ila, a \ha ang em?
Kristian dik tak chuan heng mite chauh hi a thlang ngei tur a ni -
1. Pathian zah leh \ih mi.
2. Mi mal nun vawng \ha mi.
3. In leh lo ram ngah lutuk lo mi.
4. Ruih theih thila fihlim mi.
5. Hmeichhiat mipat kawnga hminghliau lo mi.
6. Kohhran bel mi.
7. A kalna tur kawng hre chiang mi.
Heng tehna fung 7 chauh pawh hi hmang ta ila, kan biala rawn in-candidate-ho kha uluk
takin Pathian rawn chungin chhungkuain sawi ho ta ila, kan thlang sual thui lo mai thei a ni.
Dikna \ana, huaisenna thinlung leh kut hmang turin \an i han la teh ang u.
Tin, campaign laia ruai\heh leh a hautak zawnga khawsa \hinte hian ram aiin anmahni an
hmangaih chawk a, sum hmanga vote lei tumtute hi ram hmelma an ni tih pawh kan hriat a \ha
bawk ang. India sawrkarin inthlannaa senso a phal zat chu - MP atan Rs. 35,000.00 a ni a, MLA
atan Rs. 5,000.00 (hei hi candidate pakhat a ni).
Kan ram hi party pakhat aia tam awm theihna a ni a; chuvangin, political party pawh kan
nei \hahnem ve ta fu mai. Keini ang state tan chuan party pahnih (Bi-party system) hi nei ta ila, a
\ha ber mai ^wm mang e, a tih theih. A party chak lo zawk zawkin mumal takin sawrkarna
chelhtu a khalh ngil ang a, a sawrkarna chang zawktu party pawhin tun ai hian \an an la nasa
zawkin a rinawm a ni.
Kan ram rorel khawlah hian Kohhran rawngbawltute tel tam zawk se, rorelna hi a \ha
sawt ang em? Kohhran Upa zawng zawngte hi ram rorelnaah hian a \ha ber ber an ni lo thei tho
mai. Chumi avang chuan Upate/Pastor-te hi ram politics-ah hian an tel ve a \ha ang, tih theih a
nih rual rualin an zavai chuan hruaitu tlak leh tling chu an ni vek bik lo vang a; chuvangin,
Pathian rawnin, rilru leh ngaihtuahna thuk tak sen a \ul a ni.
Sawi hona
1. Party unit kan din \hin hi kan \hatpui nge kan chhiatpui? 1991 Synod-ah khan party unit
\hiah chungchang sawi ho a ni a. Unit hi tihtawp ni ta se, engtin nge kan kal zel ang?
Chhanna
a) party Unit kan din \hin hi kan chhiatpui. Party Unit neih hi sawtpuina awmin lang
bawk \hin mah se, chhiatpuina a nasa zawkin, Unit a awm chuan ngaihdan a phir a,
inlungrual lohna a hringa, mi mal, chhungkua leh khawtlang inlaichinna a tichhia.
Ham\hatna chuhna remchang a nih avangin intlansiakna dik lovah min hruai lut a.
Unit awm lo pawhin candidate siam leh campaigner-te thlen in chungchang chu a
harsa chuang lo vang.
b) Party Unit din hi kan chhiatpui hle, corruption kawngkhar hawngtu ber pawh niin a
lang. Unit hi tihtawp ni ta se, a fuh zawkin party-a inhlinna leh indawi atna a awm lo
mai ang.
c) Inzirtir hi a pawimawh ber a, kan inzirtir \hat chuan neutral dik kan siam tam ang a,
party a rek tawlh tawlh ang a, party unit hi chu kan la s^wi \hiat thei mai ang.
d) Party Unit \hiah tih hi a hlawhtlin theih mai a beiseiawm. Hei hi party hruaitute
kawmna a\angin a lang theiin, party hruaitute pawhin unit \hat lohzia hi an pawm ve
tho.
e) Party unit a awm loh chuan lal chhungkua a zim sawt ang a, a \ha ber lo vang.
2. Inthlan thuchah \ha ber tur nia kan hriatte i han sawi ho teh ang u.
Chhanna
Inthlan thuchah \ha ber turte chu -
a) Ram leh ram rorelna hi Pathian ta a ni tih hriaa, ram kaihhruai hna hi mission hna
ropui tak a nih anga rinawm tak leh retheih pawh huama rawngbawlna a nih thu tar
lan ni se.
b) Party feeling nei lovin chiang fek fawkin, mi mal \ha, hminghliauna nei lo thlang
ngei tura ngenna uar hle ni bawk se.
c) Party-ten Election Manifesto an tihhlawhtlin leh tlin loh chiangkuang taka tar lan ni
se. Politician-te, an ruahmanna a hlawhtlin theih lohva bang ngam tura zirtirna tel
bawk se.
d) Party feeling nei lo tura zirtirna ziah lan ni bawk se, tin, inthlan hmain party mi leh
sa ko khawmin thu chhuah tur leh chhuah tawhte thlir ho ni bawk se.
e) V.C. inthlan party anga inchuhna hian politics a tichhiain a lang a. V.C. hi party anga
inchuh lo tura tar lan ni se. Tin, ei leh bara intodelhna tur leh mi rethei chhawmdawlna
tura \anpuina hi sawrkar kuta dah lovin Kohhran leh tlawmngai pawlte kuta dah ni
bawk se.
f) Ei ruk hmang leh zawlnei lam buaipui riau party bakah mahni party manifesto pawh
tihlawhtling lote chu vote lo tura zirtirna telh nise.
g) Synod-in candidate-te biodate form siam sela, an awmna Kohhranin an dinhmun
chiang takin ziak se, an biodate chu an dinna bialah sem ni rawh se.
h) Party hotuten Electoral Roll-a hming an thun belh leh paih \hin hi Enumerator-te
hriatpuina lohva thun leh paih ni tawh lo se.
i) Kohhran mi tumahin mahni chhungte kum tling lo Electoral Roll-a thun loh ni se, thun
luih an nih pawhin vote thlaktir loh mai ni se. Kum tling lo thun hi corruption a ni a,
thil \ha lo a hring a ni tihzirtirna tar lan ni se.
j) Politician-te hian party leh mahni tan mai ni lovin, ram tana politics khel tura ngenna
siam ni se.
k) Party tinte hian thlan tlin an lo nih hian an party thil tum, mipui hnena an zawrh,
duhawm tak takte hi tihlawhtling ngei tura thuchah siamin bawhzui zel ni bawk se.
l) Candidate-te pawh hian mi\ha leh fel, ram tana mi rintlak leh chhawr nahawm an
nihna hmanga politics khel tura hmalak ni se.
m) Party mi leh sa induhsak bingna hi titawp tura thuchah siam ni se.
