Or Aqiidaa Karaa Laafaan Hubachuu

‫‪OROMO‬‬
‫‪OROMOO‬‬
‫أورومو‬
‫تسهيل‬
‫العقيدة اإلسالمية‬
‫تأليف‬
‫عبدالله بن عبدالعزيز اجلبرين‬
‫ترجمة‬
‫الداعية غالي أبابور‬
‫مراجعة‬
‫الداعية جمال محمد أحمد‬
This book is the property of the Osoul Center. Permission is
granted for it to be stored, transmitted, and published in any
print, electronic, or other format ̶ as long as the Osoul Center is
clearly mentioned on all editions, no changes are made without
the express permission of the Osoul Center, and a high level of
Sa Ngalan ng Allah
quality is maintained. Ang Mahabagin,
+966 504 442 532 Ang Maawain
+966 11 445 4900
+966 11 497 0126
P.O.BOX 29465 Riyadh 11457
[email protected]
www.osoulcenter.com
BAAFATA
1 Baafata 6 37 Qorannoo Sadaffa: Amala Munaafiqootaa 116
2 Yaada gulaalaa 9 38 Hulaa Sadaffaa 121
3 Dursa Abbaa Hiikee 13 39 Wantoota Tawhiida Hir’isanu 121
4 Seensa 15 40 Kutaa Duraa 121
6 Tumaa (Seera) Aqiidaa Tokko Tokko Ibsuu Fi Hiika Aqiidaa 15 41 Wantoota Gara Shirkii Guddaatti Dhaqqabsiisanu 121
7 Ibsa lammaffaa Wanta Aqiidaan Islaamaa Ittiin Foo’ame 21 42 Qoranno Duraa: Namoottan Gaarii Keessatti Daangaa 122
8 Ahlassunnaa Wal-Jamaa’aan Giddu Gala Firaqoolee Jallataniiti 22 43 Qoranno Lammaffaa: Barakaa Barbaaduu Dhorgamaa 126
9 Hulaa Duraa 29 44 Qorannoo Sadaffaa: Qabrii Olkaasuu, Nooraa Dibuu, Ibsaa 134
10 Tawhiida 29 45 Kutaa Lammaffaa 139
11 Kutaa Duraa 31 46 Shirkii Xiqqoo 139
12 Tawhiida Rubuubiyyaa 31 47 Qorannoo Tokko : Hiikaafi Hukmii Isaa 139
13 Kutaa Lammaffaa 41 48 Qorannoo Lammaffaa: Gosowwan Shirkii Xiqqoo 139
14 Tawhiida Uluuhiyyaa 41 49 Gosa Duraa: Shirkii Xiqqoo Kan Ibaadaa Qalbii Keessatti Argamu 139
15 Seensa: 41 50 Kutaa Sadaffaa 161
16 Qorannoo Duraa:Laa Ilaaha Illallaah Ragaa Bahuu 49 42 51 Kufri Xiqqoo 161
17 Qorannoo Lammaffaa: Ibaadah 47 52 Qorannoo Duraa : Hiikaa Fi Hukmii Isaa 161
18 Kutaa Sadaffaa 61 53 Qorannoo Lammaffaa: Fakkeenyowwan Isaa: 161
19 Tawhiida Maqoolee Fi sifaata Rabbii 61 54 Kutaa Afraffaa 163
6 Seensa: 61 55 Nifaaqa Xiqqoo 163
20 Qoranno Duraa: Karaa Warri Ahlassunnah Maqoolee Fi sifaata Rabbi 61 56 Qorannoo Duraa: Hiikaa Fi Hukmii Isaa 163
21 Qorannoo Lammaffaa: Fakkeenya Sifata Rabbii Tokko Tokko Kan 65 57 Qorannoo Lammaffaa: Qoodamaa Fi Fakkeenya Isaa: 163
22 Qorannoo Sadaffaa: Bu’aa Maqaa Fi Amala Rabbiitti Amanuun 77 58 Kutaa Shanaffaa 167
23 Hulaa Sadaffaa 79 59 Bid’aa 167
24 Wantoota Tawhiida Diiganu 79 60 Hiika Bida’aa 167
25 Kutaa Duraa: Shirkii Guddaa 79 61 Qoodaa Bida’aa 167
26 Qorannoo Duraa: Hiikaa Fi Hukmii Isaa 79 62 Hukmii Bida’aa 168
27 Qorannoo Lammaffaa: Qoodaa Shirkii Guddaa. 118 81 63 Bida’aa Dalagaa Gurguddoo Sadi Kan Baay’inaa Argamtu 170
28 Kutaa Lammaffaa 99 64 Bid’aa duraa- tawassula bid’aa tahe 171
29 Kufrii Guddaa 99 65 Bid’aa lammaffaa- ayyaanaafii walgayii bid’aa tahe 177
30 Qorannoo Duraa: Hiikaa Fi Hukmii Isaa 99 66 Bida’aa Sadaffaa- Zikriiwwan Bida’aa Taate 180
31 Qorannoo Lammaffaa : Gosa Kufrii 99 67 Hulaa Afraffaa 185
32 Mata Gala Kutaa Kufrii Guddaa 106 68 Walaa’aa Fi Baraa’a (Jaalalaa Fi Irraa Qulqullaa’uu) 185
33 Kutaa Sadaffaa 111 69 Qorannoo Duraa: Hiikaa Fi Murtee Isaanii 185
34 Nifaaqa Guddaa (Kan Amantii) 111 70 Qorannoo Lammaffaa: Waan Walaa’a Karaa Godhamtee Fi 188
35 Qorannoo Duraa: Hikaa Fi Hukmi Isaa 111 71 Qorannoo Sadaffaa: Wanta Kaafiraa Wajjindalaguun Eeyyamamu 201
36 Qoronnoo Lammaffaa: Dalaga Munaafiqaa Kan Kufrii Taate: 112
AQIIDAA KARAA LAAFAAN HUBACHUU
YAADAA GULAALAA 7
Kitaabni Aqiidah karaa laafaan hubachuu. jedhamu kuni irra filatamaa

kitaabban waayee aqiidaa barsiisuu keessatti qopheeffame keessa
isa tokko. Abbaan isa qopheesses sheekha guddaa beekamaa shekh
Abdallah binu abdulaziz aljabriin. Rabbi irraa haajaalatu. Akkana
jechuun nama beekamaatu kitaaba beekama ummata muslimaatiif
gumaache jechuudha. Ustaaz gaalii abbaaboor carraaqa jabaa godhee
afaan keenya afaan oromootti hiikee akka ummanni keenya waayee
Aqiidaa murteessituu tana afaan isaatiin dubbisee hubatu godhe.
Rabbiin kan kqopheesseefii kan hikes isaan lameenu irraa haajaalatu,
jannataanis galata haa galchuuf. Nutis gulaallee maxxansaafii karaa
interneetiinis raabsinee akka ummata keenya bira gayu goone. Rabbiin
nurraa haaqeebalu. Dhumarratti ummata keenyaa hundaan keessaattu
dargaggootaafii barattootaan kitaaba kana akka dubbistanii irraa
barattan isinii dhaamsa dabarsina. Jaarraan jirru jaarraa beekkomsaa,
saayinsiifii teeknoloojii waan taheef barnoota islaamaarratti akka
jjajjabaattan isiniin jennaa. Barnootaafii ogummaa qabdaniinis diin
keessan akka tajaajiltan isin yaadachiisna.
Shekh Jamaal shekh Muhammad
[email protected]
F/B: Abu Saalih Almuhajiri
00966505697461 KSA Riyadh
DURSA ABBAA HIIKEE 9
.‫احلمد لله رب العاملني الصالة والسالم على رسول الله نبينا محمد وعلي آله وصحبه أجمعني‬
Faaruun kan Rabbiiti. Isan faarsa. Isuma qofan of gargaarsifadha.
Dhiifamas isarran barbaada. Hamtuu lubbuu kiyyaa fi dilii dalagaa
kootii irraa Rabbittin maganfadha. Nama Rabbiin qajeelche wanti
jal’isu hin jiru nama inni jal’ises wanti qajeelchu hin jiru. Gabbaramaan
dhugaa Rabbii tokkicha malee hin jiru, inni tokkicha hiriyaa hin qabne
jedhee ragaan ba’a. Muhammadis  garbicha Rabbii fi ergamaa isaa
ta’uu ragaan ba’a.
Kana booda:
Kitaabni kun barruu xalayaa ‘Tahziibu tas-hiil al-aqiidatil Islaamiyyaa’
kan Abdallah bin Abdul Aziiz Al-jabriinii barreessan Afaan Oromootti
kan hiikameedha. Afaan Oromoo kan hedduun ummata biyya keenyaa
dubbatutti kan hiike barreesse ani Gaalii Abbaaboor. Kitaaba kana
hiikuun tola guddaa Rabbiin natti oole irraayyi. Kitaabicha keessatti kan
hiikame barruu xalayachaa qofa malee miil jalee hin dabalatu. Garuu
miil jalee keessaa kan ani itti dabalee hammattuu keessa seensisee
barreesse bakka inni itti madda irraa fuudhe, maqaa kitaabichaa fi
fuula isaa itti ibse cufa ibsuuf yaaleetani. Kitaaba kana hiikuutti kan na
kakaase sababa gurguddaa saditu jira.
1. Warra gara amantii dhugaa ishee Rabbiin buusee ergamaan isaa
 hanga du’utti irra turetti waamanuu wajjin xiqqaattus hanguma
dandeettii kiyyaatiin hirmaachuufi.
2. Kitaabni Afaan Oromootiin barreeffame xiqqaachuunis sababa
keessaa isa guddaa dha.
3. Kitaabni Afaan Oromootiin barreeffame xiqqachuu wajjin kan
aqiidaa Islaamaa bal’inaan ummataaf ibsee ummata kana gara
aqiidaa sirriitti waamu immoo baay’ee xiqqaa dha. Kanumaa
wajjin Afaan Oromoo loqoda waan baay’atuuf kitaabni godina
AQIIDAA KARAA LAAFAAN HUBACHUU AQIIDAA KARAA LAAFAAN HUBACHUU
tokko irratti barreeffame yeroo baay’ee ummata godina biraatiif

ifaa miti. Kana ta’uu wajjinis hedduun isaanii seer luga Afaan
oromoo hin eegne. Oggaan kana jedhu immoo namni itti yaadee
10
barreesse hin jiru jechuu kiyya miti. Namni baay’een itti cinqamee MAQAA RABBII AKKAAN MARARFATAA 11
kitaaba heddu ofii barreessuunis ta’ee kan sila barreeffame lugaa RAHMATA GODHAA TA’EETIIN
keenyatti hiikuudhaan ummataaf dhiheessaniiru. Rabbiin miindaa
guddaa isaaniif haa kaffalu.
Dursa Abbaa Kitaabaa
Kitaabni kun dogongora qabaachuun isaa ni mala. Sababni isaas ani
wallaalaatu barreessuutti ka’e. Kanumaa wajjinuu ilmi namaa cufti
dogongoraa dha. Kanaafuu namni dogongora keessatti arge e-mail Akkuma inni ajajettin faaruu baay’ee Rabbiin faarsa. Gabbaramaan
koo ‘[email protected]’ kanaan yoo natti beeksise galata guddaa dhugaa Rabbiin malee hin jiru, inni tokkicha hiriyaa hin qabne jedhee
isa galateeffataa Rabbis miindaa guddaa akka isaaf kennun kadhadha. ragaan ba’a. Akkasumas nabiyyiin keenya, dura bu’aa, caalaa fi
Dogongora narraa argameef dhiifamaafi nageenyan Rabbiin kadhadha. hidhannoon keenya Muhammad Ibnu Abdallah kan jedhaman garbicha
Rabbii fi ergamaa isaa ta’uu ragaan ba’a. Ergaa dhaqqabsiisuu, amaanaa
bakkaan ga’uu fi ummataaf tola yaaduu isaaniis ragaan ba’a. Ummata
Faaruun kan Allaah gooftaa aalamaati
isaanii karaa ifaa halkan isaa akka guyyaa ta’e nama salphataa malee
Kan hiikee barreesse kajeelaa araarama Rabbii isaa kan ta’e Injinar kan irraa hin gorre irratti dhiisanii deemaniiru. Rahmannii fi nageenyi
Gaalii Abbaaboor Abbaaguumaa Rabbii isaan, maatii isaanii fi sahaabota isaanii cufa irra haa jiraatu.
Barsiisaa yunivarsitii Jimmaa Kana booda:
Xalayaa ‘Tas-hiilul Aqiidatil Islaamiyyah’ jedhamu barreessuuf naa
mijeessuun tola Rabbiin natti oole irraayyi. Mana maxxansaa daaru-
ssamii’iyyi jedhamu kan Riyyaditti argamtutu ummataaf raabsite. Miil-
jalee xalayaa kanaa keessatti hadiisaa fi oduuwwan barruu keessatti
argaman tokko tokko bal’inaan ibseera. Hundi isheetuu hadiisaa fi oduu
sahiiha (sirriidha). Akkasumas ibsa gaaffii tokko tokkoo, bakka madda
isaa dubbachuu fi jechoota amanamoo kanniin barruu keessatti dubbadhe
kan maz-haba arfanii cufa, kan ulamoota salafaa fi imaamota mujtahidaa
hunda akka namni bal’inaan hubachuu fedhe itti deebi’ee ibsa kana
ilaaluuf jecha miil-jalee barruutti bal’inaan ibseera.
Lugaa biraatti hiikuu fi biyya mootummaa Arabaatiin alatti raabsuun
akka mijaa’uuf, barattoonni gariin xalayaa kana cuunfuu ykn
qulqulleessuu narra barbaadaniiru. Kanaafuu, lugaa biraatti hiikuun
akka salphatuuf, gabaabsuun ykn miil-jalee heddu irraa gatuun, barruu
irraayis bakka tokko tokko kutuun, akkasumas waan barbaachisaa
dabaluu fi hima garii sirreessuun cuunfeera.
Hojii kanaan akka Rabbiin muslima hunda fayyadun kadhadha. Inni

waan hunda irrattuu danda’aadha. Rahmanni Rabbii fi nageenyi heddu
filatamaa fi caalaa ilma namaa kan ta’e Muhammad Ibnu Abdallah
Ibnu Abdil Muxxalibil Haashimiyyil Qurashiyyii kan ta’e isaan, maatii
12
isaanii fi sahaabota isaanii irra haa jiraatu.
MAQAA RABBII AKKAAN MARARFATAA 13
GARA LAAFAA TA’EETIIN

Faaruun kan Rabbii gooftaa aalamaati
Kan jedhee barreesse haajomaa dhiifama Rabbii isaa kan ta’e Abdallah SEENSA
Ibnu Abdul Aziiz Al-jabriiniidha
Seensi ibsa sadi of keessatti qabata.
Ibsa duraa: Tumaa (seera) aqiidaa tokko tokko ibsuu fi hiika
aqiidaa ta’a.
Tumaa kana kan eegallu hiika aqiidaa dubbachuudhaani.
Aqiidaan akka lugaa Arabaatti:

jecha aqdi jedhu irraa fuudhame. Innis jabeessu, hidhuu, raggaasisuu fi
bareechuudha.
Tumaa shari’aa keessatti: Murannaan Rabbitti amanuu fi waan isa
tokkoomsuun dirqama ta’u cufatti amanuudha. Malaa’ikoota, kitaabota,
ergamoota isaa, guyyaa aakhiraa, qadara (murtee Rabbiin duraan
dabarse) khayrii fi hamtuu isaa akkasumas dameewwan as irraa maddanii
hundee diiniitti dhaqqabanu cufatti amanuudha.
Hedduun salafootaa aqiidaa sirraaawaa maqaa ‘sunnah’ jedhuun
dubbatan. Kunis aqiidaa fi dubbii firaqoota jallatoo irraa ishee adda
baasuuf gargaara. Sababni isaas aqiidaan nagaan (aqiidaan Ahlassunnaa
wal-jamaa’ah) sunnaa (hadiisa) kan qur’aana ibsitu irraa waan
burqisiifamteefi. Salafoonni gariin kitaaba aqiidaa barreessanii sunnaa
jedhanii moggaasani.
Isaanis:
Kitaaba sunnaa kan Imaamu Ahmad Ibnu Hambal
Kitaaba sunnaa kan Ibnu Abii Aasimii fi kkf dha.
Akkasumas gariin salafootaa aqiidaa maqaa ‘usuulu-ddiin’ jedhuun
dubbatan. Kunis amantiin Nabiyyii keenyaa I’itiqaadaa fi dalaga jedhamaniif sunnaa nabiyyii  fi waan salafni irratti walii galan
(a’amaala) tti waan qoodamuufi. hordofuu irratti tokko waan ta’aniifi. Dhugaa fi aqiidaa Islaamaa kan
Dalagaatti kan fedhame beekumsa shari’aa fi hukmii akkaataa hojii makaa irraa qulqulluu taate irratti walii galaniiru. Ammas rasuulli
14 itti hojjatanutti rarra’an, kan akka ahkaama salaataa, zakaa, bittaa fi  firqatu-nnaajiyaa kan karaa isaanii fi sahaabota isaanii hordofan 15
gurgurtaa fi kan biroos far’iyyi (damee) jedhamee kan beekamuu dha. ‘jamaa’ah’ jedhanii moggaasaniiru.
Gosti kun immoo beekumsa aqiidaatiif akka dameeti. Sababni isaas ‫ «إن أهل الكتابني افترقوا في دينهم‬: ‫ قال النبي‬:‫ قال‬ ‫ثبت عن معاوية بن أبي سفيان‬
aqiidaan hojii hunda irra kabajamaa fi sharxii (ulaagaa) ibaadaan namaa ‫ كلها‬-‫يعني األهواء‬- ‫ وإن هذه األمة ستفترق على ثالث وسبعني ملة‬،‫على ثنتني وسبعني ملة‬
qeebalamuu waan ta’eefi. Waan beekumsa cufa irra kabajamaa ta’eef, ‫ وإنه سيخرج في أمتي أقوام جتارى بهم تلك األهواء كما‬،‫ وهي اجلماعة‬،‫في النار إال واحدة‬
yeroo aqiidaan bade ibaadaan hin qeebalamtu, miindaan ishees ni bada. .»‫يتجارى ال َك َل ُب بصاحبه‬
Rabbi akkana jedha.
Mu’aawiyah Ibnu Abii Sufyaan irraa hadiisa mirkanaa’ee odeeffame
]65 :‫(ﮯ ﮰ ﮱ ﯓ ﯔ ﯕ ﯖ ﯗ ﯘ ﯙ ﯚ ﯛ ﯜ ﯝ) [الزمر‬ keessatti ergamaan Rabbii  “Warri kitaabaa lachan amantii
“Yoo Rabbitti qindeessite dalagaan kee ni bada, warra salphatu isaanii keessatti bakka 72tti qoodamani. Ummanni kunis karaa
irraayis nitaata jechuun sii fi warra siin duraatti beeksifneerra.” (Az- 73tti qoodamuuf teessi. Karaa tokko malee hunduu kan ibiddaati.
zumer: 65) Isheen immoo jamaa’aadha. Akka dhukkubni saree maraatuu
namaan deemutti, ummanni fedhii ofii jala deeman ummata kiyya
Kana hubadhu. Beektoleen gariin aqiidaa maqaa ‘fiq-hal akbar’
keessatti mul’achuuf taa’u.” jedhan jechuun gabaaseera.
(beekumsa guddaa) jedhuun dubbatan. Kunis akkuma dabarsinee
jirru waan aqiidaan hundee diinii ta’eefi. Fiq-hii hojii (fiq-hal asgar) Moggaasni Ahlassunnaa Wal-jamaa’ah kun ibsa dhugaa kan warra
immoo damee hojiiti. Imaamu Abii Haniifaan xalayaa waa’ee aqiidaa aqiidaa sirraawaa fi hordoftoota rasuulaa  firqaa biraa warra rasuula
barreessanii ‘fiq-hal akbar’ jedhanii moggaasani. hin hordofne irraa adda baasuu dha. Firaqoota kana irraa nama aqiidaa
isaa yaada sammuu namaa fi beekumsa filoosoofii kan filoosoofaroota
Ahlassunnati Wal-jamaa’ah: Giriikii irraa dhaalame keessaa fudhatee haasawa Rabbii fi karaa
Isaanis sahaabota Rasuulaatii fi  namoottan haala gaariin isaan rasuulaa  irra caalchisutu jira. Sababa sammuun nama garii wanta
hordofan kan hanga guyyaa qiyaamaatti jiranu cufa. Isaanis aqiidaa ragaan kun itti akeekte hin qeeballeef ykn hin liqimsineef qofa ragoolee
sahiiha ishee Rasuulli  Rabbii irra turan, sahaabonni isaanii irratti shari’aa mirkanooftuu taate dura dhaabbatu ykn akka isaanii ta’uutti
walii galanii fi makaa khuraafaa fi bida’aa irraa qulqulluu kan taate hiiku. Gariin firaqoota kanaa: falaasifaa, qadariyyaa, maaturiidiyyaa,
warra qabatee hordofuu dha. Sababni ahlassunnaa jedhamaniif waan Jahmiyyaa, mu’utazilaa fi Ashaa’iraa kanneen yaada garii keessatti
ajaja sunnaa Rasuulaa  kan qur’aana ibsituun hojjataniifi. Kunis jahmiyyaa hordofanii dha. Firaqoota kana irraa nama aqiidaa isaa yaada
hadiisa isaanii kan sheekolee fi dura bu’oota isaanii kan yeroo baay’ee fedhii dhuunfaa irraa
ijaarame irraa fudhatanutu jiru. Kan akka raafidaa fi kan biraa haasawa
.»‫ عضوا عليها بالنواجذ‬،‫«عليكم بسنتي وسنة اخللفاء الراشدين املهديني من بعدي‬
isaanii haasawa Rabbii fi rasuulaa  irra caalchisu. Akkasumas firaqoota
“sunnaa kiyyaa fi kan kulafoota sirraawoo qajeeloo ta’an na booda kana irraa kan nama ishee hundeessee fi bu’uura aqiidaa ishee tolcheen
dhufanuu qabadhaa, qarriffaan ciniinaa.” jedhutti hojjachuufi. waamamutu jira.
Qajeelfamni Rasuulaa  caalaa qajeelfama hundaa ta’uu ni beeku. FKn’f kan akka jahmiyyaa Jahm Ibnu Safwaan irraa yoo moggaafaman
Kanaaf qajeelfama nama biroo irra isa dursani. Sababni ‘jamaa’ah’ Ashaa’iraan immoo Abul Hasanil Ash’arii irraa moggaafamani. Garuu
Abul Hasanil Ash’ariin aqiidaa kana irraa gara aqiidaa Ahlassunnati tumsamtuu dha. Namni isaan xiqqeesse illee homaa isaan hin
Wal-jamaa’aatti deebi’eera. Haa ta’u malee hordoftoonni isaa aqiiduma miidhu.” jedhanii dubbatan. Bukhaarii, Muslimii fi namni biraa illee
inni irraa deebi’e kan karaa rasuulaa  faallessitu irra turan. Ibaadiyyaan gabaasaniiru.
16
kan moggaafamte Abdallaah Ibnu Ibaad irraayyi. Kan biraas akkuma Isheen firqaa nagaa baatu jedhamtee hadiisa Mu’aawiyaa dabre keessatti 17
kanatti moggaafamani. dubbatamteetti.
Firaqoota kana irraa kan garii ilaalcha aqiidaa isaanii ishee qajeelfama
SALAFA
rasuulaa  faallessituun, ykn dalaga isaanii hamtuu taateen kan
moggaafaman jiru. Raafidaan kan moggaafaman sababa isaan Salafni akka lugaa Arabaatti: jama’aa dursan jechuudha. Salafa jechuun
imaamummaa Abuu bakrii fi Umar gatanii irraa qulqullaa’aniifi. dabre jechuu dha. Salafni namaa abbootii isaa warra duraan dabran.
Qadariyyaan immoo qadara mormuu irraa moggaafamani. Tumaa shari’aa keessatti: salafni sahaabota rasuulaa fi  dura bu’oota
Ammas Khawaarijaan mootota irratti ba’uun ykn ittiin loluu irraa diinii kan jaarraa caalchifamtuu sadanii, warra sahaabota hordofanii
moggaafamani. Kkf. karaa isaanii irra deemaniidha.
Rabbiin Ahlassunnaa rasuula  dogongoraa fi mucuca irraa tikfamaa KHALAFA
ta’ee, wahyiin jabeeffamaa, fedhii ofiitiin hin dubbanne, kan haasaan
Khalafni akka lugaa Arabaatti booda aanaa, nama warra dabre booda
isaa wahyii Rabbi itti beeksise qofa ta’e malee waan birootiin
dhufu jechuu dha.
waamamuu fi hordofuu irraa isaan tikse. Maqaa ‘sunnah’ male wanta
ittiin waamamanu hin qabanu. Akka tumaa aqiidaatti immoo: Nama aqiidaa keessatti karaa
rasuulaa fi sahaabota isaa faallesse kan akka khawaarijaa fi Raafidaa,
‫ “الذين ليس لهم لقب‬:‫ من أهل السنة يا أبا عبدالله؟ فقال‬:‫ فقال‬،‫سأل رج ٌل اإلما َم مالك بن أنس‬
akkasumas warra filoosoofii kan sammuu namaa ragaa shari’aa
.”‫ وال قدري‬،‫ وال رافضي‬،‫ ال جهمي‬،‫يعرفون به‬
dursiisan kan akka Jahmiyaa, Mu’utazilaa, Ashaa’iraa, Qadariyyaa,
Namtichi tokko Imaamu Maalikiin “yaa Abaa Abdallah eenyu Murji’aa ahbaash fi kkf dha.
Ahlassunnaan?.” jedhee gaafate. Imaamu Maalikis “Isaan warra Ahlassunnaa Wal-jamaa’aan karaa salafootaa kan durri isaanii sahaabota
maqaa ittiin beekamanu hin qabne. Jahmiyyaas miti, Raafidaas rasuulaa ta’e, akka mata dureetti immoo Abuu bakrii, Umar, Usmaanii
miti, Qadariyyaas miti.” jedhan. fi Aliyyiirra adeemu. Sababni isaas jecha rasuulaa 
Beektoleen gariin maqaa ‘As-haabul hadiis’ ykn ‘Ahlal-hadiis’ jedhu .»‫«عليكم بسنتي وسنة اخللفاء الراشدين املهديني من بعدي عضوا عليها بالنواجذ‬
Ahlassunnaadhaaf moggaasan. Sababni isaas waan isaan hadiisa rasuula
“sunnaa kootii fi sunnaa khulafoota qajeeloo sirraawoo ta’anii na
irraa  dhufe fuuchuu fi sahiiha da’iifa irraa adda baasuuf ta’aabaniifi.
booda dhufanuu qabadhaa, qarriffaan ciniinaa.” jedhutti hojjachuufi.
Akkasumas aqiidaa fi ahkaama keessatti waan isa hordofaniifi.
Akkasumas rasuulli  firqaa naajiyaa irraa yeroo gaafatamanu akkana
Hadiisaa fi sunnaan hiikoon isaanii walitti dhihoodha. Akkasumas
jedhan
firqaan hanga guyyaa qiyaamaan dhaabbatuutti nassaramtu (Xaa’ifatil-
mansuuraan) Ahlassunnaa isaan rasuulli  .»‫«من كان على مثل ما أنا عليه وأصحابي‬
‫ رواه البخاري‬.»‫ ال يضرهم من خذلهم حتى تقوم الساعة‬،‫«لن تزال طائفة من أمتي منصورين‬ “nama karaa kootii fi karaa sahaabota kootii irra deeme.” jedhan.
‫ وغيرهما‬،‫ومسلم‬ Akkuma kana adeemsa salafaattis ni hirkatu. Kanaafuu nama salafa
“Jamaa’aan tokko ummata koo irraa haga qiyaamaan dhaabbatutti hordofuun salafiyyi ykn aqiidaa salafaa irra jira ykn hordofaa salafa
gaggaariiti jedhama. Moggaasni kunis hiikti isaa maqaa Ahlassunnaa

jedhuun wal-gala. Sababni isaas aqiidaan salafa gaggaarii aqiidaa
rasuulli  irra turan waan ta’eefi. Kun immoo akkuma hadiisa keessatti
dubbatamee dabre. Namni karaa khalafaa irra deeme immoo khalafiyyi
18
isaan jedhama. Khalafni moggaasa kana ni mirkaneeffatu. Hinumaayyuu
IBSA LAMMAFFAA: 19
hedduun isaanii jagnoomanii adeemsa khalafaa adeemsa salafaa irra