3. Tun dinhmunah hian Mizoram hian a \han zel nana a thil mamawh hmasa indawt pathumte
han tar lang teh u.
Chhanna
Tun dinhmuna Mizoramin a thil mamawh hmasa pathumte chu -
a) Ei leh bara intodelh.
b) Kawng \ha.
c) Kawlphetha.
Sawi hona
1. Politics siam \ha tur hian kan mawhphurhna kan hre tawk em?
Chhanna
a) Kan hre tawk lo va, Kohhranah pawh inzirtirna kan ngai lo niin a lang. Hemi paper
pawh hian kan hriat tawk lohzia a tilang bawk.
b) Kan hriat tawk loh bakah politics kalphung \ha neih hlawkzia kan hre lovin politics
avanga thil dik lo tam tak pawh kan zep mai zel niin a lang. Chutiang bawkin hlemhletna
pawh hian kan ramah bu a rawn khuar phah ta a ni.
2. Politics siam \ha tura Kohhran hmalakna \ha tawk lo a awm em? Engte nge?
Chhanna
a) Kan hmalak tawhna a \ha tawk viau. Kohhran pawl dangte nena hmalak ho pawh a
\ul.
b) Kan hmalak tawhna a \ha tawk viau va; mahse kan hmalak tawhna hi a hlawhtling
nge hlawhtling lo tih kan chhut chiang lo deuh.
c) Kan hmalak tawhna \ha lehzual tur chuan Synod Social Front Committee te lutuk leh
Sub-Committee ang chauhva la awm hi tihlen a \ul a. Tin, Kohhran tinah Social
Front Committee neih a \ul bawk.
3. Kan ram politics \hat lohna chhan hi Kohhran a thianghlim tawk loh vang nge, politics-
ah Kohhran a inrawlh tawk loh vang?
Chhanna
Kan rama politics \hat lohna chhan hi -
a) Kohhran a thianghlim tawk loh vang ni lovin Kohhran mi malte hi politics-ah kan
thianghlim lo zawk a ni.
b) Kohhranah thianghlimna kan inzirtir a, politics lama kan zir chhuah erawh chu
hlemhletna a ni a; mipui thuhmunte hi heng thil pahnih inkarah hian kan tla a; Kohhran
inzirtirna hian politics lam hi a hneh tawk lo niin a lang.
c) Kohhran chu a thianghlim a; amaherawhchu, politics-ah hian Kohhran hi kan inrawlh
tawk lo zawk niin a lang a; ram siam\hatna kawngah hian Kohhrante hi a hnarkaitu
ber ka nih a ngai a ni.

POLITICAL EDUCATION HMALAKNA TUR THLIRHONA


- V.L. Zaikima

‘Political Education’ hi seminar neiin hmun tam takah kan sawi ho tawh a, thatho taka
hmalakn tur kan la thlir ho zel hi thil lawmawm a ni. Pathian chuan a hun takah chhanchhuah hna
a thawk \hin. Israel-te chu Mosia hmangin a chhan chhuak a, Goliatha pawh Davida chuan
awlsam takin a hneh. Kohhranhovin Pathian rawn chunga hma kan lakna hian rah \ha a chhuah
zel a, beiseina sang tak nen ke kan pen a \hain a rinawm.
‘Politics’ hi Grik \awng ‘polis’ a\anga lak a ni tih kan hre tawh a. Hmanlai Grik-ho chu
khawpui hrang hrangah, mahnia ro inrela awm an ni a. Chung khawpui hrang hrang chu ‘city-
state’ an ti a. Khawtlang tana mipui vantlang mawhphurhna leh tih tur sawi nan Grik mifingin
‘politics’ an hmang a. A tir lamah chuan an thu chuan a huap zim hle a; mahse an nunphung
zawng zawng a huam vek a. Mipuiin khawtlang tana an tih tur \ha taka an tih a \ul a, chutianga ti
thei tur chuan roreltuten mawh an phur lian em em a ni.
Tun hnaiah Machiavelli leh Hobbes chuan state chu thu tawp neitu niin an sawi a, lal thu
chu a kawi a ngilin zawm tur niin an ngai. Marxist-ho chuan mihring hi awpbehna leh awpbeha
awm angin an hmu a, awpbehho chuan chhuah leh inthliarna tihbo chu an politics thlir dan a ni.
Keini chuan politics bul chu Pathian a ni a, thutawp neitu pawh Pathian bawk niin kan ngai.
Roreltute chu Pathian ruat an ni a, an chunga thuneitu chu anmahni ruattu (Pathian) niin kan ring.
Politics chu Pathian rorelna hnuaia awm a nih tak chu.
Kohhran leh sawrkar : Kohhran leh sawrkar hi inzawm lo tur leh inlahrang daih tura ngai
chuan Kohhran hna chu thlarau chhandamna chauh niin an ring a. Huang an nei hrang ve ve a,
intibuai lo tur niin an ngai. Mahse, Rom mite Kristiana an inleh tirh pawhin Kaisara nge Krista
tih chu an buaipui nghal. History a\angin Kohhran leh sawrkar inkungkaih dan kan hmu chiang
\hin. Kohhranin sawrkar a thunun chang a awm a, sawrkarin Kohhran a thunun chang a awm
bawk.
Kohhranin sawrkar a thunun tur a ni em? Nge, sawrkarin Kohhran a thunun zawk tur em
ni? Paula chuan roreltute thu thua awm a sawimawi a; mahse Chanchin |ha a puan an remtih loh
chuan an thu a zawm lo a ni. Lal Isua chuan, “Kaisara thil chu Kaisara hnena pek tur a ni,” a ti a;
“Pathian thil chu Pathian hnenah,” a ti. Pathian thil Kaisara hnena pek chu a dik lo vang. He thu
hi Sadraka te, Mesaka leh Abednegoa te chungchangah entawn tur kan nei thei ^wm e (Dan.
3:16-18).
Kristiante hi Pathian mi ni chungin khawvel mi kan ni a. Pathian lakah mawhphurhna kan
nei ang bawkin khawtlangah mawhphurhna kan nei. Chuvangin Kohhran duh dan diak diaka
sawrkar kaltir tum chu a dik lo. Sawrkar lakah kan rinawm tur a ni a, roreltute thu kan pawisa
tur a ni. Mahse roreltuten Pathian thu an dodal chuan buaina kan tawk \hin. East Germany-ah
khan ‘Free German Youth Movement’-ah \halai zawng zawng tel a ngai a. He pawl hi Kristianna
dodaltu leh Marxism thurin zirtirtu an ni. Roman Catholic leh Protestant chuan Kohhran mite
chu an chhia leh \ha hriatna hmanga tel emaw, tel lo emaw turin an ti. Duh lovin haw hle pawh
ni se, an do lo. Mahse an tel loh avanga harsatna an tawh chuan \anpui an inhuam thu an sawi.
Dietrich Bonhoeff (1906-1945) chuan nasa takin a dodal a, evangelist eng emaw zatin an nunna
chan khawpin an dodal bawk. Sawrkar dik lohna sawitute hi misual an ni ngawt lo. Sawrkar \ha
duhtu an ni fo. Dan hi mihring tana siam a ni a, mihring tana a \hat loh chuan sawisela siam \hat
a \ul \hin. Kristianna hi sakhaw dang ang lek a ni lo va. Kristiante rin dan leh ngaihdana innghat
pawh a ni lo. Pathian thua innghat a ni zawk. Latin America-ah te, South Africa leh ram tam
takah Kohhranin politics an buaipui nasa em em a ni. Kohhran chuan politics a luhchilh tur a ni
lo va; mahse a inrawlh erawh chu a \ul \hin. Politics siam \ha turin Kohhran hian mawhphurhna
sang tak a nei a, khawvel tieng tura Kohhran mawhphurhna hi ngaihthah rual a ni lo.
Kristiante mawhphurhna : Kristian zingah ngaihdan inang lo a tam mai. (a) |henkhat chuan
khawvel hi sual leh bawlhhlawh, siam \hat theih loh niin an ngai a. Politics chu suala tlukluhnaa
ngaiin, inthiarfihlim \ul an ti. Lal Isua chhandamna (thlarau chhandamna) chauh hi buaipui tur
niin an ngai. (b) |henkhat chuan engkim mai hi Pathian remruat anga kal niin an ngai a, roreltute
pawh Pathian ruat an ti a. Thil kalphung chu a nih ang anga pawm turin an zirtir. Chung mite
chuan sawrkar thu chu a kawi a ngila zawm tur niin an ngai a, sawrkar sawisel pawh an duh lo.
Sawrkar nghet neih chu an mawhphurhnaa ngaiin revolution phei chu ringlomite chauh tih turah
an ruat.
Politics hian mihring nun a khawih nasa em em a, ngaihthah theih a ni lo. Ram chu Lalpa
ta a ni a, a enkawtu mai kan ni. Ram rorelnaah hian a neitu chungah mawh kan phur nasa em em.
He thu hi Pulpit sermon-ah pawh sawi tam a \ul khwp mai. Mipuiin sawrkar kan siam a, an rorel
dan kan ngaihthah chuan roreltuten an duh duhin thil an tih phah thei. Rorelna lal\hutthlenga
dahtu kan nih avanga an rorel kan enpui a \ul. Rorelna dik pawh kan phut tlat tur a ni. Sawrkar
siam tura mawhphurhna kan neih tluk thovin sawrkar kalphungah mawhphurhna sang tak kan nei.
Mipui ngaihdan leh duh dan hian nasa takin roreltute a thununin a kaihruai \hin. Sikul luta,
lehkha zir leh si lo tan zirna lamah hlawhtlinna a awm lo ang bawkin, sawrkar siamtuin sawrkar
kalphung kan ngaihthah chuan beisei tur a awm thei dawn em ni? Hmasawnna kawnga sawrkar
hmalak dan hriatpuia, kawng \ha kawhhmuha, thil dik lo laka veng tur kan ni. Sawrkar chu mipui
tana hnathawk tur an ni a, an thiltih chu chik taka ngaihven kan ba a ni.
Lal Isua chhandamna kan pawm dan azirin kan politics thlir dan a danglam thei. (a)
Chhandamna hi mi mal tan bik niin kan ngai lutuk fo. Mi mal sual chhandamnaa burbunin mi mal
thil anga ngaih a ni \hin. (b) Sualnain Pathian thil siam a tikhawlo va, chu thil dik lo taka
chhanchhuahna kan huamtir chuan nun thar nei tur leh nun tam nei turin chhandamna kan pawm a
ngai ang. Kan >ng chu mi mithmuha >ng tur a ni a, khawvel >ng kan nih a \ul. Lal Isua
rawngbawlna chhunzawmin khawvel sual laka chhandam hna thawk tur kan ni. Mi mal chhandamna
kan buaipui em em lai hian mi mal nun tichhe thei, vantlang nun sual kan ngaihthah fo. Mi mal
nun \hain vantlang nun a siam \ha thei a, vantlang nun \ha pawhin mi mal nun a vawng \ha thei tih
kan hriat a pawimawh. Chhandamna hian chhungkaw \ha te, thiamna lama hmasawnna te, taksa
hriselna te, hmeichhiat mipat kawnga thianghlimna te, ram inrelbawlna \ha te, vantlang \hatna te
a huam a; chutah chuan mawhphurhna kan nei sang em em a ni.
|henkhat chuan Pathian hi sakhaw thilah chauh sakhuana pawn lama inhnamhnawihna
nei miah lo angin an ngai. He ngaihdan hian sakhaw pawn lam a hlamchhiahtir \hin. Pathian hian
mi mal chhandamna a duh tawk mai lo. Chhungkua, vantlang, ram leh khawvel pum \hatna a ngai
pawimawh a ni. Sual huain dikna a ngaina a, hmangaihna leh zahngaihna nen ro a rel \hin.
Engkim siamtu a nih angin engkim chunga roeltu a ni. Ringtute hian kan chenna khawvel hi
Pathian nena inremtirin, chenna tlaka siam turin mawh kan phur. Politics leh eizawnna hi Krista
Chanchin |ha nena inmiltir kan tum tur a ni. Siam \hat hna thawk tur hian siam \hat \ul dapin
taima taka thil thlir a ngai a, chanchinbu te pawh chhiar zau a \ha. Khawvel hi kan nunna hmun,
kan rawngbawlna hmun, hmangaihna kan lanchhuahtirna hmun, kan tuarna leh kan thihna hmun a
ni. Hlamchhiah lova chenchilh zawk tur kan ni.