WANTA AQIIDAAN ISLAAMAA ITTIIN
caalchisu. Kun immoo adeeemsi karaa isaanii karaa sahaabotaa, ishee
FOO’AME
rasuulli  irra turan akka faallessu ifumatti amanuudha. Aqiidaa
sirraawaa irraa akka jallatan amanuuf kun iyyuu isaan gaha. Foo’ama jechuun haala gaarii wanti tokko ittiin adda ba’u kan wanni
biraa ittiin hin qindoofne jechuudha.
Foo’ama aqiidaa Islaamaa heddu keessaa lama qofa dubbachuudhaan
of geenya.
Isheen aqiidaa ghaybiyyi (fagoo) kan qaama miiraatiin iiti hin

ga,amnee dha.
Ghaybi jechuun waan qaama miiraa irraa fagoo jechuu dha. Qaama
miiraa shanan: dhageettii, argaa, tuqaatii, foolii fi dhandhamaan itti hin
dhaqqabamu. Kana irratti hundoofnee, cufti ibsa aqiidaa Islaamaa kan
itti amanuun dirqama ta’u ghaybiyyi (fagoo) dha.
Fkn’f : Rabbitti amanuu, malaa’ikoota isaa dhugoomsuu, kitaabota,
ergamoota isaa, guyyaa dhumaa, qadara (murtee Rabbii), adaba qabrii
fi ni’imaa isaa,fi kan biraa illee dubbii ghaybii ykn nama irraa fagoo
ta’ee dha. Kanaafuu wanta qur’aanaa fi hadiisaan dhufe qofa irratti
hirkatama.
Rabbiin warra ghaybiitti amananu faarsee jalqaba suuraa baqaraatti
akkana jedhe
]3-1 :‫(ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖﭗ ﭘﭙ ﭚ ﭛ ﭜ ﭝ ﭞ ﭟ) [البقرة‬
“alif, laam, miim, Kitaaba kana keessa shakkiin homaayyuu hin
jiru, warra Rabbiin sodaataniif qajeelfama. Isaanis warra ghaybiitti
amananu.”
Isheen aqiidaa tawqiifiyyaa dha.

Tawqiifiyyaa jechuun qur’aanaa fi hadiisa qofa irratti kan hundaa’e
jechuu dha. Aqiidaan Islaamaa qur’aanaa fi hadiisa Rasuula irraa Ahlassunnaan wanta hunda keessatti gidduu moggaa jal’atte lamaaniiti.
 dhufe qofa irrratti hundaa’a. Sababa tawqiifiyyaa taateef isheen Hundee aqiidaa shan kan keessatti Ahlassunnati wal-jamaa’aan giddu
bakka ijtihaadaa ykn qabsoon itti dhaqqabamtuu miti. Aqiidaan gala firqaa ummata kanaa ta’an nin dubbadha.
20
wanta mirkanaawaa fi murtaa’aa waan ta’eef burqaan isaa hadiisaa fi 21
qur’aana ta’uun dirqama. kana irratti hundoofnee burqooleen shakkii Hundee Duraa: Ulaa ibaadaa keessatti
qaban hunduu kan akka qiyaasaa (logical reasoning) fi sammuu namaa Ulaa kana keessatti Ahlassunnati wal-jamaa’aan gidduu Raafidaa, fi
burqaa aqiidaa ta’uu hin danda’anu. Namni kana burqaa aqiidaa taasise Duruuzii fi Nisiiriyyootaati. Raafidaan waan Rabbi karaa isaanii hin
dhugaa irraa fagaateera. Aqiidaas bakka ijtihaadaan itti dhaqqabanii gooneen Rabbiin gabbaru. Kan akka zikrii, tawassulaa (waan ittiin
dogongoran ykn dhugaa hubatan taasise. Rabbitti dhihaatanu), ayyaana kabajuu, wal ga’ii bida’aa taate, qabrii
Warri filoosoofii kan akka Jahmiyyaa, Mu’utazilaa fi Ashaa’iraa irratti ijaaruu, biratti salaatuu, irra xawaafuu fi qabriif qaluu faadha. Isaan
sammuu namaa burqaa aqiidaa taasisanii ragoolee shari’aa dura ishee keessaa warri daangaa dabran immoo warruma qabrii gabbaru, isaaniif
buusuun dogongorani. Akka isaaniitti qur’aannii fi hadiisni sammuu qalu, akka isaan bu’aa isaanii fidanii miidhaa irraa deebisan kadhatu.
namaa jala deemuu qaba. Kun immoo qur’aanaa fi hadiisa xiqqeessuu Duruuzii fi Nisiiriyyoonni (firqaa biyya Shaam, Sooriyaa, Libnaanii
dha. Akkasumas aqiidaa islaamaa kan yaada namaa jala deemu taasisan. fi Filisxeen keessatti argamtuu dha. Nisiiriyyoonni Aliyyi Ibnu abii
Dhugaatti sammuun shari’aa ni jabeesssa. Aqliin ifaan ragaa sirraawaa Xaalibiin yoo gabbaranu duruuzni immoo Alhaakim Bi Amrillaahii
ni jabeessa malee hin faallessu. Kan warri mu’axxilaa (warri maqaa fi gabbaru) cufumatti ibaadaa Rabbii dhiisani. Hin salaatanu, hin soomanu,
sifata rabbi morman) fi mu’awwilaa (warri akka isaanii ta’etti hiikan) zakaa qabeenya isaanii hin kennanu, hin hajja’anu. Ahlassunnati wal-
wal faallessa se’an sababa gabaabina sammuu ilma namaati. Kanaafuu jamaa’aan immoo wanta qur’aanaa fi hadiisa keeessatti dhufeeen
inni namni tokko ni faallessa jedhee yaadu kan biraa immoo akkasitti hin Rabbiin gabbaru. Ibaadaa Rabbi dirqama isaan irratti godhe hin dhiifne.
yaadu. Kana irratti hundoofnee, ulaa aqiidaa fi kan biroo keessatti illee Ibaadaa haaraa of biraayis hin uumne. Jecha rasuulaa .
sammuun kan ragaa shari’aa jabeessu ta’ee fudhatama malee burqaa ‫ متفق عليه‬.»‫«من أحدث في أمرنا هذا ما ليس منه فهو رد‬
of danda’aa ragaa shari’aatii miti. Dubbii ghaybii fi wanta hin beekne
keessatti qobaa yaaduun hin eeyyamamu. Beekumsi namaa Rabbiinis “Namni ajaja keenya kana keessatti waan isarraa hin taane
ta’ee sifata isaa hin marsine. Akkuma Rabbi qur’aana keessatti jedhe itti dabale isarratti deebifama.” kan jedhutti hojjatu. Bukhaarii fi
Muslimtu gabaase.
]110 :‫(ﯦ ﯧ ﯨ ﯩ) [طه‬
.»‫ «من عمل عم ًال ليس عليه أمرنا فهو رد‬:‫وفي رواية ملسلم‬
“Beekumsaan Rabbiin hin marsine.” (xaahaa:110).
Gabaasa Muslim keessatti immoo “namni hojii nuti itti hin ajajin
Ibsa sadaffaa: hojjate isarratti deebifama.” jedha.
Ahlassunnaa wal-jamaa’aan giddu gala firaqoolee jallataniiti Rasuulli Khuxbaa isaanii keessattis akkana jedhan
Aqiidaan Ahlassunnati wal-jamaa’aa ykn aqiidaan Muslimaa ‫ وكل‬،‫ وشر األمور محدثاتها‬،‫ وخير الهدي هدي محمد‬،‫ فإن خير احلديث كتاب الله‬،‫«أما بعد‬
sirrooftuun giddu gala firaqoota jallattuu gara Islaamummaatti ‫ رواه مسلم‬.»‫بدعة ضاللة‬
hirkattuuti. Ulaa aqiidaa cufa keessatti gidduu firqaa yaanni isaanii wal “Caalaan dubbii qur’aana Rabbiiti, qajeelfamni caalaanis
faallessu lamaaniiti. Tokko kan daangaa dabre yoo ta’u tokko immoo qajeelfama Muhammadi, hamtuun dubbii waan haaraa diinii
haqa irraa gabaabbate. Isheen dhugaa soba lamaan gidduu jirtuudha. keessatti uumamte, cufti bida’aa jallina.” Muslimtu gabaase.
Hundee Lammaffaa: Maqaa fi sifata (amala) Rabbii keessatti ]11:‫(ﭡ ﭢ ﭣﭤ ﭥ ﭦ ﭧ) [الشورى‬

“Wanti isa fakkatu homaa hin jiru, inni argaa dhaga’aa dha.”
Ulaa kana keessatti Ahlassunnaa wal-jamaa’aan warra sifa Rabbii
Jedhutti hojjatu.
mormuu fi warra sifa isaa sifa uumamaatti fakkeessu lamaan jidduu dha.
22 23
Mu’axxiloonni kan akka Jahmiyyaa maqaa fi amala Rabbii ni mormu. Kan Ahlassunnaan ragaa shari’aa irratti hundaa’u. sammuu namaarras ishee
akka Mu’utazilaa immoo sifata Rabbii qofa mormu. Akka isaaniif ta’utti dursu. Sammuun meeshaa ittiin ragaa shari’aa hubatanu, sharxii ittiin waa
dabsanii hiiku. Kan kana dalagan immoo sammuu namaa gabaabduu baranu, kan hojiin ittiin guutuu fi tolu, sammuudhaan beekumsii fi hojiin
ta’e irratti hirkatanii qur’aanaa fi hadiisa dura buusaniiti. Ragoolee guuta jedhu. Haa ta’u malee kana keessatti qobaa of hin danda’u. Ammas
shari’aa sammuu isaanii irra fidanii waan inni qeebale ni qeebalu, waan waa’ee sammuu keessatti isaan giddu gala. Akka warra filoosoofii kan
inni hin qeeballe ni deebisu ykn jal’isanii hiiku. Kana immoo Rabbiin akka mu’utazilaa fi ashaa’iraatti Ahlassunnaan sammuu ragaa shari’aa
qulqulleessuutti lakkaa’u. Ragooleen shari’aa kan murteessu osoo hin dura hin buufne. Akka hedduun suufiyyoota warra daangaa dabree kan
taane kan isatti murteeffamu taasisan. Bu’uura beekumsa isaanii sammuu sammuu arrabsan, wanta sammuun ifatti sobsiisu kan mirkaneessanii fi
taasisan. Qur’aanaa fi hadiisa hordoftuu godhan. Wanti sammuun yaade wanta aqliin ifatti soba ta’uu beeku kan dhugeessanutti sammuu boodatti
isaan biratti hundee isa jalqabaa kan ragaa shari’aa irraa of danda’uudha. aansanii hin arrabsanu.
Kanaafuu ragaa ilaalcha sammuu irratti hundaa’anii wantootni kun
Hundee Sadaffaa: qadaa fi qadara (Murtee Rabbii dabre)
Rabbiif waajibaa kaan immoo Rabbi irratti dhorgaadha jedhan. Isaan
dhugaa se’anii garuu inni dogongora haqa irraa fagoo dha. Sammuudhaan Ahlassunnaa wal-jamaa’aan ulaa kana keessatti gidduu Qadariyyaa fi
ragaa qur’aanaa fi hadiisaa faallessani. Weellisaan isaanii akkana jedhe. Jabariyyaa ti. Qadariyyoonni qadara (murtee Rabbii) mormani. Dalagaan
garbootaa Rabbiin buluus ta’ee badii hojjachuun murtee Rabbii jala hin
ْ ‫أَ ِّولْ ُه أو َف ِّو‬
‫ض و ُر ْم تنزي َها‬ َ َ‫نص أ‬
‫وه َم التشبيها‬ ٍّ ‫وك ّل‬
seenu jedhani. Akka jecha isaaniitti Rabbi hojii garbootaa hin uumnesii
“Ragaa Rabbiin uumamatti fakkeesse hunda jal’isii hiiki ykn gama akkasumas isaan irraa hin feene jechuudha. Garbeeyyan dalaga isaaniitii
Rabbii hirkisii Rabbiin qulqulleessuu fedhi.” (Jawharu ttawhiid kan of danda’anii qobaa bahoodha. Akka yaada isaaniitti garbichumatu hojii
Ibraahiim allaqqaanii Ash’arii kan ta’e sharhii isaa tuufatul mariidiin isaa uumee, fedhii kan Rabbiitiin ala ta’e fedhe. Uumaan biraa Rabbiin
fuula 91 irra ilaali) malee jiraachuu mirkaneessani. Kun immoo shirkii rubuubiyyaati. Isaan
Mumassiloonni (warri Rabbiin uumamatti fakkeessan) immoo fakkii majuusaa warra wantootni uumaa lama qabu jedhu fakkaatu. Warri kun
Rabbiif godhu. Amalli Rabbii amala uumama kanaa fakkaata jedhan. majuusaa ummata kanaati.
Gariin isaanii harki Rabbii akka harka kootiiti, dhageettiin Rabbii Jabariyyoonni qadara mirkaneessuu keessatti daangaa dabrani. Garbichi
akka dhageettii kootiiti jedhu. Waan isaan jedhan cufa irraa Rabbi ol- hojjaa isaa irratti dirqamsiifamaadha, innis akka baallee (kooluu)
ta’iinsa guddaa olta’eera. Rabbiin Ahlassunnaa karaa giddu gala ishee qilleensa keessa balali’uuti, dalagaa humnaas ta’ee fedhii homaayyuu
qur’aanni Rabbii fi hadiisni Rasuulaa  akeektu irratti isaan qajeelche. hin qabu jedhani. Rabbiin Ahlassunnaa wal-jamaa’aa ulaa kana keessatti
Maqaa fi amala Rabbii kan qur’aanaa fi hadiisaan mirkanaa’e hunda jecha dhugaa fi giddu gala ta’etti isaan qajeelche. Garbichi dalagaa
ni mirkaneessu. Mormuu, jal’isuu, fakkeessuu fi akkaataa itti kaa’uun dhugaa akka qabu mirkaneessu. Hojiin isaanii dhugaadhumaan isaanitti
maletti wanta Rabbi of ibsee fi ergamaan isaa isa ibseen Rabbiin wassafu. hirkifama. Dalagni garbichaa kan argamu murtee Rabbii, fedhii isaatii
Isheen sifata dhugaa kan guddina Rabbiitiin maltuu fi sifata uumamaa fi uumama isaatiini. Garbeeyyanis ta’ee dalagaa isaanii Rabbitu uume.
hin fakkaattu jedhanii amanu. Jecha Rabbii Rabbiin akkana jedha
dubbatan irra caalchisu. Iimaanni qalbiin dhugoomsuu dha, dalagaan

]96 :‫(ﯕ ﯖ ﯗ ﯘ) [الصافات‬ iimaana irraayyii miti jedhu. Kanaafuu iimaana qabaannaan diliin
“Rabbiin isinii fi wanta isin dalagdanu uume.” kamuu hin miidhu jedhu. Namni dilaawaan kan zinaa dalagu, farsoo
dhugu ibidda seenuu hin qabu, iimaanni isaa akkuma iimaana Abuu
24 Garbichi akkasumas fedhii kan fedhii Rabbii hordofu qaba. Rabbi 25
Bakrii fi Umari jedhu. Ahlassunna wal-jamaa’aan immoo Muslimni
akkana jedha
dilii guddaa dalage iimaana irraa hin ba’u, hanga wanta kafarsiisu
]29 :‫(ﯮ ﯯ ﯰ ﯱ ﯲ ﯳ ﯴ ﯵ) [التكوير‬ dalagutti inni Muslima iimaana hir’uuti jedhu. Inni iimaana isaatiin
“Yoo Rabbiin gooftaan aalamaa fedhe male isin homaa hin feetanu.” mu’umina, badii dalageen immoo dilaawaadha. Aakhiraattis fedhii
Rabbii jala seena. Rabbi yoo fedhe irra isaa dabra yoo fedhe immoo
Kanumaa wajjin Rabbiin isaan buluu fi ergamaa isaatiin buluu ajajeera. adabee qulqulleessuun jannata isa galcha. Nama Rabbitti kafare ykn
Isa faallessuu irraa jara dhorge. Ahlassunnaan sadarkaa qadaa fi qadaraa qindeesse male ibidda keessatti hin hafu. Iimaanni Ahlassunnaa biratti
qur’aana keessatti dhufe arfan ni amanu. Isaanis: qalbiin amanuu, arrabaan dubbachuu fi qaamaan dalaguudha. Rabbiin
1. Beekumsa Rabbii waan hunda marse. Rabbiin wanta ta’ee dabre, buluudhaan dabalee, isa diduudhaan ni hir’ata.
wanta siichi ta’uu fi wanta garbichi siichi hojjatu osoo isaan hin Hundee Shanaffaa: Ulaa sahaabota Rasuulaa keessatti
uumin beeka.
Ulaa kana keessatti Ahlassunnaa wal-jamaa’aan Shii’aa fi Khawaarijaa
2. Wanta argamuu deemu cufa osoo samii fi dachii hin uumin waggaa jidduu dha. Shii’aan keessumaayyuu Raafidaan waa’ee aalal baytii
kuma shantamaan duratti Rabbiin Lawhal Mahfuuziin (kitaaba isa (maatii rasuulaa ) kan akka Aliyyii fi ilmaan isaa keessatti daangaa
biratti tikfame) keessatti barreesseera. dabran.
3. Fedhii Rabbii guutamtuu fi dandeettii Rabbii hunda walitti qabattuu Aliyyiin dogongora irraa eegamaadha, ghaybii (fagoo) beeka, Abuu
taate. Wanti Rabbi fedhe ni argama, wanti Rabbi hin fedhin hin Bakrii fi Umariin caala jedhan. Warri daangaa dabran immoo gooftaan
argamu. Wantootni uumama keessatti argamu kun cuftuu osoo hin gabbaramu isa jedhani.
argamin dura Rabbi fedhee jira.
Khawaarijoonni immoo haqqii Aliyyii keessaatti dilaawani. Isa ni
4. Rabbiin uumaa waan cufaati. Inni uumaa nama hojjatuu fi dalaga kafarsiisani. Mu’aawiyaa Ibnu Abii Sufyaanis ni kafarsiisani. Cufa
isaati, waan socho’u cufaa fi sochii isaati, akkasumas waan taa’u
nama karaa isaanii hin hordofnee kafarsiisani. Akkasumas Raafidoonni
cufaa fi taa’icha isaa kan uumeedha.
haqa sahaabota hedduu keessatti dilaawani. Ni arrabsani. Isaan kaafira,
Hundee Afraffaa: Miindaa fi adaba (azaaba) Rabbi wareege Eega Rasuulaatii Islaamummaa irraa deebi’ani jedhan. Abuu Bakrii fi
Umar illee garii isaanii biratti kaafira. Namni isaan keessaa hanbisan
Ahlassunnaa wal-jamaa’aan ulaa kana keessatti jidduu wa’iidiyyaa
aalal baytii fi nama xiqqoo male hin jiru. Haadha mu’uumintootaa,
(warra waa’ee adabaa qofa jabeessu) fi murji’aa (warra miindaa qofa
gurguddoo sahaabaa, akka mata dureetti Abuu Bakrii fi Umariin ifumaan
kajeeluu guddisu) ti. Wa’iidiyyaan ragaa waa’ee adabaa (qixaaxaa)
arrabsu. Haa ta’u malee Ahlassunnaatti siquu fi isaan gowwoomsuu
dubbatan ragaa waa’ee miindaa (sawaabaa) dubbatan irra caalchisu.
jedhanii Rabbi isaan irraa haa jaallatu jedhu, jaalala isaaniis ni
Isaan keessaa kan akka khawaarijaa Muslimni dilii guddaa kan akka
mul’ifatu. Sababni isaas tuqyaan (malaan of tiksuun) aqiidaa isaanii
zinaa fi khamrii dhuguu raawwate kaafira ibidda keessatti hafu jedhu.
keessa waan jiruufi. Faallaa waan garaadhaa qabanii Ahlassunnadhaa
Murji’aan ragoolee waa’ee miindaa dubbatan kan waa’ee adabaa mul’isu (Majmuu’a fataawaa28/477-479). Ahlassunnaa wal-jamaa’aan
cufa sahaabota Rasuulaa ni jaallatu. Rabbi isaan irraa haa jaal’atu jedhu.
Sahaabonni caalaa ummata kanaa nabiyyii isiitti aanuudha. Rabbiin
nabiyyii isaatiif waa’ilummaa isaan filate. Wal-dhabbii jidduu isaaniitti
argame irraa of qusatu. Hundi isaaniituu Mujtahidoota miindaa argatu
26
jedhu. Kan dhugaa gaxxame miindaa lama, kan dogongore immoo
ULAA DURAA 27
sababa jajjabina isaa miindaa tokko argatu jedhu. Caalaan sahaabotaa