Indopui pahnihna hnu lamah chuan Kohhran chu ram inrelbawlna, vantlang nun leh
eizawnna lamah a inrawlh thuk tial tial niin a lang. Retheihna um bo te, chi inthliarna tihbo te,
etc. chu a hna pawimawh tak a ni. WCC chuan kum 1948 khan vantlang nuna mawhphurhna
(responsible society) an buaipui tawh. Kan duh emaw, kan duh lo emaw, Chanchin |ha kan
puandarhnaah hian politics lakah a inthiarfihlim tak tak theih loh. Russia ramah chuan kum
1826-ah Czar Nicholas I chuan Bible Society office a khar a, Pathian thu theh darh khapin
Kristiante a nek chep a. Ram tam takah pawh ringtuten harsatna an tawk nasa em em. Mahse, Lal
Isua hmangaihna chuan hmun thim ber thengi min tir lui \hin. Khawvel zawng zawng Lalpa ram a
nih hma loh chu inthlahdah thei kan ni lo.
Political Education : Pathian thu hmangin politics chungchanga kan ngaihdan tur te, dik taka
politics khelh a nih theih nan te, roreltu leh mipuite kawng \ha kan inkawhhmuh nan te ‘political
education’ hi Kohhranin a buaipui a ni a. Pathian thua kan hmuh dan chuan tharum thawh loh
(non-violence) hi a \ha. Kohhran tam tak a awm avangin Kristiante chu political party tam takah
kan inphen darh lo thei lo. Mahse, kan awmna \heuhvah khawvel tiengtu kan nih a pawimawh.
Thil \ha kan beisei laiin kan tum ang diak diakin engkim a kal dawn lo tih kan hriat a \ul. Mi
dang nena inhaw lo zawng leh intibuai lo zawnga thiltih a \ha. Engkim hria leh dik bika inngaih
hi mi dang hnuaichhiahna a ni a, ngaihdan a inan loh pawhin mi dang nena kan inkar \ha lo awm
thei tur laka inven a hlu. Pawn lam a\anga siam \hat aiin chhung lam a\anga siam \hat a awlsam
zawk fo. Mikhail Gorbachev-a chuan Communist Party-ah neitu chan a chang a, rinawm takin
party thurin a vun a. Lenin-a zirtirnaa innghatin siam \hat hna a thawk a, thil a tidanglam em em
a ni. An party chhunga dik lo leh fel lo a awm avangin a chhuahsan mai lo va, ral a\angin a
sawisel lo. Pawn lam a\anga tih theih a awm angin, chhung lam a\anga tih dan a awm a, mi
zawng zawngin tih theih kan nei vek a ni.
Politics hi harsatna zawng zawng sutkianna anga ngaih a fel lo. Chhungkaw \ha hi poli-
tics-in a siam a ni lova, chhungkaw member \ang tlangin a siam a ni zawk. Mahse, politics a\ang
hian tih theih tam tak a awm. Hmangaihna chauh thupuia neiha luhchilh chi a ni lo. A chhan chu,
a tirah hmangaihna thinlung nen ph<r taka tih ni mah se, harsatna a lo awmin phurna a bo va, a
beidawnthlak \hin. Hmangaihna leh dikna nena luhchilh erawh chu a \ul. Missionary rilru pu
chung leh Pathian kohna chhanga luhchilh theih chu thil \ha tak a ni. London bula Clapham khuaa
Pathian thuhriltu ropui tak takte chuan politics an khel a. ‘The Clapham Sect’ an ti mai a,
chanchinbuah leh Parliament-ahte chuan ‘mithianghlimho’ tiin an deuhsawh hial a. Mahse, engkim
sawi ho leh lungrual takin siam \hat hnaah theihtawp an chhuah a; kum zabi 19-naa British rama
siam\hatna chi hrang hrang chu an thawh rah a ni. South Korea rama Pathian thuthiam rual leh
University-a zirtirtute chuan awpbehho chhan chhuah hna an tuipui a. Sawrkarin an hna a\anga a
ban hnuah an intel ruh sauh sauh va, ‘Minjung Theology’ chher chhuakin, chhanchhuahna hnaah
hlawhtling takin hma an la a ni. Awpbehho rilru na chu phuba la lo leh mahni inphatna nena
kawng \ha dap turin an zirtir a, Pathian nena inzawmna \ha tak neia, thuhnuairawlh taka Pathian
tana bei turin an fuih a ni. France ramah revolution a chhuaha, British rama a chhuah ve lohna
chhan chu John Wesley-a rawngbawlna vang nia ngai pawh an tam mai.
Kohhranin khawvel ropuina a ngaihsan lohva, a invawn thianghlim chuan politics-ah
huhang a nei nasa thei em em a ni. Kohhran a thianghlim chuan, thuk takin politics-ah inrawlh lo
pawh ni se, siam \hat hnaah kawngro a su thei \hin. Sawi aiin entawn tlaka nun a pawimawh
zawk a, thuchah aiin nun dik leh zahawmin kori a tu zawk. Kohhranin Pathian \ih mi aia sum
ngah te, mithiam te, khawtlanga dinhmun \ha nei te a ngaihsan chuan mipui nun kal \ha a chelh
ding \hin. America ram anga kum tin Pathian hnena kan ram hlan theih a ch^kawm hle a, kan la
hlan thei rih lo a nih pawhin tih theih kan nei. Sual lakah rawngbawltu kan fihlim theih nan
retreat buatsaih ni ta se. Zir ho tur leh sawi ho tur buatsaihin, Pathian tana rinawmna thutiam
hetiang hawi hian siam a \ha ^wm e : “Ka hna hi Pathian mi kohna a ni tih ka pawm a, Pathian
ropui nan leh a ram zau nan ka thawk ang. Ka pen leh ka signature hmangin thil dik lo ka do vang
a, sual laka ka inthiamfihlim bakah, hmangaihna nen siam \hat hna ka thawk ang. Ni tin Pathian
pawlna neiin a aw ka ngaichang \hin ang,” tiin. Sawrkar hnathawk leh Kohhran lama
rawngbawltuten intuaitharna kan neih hi a hlawk thei hlein a rinawm. Thla hnih thla thum dana
thlir ho pawh a \ul ang. Dik taka thiltih avanga harsatna tawk (hna a\anga b^n, hmun danga sawn
etc.) an awm chuan in\anpui theih dan kawng a dap theih a, hei hian thianghlimna kawngah min
hruai theih a beiseiawm.
Kan hmalakna a hlawhtling tih hriat hi min tiph<rtu leh min fuihtu pawimawh tak a ni.
Chuvangin, kan thiltihte chanchinbua chhuah fo a \angkai. Mizoram hmun tina kan rawngbawl
dan leh kan thiltih kan inhriatpui chuan ph<r takin hma kan lak phah a rinawm. Politics leh ram
siam \hat dan chungchang lehkhabu buatsaih leh pamphlet ang chi tihchhuah tam hi kan hmalak
zelna atan a pawimawh a. Senso a tam duh viau va, budget hran buatsaih pawh a \ul thei ang.
Siam \hat hnaah hian rilru dik leh thawh dan \ha a pawimawh. Kan rama Kohhran hrang
hrang hian lungrual takin political education hi buaipuiin thawk ho thei se a hlawk hle ang.
Roreltu \ha chungchang te, ram hruai dan \ha te, mipui leh hruaitute mawhphurhna te hi Kohhran
tina zir ho tur (manifesto) chhuah a \ha khawp ang. Thuchhuah chu Kohhran rawngbawltute’n zir
ho a \angkai a, roreltute leh sawrkar officer-te nena zir ho pawh a hlawk thei hlein a rinawm.
Kohhran malin emaw, Pastor Bial huapin emaw, kan sawi t^k ang khian ruahmanna a siam theih.
British ramah chuan political education hi nasa takin an bei a, Sikul leh zirna peng hrang
hrangah hma an la a, professor-ho kaihhruaina hnuaiah research an bei bawk. Radio (BBC) an
hmang a, Hansaard Society te, Scouts leh tlawmngai pawl hrang hrang pawh an hmanraw
pawimawh tak an ni. Education Minister Mrs. Shirley Williams leh Opposition lama kan spokes-
woman hlui Norman St. John Stevas-te chuan an tuipui t^k azarah, kum 1977 a\angin hlawk
takin hma an la thei ta a ni. Keini pawhin hetiang hawi hian hma kan zauh thei. Nilai zan thupui
te, Sunday School te, Pulpit rawngbawlna te hi Kohhran huang chhunga kan hmalak theihna
langsar an ni. “Mi\ha eng mah ti lova an awm mai hian sualna a chak \hin, tih thu Edmund Burke
chuan a sawi a. Siam\hatna duhtute’n Franklin D. Roosevelt-a an hmu a, ani chuan, “Aw le, min
hmin ta. Tunah hian in chhuak ang a, min nawr zui dawn nia,” a ti. Taima taka bawhzui a \ul a,
mi\hate ab chet a pawimawh. Mi\ha, kan hmalaknaa \angkai tur kan neih belh zel theih nan
\hahnemngai takin i \awng\ai \hin ang u.
Kan ramah hian politics hian engkim a thuhnuaiah a dah a ni deuhthaw a. Sawrkar hna te,
contract hna te, appointment te, promotion te, transfer leh thil tam tak hi politics hmanruaa hman
a ni a. Hei vang hian mamawh leh duh nei tan politics a \angkai lutuk a, kan phei buaipui ta ni
pawhin a lang. Thil t> tham thlengin politics hian a thunun a, a thuneihna a san lutuk avang hian
kan hmang khawlo pawh a ni ang. Dikna leh \hatna hnawl bo khawp hialin party politics hian
min chim pil ta hi siam \hat a \ul a ni. Politics kan ngaih dan leh kan kalpui dan dik lo tam tak
kan sawi t^kte kha kan hmachhawn dawn a. Thuneihna lak h>ksak leh kawng \ha kawhhmuh tur
kan nih avangin lak runthlak a pawimawh ang. Tihtakzeta kan tih loh chuan, kan sut tur hi tisa leh
thlarau ni lovin, thiltihtheihna leh lalna te a ni a, kan hlawhtling lo vang.
Political education seminar kan neihna hmun hrang hranga zawhna chi hrang hrang, mi
2000 lai chhanna leh sawihona a\ang hian kan dinhmun leh kan hmalak dan kalhmang a chiang
viau. A tlangpuiin kan khaikhawm ang a, hmalakna atana hman \angkai dan kawng dap nan a
\angkai theih ^wm e.
Kohhran leh politics : Kan rama politics chhiat leh \hatah za zela 3-in Kohhranin mawh
a phur lo an ti a, zaa 81 chuan Kohhranin mawh a phur nasa hle niin a ngai a; zaa 14.5 chuan
Kohhranin mawh a phur bawk an ti. Kohhran miin politics ngaihsak a \ul tia ngai chu zaah 67 an
ni a, \ul lova ngai zaah 12 an ni. Kan mawhphurhna kan hre hlawm viau va, a lawmawm.
Politics ngaihven a \ulzia leh Kohhran miten \an kan lak nasat a ngaihdan pawh kan hre hlawm
hle a ni. Kan ram politics-a Kohhran mawhphurhna hre tawk lo eng emaw zat an awm ve hi
political education \ulzia tilangtu a ni thei ^wm e. Mahse, seminar-a tel hi Kohhran hruaitu leh
khawtlang hruaitu an ni ber a, \halai leh mipui nawlpui ngaihdan a lang \ha vak lo theiin a
rinawm. Eng pawh ni se, kan mawhphurhna sawi uar zel chu a \ul.
Kohhran Upa leh politics : Nihna neia Kohhran Upain politics an khelhin an tithianghlim
hlea ngai zaa 11.5 an ni a, tithianghlim satliaha ngai 27 an ni a; tithianghlim chuang lova ngai
zaah 60 an awm. Tun dinhmunah chuan Kohhrana rawngbawltute hian politics an la siam \ha zo
lo niin a lang. Kohhran rawngbawltu politics-a inhmang takte chu KRISTIANNAA TEHIN AN
NUN A TLAHNIAM HLEA NGAI ZAAH 37 AN AWM A, TLAHNIAM SATLIAHA ngai zaah
49 an ni a; tlahniam chuang lova ngai zaah 12 an ni. Kohhran mi \ha takin politics an siam \ha zo
lo va, an Kristiannain a tawrh phah chuan a chhan kan dap uluk a pawimawh hle mai. An tlem
vang a ni thei ang em? Politics-a thil dik lovin a hruai sual a ni thei ang em? Heng zawhnate hi
ngun taka kan ngaihtuah fo a \ha ^wm e. Eng pawh ni se, kan mawhphurhna sanzia leh kan
hmabak tamzia kan hre thei a ni.
Political education seminar paper : Synod Social Front buatsaiha political education
seminar kan neiha kan thu zir hi \ha hlea ngai zaah 75 an ni a, \ha bawka hria zaah 19 an ni a, \ha
tawk ti lo zaah 3 an ni. |ha kan ti tlang viau a ni. Kohhran rawngbawltuten politics lam thil
Kohhran taka kan zir ho chu zaah 58-in hlawkpui hlein an inngai a, zaa 36 chuan hlawkpui
bawkin an inhria a; zaa 4 lekin hlawkpui l>m lovin an inhria. Hlawkpui hlea inngai hi beisei
aiin an tam lo thei ^wm e. Mahse, kan hmabak mek hi \ha kan ti tlangin, hlawk kan ti thawkhat a,
a lawmawm hle a ni. Synod-in inthlan dawna inthlan thuchah a chhuah \hin chu zaah 33-in
\angkai hlein an hria a, zaa 44-in \angkai bawkin an hria a; zaa 22-in \angkai lo an ti. Kan duh
khawp lo tih a lang. Sawihona a\anga rawtna pawimawh zual chu hengte hi an ni :
Inthlan dawn hnaiha chhuah lovin, a hma lama chhuaha, In tina sem a \ha. Biak Ina chhiar
chhuak mai lovin, zir ho ni se. Tlawmngai pawl hrang hrang hruaitute nen pawh zir ho ni thei se.