TAWHIIDA
Abuu Bakriidha, eegasii Umari. Itti aansuun Usmaanii eegas Aliyyiidha
jedhu. Aala baytii Rasuulaas ni jaallatu. Haqa Islaamummaa fi firooma Tawhiidni tumaa aqiidaa keessatti: Rabbi argamaa ta’uu isaa, rubuubiyyaa
Ergamaa Rabbii lachan qabu jedhanii yaadu. Isaan ni jaallatuu, Rabbi (gooftummaa) fi uluuhiyyaa (gabbaramaa) kophaa ta’uu isaa amanuu dha.
isaan irraa haa jaallatus ni jedhu. Akkasumas maqaa isaatii fi amala isaa cufatti amanuu dha. Rabbiin ilmaan
Aadam isatti amanuu fi isa tokkichoomsuu irratti uume. Ilmi namaa Rabbi
jiraachuu, gabbaramaan dhugaa isa male dhibuu fi gooftaan isa male akka
hin jirre amanuu irratti dhalata.
Osoo akka uumame sanatti hafee tawhiida irratti guddata. Rabbi akkana
jedhe
‫(ﯔ ﯕ ﯖ ﯗﯘ ﯙ ﯚ ﯛ ﯜ ﯝ ﯞﯟ ﯠ ﯡ ﯢ ﯣﯤ ﯥ ﯦ‬
]30 :‫ﯧ ﯨ ﯩ ﯪ ﯫ ﯬ) [الروم‬
“Fuula kee amantii shirkii irraa gara tawhiidaatti dabe irratti gadi
dhaabi. Kun uumaa Rabbiin nama irratti uume. Uumaa Rabbii hin
jijjiirinaa. Kun amantii ragga’aa dha.”
Rasuullis :
،‫ رواه البخاري‬.»‫ أو ميجسانه‬،‫ أو ينصرانه‬،‫ فأبواه يهودانه‬،‫«ما من مولود إال يولد على الفطرة‬
‫ومسلم‬
“Sabiyyiin kamuu Islaamummaa irratti male hin dhalatu. Abbaa
fi haadhatu yahuudaa, ykn nasaaraa (kiristaana) ykn majuusaa
(warra ibidda gabbaru) taasisu.” jedhan. Bukhaarii fi Muslimtu
gabaase.
.»‫ «ما من مولود يولد إال على هذه امللة‬:‫وفي رواية ملسلم‬
Gabaasa Muslim keessatti immoo “Dhalataan kamuu kan dhalatu
amantii kana qofa irratti.”
Rasuulli  wanta Rabbirraa odeessan keessatti Rabbi akkana jedhe
‫ رواه مسلم‬.»‫ فاجتالتهم عن دينهم‬،‫ وإنهم أتتهم الشياطني‬،‫«إني خلقت عبادي حنفاء كلهم‬
“Shayxaanatu isaanitti dhuftee amantii isaanii irraa isaan dabsite

male Ani Garboottan koo cufaa Islaamummaa irrattin uume.”
jechuun gabaasani. Muslimtu gabaase.
28 Kanaafuu Aadam abbaan namootaa fi ilmaan isaa kan bara sanii Rabbiin KUTAA DURAA 29
tokkoomsuu irra turan. Ilmaan isaas hanga ummata Nuuhiitti tawhiida irra TAWHIIDA RUBUUBIYYAA
turani. Shayxaanni shirkii isaanitti bareechee itti isaan waamee achumaan
shirkii keessa seenani. Rabbiin qur’aana isaa kabajamaa ta’e keessatti Tawhiidni rubuubiyyaa: Rabbi jiraachuu amanuu fi dalagaa isaa
aayata heddu keessatti gosowwan tawhiidaa dubbateera. Sana keessaa keessatti qobaa of danda’uu isaa amanuu dha. Beektota irraa namni
tokko jalqaba suuraa faatihaatti tawhiida kana ‘Rabbi uumaadhas nyaachisaadhas akkasumas wantoota
)‫(ﭖ ﭗ ﭘ ﭙ‬ hunda kophaa kan jijijjiiruu dha’ jedhanii amanuutti hiikan ni jiru.
“Faaruun kan Allah gooftaa aalamaati.” Jedha. Jechi ‘Allah’ jedhu Tawhiidni kun wantoota armaan gadii of keessatti qabata.
tawhiida uluuhiyyaa mirkaneessa. Jechi ‘Rabbii aalamaa’ jedhu tawhiida 1. Rabbi jiraachuu isaa amanuu.
rubuubiyyaa mirkaneessa. Akkasumas jechi suuraa kanaa kan
2. Rabbi uumaa waa hundaati, dhuunfataa isaati, nyaachisaa isaati,
)‫(ﭛ ﭜ‬ jiraachisaa, ajjeesaa, miidhaa, fayyadaa, du’aa’ii kan kophaa isaa
“Mararfataa gara laafaa.” jedhu tawhiida maqaa fi sifata Rabbii mirkaneessa. Akkuma kana jechi owwaatu, ajajni hunduu kan isaati, toltuun hunduu isa harka, waan fedhe
Rabbii suurattiidhuma kana keessatti argamu cufa irratti danda’aadha, dubbii hunda murteessa, sana keessattis ni
)‫(ﭞ ﭟ ﭠ‬ dalaga, kana cufa keessatti shariikaa hin qabu jechuu mirkaneessu dha.
“mootii guyyaa murtee.” jedhu tawhiida rubuubiyyaa mirkaneessa. Ragooleen qur’aanaa fi hadiisa keessatti dhufan heddutu gooftummaa
Akkkasumas jechi Rabbii mirkaneessa. Ragooleen isa keessatti maqaan ‘Rabbi’ jedhu
dhufte ykn amalli gooftaan ittiin foo’amu dubbatame kan akka
]‫(ﭢ ﭣ ﭤ ﭥ) [الفاحتة‬
uumuu, nyaachisuu, horachuu, murteessuu, dalaguu fi kan biraas ragaa
“Suma qofa gabbarraa, suma qofa irra garaarsas barbaanna.” jedhu rubuubiyyaati. Kan akka jecha Rabbii.
tawhiida uluuhiyyaa mirkaneessa. Aayatoonni gosa tawhiidaa ibsanu ]2 :‫(ﭖ ﭗ ﭘ ﭙ) [الفاحتة‬
heddu. Ifumatti adda nuuf baasaniiru. Kanaafuu, warri beekumsa qaban
kan salafa ummata kanaa irraa ta’anii fi cufa maz-haba arfanii Hanafiyyaa, “faaruun kan Rabbii gooftaa aalamaati.”
Maalikiyyaa, Shaafi’iyyaa fi Hanaabilaa irraa kan ta’an gosa tawhiidaa Ammas jecha isaa
sadan dubbataniiru. Isaanis: ]54 :‫(ﮞ ﮟ ﮠ) [األعراف‬
1. Tawhiida rubuubiyyaa “uumuus ta’ee ajajni kan isaati.”
2. Tawhiida uluuhiyyaa fi Ammas jecha isaa
3. Tawhiida asmaa’aa fi sifaataati. ]88 :‫(ﯲ ﯳ ﯴ ﯵ ﯶ ﯷ) [املؤمنون‬
Gosowwan tawhiidaa hunda Kutaa of danda’aa ta’e kan armaan gadii “mootummaan waan cufaa eenyu harka? jedhiin.” jedhu hundi
keessattin ibsa. ragaa rubuubiyyaati.”
Mallattoolee Rabbii mumul’attuu kan uumama olii fi gadii irraa taate samii keessa , wal-dhabbii halkanii fi guyyaa, doonii wanta nama
ilaalanii fi xiinxalanii gooftummaa Allaahiitti akka qajeelanu Rabbi fayyaduun garba irra deemtu, bishaan Rabbiin samii buusee eega
ajajeeti jira. Rabbi akkana jedha dachiin duutee ittiin fayyisee bineensacufa dachii keessa facaase,
qilleensa garagaggalchuu, duumessa gidduu samii fi dachiitti
30 ]21-20 :‫(ﮝ ﮞ ﮟ ﮠﮡ ﮢ ﮣﮤ ﮥ ﮦ) [لذاريات‬ 31
laaffifamaa ta’e hunda keessa warra xiinxalanuuf mallattoo(Rabbi
“nama dhugoomseef mallattoo tokkummaa Rabbii agarsiisutu gabbaramaa ta’uu agarsiisu) tu jira.” (baqaraa:163-164).
dachii keessa jira. Lubbuu keessan keessas (mallattootu) jiraa hin
ilaaltanuu.” Aayata duraa keessatti tawhiida uluuhiyyaa dubbate, eegas aayata itti
aanu keessatti gooftummaan qobaa bahuu isaa ragaa godhee dubbate.
Uumamni akka dachee mallattoolee heddu kan guddina Rabbii ishee Salafoota garii irraa akka odeeffametti ala aayanni duraa bu’ee jedhu
uumee fi dandeettii isaa mul’attuu taate agarsiiftu akka jiru Rabbiin nutti mushrikoonni mallattoo kan gabbaramaan dhugaa Rabbiin male akka
himeera. Isaanis: wantoota Rabbi uume kan akka gosowwan biqilootaa, hin jirre agarsiisu gaafatan. Achumaan aayanni lammaffaa bu’e. Rabbi
bineensota, gaarowwan, bakka diriiraa, cirracha, galaana, laga, akkana jedhe
akkasumas wantoota uumama namaa keessa jiru heddutu gooftummaa
Rabbii agarsiisa. Isaan keessaa tokko ogummaa Rabbi itti qaama namaa ‫(ﮨ ﮩ ﮪ ﮫ ﮬ ﮭ ﮮ ﮯ ﮰ ﮱ ﯓ ﯔ ﯕ ﯖ ﯗ ﯘ ﯙ ﯚ‬
bakka barbaachisutti ijaareedha. Akkasumas garaa garummaa loqoda ]20-17:‫ﯛ ﯜ ﯝ) [الغاشية‬
namaa fi bifa isaanii, wal-caaluma sammuu, hubannaa, sochii, fedhii
fi jabina irratti uumamanii fi akka uumamni namaa itti eegale keessa “gara gaalaa akkamittti akka uumamte, Gara samiis akkamitti akka
mallattoo guddaatu jira. Jalqaba nuxfaa (maniyyii coccobduu) ture, ol-kaafamte, gara tabbaas akkamitti akka dhaabamte, gara dachiis
eegas dhiiga qorraa, eegas foon gumaa, eegasii lafee ta’ee lubbuun itti akkamitti akka diriirfamte hin ilaalanuu!.”
afuufamee nama dhaga’uu fi argu ta’e. Eegasii xiqqoo, sochii fi humni Beektolee fi ogeessonni tawhiidaa uumama Rabbii ragaa gooftummaa
isaa haala dadhabaa ta’een garaa haadhaatii baafame. Eegasii haga isaa godhani. Kana keessatti immoo jechoolee heddu, khuxbaa hedduu fi
umuriin isaa dabaleen jabinnii fi sochiin isaa dabalee nama magaalaa walaloo beekamaa qabu. Sana keessaa tokko jecha Ibnul Mu’utizzi
fi dawoo ijaaru, moggaa dachii irra kan adeemu, kan hojjatuu fi horii
‫أم كيــف يجحــده اجلاحــد‬ ‫فيا عجبا كيف يُعصى اإلله‬
walitti qabu, nama yaaduu fi beekumsa isaaf malu qabu ta’e. Rabbiin
isaan dandeessise, isaan deemsisee, gosowwan jireenyaa fi hojjaatti ‫وفــي كل تســكينة شــاهد‬ ‫وللــه فــي كل حتريكــة‬
isaan bobbaasisee, beeekumsa, yaada, hiyyummaa fi durummaan isaan ‫تــدل علــى أنــه واحــد‬ ‫وفــي كل شــيء لــه آيــة‬
wal-caalchise qulqullaaheera. Rabbi akkana jedhe
“Yaa raajii! Rabbi akkamitti didama ykn kan mormus akkamitti isa
‫(ﯽ ﯾ ﯿﰀ ﰁ ﰂ ﰃ ﰄ ﰅ ﰆ ﰇ ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ‬ morma.
‫ﭘ ﭙﭚﭛﭜﭝ ﭞﭟﭠﭡﭢﭣ ﭤﭥﭦﭧﭨﭩﭪﭫ‬ Waan socho’uu fi waan taa’u cufa keessa ragaatu Rabbiif jira.
‫ﭬﭭﭮ ﭯﭰﭱﭲﭳﭴﭵ ﭶﭷﭸﭹﭺ‬ Wanta cufa keessa mallattoo Rabbi tokko ta’uu agarsiisutu jira.”
]164-163 :‫ﭻ) [البقرة‬
Tawhiidni rubuubiyyaa kun qofti Islaamummaa keessa seenuuf
“Gabbaramaan keessan Rabbii tokkicha, gabbaramaan dhugaas isa gahaa miti. Mushrikoonni kana mirkaneessanus isaan hin fayyanne,
malee hin jiru.Inni mararfataa fi gara laafaa dha. Uumaa dachii fi Islaamummaa keessa isaan hin seensifne. Kunis waan isaan tawhiida
uluuhiyyaa keessatti Rabbitti qindeessaniifi. Gosowwan ibaadaa kan akka Rabbi isa nyaachisu, fayyaa du’aa keessaa baasu, du’aa fayyaa keessaa
du’aa’ii, gorraasuu fi birmachiifannaa waan isaan taabota, malaa’ikaa fi baasu, ajaja samii gara dachiitti dhaqabsiisu, dhageetti, agartuu fi qalbii
kan birootiif kennaniif jecha isaan fayyaduu dide. Beekaa Yamanii kan kan moo’e isa jechuu ni mirkaneessu.
ta’e Mhammad Ibnu Ismaa’il Assan’aaniin(R.H) akkana jedhe
32 ‫(ﯚ ﯛ ﯜ ﯝ ﯞ ﯟ ﯠ ﯡ ﯢ ﯣ ﯤ ﯥ ﯦ ﯧ ﯨ ﯩ ﯪ‬ 33
‫ أن املشركني الذين بعث الله الرسل إليهم مقرون أن الله خالقهم (ﯰ ﯱ‬:‫“ األصل الرابع‬ ]31 :‫ﯫ ﯬ ﯭ ﯮ ﯯﯰ ﯱ ﯲﯳ ﯴ ﯵ ﯶ) [يونس‬
‫ وأنه خلق السموات واألرض (ﯖ ﯗ ﯘ ﯙ‬،]87 :‫ﯲ ﯳ ﯴ ﯵ) [الزخرف‬ “Samii fi dachii irraa isin kan nyaachisu, dhageettii fi agartuu kan
‫ وأنه الرزاق الذي يخرج احلي من‬،]9 :‫ﯚ ﯛ ﯜ ﯝ ﯞ ﯟ) [الزخرف‬ moo’e, kan fayyaa du’aa keessaa baasu, du’aa fayyaa keessaa baassu
‫ وأنه الذي ميلك السمع‬،‫ وأنه الذي يدبر األمر من السماء إلى األرض‬،‫ ويخرج امليت من احلي‬،‫امليت‬ eenyu? Jedhi.” Rabbi Jedhu. Isa hin sodaattaniire jedhi.” (yuunus:
31).
‫واألبصار واألفئدة (ﯚ ﯛ ﯜ ﯝ ﯞ ﯟ ﯠ ﯡ ﯢ ﯣ ﯤ ﯥ ﯦ ﯧ‬
‫ (ﮱ ﯓ‬،]31 :‫ﯨ ﯩ ﯪ ﯫ ﯬ ﯭ ﯮ ﯯﯰ ﯱ ﯲﯳ ﯴ ﯵ ﯶ) [يونس‬ ‫(ﮱ ﯓ ﯔ ﯕ ﯖ ﯗ ﯘ ﯙﯚ ﯛ ﯜﯝ ﯞ ﯟ ﯠﯡ ﯢ ﯣ‬
‫ﯔ ﯕ ﯖ ﯗ ﯘ ﯙﯚ ﯛ ﯜﯝ ﯞ ﯟ ﯠﯡ ﯢ ﯣ ﯤ ﯥ‬ ‫ﯤ ﯥ ﯦ ﯧ ﯨ ﯩﯪ ﯫ ﯬﯭ ﯮ ﯯ ﯰﯱ ﯲ ﯳ ﯴ‬
‫ﯦ ﯧ ﯨ ﯩﯪ ﯫ ﯬﯭ ﯮ ﯯ ﯰﯱ ﯲ ﯳ ﯴ ﯵ ﯶ‬ ‫ﯵ ﯶ ﯷ ﯸ ﯹ ﯺ ﯻ ﯼ ﯽ ﯾ ﯿﰀ ﰁ ﰂﰃ ﰄ ﰅ‬
:‫ﯷ ﯸ ﯹ ﯺ ﯻ ﯼ ﯽ ﯾ ﯿﰀ ﰁ ﰂﰃ ﰄ ﰅ ﰆ) [املؤمنون‬ ]89 -84 :‫ﰆ) [املؤمنون‬
‫ يقول الله‬،‫ ونطقه بالكلمة الشنعاء‬،‫ ودعواه أقبح دعوى‬،‫ وهذا فرعون مع غلوه في كفره‬،]89-84 “dachii fi namni dachii keessaa kan eenyuuti jedhi, kan Rabbiiti
)‫ (ﯞ ﯟ ﯠ ﯡ ﯢ ﯣ ﯤ ﯥ ﯦ ﯧ ﯨ‬: ‫ حاكياً عن موسى‬،‫فيحقه‬ jedhu. Egaa hin gorfamtanuure jedhi. Gooftan samii torbanii fi siree
،]16 :‫ (ﯸ ﯹ ﯺ ﯻ ﯼ ﯽ ﯾ ﯿ) [احلشر‬:‫ وقال إبليس‬،]102 :‫[اإلسراء‬ guddaa eenyu jedhi!. Rabbi jedhu. Isa hin sodaattanuuree jedhi.
Qabeenyi waa cufaa harka eenyuuti, innis kan nagaa taassisu wanti
‫ وكل مشرك مقر‬،]36 :‫ (ﭴ ﭵ) [احلجر‬:‫ وقال‬،]39 :‫ (ﮅ ﮆ ﮇ) [احلجر‬:‫وقال‬
isarratti (murtee isaa hanbisiisuun) nagaa taasisu eenyu? Jedhi.
‫ ولهذا احتج عليهم الرسل‬،‫بأن الله خالقه وخالق السموات واألرض وربهن ورب ما فيهما ورازقهم‬ Kan Rabbiiti jedhu. Maaliif falfalamtu (sihiriin sinitti hojjetame) ree
‫ (ﭘ ﭙ ﭚ ﭛ ﭜ ﭝ ﭞ‬:‫ وبقولهم‬،]17 :‫ (ﭣ ﭤ ﭥ ﭦ ﭧ) [النحل‬:‫بقولهم‬ jedhi.” (Mu’uminuuni 84-89)
.”‫ واملشركون مقرون بذلك ال ينكرونها‬،]73 :‫ﭟ ﭠ ﭡ ﭢ ﭣ) [احلج‬ Fir’awn kufrii keessatti daangaa darbee, falmii fokkisaa falmatee jecha
“Hundeen arfaffaan: Mushrikoonni warreen Rabbiin ergamaa ergeef badaa dubbachuu wajjin, Rabbiin Muusaa irraa nuugabaase waa’ee
akka Rabbi isaan uume ni mirkaneessu. fir’awn keessatti
]87 :‫(ﯰ ﯱ ﯲ ﯳ ﯴ ﯵ) [الزخرف‬ ]102 :‫(ﯞ ﯟ ﯠ ﯡ ﯢ ﯣ ﯤ ﯥ ﯦ ﯧ ﯨ) [اإلسراء‬
“Eenyu akka isaan uume osoo isaan gaafattee Rabbi jedhu.” “Wantoota kana Rabbii samii fi ardii malee namni biraa akka hin
(zukhruf:87) buufne beektee jirta.” jedhe.
Samii fi dachiis akka inni uume ni mirkaneessu Ibliisis

]9 :‫(ﯖ ﯗ ﯘ ﯙ ﯚ ﯛ ﯜ ﯝ ﯞ ﯟ) [الزخرف‬ ]16 :‫(ﯷ ﯸ ﯹ ﯺ ﯻ ﯼ ﯽ ﯾ ﯿ) [احلشر‬
“Eenyu samii fi dachii akka uume osoo isaan gaafattee Rabbii “ani Allaah gooftaa aalamaan sodaadha.” jedhe.
injifataa beekaa ta’etu uume jedhu.” (zukruf:9). ]39 :‫(ﮅ ﮆ ﮇ) [احلجر‬
“yaa Rabbi waan ati isaan na jalifteef.” jedhe. “Yaa namaa Rabbi isinii fi warra isiniin duraa uume akka isa
]36 :‫(ﭴ ﭵ) [احلجر‬ sodaattanuuf jecha isa gabbaraa. Rabbiin isa dachii firaasha, samii
immoo ijaarsa (ijoo) isiniif godhe. Samii irraa bishaan buusee biqilaa
“Yaa Rabbi natursiisi.” jedhe. ija qabu nyaataaf jecha isinii baase. Egaa osoo beektanuu Rabbii
34 35
Mushrikni cuftinuu akka Allaah’n isaan uume, ardii fi samii uume, hiriyaa hin tolchinaa.” (al-baqarah: 21-22).
gooftaa isaanii fi waan gidduu isaaniitti argamuu, akkasumas nyaachisaa Jalqaba aayata duraa keessatti Rabbiin cufa nama ibaadaatti ajeje. Kun
isaanii ta’e ni mirkaneessu. Kanaafuu ergamoonni jalaqaba ajaja qur’aanaati. Eegasii sababa isa gabbaruu ga’eessota irratti
]17 :‫(ﭣ ﭤ ﭥ ﭦ ﭧ) [النحل‬ dirqama godheef dubbate. Innis Allaah’n gooftaa gosowwan ni’imaa
mul’attuu fi dhokattuu hundaan jara guddisee ta’uu dha. Dhabama irraa isaan
“sila namni uumu akka isa hin uumneetii?.”
argamsiise. Dachii diriiraa kan irra jiraatan, irratti ijaarratanii, facaafatanii
]73 :‫(ﭘ ﭙ ﭚ ﭛ ﭜ ﭝ ﭞ ﭟ ﭠ ﭡ ﭢ ﭣ) [احلج‬ fi hojjatanii kan itti fayyadaman taasise. Samii ijaarsa akka ijoo manaa
“Jarri Rabbii gaditti waammattanu osoo walitti qabamaniiyyuu tisiisa taasisee wanta namni itti haajomu bu’a qabeessa ta’an kan akka biiftuu, ji’aa
hin uumanu.” fi uurjii ishee keessa godhe. Samii keessaa bishaan buusee fuduraalee kan
akka callaa, asheeta, tamirii fi kan biroo nyaata isaaniitiif biqilche.
jechuun ragaa mushiriikota irratti fidataa turan. Mushirikoonnis kana ni
Eegasii dhuma aayata lammaffaa keessatti Rabbiif hiriyaa gochuu dhorke.
mirkaneessu, hin mormanus.” Jechi San’aanii asitti raawwate.
Fakkaataan, hiriyaan ykn qindiin warra ibaadaan isaaniif kennamee
Tawhiidni rubuubiyyaa immoo tawhiida uluuhiyyaa dirqamaan nama Rabbii wajjin gabaramanuu dha. Haa ta’u malee isaan garbeeyyan
qabsiisa. Namni Rabbi dhibama irraa isa uumuu dhugoomse horataa hin uumne, hin nyaachifnes, isaanuu ni uumaman, ni nyaachifaman,
isaa, nyaachisaa isaa, tola garaagaraa kan lakkaa’amuu hin dandeenye ni jijjiiraman. Waliyyoonnii fi saalihoonni, garbeeyyan bu’aa namaaf
itti ooluun, tolattiin immoo eega dhalattee hanga du’aatti, sanaan duras buusan, immoo Rabbitu isaaniif laaffisee isaan gargaare malee isaanis
yeroo fi haala hundaa keessattuu turtuu kan taatee dha, jireenya isaa cufaa ta’ee hojjaa isaaniis Rabbitu uume. Jalqaba ta’ee dhumas kan tola oolu
kan jijjiiru isa ta’uu namni dhugoomse kana irratti galatoomfachuun isa Rabbuma. Bu’aa garbeeyyanii argamsiisuu keessatti Rabbi sababa isaan
gabbaruun, ajaja isaatiin buluun, waan inni dhorke irraa fagaachuun taasise. Egaa akkamitti Rabbii wajjin isaan gabbaru osoma akka Rabbi
gooftummaa fi gabbaramuu keessatti hiriyaa hin qabne beekanuu.
dirqama itti ta’a. uumama isaa tokkollee ibaadaa keessatti isatti
qindeessuun haraama ta’a. Kanaafuu Rabbiin mushiriikota warra Ibaadaan haqa Rabbii qulqulluu dha. Abbuma fedheefuu ibaadaa
tawhiida rubuubiyaa dhugoomsanii eegasii ibaadaa keessatti Rabbiitti dabarsanii kennuun hin ta’u. Namni ibaadaa dabarsee waan biraatiif
waa qindeessan, gosowwan ibaadaa kan akka du’aa’ii, gorraasuu fi kan kenne haqa Rabbii irratti miidhaa fi badii hojjateera. Rabbiin luqmaan
biraas waan gabbaranu kan akka taabotaatiif kennan isaan arrabse. Kun irraa nuu gabaasee akkana jedhe
immoo aayatoolee darban kan san’aaniin nuuf dubbate keesssa jira. Kan ]13 :‫(ﭬ ﭭ ﭮ ﭯﭰ ﭱ ﭲ ﭳ ﭴ) [لقمان‬
akka “sila hin gorfamtanuuree.”, “isa hin sodaattanuuree.”, “akkamitti “Yaa ilma kiyya Rabbitti hin qindeessin. Rabbitti qindeessuun
falfalamtan?.” jedhu faani. Rabbi akkana jedha miidhaa guddaa dha.”
‫(ﮜ ﮝ ﮞ ﮟ ﮠ ﮡ ﮢ ﮣ ﮤ ﮥ ﮦ ﮧ ﮨ ﮩ ﮪ ﮫ‬ Namni towhiida rubuubiyyaa mirkaneesse Rabbiin gabbaree isa
galateeffachuun dirqama itti ta’a. Namni Rabbi akka isa uume, isa
‫ﮬ ﮭ ﮮ ﮯ ﮰ ﮱ ﯓ ﯔ ﯕ ﯖ ﯗ ﯘ ﯙﯚ ﯛ ﯜ ﯝ ﯞ ﯟ‬ nyaachisee ni’imaa hundaa isaaf akka oole amane Rabbiin galateeffatee
]22-21 :‫ﯠ) [البقرة‬ waa biraa dhiisee isa qofa gabbaruun dirqama itti ta’a.
‫ «إن الله عز وجل أمر يحيى بن زكريا بخمس كلمات‬:‫ أنه قال‬ ‫ عن النبي‬ ‫روى احلارث األشعري‬ kufanu namoonni sooshiyaalizimiin waamaman gara amantii isaanii
‫أي أول هذه‬- ‫ «أولهن‬:‫ وفيه‬،‫» فذكر احلديث بطوله‬.. ‫يعمل بهن ويأمر بني إسرائيل أن يعملوا بهن‬ durii kan akka kiristaanummaa fi yahuudummaatti deebi’ani.
‫ وإن مثل من أشرك بالله كمثل رجل اشترى عبد ًا من‬،‫ وال تشركوا به شيئ ًا‬،‫ أن تعبدوا الله‬-‫الكلمات‬ Namoonni Islaamummaatti hirkatan hedduun gosa shirkii tawhiida
36
‫ فكان يعمل ويؤدي إلى‬،‫إلي‬ ّ ‫ وأ ِّد‬،‫ فاعمل‬،‫ وهذا عملي‬،‫ هذه داري‬:‫ ثم قال له‬،‫خالص ماله بذهب أو ورق‬ kanaa keessa seenaniiru. Isaan keessaa Raafidoonni du’aa waammatu, 37
.»‫ فال تشركوا به شيئ ًا‬،‫ وإن الله خلقكم ورزقكم‬،‫ فأيكم يرضى أن يكون عبده كذلك‬،‫غير سيده‬ bu’aa fiduu fi miidhaa deebisuu isaan kadhatu, ykn nama wanta inni
Haarisal ash’ariin  Nabiyyii  irraa akka gabaasetti Nabiyyiin hin dandeenye kan Rabbiin qofti danda’u kadhatu. Kun hunduu shirkii
akkana jedhan: “Rabbiin yahyaa ilma Zakariyyaa hima shanitti rubuubiyyaati. Akkasumas shirkii uluuhiyyaatisi. Sababni isaas bu’aa
ajeje. Hima kana akka ofii itti hojjatee ilmaan Israa’ilis itti fiduu fi miidhaa deebisuu ogga nama irra barbaadanu akka isaan sana
ajajuuf.” Hadiisa dheerinaan dubbate.Isa keessaa “jalqabni danda’an amananii jiru. Kana keessa immoo dalagaa rabbii uumamaaf
himattii; Rabbiin gabbaraa isatti waa hin qixxeessinaa. Fakkiin kennuutu keessa jira. Kuni immoo shirkii rubuubiyyaati.
nama Rabbitti qindeessee akka namicha qabeenya isaa qulqulluu
warqee fi birriin garbicha biteeti. Eegasii kuni mana kiyya, kuni
dalagaa kiyya hojjedhuutii natti fidi jedhe. Garbichichis hojjeteeti
nama biraatti geessa. eenyutu garbichi isaa akkana ta’uu jaallata.
Rabbiin isin uumee isin nyaachisee isatti hin qindeessinaa.”
‫ «أن جتعل لله ند ًا وهو‬:‫ قلت يا رسول الله أي الذنب أكبر عند الله؟ قال‬:‫ قال‬ ‫وعن ابن مسعود‬
‫ متفق عليه‬.»‫خلقك‬
Abdallah Ibnu Mas’ud  yaa ergamaa Rabbii  dilii kamtu Rabbiin
biratti irra guddaa dha? Jedhe. Rasuullis “Ati Rabbii si uumeef
fakkii tolchuu dha.” jedhan.
Tawhiida kana ummanni hedduun duris ta’ee aammas dhugoomsaniiru.
Xiqqoo male namni morme hin jiru. Isaan keessaa fir’awnii fi jama’aa
isaa warra jiraachuu muusaa fi mallattoolee inni ittiin dhufe mormanii
dha. Mormuun kun irra keessaani male Keessa jaraatti kana cufaa ni
mirkaneessu. Rabbi akkana jedhe
]14 :‫(ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ) [النمل‬
“Miidhaa fi koora irraa kan ka’e ishee mormanii, lubbuun isaanii
immoo ni mirkaneessite.”
Ammas namni isa morme sooshiyaalizimii bara ammaa kan
“gabbaramaan hin jiru, jireenyi ammuma.” jedhanuu dha. Kan isaan
jedhanu irra keessaani. Qalbiin jaraa jiraachuu Rabbii fi gooftummaa
isaa ni mirkaneessiti. Ragaan kana nu akeeku immoo ala mootummaan
Raashiyaa fi biyyoota baha Awurooppaa kan sooshiyaalizimii hordofan
KUTAA LAMMAFFAA
TAWHIIDA ULUUHIYYAA 39
Seensa:
Tawhiidni uluuhiyyaa ibaadaadhaan (gabbarsuudhaan) Rabbiin kophaa
baasuu dha.
Tawhiidni kun tawhiida fedhii, tawhiida gabbarsuu, tawhiida barbaachaa
(xalabaa) fi KKF’n waamama.
Tawhiida kanaaf jecha Rabbiin namaa fi jinnii uume. Rabbiin akkana
jedha
]56 :‫(ﭳ ﭴ ﭵ ﭶ ﭷ ﭸ) [الذاريات‬
“Jinnii fi nama ana haa gabbaranuuf male wanta biraatiif hin
uumne.” Sababa isaayyi ergamoota erge, kitaabas buuse.
Ammas Rabbi akkana jedha
]25 :‫(ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ ﭘ ﭙ ﭚ ﭛ ﭜ ﭝ ﭞ ﭟ) [األنبياء‬
“yaa ergamaa keenya! siin duratti ergamaa kamiinuu wanti dhugaan
gabbaramu ana malee hin jiruu anuma gabbari jennee beeksisa itti
goonu male hin ergine.”
Akkuma Rabbi jedhee jiru inni calqabaa fi dhuma waamicha rasuulaati.
]36 :‫(ﭴ ﭵ ﭶ ﭷ ﭸ ﭹ ﭺ ﭻ ﭼ ﭽ ﭾ) [النحل‬
“Ana gabbaraa xaaguuta (waan Rabbii maletti gabbaramu) irraa
fagaadhaa jechuun ergamoota ummata cufa keessatti ergine.”
Sababa isaayyi falmiin gidduu nabiyyootaatii fi ummataatti argame. Warra
tawhiidaa, hordoftoota nabiyyootaa fi warra shirkii, bida’aa fi khuraafaa
gidduutti ammas falmiin argame. Sababa isaa sayfiin karaa Rabbii keessaatti
luqqifame. Inni jalqabaa fi dhuma diiniiti. Diiniin Islaamaa isuma. Innis
gosoowwan tawhiidaa biroos of keessatti qaba.
Tawhiidni uluuhiyyaa towhiida rubuubiyyaa fi tawhiidal asmaa’i
wassifaatii of keessatti qabata. Namni Rabbiin qofa gabbare, ibaadaan