Radio leh chanchinbu lamah zau taka puan darh ni se. A hlawhtlin leh a hlawhtlin loh thlirhona
hi Kohhran leh Pastor biala neih ni \hin se.
Tuna kan tih dan pangngaia kan Kohhran hawiher leh duh dan hian kan ram politics-ah
awmzia nei hlea ngai zaah 19 an awm a, za 39 chuan awmzia nei bawkin an hria a; zaa 39-in
awmzia nei lo angah an ngai. Kan kalphung chu kan duh khawp lo viau va, politcs-a thuk zawka
inrawlh duhna a lian em em a ni. Nilai zan thupuia politics leh eizawnna leh khawtlang nun lam
thu zir duh em em zaah 65 an awm a, zaa 23 chuan an duh bawk a, zaa 11 chuan an duh lo.
Kohhran hmalakna tihzauh zel duhna a lian a, kan inpekna leh kan inhuamna pawh a thuk thawkhat
viau mai.
Kan thil chin \ha lo zual : Sawihonaa thil pawimawh tak chu - ei leh bara kan intodelh
lohnaah politics-in mawh a phur nasa hlein kan ngai a ni. Kan thil chin \ha lo, kan chhiatpuite
chu : Party system \ha lo kan tuar a, party \hatna tur leh lal theihna tur a nih chuan mipui tuarna
thlen thei tih duhna a nasa. Pawisa sem leh vote lei te, mi vote thlak ai thlak te, party induhsakna
nasa lutuk te, kum tling lo electoral roll-a thun te, a pui a nawia politics khelh te, inbumna leh
insawichhiatna leh invauna leh phuba lakna hi ngaimawhawm zual chu an ni. Kan Kristianna
sawngnawizia a lang thei a. Hruaitu rinawm leh entawn tlak kan tlakchhamzia a hmuh theih
bawk. Rinawmna kan mamawh tih a hriat a; kan mawhphurhna \heuh kan hlen chhuah zawh
lohzia a lang a ni.
Siam \hat hnaa Kohhran hmalakna tur : Sawihona a\anga a tlangpui chu heng hi an ni :
Inthlan dawna Synod-in thuchhuah a siam hi chhunzawma, theh darh hma a \ha. Political educa-
tion seminar neih chhunzawm zel a \ul. Ram hruaitute tana \awng\airualna neih a pawimawh.
Pulpit sermon lamah politics chungchanga inzirtirna \ha neih tam a ngai. Mi\ha ngaihsan leh
mi\ha lo thlauhthlak a ngai a, chumi tihlawhtling tur chuan thuk zawka hmalak a \ul. Kohhran mi,
ram hruaitua kan thlan tlinte chu crruption laka fihlim tura fuihna neiha, \ha taka ram hruai tura
\awiawm a \ul. Kum tin Synod hruaituten roreltute kawmin ram hruainaah Pathian \ih chung leh
mipui tana dik taka rawngbawl tura fuih ni se. Kohhran hrang hrang \angrualin hmalak a sawt
ang. Heng rawtna hi tihpuitlin theih tak niin a lang. Roreltu \ha thlan a nih theih nana
\awng\airualna buatsaih leh, kan ram Pathian hnena hlan thara ram pum \awng\airualna buatsaih
phei chu tih mai theih niin a rinawm.
Party unit \hat loh dan : Party unit hian thil \ha lo thlen a nei a, chungte chu hengte hi an
ni : Inthlan dawnah party feeling a tichhuak a, veng chhungah leh Kohhranah inngeih lohna a
tichhuak. Ram hmasawnna a ti\huanawp. Khawvel ram dangah kan party unit ang hi a awm lo. A
\hat lohzia kan hria a, kan ngaimawh \heuh. Mahse, kan lo neih laklawh vang leh political party-
te chakna thahrui ber a nih avangin tihtawp mai hu kan harsat rih. Synod khawmpui vawi 67-na
chuan party unit tihtawp rawtna chu Synod Social Front-in Political Education seminar a bawhzui
mek a, hma thr lak a \ul lem lo niin an sawi a. Thil \ha lo tibo tur hian mi tinin mawh kan phur a,
duhna tak tak thinlung kan put hunah a rah seng tur a awm \hin.
Kan ram siam \ha tur hian Kohhran emaw, politics emaw burbun mai lovin mawh kan
phur \heuh tih kan hriat a pawimawh. |hian inkawmkhawmnaa sawi ho tam a \angkai a, kan
dinhmun \heuh a\angin tih theih kan nei vek bawk. Tun hnaia Delhi-a Mizo awm, Kohhran lama
kan hruaitu leh sawrkar lama chanvo pawimawh tak tak nei bakah, politician \henkhatte chu
Mizoram \hatna tur dapin an inhmu khawm a. Chutiang bawkin Bangalore lama Mizo awmte
pawh an inhmu khawm a. An thu sawite chu bengvarthlak tak leh hlu tak a ni. Hetianga ram
\hatna lam sawi ho hi kan intihhmuh atan a \angkai thei hle ang. Kan tihsual kan ngaimawh ang
bawkin kan tih loh sual kan ngaihmawh a \ul. Kan tih tur leh kan mawhphurhna kan hlen chhuah
lohzia hmu chhuaka ke kan pen pawh a \ha ang. Kan awm mai mai avanga thil \ha lo tam tak lo
thleng a awm thei a ni. Kan mawhphurhna a ni a, ka mawhphurhna a ni bawk tih kan hriat chian
a \ul. Pathian \anpuinain kan hlawhtling ngei ang. Kristiante hi thil \ha ti tur kan ni a, khawvel
zawng zawng Lalpa ram a nih hma loh chuan taima tak leh huaisen taka hma la zel tur kan ni.
Sual dovin thisen chhuak khawpin kan la \ang lo va, kan thlen chin \heuh a\ang hian hma lam
panin i kal zel ang u. Theihtawp kan chhuah ang a, kan tlin bakah Pathian a lo chuang dawn a ni.