Hiikaa laa ilaaha illallaah fi Sadarkaa isaa
Rabbiin qofaaf mala jechuu beeke, kun gooftummaa, maqaa fi amala
Rabbiitti amanuu isaa akeeka. Wanti inni kana hojjetuuf sababa Rabbiin Hiikti ‘laa ilaaha illallah’ akka walii galaatti gabbaramaan dhugaa
isa uumuun, nyaachisuun, haala isaa jijjiiruu fi hojjaa gooftaa kan Rabbiin malee hin jiru jechuu dha. Rabbiin malee wanti gabbaramuun
40 41
birootiinis, isaa fi garboota hunda irratti akka Rabbiin tola oole waan malu hin jiru. Rabbiin malee wanti biraa waammatamuun hin ta’u.
amanuufi. Rabbiin maqaa gaggaarii fi amala ol-aantuu kan ibaadaan salaatuun, nazaruun qaluunii fi akkasumas gossowwan ibaadaa biraas
Rabbiin malee nama biraatiif kennamuun hin ta’u.
Rabbiif qofa maluu akeektutu jirti jechuu amana.
Beekaan Yamanii Muhaammad Ibnu Ismaa’il Assan’aaniin akkana jedhe
Tawhiidni kun barbaachisaa ta’uu isaa wajjin namoota hedduutu
morme. Ibaadaan Rabbiif qofa maluu isaa mormanii, Rabbii wajjin .‫ والبراءة من كل معبود دونه‬،‫ إفراد الله بالعبادة واإللهية‬:‫ومعناها‬
waan biraa gabbarani. Beekaa Muhammad Ibnu Ismaa’iil Assan’aanii “Hiikti ishee gabbarsuudhaan Rabbiin adda gochuu dha. Wanta Rabbii
jedhamu akkana jedhe gaditti gabbramu hunda irraayyuu qulqullaa’uu dha.”
،‫ من أولهم إلى آخرهم يدعون العباد إلى إفراد الله تعالى بالعبادة‬ ‫“اعلم أن الله تعالى بعث األنبياء‬ ‘Ilaahii.” jechuun gabbaramaa ittiin bulamaa jechuudha. Kan qalbiin
‫ (ﭸ ﭹ‬:‫ ولذا قالوا‬،‫ كما قررناه وكررناه‬،‫ إذ هم مقرون بذلك‬،‫ال إلى إثبات أنه خلقهم ونحوه‬ jaallachuun, guddisuun, gadi isaa jechuun, sodaachuunii fi ibaadaa biraas
،‫ فعبدوا مع الله غيره‬. ‫ ونخصه بها من دون آلهتنا؟‬،‫ أي لنفرده بالعبادة‬،]70 :‫ﭺ ﭻ) [األعراف‬ hordofsiisuun isa gabbaruun dirqama ta’u jechuu dha.
.”‫ واتخذوا له أندا ًدا‬،‫وأشركوا معه سواه‬
Jechi guddoon kun roga (ruknii) bu’uuraa lama qabdi.
“Beeki wanni Rabbi ergamtoota jalqabaa hanga dhumaatti ergeef
1. Inni duraa: “an-nafyu.” innis gabaramummaa waan Rabbiin
namoottan Rabbiin qofa gabbaruutti akka waamanuufi malee akka
male jiru irraa dhabamsiisuu dha. Kan isa akeeku jecha ‫“ال‬
rabbi isaan uume haa mirkaneessanuufi miti, akkuma deddeebinee
”‫ اله‬gabbaramaan hin jiru jedhuu dha. Wanti Rabbiin male jiru
mirkaneessine, isaanuu sana mirkaneessuu irratti uumamani. Kanaafuu
ibaadaan maluufii dhabamsiifti.
“akka nuti Rabbiin qofa gabbarruuf nutti dhuftee?.” jedhan. Rabbii
wajjin waan biraa gabbaranii waan biraa isaan qindeessani. Hiriyaa 2. Inni lammaffaa: “Al-isbaat.” innis gabbaramaan Rabbiin
isaaf tolchani.” ta’uu mirkaneessuu dha. Kan isa akeeku jecha ”.‫ “اال الله‬Allah
malee jedhuu dha. Isheen ibaadaan Rabbiif qofa akka malu
Tawhiida uluuhiyyaa kana kalimatut-tawhiidi “laa ilaaha illal laaha.” n mirkaneessiti. Inni uumaa, nyaachisaa, horataa, wanta hundaa
of keessatti qabata. jijjiiraa waan ta’eef ibaadaan isa qofaaf male. Akkuma tawhiida
Gosa tawhiidaa kana qorannoo lama keessatti goonee irratti dubanna. rubuubiyyaa keessatti tokko tokkoon dubbannee dabarsine
ni’iimaa guddaa Rabbi isaanitti oolee galateeffatanii ibaadaan
1. Ragaa “laa ilaaha illallaaha.” jedhu hiika isaa, sherxii, arkaanaa fi
qophaa isa baasuun garboota hundarratti dirqama ta’a.
waan isa diigu.
2. Ibaadah: hiika isaa, gosa isaa, sharxii fi arkaana isaati. Sharxii laa ilaaha illallah fi waan isa diigu
Ragaan shari’aa hedduun akka akeekutti kalimaan tawhidaa laa
Qorannoo duraa: Laa Ilaaha Illallaah Ragaa Bahuu
ilaaha illallah bu’aa hedduu fi sadarkaa guddaa qaba. Keessaa
Qorannoo Kana keessa mata duree lamatu jira. Isaanis: barbaachisaan immoo:
Namni isii jedhe musliima ta’uu, dhiigni, qabeenyii fi kabajni isaa

eegamuu, jannata seenuu fi ibidda keessatti hafuu dhiisuu dha. Garuu ]19 :‫(ﰊ ﰋ ﰌ ﰍ ﰎ ﰏ) [محمد‬
nama jecha kana dubbate hundaaf bu’aan kun hin argamu. Sharxiin cufti “Beeki gabbaramaan dhugaa Rabbiin malee hin jiru.”
guutamuunii fi wanti ishii diigu dhibamuun dirqama. Akkuma salaanni
42 2. Mirkanii shakkii dhabamsiisu: Rabbiin malee gabbaramuu hin 43
yoo sharxiin isii kan akka woduu, qiblaatti deebi’uu fi kan biroos
qabuu isa jechi kun itti akeeke iimaana murataa amanuun dirqama.
guutee, wanti isii diigu kan akka haasawaa, koflaa, nyaataa, dhugaatii
Beekumsa mirkana’aa ta’e malee mamii/shakkii fi deddeebiin
fi kan biroos dhibame malee hin fayyanne, akkasumas jechi kun yoo
iimaana keessatti gahaa miti. Rabbi akkana jedha
sharxiin ishee guutee wanti ishee diigu dhibame malee hin fayyadu.
‫ ولكن ليس مفتاح‬،‫ بلى‬:‫ ال إله إال الله؟ قال‬:‫ أليس مفتاح اجلنة‬:‫ولذلك ملا قيل لوهب بن منبه‬ ‫(ﮬ ﮭ ﮮ ﮯ ﮰ ﮱ ﯓ ﯔ ﯕ ﯖ ﯗ ﯘ ﯙ ﯚ ﯛﯜ‬
:‫ وملا قيل للحسن البصري‬.‫ وإال لم يفتح لك‬،‫ فإن جئت مبفتاح له أسنان فتح لك‬،‫إال له أسنان‬ ]15 :‫ﯝ ﯞ ﯟ) [احلجرات‬
‫ ال إله إال الله فأدى حقها‬:‫ من قال‬:‫ ال إله إال الله دخل اجلنة؟ قال‬:‫ من قال‬:‫إن ناساً يقولون‬
.‫وفرضها دخل اجلنة‬ “mu’umina jechuun isaan Rabbii fi rasuulatti amananii eegasii osoo
hin shakkin karaa Rabbii irraatti qabeenyaa fi lubbuu isaaniitiin
“Kanaafuu Wahb Ibnu Munabbihiin furtuun jannataa laa ilaaha illallah jabaatani. Warri dhugaa isaani.” (Al-hujuraat: 15)
mitii? Jennaan eeyyee isheedha, garuu furtuun kamuu ilkaan qaba. Yoo
furtuu ilkaan qabu fudhattee dhufte siif bana yoo hin taane immoo hin Namni waan jechi kun irratti akeektu iimaana isaa keessatti murataa
banu jedhe. Hasanul Basrii biratti namoonni namni laa ilaah illallah hin ta’in ykn kan shakku ta’e takkii irraa kan dhaabbatu ta’e jechi
jedhe jannata seena jedhu jedhame. Innis namni laa ilaaha illallah kun homaa isa hin fayyaddu.
jedhee haqaa fi dirqama ishee guute jannata seena jedhe.” 3. Qeebaltii deebisuu (diddaa) dhabamsiisu: qalbii fi arraba isaatiin
Sababa sharxiin gariin argamu baateef jecha jechi kun cufa munaafiqootaa cufa waan jechi kun akeektuu qeebala. Dhugaa ta’uu fi sirrii ta’uu
kan hedduun isaanii mallattoo islaamaa mul’attuu taate hojjatan iyyuu isaa amana. Rabbiin waa’ee mushirikaa ilaalchisee akkana jedha
hin fayyadne. Akka walii galaatti sharxii guutuu fi waan isa diigu )‫(ﮒ ﮓ ﮔ ﮕ ﮖ ﮗ ﮘ ﮙ ﮚ ﮛ ﮜ ﮝ ﮞ ﮟ ﮠ ﮡ ﮢ‬
dhabamsiisuun dirqama ta’uu kan akeeku jecha Rasuulaa . ]36-35 :‫[الصافات‬
ُ ‫« ُأ‬
‫ ال إله إال الله عصموا مني دماءهم‬:‫ فإذا قالوا‬،‫ ال إله إال الله‬:‫مرت أن أقاتل الناس حتى يقولوا‬ “Yeroo Rabbiin malee wanti dhugaan gabbaramu hin jiru
.»‫ وحسابهم على الله‬،‫وأموالهم إال بحقها‬ isaaniin jedhame ni boonu. Nuti sila weellisaa maraatuuf jecha
“Hanga namoonni laa ilaaha illallah jedhanutti ittiin loluun gabbaramtoota keenya dhiifnaa! jedhu.” (as-saaffaat: 35-36).
ajajame. Yeroo laa ilaaha illallah jedhan dhiigaa fi qabeenya isaanii Namni boona, jibbaa ykn wanta biroof jecha kalimaa kana
haqti ishee ituu hafuu narraa tikfataniiru.” dubbatee ka’ee wanta isiin akeektu hin qeebalin jecha kana irraa
Sharxii guutuunii fi waan ishee diigu irraa fagaachuun haqa ishee homaa hin fayyadamu. Namni ibaadaan Rabbiif qofa ta’uu hin
keessa seena. qeebalin kanuma irraayyi lakkaa’ama, boonaaf jecha seera Rabbii
irra murtee barbaaduu qeebaluu dhiisuun, ykn diiniin mushirikaa
Jechi guddoon kun sharxii (ulaagaa) torba akka qabdu ragaan shari’aa
kan warra taabotaa fi qabirii gabbaruu, kan yahuudaa, kiristaanaa fi
ni akeekti. Isaanis;
kan biroos kufaa ta’uu isaa qeebaluu dhiisee amantiin isaanii sirrii
1. Hiika ishee beekuu: Ibaadaan Rabbiif malee akka wanta tokkoof dha jechuun waan jechi kun kufaa ta’uu isaa akeeke yoo qeebaluu
hin malle beekuudha. Rabbi akkana jedhe dide Muslimaa miti.
4. Ajajamuu kan diddaa dhabamsiisu: Qaama isaatiin Rabbiin qofa isii guutee ittiin hojjatu jaallachuun Muslima irratti dirqama. Waan
gabbaree waan jechi kun akeekteef ni ajajama.Rabbi akkana jedhe ishee diigus ni jibba. Rabbi akkana jedhe
‫ ومعنى‬،]22:‫(ﮉ ﮊ ﮋ ﮌ ﮍ ﮎ ﮏ ﮐ ﮑ ﮒ ﮓ) [لقمان‬ )‫(ﭽ ﭾ ﭿ ﮀ ﮁ ﮂ ﮃ ﮄ ﮅ ﮆ ﮇﮈ ﮉ ﮊ ﮋ ﮌ ﮍ‬

44 ]165 :‫[البقره‬ 45
ِّ ‫ أي‬:)‫ ومعنى (ﮎ ﮏ‬.‫ ينقاد‬:)‫(ﮉ ﮊ ﮋ‬
.‫موحد‬
“Namoota irraa kan Rabbii gaditti fakkaataa tolchatanii akka
“Namni gaarii hojjataa fuula isaatiin Rabbiif ajajame dhugaatti jaalala Rabbiitti isaan jaallatantu jiru. Warri amanan immoo akka
finyoo amanamaa qabateera.” Hiikti ‘fuula isaatiin Rabbiif cimaatti Rabbiin jaallatu.” (Al-baqarah: 165)
ajajamuu’ jechuu qaama hundaan Rabbiin buluu jechuu dha. Haala
gaarii hojjatuun jechuun haala Rabbiin tokkoomsuun jechuudha. Namni ‘laa ilaaha illallah’ jedhee, Rabbiin qofa gabbaruu isheen itti
akeekte jibbe Muslimaa miti. Akka Rabbi jedhetti
Namni jecha kana jedhee hiika isaas baree, eegas haqaa fi dirqama
]9 :‫(ﯦ ﯧ ﯨ ﯩ ﯪ ﯫ ﯬ ﯭ) [محمد‬
isaa guutuuf Rabbiin gabbaree, yoo seera Islaamaatiin ajajamee hin
hojjatin, wanta fedhii isaatiin wal-simatuu fi bu’aa duuniyaa qabu “warri kafaran salphatanii dalagni isaanii duraa badeera.
qofa kan dalagu yoo ta,e jecha kana irraa homaa hin fayyadamu. Sunis Sababa isaan waan Rabbi buuse jibbaniif dalagaa isaanii
5. Dhugoomsuu sobsiisuu dhabamsiisuu: jecha kana qalbiin balleesse.”
dhugoomsee jechuu qaba. Qalbiinii fi arrabni isaa tokko ta’uu dha. Wanti ‘Laa ilaaha illallah’ diigu nawaaqida Islaamaa ykn nawaaqida laa
Rabbi akkana jedhe ilaaha illallah jedhama. Isheenis dalaga namni Islaamummaa irraa ittiin
gara galuudha. Lakkofsi ishee baay’eedha. Beektonni gariin hanga 400
‫(ﮡﮢ ﮣ ﮤ ﮥ ﮦ ﮧ ﮨ ﮩ ﮪ ﮫ ﮬﮭ ﮮ ﮯ ﮰ ﮱ ﯓﯔ‬ geessi jedhanii dubbatani. Diigdonni Islaamaa kun immoo matoolee
]3-1 :‫ﯕ ﯖ ﯗ ﯘ ﯙ ﯚ) [العنكبوت‬ sadi jalatti walitti qabamu. Isaanis:
“Namoonni amanne jechuu qofaan osoo hin qoramin hafuu 1. Shirkii guddoo: Innis gosa heddu. Yoo Rabbi fedhe ulaa lammaffaa
yaaduu? Warra isaaniin duraayyuu qorreerra. Rabbiin siichuu kutaa duraa keessatti dubbatama.
warra dhugaa jedhee fi warra sobe adda baasa.” (ankabuut: 1-3). 2. Kufrii guddoo: Innis gosa heddu. Yoo Rabbi fedhe ulaa lammaffaa
Qalbiin isaanii wanta jechattiin akeektu waan sobsiiftuuf akkasumas kutaa lammaffaa keessatti dubbatama.
sobaa fi munaafiqummaan waan dubbataniif jecha kana dubbachuu 3. Nifaaqa amantee: Yoo Rabbi fedhe ulaa lammaffaa kutaa sadaffaa
irraa homaa hin fayyadamne. keessatti dubbatama.
6. Qulqulleessuu kan qindeessuu dhabamsiisu: Niyyaa gaariidhaan Qorannoo Lammaffaa: Ibaadah

hojii shirkii irraa qulqulleessuun dirqama. Rabbi akkana jedhe Kana keessas mata duree lamatu jira.
]2:‫(ﮀ ﮁ ﮂ ﮃ ﮄ) [الزمر‬ 1. Hiika ibaadaa fi wanta cufa walitti qabattuu ta’uu ishee kan ibsu
“Amantii Rabbiif qulqulleessii isa gabbari.” (azzumar: 2). Ibaadaan Lugaa arabaatti: Ibnu Sayyidaan akka jedhetti ibaadaa
Gosa ibaadaa kam keessattuu namni Rabbitti qindeesse jechi kun isa jechuun hundeen isaa of gadi qabuu ykn of xinneessuu jechuu dha.
hin fayyadu. Jawhariin akka jedhetti “jechi ibaadaa jedhu hundeen isaa of gadi qabuu
7. Jaalala: Jecha kanaa fi waan isheen akeekte, akkasumas warra sharxii xinnaachuu dha. Ibaadah jechuun ajajamuu dha.”
Ibaadaan akka tumaa shari’aatti: Shaykhul Islam Ibnu Taymiyyah 2. Ibaadaa qulqulluu hin taane: isheen dalagaa fi haasawa hundee ishee ir-
akkana jedhee hike raa ibaadaa hin ta’in garuu sababa niyyaan toluutiin ibaadaatti jijjiram-
tuu dha. Ibaadaa qulqulluu hin taane keessa kan armaan gadiitu seena.
‫هي اسم جامع لكل ما يحبه الله ويرضاه من األقوال واألفعال الظاهرة والباطنة‬
46 I. Dirqamaa fi wanta jaallatamaa hundee isaatti ibaadaa hin taane 47
“Cufa wanta Rabbi jaallatuu haasawa irraayis ta’ee dalaga mullataas dalaguu dha: Of qallabuun, niitii fi ilmaan qallabuun, liqii
ta’ee dhokataa of keessatti qabata.” kaffaluun, fuudha dirqama ykn jaallatamaa fuuchuun, liqeessuun,
Kun immoo ibaadaan wanta cufa kan walitti qabattu ta’uu akeeka. kenni, haadhaa fi abbaatti tola ooluun, keessummaa kabajuu fi kan
Ibaadaan wantoota armaan gadii of keessatti qabatti. biraas kana jala seena. Yeroo Muslimni dirqama kana ykn waan
jaallatamaa kana fuula Rabbii barbaacha dalage, FKN’f akka
Ibaadaa qulqulluu: Isheen gochaa fi haasawa ogguma karaa godhamtu
ajaja Rabbii irratti jabaachuuf jecha nyaachuu, ajaja Rabbiitiin
ibaadaa taatee fi kan wanta biraatii kennuun haraama akka ta’e ragaan
akeekeedha. Ibaadaa qulqulluu keessa kan armaan gadiitu seena. buluu fi akka isaan guddatanii Rabbiin gabbaranuu jecha ilmaan
nyaachisuu, fuula Rabbii barbaacha nama jaarsa cinqii deemsaa
I. Ibaadaa qalbii: Isheenis bakka lamatti qoodamti. irraa haara galfachiisee maatii isaatti geessuuf farad isaatti fe’uu,
‘Haasawa qalbii’: haasawni qalbii kun amantee jedhamtee fuuchuu dhaan of tiksuu niyyachuu kkf. Falmii tokko malee cufti
waamamti. Isheenis gooftaan Rabbiin male hin jiru, wanti isaatuu ibaadaa miindaa itti argatamuu dha. Ragaan kan irratti
gabbaramuun maluuf tokko Rabbiin male hin jiru jedhanii amanuu akeeku immoo jecha Rasuulli  hadiisa sa’ad keessatti jedhan.
dha. Akkasumas maqoolee Rabbii fi sifata isaatti, malaa’ikoota, .»‫ حتى ما تضعه في في امرأتك‬،‫«ولست تنفق نفقة تبتغي بها وجه الله إال أجرت عليها‬
kitaabotaa fi ergamoota isaatti, guyyaa dhumaa, qadara, gaarii fi ‫متفق عليه‬
hamtuu isheetti, fi kan biraattis amanuudha.
“kenna tokko fuula Rabbii barbaachaa jecha kennattee hin
‘Dalaga qalbii’ kun immoo ikhlaasa ykn dalaga Rabbiif haftu yoo irratti miindaa argatte malee, wanta afaan niitii
qulqulleessuu, jaalala Rabbii, miindaa isaa kajeeluu, adaba isaa keetii keessa keessuun illee miindaa argatta.” (Bukhaarii fi
sofaachuu, isa irratti hirkachuu, wanta inni ajaje hojjachuu fi waan Muslimtu gabaase).
inni dhorge dhiisuu irratti obsuu fi wanta biraas of keessatti qabata.
Ammas jechi Rasuulli  hadiisa Abii Mas’uudal Badriyyii
II. Ibaadaa haasawaa: Kalimatu-ttawhiidiin dubbachuun, keesstti jedhan
qur’aana qara’uun, subhaanallah, alhamdulillaahii fi kan ‫ متفق عليه‬.»‫ وهو يحتسبها كانت له صدقة‬،‫«إن املسلم إذا أنفق على أهله نفقة‬
birootiinis Rabbiin dubbachuun, gara Rabbiitti nama
waamuun, beekumsa shari’aa nama barsiisuus ta’ee kan I. “Yeroo Muslimni Rabbii isaa irratti herreeggataa niitii isaa
biroos qoodaa kana jala seena. nyaachise sadaqaa isaaf taati.” (Bukhaarii fi Muslimtu gabaase).
III. Ibaadaa qaamaa: salaatuun, sujuuduun, soomuun, hajja’uun, ‫ فتوسل‬،‫ال منهم توسل إلى الله بصالح عمله‬ً ‫ ففيه أن ك‬،‫وحديث الثالثة أصحاب الغار‬
jihaadni, beekumsa shari’aa barbaaduunii fi kan biraa illeekana ‫ وتوسل الثاني إلى الله بإعطائه لألجير‬،‫أحدهم إلى الله ببره بوالديه ابتغاء وجه الله‬
jala seena. .‫أجره بعد تنميته له ابتغاء وجه الله تعالى‬
IV. Ibaadaa qabeenyaa: zakaan, sadaqaan, gorraasuun, horii Ammas hadiisa warra holqaa sadan keessatti cufti isaaniituu dalaga
haga ta’e baasuun, nazaruun (qodhuun) fi kan biraas ibaadaa gaarii qabanuunRabbitti dhihaatani. Tokkoon isaanii tola haadhaa
kana keessa seena. fi abbaatti fuula Rabbii barbaacha ooleen Rabbitti dhaihaate.
II. Fuula Rabbii barbaacha haraama dhiisuu: Ribaa, hannaa Kun immoo ibaadaan jireenya namaa fi amantii cufa akka inni walitti
fi gowwoomsuu dhiisuun kana jala seena. Yeroo muslimni qabatu akeeka. Akkasumas ibaadaan bareechee yaachisaa ta’uu isaa
miindaa Rabbii barbaacha, adaba isaa soda fi dhorgaa akeeka. Kanaafuu, sababa ishee jinni fi ilmi namaa uumame. Rabbi
isaatiin buluu jecha dhiise falmii tokkoon malee ibaadaa inni akkana jedhe
48 49
irratti miindeffamu ta’u. ragaan kana akeeku hadiisa Abuu
]56 :‫(ﭳ ﭴ ﭵ ﭶ ﭷ ﭸ) [الذاريات‬
Hureyraan Nabiyyii irraa odeesse
‫ فإن‬،‫ إذا أراد عبدي أن يعمل سيئة فال تكتبوها عليه حتى يعملها‬:‫«يقول الله تعالى‬ “Jinnii fi nama na haa gabbaranuuf male hin uumne.” (zaariyaat: 56)
‫ وإذا أراد أن يعمل‬،‫ وإن تركها من أجلي فاكتبوها له حسنة‬،‫عملها فاكتبوها مبثلها‬ Wanti Rabbi isaan uumeef ibaadaa keessatti, ajajaan buluu keessattii
‫ فإن عملها فاكتبوها له بعشر أمثالها إلى‬،‫حسنة فلم يعملها فاكتبوها له حسنة‬
fi waan dhorgaman dhiisuu keessatti isaan qoruuf uume. Rabbi
‫ متفق عليه‬.»‫سبعمائة ضعف‬
akkana jedhe
“Rabbiin akkana jedhe, yoo garbichi koo badii dalaguu
]2 :‫(ﭛ ﭜ ﭝ ﭞ ﭟ ﭠ ﭡ ﭢ) [امللك‬
fedhe haga inni dalagutti ishee hin barreessinaa, yeroo inni
dalage fakkaataadhuma ishee barreessaa, yoo anaaf jecha “Rabbiin isa eenyu akka isin keessaa gaarii hojjatu isin qoruu
dhiise immoo gaarii taasisaatii barreessaafii, yoo inni gaarii du’aa fi jireenya uumeedha.”
dalaguu fedhee hin dalagin gaariidhuma barreessaafii,
Wanti sammuu qabu jinni fi nama irraa kan ta’e cuftiga’eessummaa
yoo inni dalage immoo fakkii ishee kudhanii hanga 700
irraa eegalee hanga du’aatti qorumsa keessa jira.
baay’isaatii barreessaafii.” Bukhaarii fi Muslimtu gabaase
Ammas hadiisa warra olqaa sadan keesstti tokkoon isaanii Sharxii fi bu’uura ibaadaa
fuula Rabbii barbaachaaf zinaa dhiiseeniyyi Rabbitti dhihaate. Dhugaan Rabbiin gabbaruu jechuun hundeen ishee jaalala guutuu, of
3. Wanta eeyyamamaa fuula Rabbii barbaacha dalaguu: nyaachuu, xiqqeessuu fi gadi jechuu guutuu wajjin taate Rabbiif kennuudha. Namni
dhuguu, gurguruu, bituu fi kan biraas gosa hojjaa kan ta’e kana waan isaaf gadi hin jenne jaallatu garbicha isaatii miti. Akkasumas
keessa seena. Wantootni kunii fi kkf bu’uura isheetti eeyyama- namni waan hin jaallanneef of gadi qabee xinnatuuf garbicha isaatii
maadha. Yeroo Muslimni kana dalaguun ajaja Rabbii irratti jabaa- miti. Ibaadaan Rabbii hanga sharxii fi arkaana ishee guuttattutti
chuu fi kkf fedhe sanumatu ibaadaa irratti miindaa argatanu ta’a. qeebalamtuus mitii, jaallatamtuus hin taatu.
ragaan kana akeeku immoo hadiisa Sa’adii fi hadiisa Abii Mas’uud
Sharxii Ibaadaa: Ibaadaan sharxii lama qaba.
dabran lachani.
،‫ «أنام أول الليل‬:‫ كيف تقرأ القرآن؟ قال‬: ‫ ملا قال له أبو موسى األشعري‬ ‫وقول معاذ‬ A. Ikhlaasa: Innis garbichi ibaadaa isaa keessatti wanta biraa dhiisee
‫ كما أحتسب‬،‫ فأحتسب نومتي‬،‫ فأقرأ ما كتب الله لي‬،‫فأقوم وقد قضيت حزبي من النوم‬ fuula Rabbii qofa ittiin fedhuudha. Rabbi akkana jedhe
‫ رواه البخاري‬.»‫قومتي‬ ]5 :‫(ﮘ ﮙ ﮚ ﮛ ﮜ ﮝ ﮞ ﮟ) [البينة‬
Ammas jechi Mu’aaz AbiiMuusal Ash’ariidhaan akkamitti qur’aana “Amantii isaaf qulqulleessanii Rabbiin gabbaruutti male isaan
qaraata? Jennaan, Abii Muusaanis “Ani jalqaba halkanii nan rafa, hin ajajamne.” (albayyinah: 5)
hirriba koo hangan aadeffadhe fixee ka’een qur’aana hanga
Rabbi naaf barreesse qara’a. Akkuman salaata koo Rabbirratti Beekaan biyya Hindii imaama hadiisaa kan ta’e tokko Siddiiq
herreeggadhun hirriba kootis rabbirratti herreeggadha.” Hasanul Huseynii kan jedhamu akkana jedhe
Bukhaariiti gabaase .”‫“ال خالف في أن اإلخالص شرط لصحة العمل وقبوله‬
“Hojiin fayyaa ta’ee argamuu fi qeebalamuu keessatti ikhlaasni isaanii keessatti hin argaminii mul’ifti. Sababni isaas waan ajaja ykn
sharxii ta’uun wal-dhabbii hin qabu.” sunnaa isaanii irraa hin ta’iniifi.
Sharxii kana irratti hundoofnee namni ibaadaa tokko dalagee wanta Bu’uura Ibaadaa:
50 fuula Rabbii male jiru kan akka faaruu namaa ykn bu’aa duniyaa 51
Ibaadaan Rabbii bu’uura sadi irratti ijaaramuun dirqama. Isaanis:
ittiin barbaade , ykn dalaga isaatiin fuula Rabbii osoo hin fedhin
nama biraatti hidhatee hojjate , ykn ibaadaa isaatiin nama biraatti Jaalala
dhihaachuu barbaade, ykn mootii takkii nama biraa sodaatee dalage
Soda fi
irraa hin qeebalamuu miindaas irratti hin argatu. Kun immoo
beektota biratti irratti walii galamaadha. Yoo ibaadaa isaatiin fuula Kajeellaa dha.
Rabbii fedhee niyyaa isaatti riyaa’a make dalagni isaa ni bada. Kana Muslimni Rabbiin jaal’atee, adaba isaa sodaatee fi miindaa isaa
keessattis salafa irraa wal-dhabbiin hin beekamu. kajeeleeti isa gabbara. Kanaafuu gariin salafaa akkana jedhan
B. Bifa Rabbiin kaa’een wal-galuudha: Sharxiin kun ibaadattiin yeroo ‫ ومن عبده بالرجاء‬،‫ ومن عبده باخلوف وحده فهو حروري‬،‫“من َع َب َد الل َه باحلب وحده فهو زنديق‬
fi haala ishee keessatti waan qur’aanaa fi hadiisa keessatti dhufeen ”.‫ ومن عبده باحلب واخلوف والرجاء فهو مؤمن‬،‫وحده فهو مرجئ‬
kan wal simattu ta’uudha. Ibaadaa keessatti, gocha ykn haasaa isaan
“Namni jaalala qofaan Rabbiin gabbare munaafiqa, namni sodaa
keessatti hin dhufne itti hin dabalu. Yeroo isheettis malee hin dalagu.
qofaan isa gabbare khawaarijaadha, namni kajeellaa qofaan isa
Akkasumas ibaadaa qur’aanaa fi hadiisa keessatti hin dhufneen
gabbare Murji’aadhaa, namni jaalalaan, sodaa fi kajeellaan isa gabbare
Rabbiin hin gabbaru. Kun immoo murteedhuma Muhammad ergamaa
mu’umina.”
Rabbiiti jedhanii raga bahuuti. Waan inni arraba ergamaa isaa irratti
karaa godheen male Rabbiin hin gabbarru. Rabbi akkana jedhe Beektoleen gariin bu’uura kana arkaana jedhanii waamani.
]7 :‫(ﮠ ﮡ ﮢ ﮣ ﮤ ﮥ ﮦ ﮧ) [احلشر‬ A) Rabbiin Jaallachuu:
“Wanta rasuulli isiniif kenne fudhaa waan inni isin dhorke Bu’uurri kun bu’uura ibaadaa hunda irra yaachisaadha. Jaalalli bu’uura
dhorgamaa.” (al-hashr: 7). ibaadaati. Rabbiin jaallachuun, ittiin ajajamuun, waan Rabbi jaal’atu
Nabiyyiin  akkana jedhan cufa jaal’achuun, dilii inni jibbu cufa jibbuun, mu’umintoota warra
waliyyii Rabbii, akka mata dureetti ergamoota isaa jaallachuun,
‫ متفق عليه‬.»‫«من أحدث في أمرنا هذا ماليس منه فهو رد‬
kaafiraa fi munaafiqa warra xalaata (diina) Rabbii jibbuun Muslima
“Namni ajaja keenya kana keessatti wanta isarraa hin taane irratti dirqama. Kun hundinuu Muslima irratti dirqama filannoo biraa
haaromse inni isarratti deebifama.” (Bukhaarii fi Muslimtu hin qabneedha. Akkasumas Rabbii fi ergamaa isaa Muhammadiin
gabaase). lubbuu, ilmaan, qabeenya isaa fi waan cufa irra jaal’achuun dirqama.
.»‫ «من عمل عم ًال ليس عليه أمرنا فهو رد‬:‫وفي رواية ملسلم‬ Rabbi akkana jedhe
Gabaasa Muslim keessatti immoo “namni dalaga ajajni keenya ‫(ﭻ ﭼ ﭽ ﭾ ﭿ ﮀ ﮁ ﮂ ﮃ ﮄ ﮅ ﮆ‬
itti hin jirre dalage isarratti deebifama.” ‫ﮇ ﮈ ﮉﮊﮋﮌﮍﮎﮏ ﮐﮑﮒﮓﮔ‬
]24 :‫ﮕ ﮖﮗ ﮘ ﮙ ﮚ ﮛ ﮜ) [التوبة‬
Aayatattiin Rasuula hordofuun dirqama akka ta’e agarsiifti. Hadiisni
gabaafames haraamummaa ibaadaa Rasuulli hin ajajinii fi hadiisa “Yoo abbaan keessan, ilmaan keessan, obbolaan keessan, warreen
keessan, firoottan keessan, qabeenyi dalagattan, daldalli ni badaa falmiin isaa soba ta’a. kanaafuu aluma tuutni wahii jaalala Rabbii qabna
sodaattanii fi manni jaal’attanu Rabbii fi Rasuula irra akkasumas jedhanii falmatanu aayanni kun buute
karaa isaatti loluu irra isin biratti jaal’atamaa yoo ta’e hanga ajajni ]31:‫(ﭮ ﭯ ﭰ ﭱ ﭲ ﭳ ﭴ ﭵ ﭶ ﭷ ﭸ) [آل عمران‬
Rabbii dhufutti eegaa jedhiin. Rabbiin tuuta dilaawoo hin sirreessu.”
52 “Yoo Rabbiin kan jaallattan taatan na hordofaa Rabbiin isin jaallataa 53
(attawbah: 24)
badii keessanis isiniif dhiisa jedhi.” (Al-imraan: 31).
Jaalalli Rabbii yeroo qalbii garbichaa keesstti cimte qaama isaa Aayatni kun aayata qorumsaa jedhamti. Namni dhugaan Rabbiin jaallatu
Rabbiin ajajamuu irratti kaafti. Rabbiin dileessuu irraayis ni fagaata. wanta Rasuulli isaa ajaje hordofa, waan inni dhorges ni dhorgama.
Hinumaayyuu hanga ibaadaa Rabbii hojjatuun gammachuu fi boqonnaa Beektoleen gariin akkana jedhan
lubbuu argata. Rabbi akkana jedhe
.»‫«من ادعى محبة الله ولم يحفظ حدوده فهو كاذب‬
]28 :‫(ﰈ ﰉ ﰊ ﰋ ﰌ ﰍﰎ ﰏ ﰐ ﰑ ﰒ ﰓ) [الرعد‬
“Namni osoo daangaa Rabbii hin eegin jaalala isaan qaba jedhee falme
“Isaannan amananii qalbiin isaanii zikrii Rabbiitiin gadi dhaabbatte, sobaadha.”
dhagayaa zikrii Rabbiitiin qalbiin gad-dhaabbatti.” (arra’ad: 28).
Weellisaan akkana jedhe:
Rasuula irraa akka mirkanaa’etti ‫هذا محال في القياس شــنيع‬ ‫تعصــي اإلله وأنــت تزعم حبه‬
.»‫«قم يا بالل فأرحنا بالصالة‬
‫إن احملــب ملــن يحــب مطيــع‬ ‫لــو كان حبــك صادقــاً ألطعته‬
“Yaa Bilaal ka’iitii Salaataan nu boqochiisi.” jedhan.
“Rabbiin wanjalaa jaalala isaa falmatta. Kun wanta fagoo dha.
Ammas akkana jedhan Akka sababaattis fokkisaa dha.
.»‫«جعلت قرة عيني في الصالة‬
ُ Osoo jaalalli kee dhugaa ta’ee isaan ajajamta. Namni nama
“Gammachuun/dasiin ija kootii salaata keessa naaf taasifamte.” jaallatuun ni bula.”
Kanaafuu, namni jaallatee, isa sodaatee fi miindaa isaa kajeelee isaan Sababa dilii baay’isuutiif ogga jaalalli Rabbii qalbii garbichaa keessatti
ajajamu, dilii irraa fagaatuu, isa zakkaruu fi ibaadaa sunnaa baay’isuu dadhabde gammachuu ibaadaa ni dhaba. Hinumaayyuu shayxaanni
milkeenyaa fi bal’ina qomaatiin jiraata.Rabbi akkana jedha. ibaadaa isaa heddu keessatti isarratti mooheeti isa jeeqa. Yeroo tokko
]97:‫(ﮉ ﮊ ﮋ ﮌ ﮍ ﮎ ﮏ ﮐ ﮑ ﮒ ﮓ ﮔ) [النحل‬ haala qalbiin isaa laaftee dagattee jirtuun kan inni sagadu, isa zakkaru
ykn kadhatu argita. Ibaadaan isaa Rabbiin gabbaruu irra gara aadaatti
“Dhiiraas ta’ee dubartiis haala mu’umina ta’een namni dalaga dhihaatti.
gaarii hojjate jiruu gaarii isa jiraachifna.” (Al-nahl:97).
Kanaafuu, namni dilaawaan qalbiin isaanii ni goggoga. Ragga’iinsaa fi
Yeroo garbichi Rabbii isaa faallesse hanguma dilii isaatiin jaalalli boqonnaa lubbuus hin argatu. Hinumaa yero hunda dhiphina qomaatu itti
inni Rabbiif qabu ni hir’atti. Garbichi tokko dilii irra turuunii fi irraa dhaga’ama. Rabbi akkana jedhe
toobachuu dhiisuun mallattoo jaalalli Rabbii qalbii isaa keessatti ]124 :‫(ﯳ ﯴ ﯵ ﯶ ﯷ ﯸ ﯹ ﯺ ﯻ ﯼ ﯽ ﯾ) [طه‬
dadhabuuti. Haguma garbichi dilii baay’isuun jaalalli qalbii isaa keessaa
hanga duraarra dadhabdi. Kanaafuu, namni irratti daangaa dabre jaalalli “Namni zikrii koo irraa gara gale jiruu dhiphootu isaaf jira. Guyyaa
guutummaatti qalbii isaa keessaa deemnaan kufrii keessa seenuu isaatu qiyaamaas jaamaa isa oofna.” (xaahaa: 124).
sodaatama. Namni dilii baay’isaa jaalala rabbiin qaba jedhee falme, Namni zikrii Rabbii irraa gara gale jechuun qur’aana irraa deebi’ee ajaja
isaatiin hojjachuu dhiisee waan inni dhorge irraa dhorgamuu dhiisuun 1. Rabbi fi amala isaa baruu dha. Namni irra caalaa Rabbiin beeku
jiruu duniyaa kana keessattis goggoginaan Rabbi isa adaba. Kanaafuu irra caalaa Rabbiin sodaata.
hedduun nama dilaawaa waan rakkoo isaatii furmaata ta’u barbaada. 2. Rabbiin nama waajiba dhiisee ykn haraama dalagee dilaaweef
54
Kanaafuu, wanta nama macheessu, sammuu jijjiiru, sigaaraa xuuxuu, adaba wareegeera jechuu dhugeessuu dha. 55
footoo haraama ilaaluu ykn muuziiqaa haraama dhaggeeffachuutti
dabu. Inni waan milkii argatu se’aa dhoqqeen jiidhinuma isaa dabala. 3. Nama isa dideef adabni Rabbii cimaa ta’uu beekuu dha. Garbichi
Dhiphina irratti dhiphina isaaf dabala. Kana hunda irraa nageenya adaba Rabbii baadhachuu hin danda’u. Kun immoo aayataa
Rabbiin kadhanna. Kanaafuu, wanta jaalala Rabbii argamsiisuu fi fi hadiisa nama sodaachisanuu fi lolanu, kan waa’ee fuuldura
jabeessu irratti garbichi arifachuun barbaachisaadha. Kunis milkii Rabbii fidamuu, qormaataa, adaba qabrii fi adaba ibiddaa
dunyaa fi aakhiraa argachuuf jecha. Wantoonni kunis: dubbatan qu’achuun argama.
1. Dirqama dalaguu fi haraama irraa fagaachuu. 4. Umurii dabarse keessatti dilii hojjate yaadachuudhaan
sodaachuudha.
2. Ibaadaa sunnaa baay’isuu dha. Kana keessaa barbaachisaan
qur’aana Rabbii xiinxalanii dhaggeeffachuu fi qara’uu, Rabbiin 5. Sababa dilii hojjachuu isaatiin akka toobata irraa hin
dubbachuu baay’isuu, salaata sunnaa keessumaayyuu salaata haguugamne sodaachuu ykn akka xumuura ajaan umuriin isaa
halkanii baay’isuu fi Rabbiin kadhaa fi isaan maqoo baay’isuudha. hin xumuuramne sodaachuudha.
3. Maqaa fi sifata Rabbii baruu. Hanga iimaanni garbichaa, adaba Rabbii dhugeessuunii fi nama dilii
hojjateen adabni isaa cimuu beekuun isaa jabaateen sodaan inni adaba
4. Tola Rabbiin isatti oole heddu xiinxaluu dha. Rabbii irraa qabu ni jabaata. Kanaafuu beektoleen gariin akkana jedhu
B) Rabbiin Sodaachuu .”‫“من كان بالله أعرف كان منه أخوف‬
Sodaa jechuun waan jibbu tokko ofirratti eeggachuudhaan qalbiin “Namni irra caalaa Rabbiin beeku irra caalaa Rabbiin sodaata.”
laalachuudha. Adaba isaa sodaatee Rabbiin gabbaruun Muslima irratti
Sodaan faarfamtuun dhugaatti waan garbichaa fi dilii wal irraa haguuge.
dirqama. Rabbi akkana jedhe
]175 :‫(ﭧ ﭨ ﭩ ﭪ ﭫ ﭬ) [آل عمران‬ C) Kajeellaa (rajaa’a)
“Isaan hin sodaatinaatii yoo mu’umina taatan ana sodaadha.” (Aala- Rajaa’a jechuun miindaa fi dhiifama Rabbii kajeeluu dha. Akkasumas
Imraan: 175) rahmata Rabbii kajeeluu dha.
Ammas Rabbiin akkana jedhe Miindaa isaa kajeellaaf jecha Rabbiin gabbaruu fi dhiifama Rabbii
]44 :‫(ﮚ ﮛ ﮜ ﮝ) [املائدة‬ barbaacha yeroo badii keessa seene toobachuun Muslima cufa irrattuu
dirqama. Rabbi akkana jedhe
“Nama hin sodaatinaatii ana sodaadha.” (Maa’idaa: 44)
] 56:‫(ﯙ ﯚ ﯛ) [األعراف‬
]40 :‫(ﭻ ﭼ) [البقرة‬
“Anuma qofa sodaadhaa.” jedhe. (albaqarah: 40). “sodaataa fi kajeelaa Rabbiin waammadhaa.” (Al-a’araaf: 56)
Sodaan Rabbii kan inni garbicha biratti uumamuu fi dabalu waan heddu Ammas akkana jedha
irraayyi. Isaanis: ]9 :‫(ﯦ ﯧ ﯨ ﯩ ﯪ ﯫ ﯬ ﯭ ﯮ ﯯ ﯰ ﯱ) [الزمر‬
“Sila namicha yeroo halkanii keessa sujuudaa fi dhaabbataa, Hiikti isaas isaani namni rahmata Rabbii kajeeluun malu jechuu dha.
aakhiraa sodaataa fi rahmata Rabbii kajeelaa bulutu warra kaan hin Ammas Rabbiin akkana jedha
caaluu!.” (azzumar:9). ]123 :‫(ﭩ ﭪ ﭫ ﭬ ﭭ ﭮﭯ ﭰ ﭱ ﭲ ﭳ ﭴ) [النساء‬
56 Waa’ee nabiyyoota isaa keessatti Rabbiin akkana jedhe “Hawwii keessanis ta’ee hawwii warra kitaabaatiinis miti. Namni 57
)‫(ﯦﯧ ﯨ ﯩ ﯪ ﯫ ﯬ ﯭﯮ ﯯ ﯰ ﯱ‬ hamtuu hojjate isumaan miindaan kaffalamaaf.” (Annisaa’i: 123).
]90:‫[األنبياء‬ Akkuma walii galaatti: Rabbiin jaallatee, adaba isaa sodaatee fi