Sawi ho tur
1. Hmalakna atana rawtna chi hrang hrangte hi sawi ho ni se. Engtin nge heng rawtnate hi
kan tihpuitlin thieh ang? (Tun maia kan tih nghal chi thliar ni se. Hmachhawp atana kan
neih tur sawi ho ni bawk se. Tin, mi mal tih tur a awm thei ang a, chungte chu Pathian
hminga ti turin eng chenin nge kan inhuam sawi ho ni bawk se).
2. Politics siam \ha tur hian kan mawhphurhna eng nge ni? Chu mawhphurhna chu kan hre
tawk em?
3. Kan ram politics khawlohna hi Kohhran thianghlim tawk loh vang nge politics-ah Kohhran
a inrawlh tawk loh vang?
POLITICAL EDUCATION CHUNGCHANGA RAWTNATE
Engtin nge kan ram politics siam \ha turin hma kan lak ang?
Chhanna
a) Political Education inzirtirna hi kalpui zel ni rawh se.
b) Party Unit awm lo tur zawnga chak zawka hmalak ni rawh se.
c) Inthlan thuchhuah hi candidate-te tehna tak tak tur zawngin siam ni se; tin, inthlan
thuchah hlawhtlin dan thlir let ni bawk \hin se.
d) Mi\ha ngaihsan nachang hre tur leh mi\ha lo thlauhthla ngam turin hmalak ni se.
e) Seminar on Political Education hi kalpui zel ni se. Hemi bakah hian sermon thupuiahte
politics hi hman ni se.
f) Ram hruaitute tana \awng\airualna hi hman ni se.
g) Politics chungchanga hmalakna hi chak zawk leh zau zawk ni turin Social Front-in
ruahmanna siamin Synod Khawmpuiah theh luh ni rawh se.
h) Politics chungchang hi Sunday School-a zir tura buatsaih ni rawh se.
i) Politics chungchangah khawlaia thusawina ram pum huapa neih ni rawh se.
j) Nilai Thupuia zir turin Political Education buatsaih ni rawh se.
k) Politics-a inhmangte, politics chungchangah seminar neihpui \hin ni se.
l) Kohhran hian sawrkarna chan kan tum tur a ni lo vang a, sawrkar \ha siam tura hma
kan lak a ngai thung. Tin, ram politics leh party politics kan hriat hran a \ul.
m) Social Front budget hi ram pum huapa hmalakna tur atan chuan a tlemin, tihtam deuh
ni rawh se.
n) Politics chungchang inzirtirna hi pamphlet leh booklet hmanga neih ni rawh se.
o) Mihming\ha thlan tur kan hriat theih nan K.|.P. te nen \angrualin candidate-te biodata
siam ni \hin se. Tin, Pastor Conference-ah pawh Political Education hi subject pakhata
neih ni rawh se.
p) Synod Social Front hian Kohhran pawl dangte (A bikin chhim bial lamah) ko khawmin
politics chungchang inzirtirna hi neihpui ni se.
q) Politics chungchanga zirtirna pe turte zirtir hi K.|.P. leh Kohhran Hmeichhiate puala
neih ni se.
r) Political Party hruaitu lawk zualte hi sawrkar department tina Director-hote nen ko
khawmin, seminar on Political Education hi neihpui ni se.

POLITICAL EDUCATION CHUNGCHANGA


ZAWHNA LEH CHHANNA
Chhangtu zawng zawng : Mi 2000
Sl/No. Zawhna Chhangtu zat P.C. Chhanna awm lo
1. Kan Kohhran Upate party politics-a nihna neia an tel ve hian politics an tithianghlim -
a) hle 230 11.5%
b) bawk 540 27% 1.5%
c) chuang lo 1200 60%
2. Politics-a inhmang tak Kohhran rawngbawltu chu, Kristianna a\anga tehin an nun a tlahniam
\hin -
a) hle 740 37%
b) deuh 980 49 2%
c) chuang lo 240 12%
3. Kan ram politics chhiat leh \hatah Kohhranin mawh kan phur -
a) hle 1620 81%
b) bawk 290 14.5% 1.5%
c) chuang lo 60 3%
4. Kohhran mi anga politics kan ngaihsak a \ul -
a) hle 1340 67%
b) bawk 380 19% 2%
c) lo 240 12%
5. Synod-in inthlan dawn hnaiha inthlan chungchanga thuchhuah a chhuah \hin hi a \angkai -
a) hle 660 33%
b) bawk 880 44% 1%
c) lo 440 22%
6. Hetianga Kohhrana rawngbawltuten politics lam thil Kohhran taka kan zir ho hi kan
hlawkpui -
a) hle 1160 58%
b) bawk 720 36% 2%
c) lem lo 80 4%
7. Thu ziak kan ngaihthlak takte hi an \ha -
a) hle 1500 75%
b) bawk 380 19% 3%
c) tawk lo 60 3%
8. Politics leh eizawnna leh khawtlang nun lam thu zirna hi Nilai zan Thupuiah hmang ila a
\ha -
a) hle ang 1300 65%
b) \ha bawk ang 460 23% 1%
c) \ha lo vang 220 11%
9. Tuna kan tih dan pangngaia kan Kohhran hawiher leh duh dan hian kan ram politics-ah
awmzia a nei -
a) hle 440 22%
b) bawk 780 39% -
c) lo 780 39%
SAWIFIAHNA
1. A chhanna a\anga kan en chuan kan Kohhran Upate party politics-a nihna neia an tel ve
hian politics an tithianghlim chuang lo tia chhangtu an tam (60%) hle a. A lehlam kan thlir
chuan, mi eng emaw zat (40%), party politics-a an tel ve hian politics-in a thianghlim phah nia
ngai an awm bawk a.
He ngaihdan a\anga kan thlir chuan Kohhran Upate hi party politics-a an tel vea politics
a \hat chuan lohna chhan hi anmahni lam dik tawk loh vang nge ni ang a, a inrawlh chhunte hi an
tlem em vangin an al zo lo zawk tih chu kan inenfiahna tur pawimawh tak a ni ta a ni.
2. Hemi chhanna hi kan thlir chuan politics-a inhmang tak Kohhran rawngbawltute chu
Kristianna a\anga tehin an nun a tlahniam viau a ni tih kan hre thei a. Kawng lehlamah chuan an
nun a tlahniam chuang lo nia ngai mi tam lo tak (12%) an awm ve bawk a.
Heti lai chhanna a\anga kan inzawh fiah tur lo lang ta chu Kohhran rawngbawltute poli-
tics-a an luh ve hian an nun a lo tlakhniam takna chhan hi kan politics kalphung \hat tawk loh
vang nge, a kheltute (Kohhrana rawngbawltute) hian kan zir lo zawk tih hi a ni ta a ni.