miindaa isaa kajeelee Rabbiin gabbaruun Muslima irratti dirqama ta’a.
“Isaan toltuu keessatti wal dorgomu. Kajeelaa fi sodaataa nu kadhatu. Akkasumas sodaa keessatti qofa daangaa dabree rahmata Rabbii irraa
Nuufis gadi jedhu (ni ajajamu).” (Al-ambiyaa’i: 90). garaa kutachuu hin qabu. Kajeellaa keessatti daangaa dabree dilii irra
kajeellaan gosa saditti qoodama. Isaan keessaa lama faarfamaa dha, turuun rahmata Rabbii qofatti rarra’uus hin qabu. Lamaan isaaniituu
inni sadaffaa immoo jibbamaa dha. walitti qabuun dirqama itti ta’a. haa ta’u malee yeroo fayyaa jiru akka
inni Rabbiin ajajamuu fi dilii irraa fagaachuutti isa kaasuuf jecha gara
1. Namni Rabbiin bule Rabbiin dalaga isaa qeebalee, miindaa isaaf
sodaatti caalchisuun barbaachisaa dha. Ogga du’atti seene immoo akka
galchuun jannataan isa milkeessee ibidda irraa nagaa isa baasuu Rabbitti yaada tolee du’uu fi Rabbiin wal ga’uun akka gammaduuf jecha
kajeeluu dha. gara kajeellaatti caalchisuun barbaachisaa dha. Akkuma aayata sadan
2. Namni dilii dalagee eegasii toobate, Rabbiin isaa dhiisuu fi irra dabran keessa jirutti isaan kana sadan walitti qabuun hafiinsa hin qabu.
isaa dabruu kajeeluu dha.
3. Namichi waajiba hir’isuu keessa dheerate, haraama keessa seenee
irra ture rahmata Rabbii kajeeluu dha. Kun ‘gowwummaa’,
‘hawwii’ ykn ‘kajeellaa’ sobaa jedhama.
Abuu Usmaan Annaadiin akkana jedhe
.”‫ ومن عالمة الشقاوة أن تعصي وترجو أن تنجو‬،‫“من عالمة السعادة أن تطيع وتخاف أن ال تقبل‬
“Rabbiif ajajamtee narraa qeebalamuu dhabdii sodaachuun mallattoo
milkiiti. Dilii dalagdee nagaa bahuu fedhuun mallattoo goggoginaati.”
Haalli namticha kajeellaa badaa kanaa haala nama osoo warra hin
fuudhin ilmaan argachuu hawwuu fakkaata. Namichi gowwaa isa
dhumaati. Kanaafuu Rabbiin akkana jedhe
‫(ﮯ ﮰ ﮱ ﯓ ﯔ ﯕ ﯖ ﯗ ﯘ ﯙ ﯚ ﯛ ﯜﯝ ﯞ ﯟ‬
]218 :‫ﯠ) [البقرة‬
“Isaannan amananii, Rabbiif jecha godaananii fi karaa Rabbii
keessatti jajjabaatan isaanuma kan rahmata Rabbii kajeelu. Rabbiin
dhiisaa mararfataa dha.” (Al-baqarah: 218).
KUTAA SADAFFAA 59
TAWHIIDA MAQOOLEE FI AMALA RABBII
Seensa:
Maqaan Rabbii wanta ilman namaa irraa fagoo kan inni wahyiin
malee adda baasee baruu hin dandeenyee dha. Sababni isaas namni
beekumsaan Rabbitti hin marsine. Rabbi akkana jedha
]110:‫(ﯦ ﯧ ﯨ ﯩ) [طه‬
“Beekumsaan isatti hin marsine.” (Xaahaa : 110).
Waa’ee amala Rabbii dubbachuun damee waa’ee zaata isaa dubbachuuti.
Maqaa fi sifaata Rabbii yaaduu keessattii fi adda qoodanii baruu
keessatti mirkaneessuus ta’ee dhabamsisuu irratti, sammuun namaa
qobaa isaa hin mijaa’uufi. Namni kana dalage dogongoree karaa sirri
irraa dabeera. Maqaa fi amala Rabbii waan ragaa shari’atiin mirkana’e
mirkaneessee akkasumas waan Rabbi ofirraa dhabamsiise ykn rasuulli
 isarraa dhabamsise dhabamsiisuun haasawa Rabbii fi rasuulaa bira
dhaabbachuun garbicha kam irrattuu dirqama. Ragaan shari’aa heddu
amala guutuu taate adda qooduun Rabbiif mirkaneessiteetti. Akka
Rabbiin maluun mirkaneessuun dirqama ta’a. Ammas amala hir’uu
heddu Rabbirraa dhabamsifteetti. Kanaafuu, irraa dhabamsiisanii
faallaa waan dhabamsiisanii guutuu ta’e mirkaneessuun dirqama.
Akka walii galaatti waa’ee maqaa Rabbii fi amala isaa keessatti kanatu
dhugaa fi dirqama. Waa’ee tawhiida maqoolee fi amalaa kana adda
baaseen qorannoo dhufu keessatti dubbadha.
Qoranno duraa: Karaa warri Ahlassunnah maqoolee fi sifaata
Rabbi keessatti qabanu.
Karaa warra ahbassunnati wal jamaa’ah waa’ee amalaa fi maqaa Rabbii
keessatti mata duree sadi keessatti ibsuun ni danda’ama.
Tokkoffaa: Adeemsa isaanii waa’ee mirkaneessuu keessatti:
Jijjiiruu fi onsuun maletti akkaataa kaa’uu fi fakkii gochuun maletti Akki sammuun itti nu akeeku wanta Rabbiif dirqama ta’u, dhorgamuufi
wanta Rabbiin qur’aana keessatti ykn arraba ergamaa isaa irratti ofi malu addabaasanii dubbachuun Wahyiidhaan male hin dhaqqabamu.
mirkaneesse mirkaneessuudhe. Cufti amala Rabbii kan ragaa shari’aa Sababni isaas Rabbitu wanta fagoo ilmi namaa beekumsaan itti
60
keessa dhufte amala dhugaa kan Rabbiin maltuu fi amala uumamaa hin marsine waan ta’eef, wahyii hordofanii waan inni mirkaneesse 61
akka hin fakkaanne ni amanu. Akkasumas cufa maqaa Rabbi ragaan mirkaneessuun, kan inni morme mormuunii fi waan inni callise
mirkanaa’etti amanu.Maqaan cuftinuu amala ofkeessaa qaba jedhani callisuun dirqaama ta’a.
amanu. Maqaan ‘Al-Aziz’ jedhu amala jabaa jedhamu of keessaa qaba. Wahyiin immoo Ragaan isaa jecha Rabbiiti
Maqaan ‘Al-qawiyyi’ jedhu amala humna jabeessa of keessaa qaba.
)‫(ﭳ ﭴ ﭵ ﭶ ﭷﭸ ﭹ ﭺ ﭻ ﭼ ﭽﭾ ﭿ ﮀ ﮁ ﮂ‬
Maqooleen biroos cuftinuu akkanuma.Amalli Rabbiif mirkanaa’e
]180 :‫[األعراف‬
cuftinuu amala guutuu irratti faarfamuu dha.Kallattii kamiinuu hir’ina
hinqabdu.Karaa irra guutuu ta’een isaa mirkanoofti. “Rabbi maqoolee gaggaarii qabaa ittiin isa waamaa. Warra maqaa
isaa jallisummo dhiisaa siichuu miindaan waan isaan dalganii
Lammaffaa: Adeemsa isaanii waa’ee dhabamsiisuu keessatti:
kaffalamaafii.” (al-a’araaf: 180).
Amala hir’uu waan Rabbiin qur’aana isaa keessatti ykn arraba ergamaa
isaa keessatti ofirraa dhabamsise dhabamsisuu wajjin faallaa isa inni Ammas jecha Rabbiiti
dhabamsisee kan guutuu ta’e jiraachuutti ni amanu. Amalli Rabbiin ofirraa ]11:‫(ﭡ ﭢ ﭣﭤ ﭥ ﭦ ﭧ) [الشورى‬
dhabamsiise cuftinuu amala hir’uudha. Guutummaa Rabbii isa dirqama “Wanti Rabbiin fakkaatu hin jiru. Inni dhaga’aa argaadha.”
ta’e faallessiti. Wanti Rabbi ofirraa deemsiiseef kan itti fedhame amala (ashuuraa: 11).
mormamte kana dhabamsiisanii faallaa isaa mirkaneessuu dha. Yeroo
kun ifa ta’e, miidhaan waan Rabbi ofirraa dhabamsise irraayyi. Kan itti Ammas jecha Rabbii
fedhame Rabbirraa miidhuu deemsisuu fi faallaa isaa guutuu ta’e immoo ]36 :‫(ﯯ ﯰ ﯱ ﯲ ﯳ ﯴ ﯵ) [اإلسراء‬
mirkaneessuu dha. Innis haqa dalaguudha. Ammas Rabbiin Dadhabbii “Wanta beekumsa isaa hin qabne hin hordofin.” (al-israa’ai: 36)
ofiraa dhabamsise. Kan itti fedhame dadhabbii Rabbirraa deemsisee faallaa
isaa kanguutuu ta’e, innis humna isaa, mirkaneessuudha. Wantootni biroo Aayatni duraa jallisuu, onsuu fi waan biraatti fakkeessuun maletti
mirkanessuun dirqama akka ta’e akeeka. Sababni isaas kun jallina.
kan Rabbiin ofirraa mormes akkuma kana.
Aayanni lammaffaa immo maqaa fi amala Rabbii mirkaneessuu
Sadaffaan: Adeemsa isaanii waa’ee wanta dhabamsiisuus ta’ee wajjin fakkeesssuu dhiisuun dirqama akka ta’e akeekte.Ayyanni
mirkaneessuun hin dhufne kan namni irratti wal falme kan akka Sadaffaa immoo akkaataa itti gochuun dhorgaa akka ta’ee fi wanta
jismii, qabee, kallattii fi kkf keessatti: Adeemsi isaanii jechicha irraa mirkaneessuuniifi mormuun hin dhufin keessatti dhaabbachuun dirqama
dhaabbachuu dha. Sababa inni hin dhufnee jecha hin mirkaneessanusii akkata’e akeekti.Wanti asitti yaadachiisuun barbaachisu Ahlassunnaa
hin mormanu. Hiika isaa immoo adda adda babaasanii yoo inni wanta wal-Jamaa’aan sahaabotairraa eegalee warri isaan boodaas amalliRabbii
kufaa kan Rabbi irraa qulqullaa’u ta’e ni deebisu yoo wanta dhugaa kan qur’aanaafi hadiisa keessatti mirkanaa’e dhugaa akka ta’e amanu male
Rabbiif malu ta’e immoo ni qeebalu. ciigoo miti.
Adeemsi kun dirqama. Isheen karaa gidduu warra maqaa fi sifata Rabbi Haafiz Ibnu Abdul Barri biyya Ondolos maalikiyyii kan bara 368 A/H
onsuu fi, warra waan biraatti fakkeessuuti. Dirqama ta’uu ishee sammuu tti(kitaaba isaa tamhiid jedhamu 7/145) dhalate ahlassunnaan kana
fi wahyiitu nu akeeka. irratti akka walii galan dubbateera. Namoonni duraanii heddus salafni
kana irratti walii galuu dubbataniiru.Salafoonni hiikti ifaan jecha sifa Rabbii Fkn: harka Rabbii lachan gara dandeettii ykn tola ooluutti jijjiiruu, ol
irraa namatti mul’atu hiika dhugaa guddina Rabbiitiin malu jedhanii amanu. ta’e kan jedhu gara mo’ate jedhutti jijjiiruu, hiika kolfaa gara mindaatti
Hiika isa jechi sifa Rabbii qabu qur’aana ykn hadisa keessatti dhufe akeeku jijjiiruu fi kkf. Ashaa’iraanii fi kan biroos kana dalagaa turani. Kun
62
ni raggaasisu. Fakkenyaaf hiika jecha ‘izza’ jedhu jecha Rabbi ‘walillaahil maqaa fi aayata Rabbii jallisuu dha. Ragoolee amala Rabbii dhubbatan 63
izzatu’ jedhu keessatti dhufte niraggaasisu. Hiikti isaas dhandeettii fi hiika biraatti hiiku. Hiika isaa filatamaa irraa ragaan malee gara hiika
injifannoodha.Akkasumas hiika jechi istawaa jedhu kan qur’aana dadhabaatti jijjiiru. Ragaan isaanii yaada namaatii fi wal fakkaattuu
]5 :‫(ﮉ ﮊ ﮋ ﮌ) [طه‬ sammuun kaasu malee hin jiru. Dhugaa ishee yoo ilaalle dubbii wal
fakkaataa afaanii kan filooshoofi Giriikii irratti hundoofteedha.Inni
“Rabbi arshiirratti ol tahe.” jedhu keessaa akeeku ni raggaasisu. Hiikti
isaan ragoolee amala Rabbii dubbatanu dhugaa isaa irraa kaasan
isaa ol ta’uudha. Ibsi isaa bal’inaan yeroo waa’ee Rabbi Arshii ol ta’uu
haasawuma Rabbii fi ergamaa isaa jijjiiruu dha.
dubbannu ta’a. Amallii Rabbii kan biroos akkuma kana.n Sababni isaa
Rabbiin garbicha isaatiin afaan Arabaa ifaadhaan dubbate. Ergamaanis Hiikti ta’axiilaa (onsuu): maqaa fi amala Rabbii kan dirqama ta’u cufa
ummata isaaniitiin lugaa Arabaa ifaadhaan dubbatani. Kanaafuu hiika ykn garii isaa mormuu dha. Innis bakka lamatti qoodama.
isaa dhugaa jechooleen qur’aanaa fi hadiisa keessa dhufan lugaa 1. Guutummaatti mormuu: kan akka jahmiyyootaa maqaa fi amala
Arabaa keessatti akeekanu raggaasisuun dirqama ta’a. Haala kanatuyyi Rabbii cufa mormani.
qur’aanaa fi hadiisatti amanuu fi jala butamuu dha.
2. Gartokkee mormuu: Warri akka Ashaa’iraa immoo garii amala
Adeemsi Mufawwidaa warra sifata ragaan dhuftetti ni amanna garuu
Rabbii mormani akka isaanii ta’etti hiiku garii immoo ni
hiika inni akeeku hin raggaasifnu, gara Rabbiitti hirkifna jedhanuu kufaa
raggaasisu.
ta’uun isaas kanaan beekama. Kun adeemsa jaarraa filatamtuu booda
uumamte(Haafiz Azzahabii kitaaba isaa Uluwwi fuula 532 irra ilaali). Ummata kana keessaa namni jalqaba ta’axiilaan beekameJa’ad Ibnu
Salafni kana irraa fagoodha. Salafoota irraa jechooleen heddu kan hiika Dirhami. Warri booda isaa dhufanii mormuun beekaman cufttinuu cufa
sifataa raggasiftee akkaataa isaammoo gama Rabbiitti hirkiftu dhuftetti. waan inni fidee ykn garii isaa keessatti isa hordofaniiti.
Wanta dabre irraa kan ifa nuu galu aqiidaan Ahlassuunaa wal jamaa’aa Hiikti takyiifa (akkaataa ibsuu): Akkataa amala isaa ibsuudha. Akka
akka walii galaatti maqaa fi amala Rabbii keessatti. namichi harki Rabbii akkataan isaa akkana, akki inni samii dhuniyaatti
bu’u akkana jechuu ti . Ala tokko tokko qobaa godhani yeroo biraammoo
I. Maqootaa fi sifaata Rabbiin ofii raggaasifate ykn ergamaan isaa
fakkidhaan walitti qindeessu. . Fkn bu’uinsi Rabbi akkaataan isaa akka
mirkaneesseef cufatti amanuu dha. haala guddina isaatiin maluun
roobni bu’u. Rabbin kana irraa olta’eera. Akkaataa fi fakkii walitti qabe.
isaa raggaasisuu fi sana keessaa waan tokko illee jijjiiruu, onsuu,
akkaataa itti kaa’uu fi fakkii gochuufi dhisuudhaani. Hiikni fakkii gochuu: waan tokkoof fakkaataa isaa raggaasisuu
dha. Fkn harki Rabbii akka harka namaati jedha. Rabbiin kana irraa
II. waan Rabbiin ofiraa dhabamsiise ykn ergamaan isaairraa morme
qulqullaa’eera.
irraa dhabamsiisuudha. Faallaa isaa isaa guutuu ta’e amanuudha.
Ammas amalli Rabbii amala dhugaa kan uumamaatin wal-hin Qorannoo lammaffaa: Fakkeenya sifata Rabbii tokko tokko
fakkaanne jedhani amanuu dha. kan qur’aanaa fi hadiisa keessatti mirkanaa’e:
Tahriifni (jijjiiruun): jecha tokko ragaadhaan maletti hiika dafee namatti Sifata Rabbii garbichi lakkaa’uu hin danda’u. Sababni isaas maqaan
mul’atu irraa jijjiiruudha (sookoo irraa soorgootti jijjiiruu dha). Rabbii cuftinuu sifata isaa qabdi. Garbichi immoo maqaa Rabbii
lakkaa’ee fixuu hin danda’u. Sababni isaas wanta Rabbiin filatee of 3. Samii keessa ta’uu isaa ibse. Samiitti kan fedhame gara oliiti. Rabbi
biratti beekumsa gafoo kaa’etu jira. Sifatni Rabbii heddu qur’aanaa Akkana jedhe:
fi hadiisa keessatti dubbatameera. Ahlassunnaa wal jamaa’aan, ]16 :‫(ﭴ ﭵ ﭶ ﭷ) [امللك‬
sahaabonni rasuulaa fi  warri booda isaanii haala guddina isaatiif
64 “isa samii keessaa sila ni amantanii.” (tabaaraka: 16). 65
maluun raggaasisuu irratti waliigalaniiru. Sifaata Rabbii kana keessaa:
Rasuullis  akkana jedan
Ol ta’uu isaa: ‫ رواه البخاري ومسلم‬.»‫«أال تأمنوني وأنا أمني من في السماء‬
Innis bakka lamatti qoodama: zaataan olta’uu fi amala isaatiin ol ta’uu “maaloo isin na hin amantanuu anootii isa samii keessaa biratti
dha. amanamaadhaa?” Bukhaarii fi muslimtu gabaase.
Amala isaatiin ol ta’uu jechuun cufa amala guutuu irraa isa irra caalaa 4. Wantootni gara isaatti olkoruu ibse. Rabbi akkana jedhe
fi gararraa qaba jechuudha.
]4:‫(ﯤ ﯥ ﯦ ﯧ) [املعارج‬
zaata isaatiin ol ta’uu jechuun immooRabbiin zaata isaatiin uumama “malaa’ikaanii fi Jibriil gama isaatti olkoru.” (al- ma’aarij: 4).
cufaa oli jechuudha.
Ammas akkana jedhe
Ragaan kana akeeku immo qur’aana, hadiisa, waligaltee beektotaa fi
]10 :‫(ﯦ ﯧ ﯨ ﯩ) [فاطر‬
haaluma uumamaati. Qur’aannii fi hadiisni ragaa Rabbiin uumama isaa
cufaa ol ta’uu mirkaneessanuun guutamaniiru. Bifa heddunnis wanta “jechi gaariin gama isaatti kora.” (faaxir: 10).
kana akeekaniiru. Isaanis: Ammas hadiisa mi’iraajii isa kallattii hedduun dhufe keessa jira.
1. Uumaa isaa gararraa ta’uu ibsuun: ‘min’ kan afaan Arabaatti zaataan Hadiisicha keessa akkka jirutti rasuulaan  samii duuniyaatti
gararraa ta’uu akeektutti qindooftee dhufte. Rabbi akkana jedhe koramee ammas sami lammaffaatti ol ba’e. Haaluma kanaan sidratul
muntahaa samii torbaa ol jirtu dhaqqabe. Rabbiin isaan dubbatee
]50 :‫(ﯔ ﯕ ﯖ ﯗ ﯘ ﯙ ﯚ) [النحل‬
salaata shantama dirqama itti godhe. Gara Muusaa samii jachaaffaa
“Gooftaa isaanii gararraa isaaniitti sodaatu.” (annahl :15) keessa jiruutti gadi bu’e. Akka inni gara Rabbiitti deebi’ee
2. Ol ta’iinsa walii galaa kan sadarkaa olta’insaa cufa caaluun Rabbiin isaalaaffisuu gaafatu akeeke.Akka Rabbiin Isaaf laaffisu barbaacha
ibsan. Innis zaataan, sadarkaanis a’ee kabajaan ta’uu agarsisa. gama isaa kore. Eeganaa Rabbion gara afurtamaatti laaffise. Oso
Rabbiin akkana jedhe isaan akkuma kana jidduu Rabbii fi Muusaa deddeebi’anuu Rabbiin
isaanii salphisee salaata shan taasise.
]255 :‫(ﯻ ﯼ ﯽ) [البقرة‬
5. Kitaabonni isa biraa bubu’uu ibse.Ammas Jibril qur’aana fuudhee
“Rabbiin ol ta’aa guddaa dha.” (al-baqarah: 255).
isa biraa bu’uu ibse. Bu’iitiin nama cufa birattuu kan beekamu
Hadiisa keessatti akka ragga’eeti garbichi ogga sujuuda bu’ee gubbaadhaa gadi. Rabbi akkana jedhe
qaamaisaa kabajamaa ta’e (fuula) Rabbiif jecha gadi qabee lafarra
]4:‫(ﭦ ﭧ ﭨ ﭩ ﭪ ﭫ ﭬ ﭭ ﭮ ﭯ ﭰ ﭱ) [البقرة‬
kaa’ee jedhu ‘Rabbiin koo inni ol ta’aan qulqullaa’e’ jechuutu isaaf
karaa godhame. Rabbii ol ta’aafi guddaadhaa of xiqqessuu jecha “Isaannan waan sirratti buufameefi waan siin dura buufametti
osoo gadi jedheeqaama isaa gadi gombisee jiruu Rabbii isaa ol amanan.” (al-baqarah:4).
ta’iinsaan ibsa. Ammas Rabbi akkana jedhe
dhaqqabsiifteetta, ummataafis tola yaaddeetta jenna jedhan. Quba

]102:‫(ﯰ ﯱ ﯲ ﯳ ﯴ ﯵ) [النحل‬ isaanii ishee abbudduutti aantu gara samii ol fuudhanii eegasii gara
“Afuura qulqulluutu Rabbii kee biraa isa buuse jedhi.” (annahl: 102) namaatti gadi qabanii “yaa Rabbi ragaa ba’i, yaa Rabbi ragaa
66 6. Halkan cufa akka Rabbiin gara samii duuniyaatti bu’u ibse. Sahiiha ba’ii.” yeroo sadi dedhan. 67
lachanii fi kan biraa keessatti akka sabatetti nabiyyii irraa  9. Rabbiin samii torbanii ol ta’uu ibsu. Akkuma Rasuulli  Sa’ad
gabaasanii akkana jedhan Ibnu Mu’aaziin ogga inni Banii Qurayzaa irratti namni lolaan haa
‫ «ينزل ربنا تبارك وتعالى كل ليلة‬:‫ أنه قال‬ ‫فقد ثبت في الصحيحني وغيرهما عن النبي‬ ajjeefamu qabeenyii fi ilmaan isaanii immoo haa qoodamu jedhee
‫ من‬،‫ من يدعوني فأستجيب له‬:‫ فيقول‬،‫إلى السماء الدنيا حني يبقى ثلث الليل اآلخر‬ murteessu
. ‫ وهو حديث متواتر عنه‬.»‫ حتى يطلع الفجر‬،‫ من يستغفرني فأغفر له‬،‫يسألني فأعطيه‬
.»‫«لقد حكمتَ فيهم بحكم الله الذي حكم به منفوق سبع سماوات‬
“Rabbiin keenya qulqullaa’ee ol ta’e halkan cufa ogga tokko
“Dhugaatti murtee Rabbiin samii torban gubbaadhaa murteesee
sadaffaan dhuma halkanii hafu hanga fajriin bahutti gara
isaan keessatti murteessiteetta.” jedhan.
samii duuniyaatti bu’ee eenyu na waamnaan isaa owwaadha,
eenyutu na kadhannaan Isaaf kenna, eenyutu dhiifama narra Gariin gurguddoo waa’ila imaamu shaafi’ii akka dubbatanitti ragaan
barbaadnaan Isaaf dhiisa jedha.” Haddiisni kun kallattii hedduun Rabbiin zaata isaatiin uumama isaatii ol ta’uu akeeku ragaa kuma
dhufe. Garii isaa keessammoo dhumatti. caala jedhan.
.»‫«ثم يصعد‬ Ragooleeen shari’aa adda addaa kallattii hedduun kan dhufanii fi
“Eeganaa ol kora.” jechuu qaba. Rabbiin zaata isaatiin uumama isaatii ol ta’uu ifatti akeekan heddu
7. Jecha eessa jedhuun mul’isuu. Irra beekaan namaa kan namaaf dhufuu wajjin mu’axxiloonni kan akka mu’utazilaa fi hedduun
hundarra gaarii yaadu hiika sirrii ta’e eenyurrayyuu ibsuu kan ashaa’iraa amala kana Rabbiif hin mirkaneessine. Wal fakkaattota
danda’anu rasuulli  garbittiidhaan sammuun kaasu kan filoosoofii warra filoosoofara Giriikii irraa
.»‫ فإنها مؤمنة‬،‫ «أعتقها‬:‫ لسيدها معاوية بن احلكم‬ ‫ قال‬.‫ في السماء‬:‫«أين الله؟» قالت‬ fudhatan ragaa shari’aa irra dursiisan.Sammuu namaayyi kan
‫رواه مسلم‬ qur’aanaafi hadiisa irratti murteessitu taasisan. Kun jallina ifa
galaadha. Imaamu shaafi’iin ogga akkana jedhu dhugaa dubbate
“Rabbi eessa?” jedhan. Isheenis Rabbi samii keessa jette.
Rasuullis gooftaa ishee Mu’aawiyaa Ibnul Hakamiin “Bilisoomsi. .»‫«ما أحد ارتدى بالكالم فأفلح‬
Isheen mu’uminaa.” jedhan. Muslimtu gabaase. ‘‘Namni tokko ille filoosoofiidhaan gadi konkolaatee hin milkoofne.”
8. Qaama miiraatiin ol ta’uu isaa akeekan.Muslim sahiiha isaa Ragaan ijmaa’aa immoo: sahaabonnii fi warri haala gaariitti isaan
keessatti Jaabir Ibnu Ablallah irraa akka gabaasetti rasuulli : hordofan kan akka durabu’oota ahlassusnnaa Rabbiin zaata isaatiin
،»‫ فما أنتم قائلون؟‬،‫ «أنتم تسألون عني‬:‫قال في آخر خطبته يوم عرفة مخاطبا جلموع املسلمني‬ uumamaa ol ta’uu fi gubbaa arshii ta’uu irratti walii galaniiru.
‫ فقال بأصبعه السبابة يرفعها إلى السماء وينكتها‬.‫ نشهد أنك قد بلغت وأديت ونصحت‬:‫قالوا‬ Dubbiin isaanii kana keessatti heddu beekamaadha. Abbu Abdallahil
.‫ ثالث مرات‬.»‫ اللهم اشهد‬،‫ «اللهم اشهد‬:‫إلى الناس‬ Qurxubiin Rabbiin kallattii olii ta’uu isaa irratti walii gala salafaa
dhuma khuxbaa isaanii guyyaa arafaa keessatti muslima cufaan himeera. Taabi’iin gaariin ImaamulAwzaa’iin akkana jedhe
dubbataa akkana jedhan “Isin waa’ee koorraa gaafatamtuu ‫ ونؤمن مبا جاءت به السنة من‬،‫ إن الله تعالى ذكره فوق عرشه‬:‫“كنا والتابعون متوافرون نقول‬
maal jettanii deebiftu? Jedhan. Sahaabonnis Ati ergaas .”‫صفاته عز وجل‬
“Nutii fi taabi’oonni guutuun akkana jennature. Rabbiin guddaaan ‫ «إنَّ الله‬:‫فينادي بصوت‬
ِ .‫ لبيك ربنا وسعديك‬:‫ فيقول‬.»‫ «يا آدم‬:‫«يقول الله عز وجل يوم القيامة‬
arshii oli amala isaa kan hadiisni dubbatetti ni amanna.” ‫ «من كل ألف تسعمائة‬:‫ يا رب وما بعث النار؟ قال‬:‫ قال‬.»‫يأمرك أنْتخرج من ذريتك بعثا إلى النار‬
‫ وما هم‬،‫ فحينئد تضع احلامل حملها ويشيب الوليد وترى الناس سكارى‬.»‫وتسعة وتسعني‬
Salafni tokkolle Rabbin samii keessa hin jiru, inni zaataan bakka
‫ أينا ذلك‬:‫ وقالوا‬،‫ فشق ذلك على الناس حتى تغيرت وجوههم‬.‫ ولكن عذاب الله شديد‬،‫بسكارى‬
68 cufa jira, bakki cufti isa biratti walqixa hin jenne. 69
‫ رواه البخاري في صحيحه‬.»‫ احلديث‬.. ‫الواحد‬
Ragaan uumamaa (fixraa) immoo: namni cufti uumamuma isaarraa
“Rabbiin guyyaa qiyaamaa yaa Aadam jedha. Aadamis Yaa Rabbi
oggaa du’aa’ii fedhe harka isaa olfuudhee qalbiin isaas gara oliitti
siif owwaadhee milkuunis keeti jedha. Rabbiin Sagaleen lallabee
maxxanti. Rabbiin qalbii garbeeyyanii ogga du’aa’ii gara oliitti
‘ilman kee irraa waan gara ibiddaa ergamu baasuu Rabbiin si ajaja’
deebi’uu irratti uume. Kun immoo Rabbiin zaata isaatiin uumama
jedha. Yaa Rabbi wanti gara ibiddaa ergamu maali? Jedha. Rabbis
isaa hundaa ol ta’uu agarsisa. (Sharhii Xahaawiyyaa fuula 390-
kuma irraa dhibba sagalii fi sagaltamii sagal’’ jedha. Ogguu sana
392, Alibaanah kan Abil hasanil Ash’arii 2/107 fi Alhujjatu kan
ulfiulfa ishee gatattee ijoolleen harrooftee namootni machaahanii
Asbihaanii 2/117) argita.Isaan hin machoofnee garuu adaba Rabbiitu jabaadha’’.
Dubbachuu Rabbii Dubbiin kuni namoota (sahaabota) irratti jabaannaan fuulli isaanii
jijjiiramee eenyuu keenyatu tokkoon sanaree? rasuulaan Jedhani.
Rabbiin fedhii isaatiin waan fedhee fi akka itti fedhetti haasawa dhugaa Rasuullis “Dhibbi sagalii fi sagaltamii sagal ya’ajuujii fi ma’ajuuji
ni dubbata. Sagalee fi jechaan dubbatee uumama isaa irraa abbaa fedhe isintu tokkoon sana.” jedhan. Bukhaariitu gabaase
ni dhageessisa. Dubbiin isaa kan dhugaa fi isaan maltuu dha. Ragaan
kanaa immoo jecha Rabbiiti Ammas kan Jaabir AbdallahIbnu Unays irraa gara rasuulaa dhaqqabsiisee
odeesse keessatti
]164:‫(ﭹ ﭺ ﭻ ﭼ) [النساء‬
‫ كما‬،‫ فيناديهم بصوت يسمعه من بعد‬-‫أي ليس معهم شيء‬- ‫«يحشر الله العباد ُع َرا ًة ُغ ْر ًال ُب ْه َم ًا‬
“Rabbiin Muusaadhaan dubbate dubbachuu.” (annisaa’a:164) .»‫ أنا امللك أنا الديان‬:‫يسمعه من قرب‬
Ammas jechi Rabbii “Rabbiin garboota qullaa, kan dhagna hinmuratinii fi duwwaa
]253 :‫(ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗﭘ ﭙ ﭚ ﭛ ﭜﭝ ﭞ ﭟ ﭠ) [البقرة‬ taasisee kaasa. Sagalee namni fagoo jiru akka nama dhihoo jiruutti
dhaga’uutiin itti lallabee mootiin ana jedha’’.
“Ergamoota kana garii isaanii garii irra ni caalchifne. Isaan keessaa
nama Rabbin dubbateentu jira. Garii isaanii immoo sadarkaa Haasaa Rabbii keessaa tokko qur’aana. Innis amala Rabbii kan inni
olkaase’’ (al-baqarah:253) dubbateedha. Jibriiltu irraa dhaga’ee gara Muhammaditti  buuse. Inni
Rabbiin biraa buufamaadha malee uumamaa miti. Ragaan qur’aanaa,
Ammas jecha Rabbiitu ragaadha
hadisaa fi ijmaa’ii (Walii galteen beektootaa) kana akeeka.
]109:‫(ﯱ ﯲ ﯳ ﯴ ﯵ ﯶ ﯷ ﯸ ﯹ ﯺ ﯻ ﯼ ﯽ ﯾ ﯿ ﰀ ﰁ ﰂ) [الكهف‬
Ragaan qur’aanaa jecha Rabbiiti
“Osoo garbi haasawa Rabbitiif qalama ta’ee, osoo haasaan Rabbii
]6 :‫(ﯫ ﯬ ﯭ ﯮ ﯯ) [التوبة‬
hin dhumin garbi dhuma. Ammas Osoo garba fakkii isaa finneeyis
hinuma dhuma’’ (al-kahf:109) “hanga inni haasawa Rabbii dhaga’utti nagaa isa godhi’’ (attawbah:6)
Ragaan kanaa hadiisa irraa waan Abuu sa’idal khudriyyiin rasuula irraa Ammas jecha Rabbii
 gabaasee akkana jedhe ]2-1:‫(ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ ﭘ ﭙ ﭚ) [السجدة‬
“Buufaminsi kitaabaa mamii tokko malee gooftaa aalaama biraayyi’’

Rabbiin Arshii ol ta’uu isaa
(assajadah:2).
Jechi ‘istawaa’ jedhu yeroo booda isaatii ‘alaa’n dhufe lugaa Arabaa
Ragaan hadiisaa immoo: Jaabir gabaasee akkana jedhe keessatti hiikti isaa waan tokkoo ol ta’uu fi irratti ragga’uudha. Akkuma
70 71
.»‫ فإن قريش ًا قد منعوني أن أبلّغ كالم ربي‬،‫رجل يحملني إلى قومه‬
ٍ ‫«هل من‬ Rabbiin jedhee jiru
“ergamaan Rabbii  bakka dhaabbii arafaatti namarra of fidee ‫(ﭟ ﭠ ﭡ ﭢ ﭣ ﭤ ﭥ ﭦ ﭧ ﭨ ﭩﭪ ﭫ ﭬ ﭭ ﭮ ﭯ‬
akkana jedha ture” Namni gara tuuta isaatti nageessu hin jiruu. ]13-12 :‫ﭰ ﭱ ﭲ ﭳ ﭴ) [الزخرف‬
Qureyshiin haasaa Rabbii namatti dhaqqabsiisuu na dhorganiiruu’’. “Rabbiin isa wantoota cimdii cufa uume. Doonii fi beeylada irraa
immoo waan isin yaabbattanu isinii tolche. Akka isin dugda isaa
Ijmaa’iin immoo: Taabi’in kabajamaan Amri Ibnu Diinaar akkana
irratti oltaatani eeganaa oggaa raggaatan tola Rabbii dubbattanuufi.”
jedhee
(azzukhruuf: 13).
‫ منه خرج وإليه‬،‫ القرآن كالم الله‬:‫ يقولون‬،‫ فمن دونهم منذ سبعني سنة‬ ‫أدركت أصحاب النبي‬
Hiikti istawaa qur’aanicha keesaati ol ta’uufi ragga’uudha. Ammas
.‫يعود‬
Rabbiin waa’ee doonii Nuuhii irratti akkana jedhe
“Sahaabota Rasuulaa fi  warra isaan duubaa kan hanga waggaa ]44:‫(ﯴ ﯵ ﯶ) [هود‬
torbaatamaa cufaa kan isaan qur’aanni haasaa Rabbiiti isarraa ba’ee
“Dambaliidhaa ol taate.” (huud:44).
garuma isaatti deebi’a jedhanun dhaqqabee dhaga’e.”
Hiikti isaa tabba dambalii irratti raggaate jechuudha. Ammas jecha
Ammas Haafiz Abuu Nasri Assajaziin kan bara 444A.H tti du’e qur’aanni
Rabbii keessatti
sagalee fi jechaan haasaa Rabbii ta’uu irratti walii gala salafaa himeera.
]28 :‫(ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ) [املؤمنون‬
Abul Hasanil Ash’ariin qur’aanni haasaa Rabbiitimalee uumama miti
jechun kana irratti walii galtee warra hadisaafi sunnaa dubbateera. “Atii fi namni sii wajjin jiru oggaa doonii irratti ol taatanii.” (al-
(kitaaba isaa Maqaalaatil Islaamiyyiin 1/354 ilaali). Shakhul islaam mu’uminuun:28)
Ibnu Taymiyaan akkana jedhe oggaa irratti raggaate jechuudha.
.‫ إن الله ال يتكلم بصوت‬:‫“وليس في األئمة والسلف من قال‬ Arshii jechuun akka lugaatti siree mootiiti. Rabbiin waa’ee Bilqiis
“Dura bu’ootaa fi salafa keessa namni Rabbi sagaleen hin dubbatu irratti akkana jedhe
jedhe hin jiru’’. ]23 :‫(ﭙ ﭚ ﭛ) [النمل‬
Qur’aanni dhugaatti sagalee fi hiikti isaa haasaa Rabbiiti. Yeroo namni “Isheen siree guddaa qabdi’’ (annaml:23).
haasaa Rabbii kana dubbisu sagaleen namichaa uumama, garuu inni Arshii ol ta’uun Rabbii kun olta’iinsaa fi ragga’iinsa dhugaa Rabbiin
qara’amaaru (haasaan Rabbii) uumamaa miti. Akkasumas sagalee maluu dha. Ol ta’insi Rabbii kun ol ta’iinsaa uumamaa hin fakkatu.
namticha qara’uu kannu dhageenyu uumama, garuu inni dhaga’amaa Rabbin Arshii ol ta’uun isaa amala isaa kan dalagaa ishee qur’aanni,
jiru immoo uumamaa miti. Ammas namichi oggaa haasaa Rabbii hadisnii fi walii galteen salafaa akeekteedha. Ragaan qur’aanaa jecha
barrreessu barreeffamni uumama, garuu inni barreeffame immoo Rabbiiti
uumamaa miti. ]54 :‫(ﮅ ﮆ ﮇ ﮈ ﮉ ﮊ ﮋ ﮌ ﮍ ﮎ ﮏ ﮐ ﮑ ﮒ) [األعراف‬
“Gooftaan keessan Allaahii isa samii fi dachii uumee eeganaa arshii