3. Pathumna chhanna a\anga kan hmuh theih chu kan ram politics chhiat leh \hatah Kohhranin
mawh kan phurh nasatzia (95%) a tarlang a. Kohhranin mawh kan phur lo nia ngai chu mi tlem te
(3%) chauh an awm si a.
Tichuan, he chhanna a\anga ngaihdan awm thei ta chu, politics-ah hian Kohhran mite
hian kan mawhphurhna kan hre lo deuh em ni, nge, Kohhran mite hian kan Kristianna hi politics
thuah a takin kan hmang lo zawk, tih hi a ni ta a ni.
4. Palina chhanna a\ang hian Kohhran mi kan nihna dik taka politics kan ngaihsak a \ul hle
a ni tih kan hre thei a, a \ul lo a ni tia ngai pawh mi tlem (12%) chu an awm ve tho va.
Tichuan, he chhanna a\anga thil chiang tak lo lang ta chu, Kohhran mi, Kristian dik tak
kan nih ang ngeia politics kan ngaihsak a \ul a ni tih hi a ni.
5. Synod-in inthlan dawna inthlan chungchanga thuchhuah a siam \hin hi a \angkai a ni tih
ngaihdan nei an tam hle (77%). A \angkai lo tia ngai erawh mi tlem te (22%) chauh an ni a.
Tichuan he zawhna chhanna a\anga kan chhut chuan Synod-in inthlan dawn hnaiha inthlan
chungchanga thuchhuah a chhuah \hin hi chhunzawm zel chi a niin, a hma aia nasa zawka awmze
nei thei tura hmalak zel pawh a \ul a ni.
6. Hemi chhanna a\anga kan en chuan Kohhrana rawngbawltuten politics lam thil Kohhran
taka zirhona neih hi mi tam takin (96%) an hlawkpui thu an tarlang a, hlawkpui hlea inhria pawh
an awm a. Chutih laiin hlawkpui lem lova inhria chu mi tlem te (4%) chauh an awm a.
He chhanna a\anga kan chhut chuan Kohhrana rawngbawltuten politics lam thil Kohhran
taka zrhona neih zel hi chhunzawm chi a niin, hlawkpui \heuh tur pawha hmalak a \ul a ni tih a
ni.
7. Pasarihna chhanna a\anga kan en chuan politics chungchanga inzirtirna atan chuan heng
thu ziakte hi a \ha tawk hle a ni tia ngai an tam (94%) hle a, a \ha tawk lo a ni tia ngai erawh chu
tlem te (3%) chauh an awm a.
Helai chhanna a\anga kan thlir chuan thu ziakte hi a \ha tawkin hman zel atan pawh a \ha
a, politics chungchanga inzirtirna neih zelna tur hmanrua atan pawh a iaiawm loh a ni.
8. Helai chhanna a\anga kan en chuan politics leh eizawnna leh khawtlang nun lam thu zirna
hi Nilai zan Thupuiah hmang ila a \hat hle ring an tam (88%) hle a. A \hat ring lo erawh chu mi
tlem te (11%) chauh an ni thung a.
Hetiang hi kan beisei dan a nih si chuan politics, eizawnna leh khawtlang nun lam thu
zirna hi Nilai zan Thupuia hman ngei a \hain, hmang ngei tur pawha hmalak a \ul viau a ni.
9. Hemi chhanna a\anga thlir chuan tuna kan tih dan/kalphung pangngaia kan Kohhran hawiher
leh duh dan hian kan ram politics-ah awmzia a nei tia ngai an tam (61%) hle a, chutih laiin
awmzia a nei lo nia ngai pawh an awm (39%) ve tho bawk a.
Tichuan, he chhanna a\anga kan chhut chuan tuna kan Kohhran hawiher leh duh dan hian
politics chungchanga awmzia a neih lehzualna tur chuan nasa zawka hma kan lak a ngai a ni.

MIZORAM POLITICAL PARTY AWM TAWHTE


A. National Parties
1. Congress (1961)
2. Socialist Party of India (1971)
3. Janata (1977)
4. Communist Party of India (1979)
B. Major Regional Parties
1. Mizo Union (1946)
2. United Mizo Freedom Organisation (1947)
3. Mizo National Front (1961)
4. People’s Conference (1975)
C. Minor Regional Parties
1. Mizo Integration Party (1971)
2. Mizo National Union (1971)
3. Mizo Labour Party (1973)
4. Mizo People’s Party (1974)
5. Mizo Democratic Front (1976)
6. Mizo Convention (1982)
7. Mizo Peace Forum (1984).
D. Factional Parties
1. Mizo Union Council (1947)
2. Mizo Union Right Wing (1956)
3. People’s Conference B (1978)
E. Communist Parties
1. Tribal Union (Pawih & Lakher combined) (1948)
2. Mara Freedom Party (only Lakher or Mara) (1963)
3. Chin National Council (only Pawihte) (1963)
4. Paihte National Council (only Paihte) (1962)
5. Chin National Front (only Pawih) (1965)
6. United Pang People’s Party (Pang Kin Tribe) (1974)
F. Party Alliances
1. Eastern India Tribal Union (1957)
2. All Party Hills Leader Conference (1961)
3. United Mizo Parliamentary Party (1970)
4. Mizo Integration Council (1979)
G. Party ding tharte
1. Mizo National Front (Democrats) (1988)
2. Democratic Party (1989)
3. Janata Dal (1990)
4. Zoram Regional Convention (1991)

BIBLIOGRAPHY
1. Goudzwaard, Bob; A Christian Political Option, Wedge Publishing Foundation, Toronto,
1972.
2. Kelley, Alden D : Christianity and Political Responsibility, The Westminster Press,
Philadelphia, 1961.
3. Milson, Fred; Political Education, The Paternoster Press, Exeter, 1980.
4. Mauw, Richard; J. Political Evangelism, William Eerdmans Publishing Company, Grand
Rapids, 1973.
5. Stott, John; Issues Facing Christians Today, Gospel Literature Service, Bombay, 1989.
6. Sung Park, A; ‘Minjung Theology : A Korean Contexual Theology’ The Indian Journal
of Theology, Oct. - Dec. 1984.
7. Political Education-a Questionaire chhanna khaikhawmna, Synod Social Front Commit-
tee, 1992.
8. Mizoram politics chanchin tlangpui sawi ho khaikhawmna, Synod Social Front Commit-
tee, 1992.
_______
A chunga Bibliography hi Pu V.L. Zaikima paper - Political Education hmalakna tur
thlirhona tiha mi a ni.

You might also like