Fuula Rabbii
ol ta’e.” (al-a’araaf :54)
Fuulli sifata Rabbii kan zaataati. Qur’aana, hadisaafi walii galtee
Ammas ragaan jecha Rabbiiti
salafaatiin kan mirkanaa’eedha. Rabbin akkana jedha
72 ]5 :‫(ﮉ ﮊ ﮋ ﮌ) [طه‬ 73
]27-26:‫(ﭿ ﮀ ﮁ ﮂ ﮃ ﮄ ﮅ ﮆ ﮇ ﮈ ﮉ) [الرحمن‬
“Rahmaan arshii ol ta’e” (Xaahaa :5).
“cufti nama isheerraa (duuniyaarraa) dhumaadha. Fuulli gooftaa keetii
Ragaan hadiisaa immoo: abbaa guddinaa fi kabajaa ni hafa.” (arrahamaan: 26-27).
1. Hadiisa Ibnu Abbaas  nabiyyii irraa gabaase keessatti rasuulli  Rasuulli  waa’ee Rabbii keessatti akkana jedhan
waa’ee qiyaamaa dubbatee akkana jedhe
‫ رواه مسلم‬.»‫ لو كشفه ألحرقت سبحات وجهه ما انتهى إليه بصره من خلقه‬،‫«حجابه النور‬
.»ً‫ فأخر له ساجدا‬،‫ فآتي ربي تبارك وتعالى وهو على كرسيه أو سريره‬،‫«فآتي باب اجلنة فيفتح لي‬
“Haguuggiin isaa ifa. Osoo isa saaqee ifti fuula isaa uumama isaa
“Balbala jannataa dhufnaan naa banama. Rabbii kootii waan ijjisaa itti dhaqqabe hunda ni gubdi’’ Muslimtu gabase.
kursiyyii ykn Arshii isaa irra jiruun gara isaa dhufa. Sujuudan
isaaf bu’a.” Hadisa Haarisal Ash’arii keessatti rasuula  dhaqqabsiisee
2. Ammas kan Abuu Hureyraan Rasuula irraa  gabaase keessatti .»‫ فإن الله يقبل بوجهه إلى وجه عبده‬،‫«وإذا قمتم إلى الصالة فال تلتفتوا‬
akkana jedhan “ogga salaataaf dhaabbattan hin mil’atinaa Rabbiin fuula isaatiin
.»‫ ثم استوى على العرش‬،‫«إن الله تعالى خلق السموات واألرضني وما بينهما في ستة أيام‬ gara fuula garbicha isaatti gara gala’’.
“Rabbiin sami, dachiiwaanii fi waan gidduu lamaani guyyaa Salafoonni cufti akka Rabbi fuula qabu irratti walii galaniiru. Isheenis
ja’a keesatti uume eeganaa arshii ol ta’e.” amala dhugaa kan guddina Rabbiitiin maltuudha. Amala uumamaa hin
fakkaattu. Imaamu Abuu Haniifaan fiqhal akbar keessatti akkana jedhe
3. Hadiisa Jubeyr Ibnu Mux’im keessatti Rasuulli  waa’ee Rabbii
isaanii dubbatanii ‫ فهو له صفات بال‬،‫ كما ذكر تعالى في القرآن من ذكر اليد والوجه والنفس‬،‫“له يد ووجه ونفس‬
.»‫« إنه لفوق عرشه على سماواته‬ .”‫كيف‬
“Rabbin gubbaa arshii isaa samidhaa ol jira’’ jedhan. “Rabbiin harka, fuulaa fi Nafsii qaba. Akkuma Rabbiin qur’aana
keessatti waa’ee harkaa, fuulaa fi nafsii dubbate isaan amala Rabbiiti.
Haafizni Usmaan Ibnu Abii Shaybah kan bara 297 A.H tti du’e akkana jedhe
Akkaataan isaanii immoo hin beekamu’’
.”‫“تواترت األخبار أن الله تعالى خلق العرش فاستوى عليه بذاته‬
Harka Rabbii lachan
“oduun kallattii hedduun nutti dhufte Rabbiin arshii uumee zaata
isaatin isaa ol tahe kan jedhuu dha’’. Adeemsi Ahlassunnaa wal jamaa’aa Rabbiin harka lama qaba jechuudha.
Salafoonni ummata kanaa sahaabaa dhaa eegalee warri booda isaaniis Harka dhugaa ta’e guddina Rabbiitiin malu, Kan uumamaatiin wal
Rabbin arshi ol ta’uu irratti walii galaniiru. Salafni tokko illee Rabbiin hin fakkaanne dha jedhanii amanu. Harki sifata Rabbii zaataa ta’ee
arshii olii miti hin jenne. Wali galtee salafaa fi cufa ahlasunnaa kan kan qur’aana, hadisaa fi ijmaa’a salafaatiin mirkanaa’eedha. Rabbiin
Rabbiin arshii ol ta’uu irratti isaan walii galan heddun namoota durii fi shayxaana rahmata irraa fageeffameen dubbatee akkana jedhe
boodaas himaniiru. ]75:‫(ﯞ ﯟ ﯠ ﯡ ﯢ ﯣ ﯤ) [ص‬
“maaltu waan an harka kiyya lachaniin uumeef sujuuduu si dhorge’’ ]54:‫(ﮤ ﮥ ﮦ ﮧ ﮨ ﮩ) [املائدة‬
(Saad:75). “siichuu Rabbiin tuuta isaan jaallatuu fi isaanis isa jaallatanu fida’’
Abdallah Ibnu Mas’uud irraa akka gabaafametti ni jedhe (al-maa’idaa: 54)
74 ‫ يا محمد! أو يا أبا القاسم! إن الله‬:‫ فقال‬ ‫ جاء حبر إلى النبي‬:‫ قال‬ ‫عن عبدالله بن مسعود‬ 75
Rasuulli  akkana jedhan
،‫ واملاء والثرى على إصبع‬،‫ واألرضني على إصبع‬،‫تعالى ميسك السماوات يوم القيامة على إصبع‬ ‫ فينادي جبريل في‬،‫ فيحبه جبريل‬،‫ إن الله يحب فالن ًا فأحببه‬:‫«إذا أحب اللهُ العب َد نادى جبريل‬
،‫ تعجبا مما قال احلبر‬ ‫ فضحك رسول الله‬،‫ أنا امللك‬:‫ ثم يهزهن فيقول‬،‫وسائر اخللق على إصبع‬ ،‫ ثم يوضع له القبول في األرض‬،‫ فيحبه أهل السماء‬،‫ إن الله يحب فالنا فأحبوه‬:‫أهل السماء‬
‫ (ﯦ ﯧ ﯨ ﯩ ﯪ ﯫ ﯬ ﯭ ﯮ ﯯ ﯰ‬:‫ ثم قرأ‬،‫تصديقا له‬ ‫ رواه البخاري ومسلم‬.»...ً‫وإذاأبغض الله عبدا‬
‫ رواه البخاري ومسلم‬.]67 :‫ﯱ ﯲﯳ ﯴ ﯵ ﯶ ﯷ) [الزمر‬
“Rabbiin ogga garbicha tokko jaallate Jibriilitti lallabee Rabbiin
“Qeesiin yahuudaa tokko gara nabiyyii  dhufee yaa Muhammad ykn abuluun jaallataa atis isa jaalaadhu jedha. Jibriilis isa jaallata.
yaa Abal qaasim jedhe. Rabbiin guyyaa qiyaamaa samii quba irratti dachii Warra samii keessatti lallaba. Rabbiin abaluun ni jaallataa isinis
qubairratti, bishaaniifi biyyoo quba irratti, uumama biraa quba irratti jaalladhaa jedhaan. Warri samiis isa jaallata. Eeganaa dachii
qabee eegasii isaan urgufee mootiin ana jedha. Waan qeeshichi jedhe keessa qeebaltiin isaaf kaayamti.” Bukhaarii fi muslimti gabaase.
dinqifatanii fi dhugumeessanii ergamaan Rabbii ni kolfan. Eegas aayata
Ammas isaanumalachan keessatti ergamaan Rabbii  guyyaa khaybar
kana qara’e “Dhugaa guddina isaa Rabbiin hin guddifne. Dachiin
akkana jedhan
cufti guyyaa qiyaamaa qabaa isa keessa. Samiiwwan mirga isaatiin
ُ :‫ أنه قال يوم خيبر‬ ‫وفي الصحيحني أيضاً عن النبي‬
‫«ألعط َي َّن الراية غد ًا لرجل يحب الله‬
maramtuudha. Wanta isaan qindeessanu irraa Rabbin qulqullaa’ee ol
ta’eera.’’ (azzuumar: 67).” Bukhaarii fi mushimtu gabaase. .»‫ ويحبه الله ورسوله‬،‫ورسوله‬
‫ قال رسول الله‬:‫ قال‬، ‫عن عبدالله بن مقسم أنه نظر إلى عبدالله بن عمر كيف يحكي رسول الله‬ “Guyyaa borii alaabaa namticha Rabbii fi rasuula jallatuufi, Rabbii
‫ ويقبض أصابعه ويبسطها؛‬،»‫ «أنا الله‬:‫ فيقول‬،‫ «يأخذ الله عز وجل سماواته وأرضيه بيديه‬: fi rasuullis isa jaallatanuufanin kenna.’’ jedhan.
‫ أساقط هو برسول‬:‫ حتى إني ألقول‬،‫ حتى نظرت إلى املنبر يتحرك من أسفل شيء منه‬.»‫«أنا امللك‬ Akka Rabbiin amala jaallachuu qabuu fi amalli kun haqiiqaa kan taate
.‫ رواه مسلم‬. ‫الله‬ amala ummamaa hin fakkaanne, Rabbiin uumama isaarraa abbaa fedhe
Abdallah Ibnu Muqsix irraa akka odeeffametti Abdallah Ibnu Umar kan ni jaallata jechuu irratti salafonni walii galaniru. Amaloonni heddu kan
inni rasuula Rabbii  himun ilaale jedha. Ergamaan Rabbii  akkana nuti hin dubbatin qur’anaa fi hadisaan ykn tokkoon isaanitii fi ijmaa’a
jedhan: “Rabbiin samiiwwanii fi dachiiwwan isaa harka isaa lamaaniin salafaatiin mirkanaa’ee isheefi ragaa ishee dubbachuu keessatti kan
dheeratutu jira. Isaanis: uumuu, nyaachisuu, jaalala, kolfa dallansuu,
qabee gabbaramaan ana jedha’’ Qubbeetii isaani haboottatanii
jabina, beekumsa, haqa, yeelloo (qaanfii), bareeduma, dilaawoo irraa
deebisanii diriirsan ‘Animootii dha’ jedha.” jedhan. Mimbariin jaleen
haaloo bahachuu, bu’uu, diina isaatti maluu, nama isa gowwoomse
isaa kan inni ergamaa Rabbiitiin socho’u argee maal ergamaa Rabbiitiin
gowwoomsuu, ija, qubbeetii, koomee, mu’umintootni guyyaa qiyaamaa
jigaa jira hanga an jedhu tokko socho’e. Muslimtu gabaase. isaa arguufi kan biroollee heddutu jiru.
Salafni ummata kanaa akka Rabbiin harka haqiiqaalama kan harka
Qorannoo sadaffaa: Bu’aa maqaa fi sifaata Rabbiitti amanuun
uumamaa hin faakkaanne qabu walii galaniiru.
qabu:
Jaalala. Garbichi maqaa Rabbii fi sifaata isaa beekuun, hiikaawwan isaanii beekuun,
Jaalalli amala Rabbii qur’aana, hadisaafi ijmaa’a salafaatin isaa isheen amala dhugaa guddina Rabbiitiin maltu kan amala uumamaa hin
mirkanoofteedha. Rabbiin akkana jedha fakkaanne jedhee amanuun milkuu duniyaa fi akhiraa isaaf argamsiisa.
Namni isheetti hin amanin ykn akka isaa ta’utti hiikee hiika isaa isa dhugaa
irraa jijjiire, milkuu dhabe. Garbichi maqaa fi amala Rabbiitti amanuun
bu’aa heddu qaba. Isaan keessaa harka guddaa kan barbaachisan:-
76 1. Bu’aan guddaan maqaa fi sifaata Rabbiitti amanuun qabu:- Amala ULAA SADAFFAA 77
hir’uu fi fokkattuu irraa Rabbiin qulqulleessuu, amala guutuu Rabbiin WANTOOTA TAWHIIDA DIIGANU
maltuun isaa ibsuu, amala uumama dadhabaatiin wal fakkeenya
ishee dhabamsisuu fi maqaa gaggaarii Rabbiif mirkaneessuudha. Kutaa saditu kana keessa jira.
2. Namni ‘irra darbaa’, ‘dhiisaanii’ fi ‘mararfataan’ maqaa Rabbii Kutaa duraa: Shirkii Guddaa
ta’uu baree akkasumas warra dilaa’oo dhisuun, mararfachuunii fi
irra darbuun amala isaa ta’uu bare akka inni rahmata Rabbii irraa Kutaan kun Qorannoo lama of keessaa qaba.
garaa hin murree fi akka qomti isaa rahmataa fi dhiifama Rabbii Qorannoo duraa: Hiikaa fi hukmii isaa
isaa kajeeluuf bal’atu taasisa.
Osoo hiika shirkii hin dubbatin dura garaa garummaa diigdota tawhiidaa
3. Namni ‘adabni jabaan, yeroo daangaan isaa diigamte inaafuunii fi fi hir’istoota isaaniin dubbadha.
dallansuun amala Rabbii ta’uu bare Rabbiin nama isa dide irraa
haaloo ba’ataa beeke, wanti kun Rabbiin sodaachuutti isa kaasee Diigdonni tawhiidaa wantoota yeroo nama biratti argaman namichi
cufumatti amantii keessaa bahu. Sababa isheetiin kaafira ykn nama
dilii irraa isa fageessa.
diinii Islaamaa irraa deebi’e ta’a.Isheen kun gosa heddu. Garuu shirkii
4. mu’uminni yeroo al-qawiyyi (jabaa), ‘al-qadiir’ (danda’aa) fi ‘al- guddaa, kufrii guddaa fi nifaaqa guddaa (qalbii) keessaatti walitti
aziiz’ injfataan maqaa Rabbii ta’uu bare Rabbiin mu’umintoota qabamti. Hir’iftoonni tawhiidaa immoo wantoota guutuu ta’uu isaa
ni tiksa, ni gargaara jechuu beekee akka inni Rabbitti hirkatu isa dhorganii guutummaa guutuutti immoo hin dhabamsiifneedha. Yeroo
godha. Gargaarsa isaatti amanata, diinaisaarraa hinsodaatu, ijji isaa Muslima biratti argamte tawhiida isaa balleessitee iimaana isaa hir’ifti.
itti tolee tika, jabeessuu fi gargaarsa Rabbiitti amanee jiraata. Amantii Islaamaa irraa hin ba’u.
5. Namni qalbii isaa keessatti ‘al-basiir’ argaa’n maqaa Rabbii ta’uun Wantootni kun dilii warra sadarkaa shirkii guddaa,kufrii guddaa fi
ragga’ee ammas Rabbiin mixii gurraattii halkan dukkana keessa nifaaqa guddaa hin dhaqqabneedha. Matootiin isaanii wantoota shirkii
dhagaa gurraacha irra deemtu arga jechuu baree, akkasumas raqiibii guddaatti dhaqqabsiisanu,shirkii xiqqaa, kufrii xiqqaa ,nifaaqa xiqqaa
fi atiid (qeexaa fi beekaan) maqaa Rabbii ta’uu beeke, Rabbiin niyyaa fi bida’aadha.
garbichaa fi shakkii lubbuu isaanii beeka jechuu bare wanti kun badii
Hiika shirkii guddaa: shirkiin akka lugaa Arabaatti walitti
irraa fagaachuu, akka Rabbiin bakka isa dhorgutti isa hin argine,
qindeessuu akeekti. Wanti tokko nama lamaaf qixxee ta’ee,namni tokko
waan hojjatuu fidhiisu keessatti Rabbiin ofirratti qeexuutti isa kaasa.
ittiin kophaa bahuu dadhabuudha.
6. Namni amala Rabbii baree itti majanfate waan inni sodaatu irraa
Rabbiin isa eega. Tumaa shari’aa keessatti immoo: namni tokko Rabbiif qindii
tolchee, rubuubiyyaa, uluuhiyyaa fi, maqaa fi amala isaa keessatti itti
7. Namni maqaa fi amala Rabbii baree isaan gara Rabbiitti dhihaate
qixxeessuudha.
Rabbiin du’aa’ii isaa qeebala.Waan barbaachisaa haajomu argatee,
wanti inni sodaatu isarraa deebi’a. Bu’aan maqaafi amala Rabbiitti Hukmii isaa: Shirkiin waan hunda irra dilii guddaa kan Rabbi
amanuu an fide kun bahrii keessaa copha tokko. ittiin dileeffamuudha. Dilii hunda irra guddaadha. Zulmii hundaa ni
caala. Sababni isaas shirkiin haqa Rabbii qulqulluu ta’e waan biraatiif
]221:‫ﮂ ﮃ ﮄﮅ ﮆ ﮇ ﮈ ﮉ ﮊ ﮋ ﮌ) [البقرة‬
kennuudha. ykn amala kan Rabbii qofa ta’een waan biraa ibsuudha.
Rabbi akkana jedha “Hanga isaan amananutti mushirika hin fuudhinaa. Osoma
isheen isin mararteeyyuu garbittii Rabbitti amantetu caalti.
78 ]13 :‫(ﭱ ﭲ ﭳ ﭴ) [لقمان‬ 79
Haga isaan amananutti mushirika hin fuusisinaa. Osoma isin
“Shirkiin miidhaa guddaadha.” (luqmaan:13) marareeyyuu garbicha mu’iminatu caala.” (al-baqarah:221)
kanaafuu shari’aan adaba heddu irratti murteesse. Isaanis: 2. Mushirikni ogga du’e hin dhiqamu,hin kafanamu, irratti hin
1. yoo namichi osoo hin toobatin du’e Rabbi isaa hin dhiisu. Rabbi sagadamu, qabrii muslimaa keessattis hin qabaramu. Boolla
akkana jedha nama irraa fagootu qoonfaramee akka nama hin rakkifneef keessa
awwaalama.
]116 ،48 :‫(ﮄ ﮅ ﮆ ﮇ ﮈ ﮉ ﮊ ﮋ ﮌ ﮍ ﮎ ﮏ ﮐ) [النساء‬
3. Jannata seenuun isa irratti dhorgaadha. Ibidda gubaa keessatti hafa.
“Rabbiin isatti qindeessuu hin dhiisu, waan isaa gadii immoo Kanarraa Rabbiin nageenya kadhanna. Rabbiin akkana jedha
abbaa fedheenidhiisa.” (annisaa’i:116)
)‫(ﭺ ﭻ ﭼ ﭽ ﭾ ﭿ ﮀ ﮁ ﮂ ﮃ ﮄﮅ ﮆ ﮇ ﮈ ﮉ‬
2. Namni isa hojjatu karaa Islaamaa irraa bahaadha. Dhiignii fi
]72 :‫[املائدة‬
qabeenyi isaas eeyyamamaadha. Rabbi akkana jedha
“Namni Rabbitti qindeesse Rabbiin jennata isarratti dhorgaa
]5 :‫(ﮨ ﮩ ﮪ ﮫ ﮬ ﮭ ﮮ ﮯ ﮰ ﮱ) [التوبة‬
godheera.Qubsumni isaa ibidda warra lubbuu ofii miidhan namni
“Yeroo jiini kabajaa qabu ba’e mushrikoota bakkuma argitanitti tumsu hin jiru.” (al-ma’idah:72)
ajjeesaa. Isaan qabaatii irra marsaa.” (attawbah:5)
Qorannoo lammaffaa: qoodaa shirkii guddaa.
3. Rabbiin mushrika irraa hojii hin qeebalu. Wanti inni duraan dalage
Shirkii guddaan bakka gurguddoo saditti qoodama. Isaanis:
immoo dhukkee faca’aa ta’a. Rabbiin waa’ee mushrikaa irratti
akkana jedha Qodaa duraa: shirkii rubuubiyyaa:
]23 :‫(ﭲ ﭳ ﭴ ﭵ ﭶ ﭷ ﭸ ﭹ ﭺ) [الفرقان‬ Innis waan Rabbiin malee jiruuf mootummaa, wantoota jijjiruu, uumuu
fi nyaachisuu of danda’e Rabbii wajjin kennuudhaafi.
“Garawanta isaan dalaganii dhufneedhukkee facaafamaa
taasifne.” (alfurqaan:23). Gosa shirkii qoodaa kana keessa jiru:
Ammas Rabbi akkana jedha 1. Shirkii kiristaanotaa warra Rabbiin sadeessituu sadiiti jedhanuuti.
]65 :‫(ﯗ ﯘ ﯙ ﯚ ﯛ ﯜ ﯝ) [الزمر‬ Ammas shirkii majuusaa warra waan gaarii uumamu ifatti hirkisanu.
Ifti isaan biratti gooftaa faarfamaadha. Waan hamtuu ta’e immoo
“Yoo ati Rabbitti qindeessite dalagni kee ni badaa atis warra hongaa’u dukkanatti hirkisu.
irraa taata.” (azzumar:65).
2. Shirkii qadariyyootaa warra namni dalagaa isaa ofiif uummata
1. Muslimni mushrika fuuchuun dhorgaadha,akkasumas muslimtittiin jedhanu.
mushrikatti heerumuun hin t’u. Rabbiin akkana jedha
3. Shirkii heddu kan suufiyyootaa fi Raafidaa warra daangaa dabree
‫(ﭲ ﭳ ﭴ ﭵ ﭶﭷ ﭸ ﭹ ﭺ ﭻ ﭼ ﭽ ﭾﭿ ﮀ ﮁ‬ qabrii gabbaruu lubbuun nama du’ee eega du’aatii sosochootee
haajaa baafti,rakkoo furti ykn gariin sheekolee isaanii tokko gaybii beeka jechuun Rabbitti qindeessuudha. Wanti uumamni hundi itti
tokko uumama kana jijijjiruu ykn osoma fagoo jiraatee nama isa hin dhaqqabiin qaama miiraa shanaan keessaa waan tokkon beekuu hin
birmachiifateef ni birmatu jedhanii amanu. dandeenye beekumsa fagoo (gaybii) ti. Rabbiin guddate akkana jedhe
80 4. Urjii irra rooba barbaaduu: kunis kan ta’u urjiitu burqaa ]59 :‫(ﯬ ﯭ ﯮ ﯯ ﯰ ﯱ ﯲ) [األنعام‬ 81
bishaaniiti,ykn fedhii Rabbiitiin malee Rooba buufti jedhanii “Bantuun (furtuun) fagoo isa qofa bira. Isa malee eenyunuu ishee
amanuudha. Kan sana caalu immoo uumama kana uumuun, hin beeku.” (al-an’aam:59).
nyaachisuun,jiraachisuun, ajjeesuun, fayyisuun, dhukkubsuun,
bu’aan yknyaatamsiisuun garagaggalchiti jedhanii amanuudha. Nabiyyii isaatiin akkana jedhe
Kun hundinuu shirkii guddaadha. Rabbi akkana jedhe ‫(ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ ﭘ ﭙ ﭚ ﭛﭜ ﭝ ﭞ ﭟ ﭠ ﭡ ﭢ ﭣ ﭤ‬
]188 :‫ﭥ ﭦ) [األعراف‬
]82 :‫(ﭨ ﭩ ﭪ ﭫ) [الواقعة‬
“Ani yoo Rabbiin fedhe malee lubbuu kootii bu’aa fimiidhaa hin
“galata rizqii keessanii (urjiif) taasiftanii tola Rabbii sobsiiftani.”
qabu jedhi. Osoon fagoo beekee silaa toltuun baay’ifadha hamtuun
(al-waaqi’ah:82)
nahin tuqxu.” (al-a’araaf:188).
Hikti isaa galata Rabbiin rooba isiinii kenne urjiif taasiftu jechuu
Ammas nabiyyii isaatiin akkana jedhe
dha. Ni sobsiiftu jechuun gara biraatti hirkiftu jechuudha.Rasuulli
 akkana jedhan ]50 :‫(ﮞ ﮟ ﮠ ﮡ ﮢ ﮣ ﮤ ﮥ ﮦ ﮧ) [األنعام‬
،‫ والطعن في األنساب‬،‫ الفخر في األحساب‬:‫«أربع في أمتي من أمر اجلاهلية ال يتركونهن‬ “Manni kuusaa Rabbii ana bira isiniin hin jedhu fagoos illee hin
‫ رواه مسلم‬.»‫ والنياحة‬،‫واالستسقاء بالنجوم‬ beeku jedhi.” (al-an’aam:50).
“wanti afur ummata koo keessa jiru gocha wallaalooti.Garuu Namni uuumamni tokko fagoo beeka jedhe shirkii guddaa karaa
isaan hin dhiisanu. Sadarkaan dhaaddachuu,gosaan wal Islaamaa irraa baasu keessa seeneera. Sababni isaas beekumsa fagoo isa
xureessuu,urjiirra rooba barbaaduu fi (du’aa irratti) iyyuudha.” amala Rabbii dhuunfaa ta’e keessatti waa isaan qixxaata waan jedheefi.
muslimtu gabaase. Fakkeenya shirkii beekumsa fagoo himachuun argamu:
Qoodaa lammaffaa: shirkii maqaa fi amala Rabbii keessatti A) Nabiyyoonni ykn waliyyiinii fi saalihoonni tokko tokko fagoo
argamu. beeku jedhanii amanuu dha.Amanteen kun Raafidaa warra achi
fagaatee fi suufiyyoota achi fagaatan tokko tokko keessatti argama.
Innis maqaa fi amala isaa keessatti Rabbiif fakkii gochuudha. ykn
kanaafuu nabiyyootaa fi saalihoota du’an qabrii isaanii irraa fagoo
amala uumamaatiin Rabbiin ibsuudha. Namni maqaa Rabbiitiin waan taa’anii kan isaan birmachiifatanu argita.Namoota fayyaa tokko
biraa moggaasee wanti kun waan maqaan kun akeeke, sifata dhuunfaa tokkos kan isaan irraa fagoo jiranu wammatu. Cufti isaaniituu haala
Rabbii ta’een ni wassafama jechuu yoo amane, ykn amala Rabbii kan keenya beeku dubbii keenya dhaga’u jedhanii amanu. Kun cuftinuu
dhuunfaa isaa ta’een isa ibse namichi kun maqaa fi amala keessatti shirkii guddaa amantii Islaamaa irraa baasuu dha.
Rabbitti qindeesseera. Ammas namni amala uumamaatiin Rabbiin ibse
amala Rabbii keessatti itti shaarrakeera. B) Qaalluu bu’uu: qaalluun namtichawaan fagoon beeka jedhee
himatu. Kan isa fakkaatu ykn itti dhihaatu ‘arraafa’ (waa himtuu),
Bifa shirkii kanaa: warra cirracha funaanuu fi kkf.Namni waan isarraa fagoo ta’e osoo
Fagoo (gaybii)’n beeka jechuun ykn namni Rabbiin male jiru tokko wanti tokko itti hin himin nan beeka jedhe, waan siichi uumamu osoo
hin uumamin nan beeka jedhe inni mushirika shirkii guddaa qabu. Qoodaa Sadaffaa:
Wanta kana kallattii cirachaan tattaraarsuutiin, sagalee abaajaad’n,
dachii irra mummuruun, harka irraa dubbisuun,finjillaata ykn siinii Shirkii uluuhiyyaa (gabbarsuu) keesssaa.
keessa ilaaluun ykn gara biraatiiniis namni nan beeka jedhe cuftinuu Innis Rabbiin malee namni biraa gabaramuun ni mala jedhanii amanuu
82 83
shirkii guddaa keessa seeneera. Ergamaan Rabbii  akkana jedhan ykn gosa ibaadaa keessa tokko waan biraatiif dabarsuudha. Kunis gosa
“namni hixaa badaa ilaallate ykn isaaf ilaalame, qaalluu bu’eykn sadi qaba: Isaanis:
isaaf bu’ame,falfala falfalate ykn isaa falfalamecufti nurraayyii
miti.Namni gama qaalluu dhaqee waan inni jedhu dhugoomse waan Tokkoffaa: gabbarsuu keessatti Rabbiin shariika qaba jedhanii
Muhammad irratti  buufametti kafareera.” amanuudha. Wanti Rabbiin male jiru ibaadaan ni malaaf ykn gosumti
ibaadaa tokko isaaf dabarfamuun ni ta’a jedhee namni amane
C) Falfaltoonnii fi qaalluun ghaybii beekti jedhanii walaallonni
uluuhiyyaa keessatti Rabbitti qindeesseera.Namni maqaa waan Rabbiin
tokko tokko ni amanu, ykn waan siichi uumamu beekna jennaan
malee jiruuf garbichummaa akeekuun ilma ofii moggaasu ykn ofii
dhugoomsu: Namni kana amane ykn nama himatu dhugoomse
kufrii fi shirkii karaa irraa baasu keessa seeneera. Rasuula irraa moggaafatu, nama akka ‘Abdurrasuul’, garbicha ergamaa, ‘Abdul
akka ragga’etti akkana jedhan huseeyin’ fi kkf moggafatu cufti kana keessa seena. Namni maqoolee
umamaaaf garbichoomuu ofkeessaa qabdu kanaan ilmoo moggaasee
‫ ومن أتى كاهن ًا‬،‫ أو َس َحر أو ُس ِح َر له‬،‫َكهن أو تُكُ ِّهن له‬
َّ ‫ أو ت‬،‫«ليس منا من تَط َّير أو تُط ِّير له‬
ykn ofii mogaafatee uumamni kun gabbaramuun nita’a jedhe Rabbitti
.» ‫فصدقه مبا يقول فقد كفر مبا ُأنزل على محمد‬ َّ
qindeesseera.
“namni qaalluu ykn waa himtuu bira dhaqee waan inni jedhu Lammaffaa: Ibaadaa qulqulluu taate waan Rabbiin male jiruuf
dhugoomse waan Muhammad irratti bu’etti kafareera.” kennuudha. Ibaadaa qulqulluun gosti ishee hunduu kan akka qalbii,
D) Urjii bu’uu: Haala Orbitii ilaalee waan gara fulduraatti lafa irratti jechaa, dalagaa fi qabeenyaas haqa Rabbiiti. Akkuma ibsamee
uumamuuf ragaa godhachuudha. Kunis kan ta’u namichi kun urjii dabarfame waan biraatiif dabarsuun hin ta’u. Namni wanta tokko irraa
ilaaleeti waan fulduratti dachii irratti uumamu, tumsamuu ummata waan biraatiif kenne shirkii guddaa keessa seeneera.Gosa ibaadaa
tokkoo,cabuu kan biroo, namni tokko nyaatamuu, kan biraa wanta biraatii kennuudhaan shirkiin dalagamu bifa heddu qaba. Kan
buufachuu fi kkf himachuudha. Kun immoo mamii tokko malee armaan gadii lachaan keessatti walitti qabuun ni mala.
ghaybii beeka jechuudha. Innis Rabbitti qindeessuudha. Wanta Inni duraa: shirkii du’aa’ii kadhaa keessaa.
warri nama gowwoomsuufi kijibdoonni hojjatanu keessaa urjii
Du’aa’ii jechuun garbichi Rabbirraa waan bu’aa qabu isaa kennuun
cuftinuu nama dhalate tokko irratti ga’ee of danda’aa qaba jedhu.
waan miidhaa qabu isarraa deebisuu kadhachuudha. Wantootni du’aa’ii
Fkn Ebaluun buruuja akkasiitiin dhalate ni milkaa’aa Ebaluun
keessa seenanu gargaarsa barbaaduu, mageenfachuu, birmachiifachuu
buruuja akkasiitiin dhalate immoosalphataa dha jedhu. Kun
fi nageenyaa barbaaduudha. Khaxxaabiin Rabbi isa haamararfatu
cuuftinuu kijiba. Wallaalaafi gowwaa male namni kana dhugoomsu akkana jedhe
hin jiru.Sheykni Ibnu Useymin akkana jedhan
‫ إظهار‬:‫ وحقيقته‬.‫ واستمداده إياه املعونة‬،‫ العناية‬-‫عز وجل‬- ‫ استدعاء العبد ربه‬:‫“ومعنى الدعاء‬
.»‫ودعوى علم الغيب كفر مخرج من امللة‬،‫وسيلة ال ّدعاء علم الغيب‬
ً ‫«فهذا اتخذ تع ُّلم النجوم‬ ‫ وفيه معنى‬،‫ واستشعار الذلة البشرية‬،‫ وهو سمة العبودية‬.‫ والتبرؤ من احلول والقوة‬،‫االفتقار إليه‬
“namichi kun urjii barachuudhayyii waan ittiin beekumsa fagoo .”‫ وإضافة اجلود والكرم إليه‬-‫عز وجل‬- ‫الثناء على الله‬
falmatanu taasise. Beekumsa fagoo himachuu immoo kufrii “Hiikti du’aa’ii:Bololliin Rabbiin waamachuu fi gargaarsa isarra
islaamummaa irraa nama baasu.” dabalachuudha. Dhugaan isaa Hiyyummaa Rabbitti mul’ifachuudha.
Malaafi humna irraa qulqullaa’uudha.Innis malattoo garbichummaati. barbaaduudha. Kun cufti akka walii gala muslimaatti shirkii guddaa
Xinneenya ofii amanuudha. Akkasumas Rabbiin faarsuufi Arjummaa gara Islaamummaa keessaa nama baasu. Sababni isaas waan Rabbiin male
isaatti hirkisuu of keessaa qaba.” jiru waammachuubirmachiifachuu fi itti maganfachuudha. Kun cufti
84 Du’aa’iin gosa ibaadaa barbaachisaa dha.Rabbiif qofa kennuun dirqama ibaadaadha waan ta’eef ijimaa’a islaamaatiin waan biraatii kennuun hin 85
ta’a. Nama tokko waamachuun abbaa fedhe haata’uu hin eeyyamamu. ta’u. waan biraatiif kennuun shirkiidha. Akkasumas waan Rabbi qofti
Rabbiin akkana jedha danda’u uumani kunis nidanda’a jechuu amane.
)‫(ﭝ ﭞ ﭟ ﭠ ﭡﭢ ﭣ ﭤ ﭥ ﭦ ﭧ ﭨ ﭩ ﭪ‬ B) waan du’e waammachuu.
]60 :‫[غافر‬
C) waan fagoo jiru waamachuu
“Goftaan keessan nawaammadhaa isiniifan owwaadhaa jedha. Warri
ana gabbaruuraa kooran siichi xiqqaatanii jahannama seenu.” Namni waan fagoo jiru waammate ykn qabrii isaarraa fagoo taa’ee
(gaafir:60). waammate namichi waamamu kun haasaa koo dhaga’a ykn haala koo beeka
jedhee yoo amane shirkii guddaa keessa seeneera.Namichi waamamu kun
Ammas Rabbi akkana jedha
nabiyyii,waliyyii, garbicha gaariis ta’eewaan biraas,nama kanarra waan
]18 :‫(ﭷ ﭸ ﭹ ﭺ ﭻ ﭼ ﭽ ﭾ) [اجلن‬
Rabbi qofti danda’u barbaades haata’uu ykn akka Rabbiin kadhatuu fi isaa
“Masjidoowwan kan Rabbiitii Rabbii wajjiin waabiraa hin jaarsomu yoo barbaades kun cuftinuu walqixa shirkii guddaa Islaamummaa
waammatinaa.” (al-jinni:18). keessaa baasu. Sababni isaas waan Rabbiin malee jiru waammachuu
Rasuula irraa akka mir’kanaa’eetti akkana jedhan of keessaa qaba, uumamni fagoo beeka jechuu amana ,dhageettiin isaa
”‫“الدعاء هو العبادة‬ sagalee cufa waliin ga’a jechuu amanuu waan of keessaa qabuufi. Kun cufti
amala Rabbiin waan ittii qophaa ba’e. waan biraa keessatti argama jedhanii
“Ibaaduma jechuundu’aa’iidha.”
amanuun shirkii karaa Islaamummaa irraa nama baasu.
yeroo Ibnu Abbaasiif dhaamanu akkana jedhan
D) Du’aa’ii keessatti jidduu isaatii fi Rabbii waan dhaqqabsiisu
.»‫ وإذا استعنت فاستعن بالله‬،‫«إذا سألت فاسأل الله‬
tolchuudha.
“yeroo kadhachuu feete Rabbiin kadhu. Yeroo gargaarsifachuu
Rabbiin ofii isaatii du’aa’ii nama isa kadhatee hin owwaatu jidduu
feete Rabbiin gargaarsifadhu.”
Rabbiitii fi namaa wanti du’aa’ii dhaqqabsiisuu jiraachuun dirqama
Namni waan Rabbiin male jiru waammate shirkii guddaa keessa jechuu amanuu. Kun cuuftinuu shafaa’ah shirkii Islaamummaa keessaa
seeneera. baaftu.Dhaqqabsiisuu fi jaarsa godhachuun bu’uura shirkii Arabaati.
Fakkeenyowwaan shirkii kan du’aa’ii kadhachuu keessatti Taabotni kun footoo namoota gaggaariiti jedhu. Gara isaanii siqanii
argaman: shafa’aa irra barbaadu. Rabbiin akkana jedha.
A) waan uumaan qofti danda’u uumama irra barbaaduudha. )‫(ﮆ ﮇ ﮈ ﮉﮊ ﮋ ﮌ ﮍ ﮎ ﮏ ﮐ ﮑ ﮒ ﮓ ﮔ ﮕ ﮖ‬
]3 :‫[الزمر‬
Uumamni kun fayyaas ta’ee du’aa, nabiyyii, waliyyii, maleykaa, jinni
ykn kan biros ta’u waluma qixa. Fkn dhukkubsataa fayyisuu, diina irratti “Dhaga’aa amantiin qulqulluun kan Rabbiiti. Warri Rabbii
gargaaruu ykn rakkoo saaquu irra barbaaduu, ykn birmachiifachuu, gaditti waliyyoota tolchatan gama Rabbiitti xaqqoo ta’anii nuhaa
itti maganfachuu fi wanta biro waan Rabbii qofti danda’u irra dhiheessanuuf male isaan hin gabbarru (jedhu).” (azzumar:3)
Inni lammaffaa: Shirkii du’aa’ii ibaadaa Rabbiin akkana jedhe

]21 :‫(ﰈ ﰉ ﰊ ﰋ) [القصص‬
Du’aa’ii ibaadaa jechuun gosowwan ibaadaa kan qalbii, jechaa fi gochaa
kan akka jaalalaa, soda kajeellaa sagadaa sooma gorraasuu, qur’aana “sodaatee ofirratti qeexaa biyyattii irraa ba’e.” (al-qasas:21)
86 87
qara’uu, Rabbiin zakkaruu fi kan birootiinis isa gabbaruudha.sababni
3. sodaa shirkii:- soda guddisuu, of xinneessuu fi jaalalaan
inni du’aa’ii moggaafame namichi ibaadaa kanaan Rabbiin gabaraa jiru
qindaa’e uumama sodaachuudha.Taabota ykn du’aa, sodaa
waan rabbitti isa buuftu waan barbaadaa jiruuf.wanti inni ibaadaa kana
kabajaa fi jaalalaan makate sodaachuun kana keessa seena.
wajjatuuf mindaa isaa barbaadee adaba isaa sodaateeti. Osoma illee
Fedhii fi dandeettii isaatiin akka inni waan badaa isatti hin
kadhaanii fibarbaachi keessa dhibamee namicha hojii isaatiin Rabbiin
dhaqqabsiifne sodaata.Fkn dhukkuba ykn balaa qabeenyaa isaa
kadhataa jira malee arrabaanii miti.
irratti dhaqqabsiisuu sodaata. Kun shirkii guddaadha.sababni
Fakkeenyowwaan shirkiin gosa kana keessatti argamanu: isaas ibaadaa kan soda figuddisuu waan biraatii waan kenneefi.
A) shirkii niyyaa fi fedhii Akkasumas wanti Rabbiin male jiru fayyaduufi miidhuu danda’a
jedhanii amanuu waan of keesssaa qabuufi.Rabbiin akkana jedha.
shirkii kun kan inni mul’atu namicha nifaaqa guddaa qabu irraayyi.
Keessaan osoo hin dhugoomsin irrakeessatti mul’ifata.Nama hundee ‫(ﮙ ﮚ ﮛ ﮜ ﮝ ﮞ ﮟ ﮠ ﮡ ﮢ ﮣ ﮤ ﮥ‬
Imaanaa qabu ta’ee mul’ata.Rabbiin akkana jedha. ]18 :‫ﮦ ﮧ ﮨ ﮩﮪ ﮫ ﮬ ﮭ ﮮ ﮯ ﮰ) [التوبة‬
]14:‫(ﯛ ﯜ ﯝ ﯞ ﯟ ﯠ) [البقرة‬ “Namni masjiida Rabbii jiraachisu nama Rabbii fi guyyaa
“yeroo warra amanan qunnaman amanneerra jedhu.” (al-baqarah:14) dhumaatti amanee salaata dhaabee ,zakaa kennee Rabbiin
Akkuma Rabbiin waa’ee mu’aafiqaa himee jiru ibaadaa garii kan akka malee hin sodaanne. Warri kun qajeeloo ta’uun dhugaadha.”
salaataa namatti ni mul’ifatu. (attawba:18)
]142 :‫(ﭾ ﭿ ﮀ ﮁ ﮂ ﮃ ﮄ ﮅ ﮆ ﮇ ﮈ ﮉ ﮊ) [النساء‬ Ibnu Axiyyah Al-maalikiyyil ondolosiyyiin kan bara 481A.Htti
dhalate tafsiira isaa keessatti oggaa aayaticha fassaru akkana jedhe
“yeroo salaataaf dhaabbatan taatiyaahaa nama agarsiifachuuf
dhaabbatu xiqqoo male Rabbiin hin yaadatanu.” (annisaa’i:142) .”‫“يريد خشية التعظيم والعبادة والطاعة‬
Shirkii fi nifaaqa walitti qabatani. “sodaa isaa guddisuu gabbaruu fi ittiin buluu of keessaa qabutti
fedhe.”
B) shirkii sodaa keessaatti uumamu.
Akkasumas sodaan shirkii qabu waan Rabbi qofti danda’u
Bu’uuruma isaarraa sodaan bakka saditti qodama.Isaanis: keessatti uumama sodaachuudha. Fkn uumamni tokko fedhii
1. Rabbiin sodaachuu ykn sodaa keessoos nijedhama. Inni kun fidandeettii isaatiin dhukkuba naqabsiisa jedhee sodaachuudha.
sodaa jaalalaa, kabajaa fi of xinneessuudhaan walitti qindaa’e. 4. Sodaa isa waajiba dhiisuu ykn haraama dalaguutti nama kaasu:
Inni kun sodaa dirqama.Bu’uura ibaadaati. Inni kun soda dhorgamaadha.Fkn namni fayyaan tokko
2. Sodaa uumamaani: Akka diina irraa sodaachuu, bineensa qabeenyaafi qaama koo miidha jedhee sodaata. Sodaan kun
aloolu irraa sodaachuu fi kkf.Inni kun yeroo sababni argame mamiidha malee dhugaa miti. Sodaa kana keessatti wanti
eeyyamamaadha. Waa’ee nabiyyii isaa Muusaa ilaalchisee dalagaan argamus al tokko tokko nijiraata.Garuu xiqqoo waan
taateef ishee jecha waajiba dhiisuun haraama dalaguun hin ta’u. jaallachuudha. Kun jaalala ibaadaa ishee Rabbiif male hin
Rabbiin akkana jedha taane, namni waan biraatii dabarse shirkii guddaa keessa
]175 :‫(ﭢ ﭣ ﭤ ﭥ ﭦ ﭧ ﭨ ﭩ ﭪ ﭫ ﭬ) [آل عمران‬ seeneera. Rabbiin akkana jedhe
88 “shayxaanni sun jaalalloota isaa qofa sodaachisu. Yoo ]165:‫(ﭽ ﭾ ﭿ ﮀ ﮁ ﮂ ﮃ ﮄ ﮅ ﮆ ﮇ) [البقرة‬ 89
mu’umina taatan isaan hin sodaatinaati anasodaadhaa.” (al- “Namarraa kan shariika gabbaramu Rabbii gaditti
Imraan:175) tolchee akka jaalala Rabbiitti isaan jaallatantu jiru.” (al-
Rasuula irraa  akka ragga’etti akkana jedhan baqarah:165)
.»‫مخافة الناس أن يتكلم باحلق إذا رآه أو علمه‬
ُ ‫مينعن أح َدكم‬
َّ ‫«ال‬
D) shirkii kajeellaa:
“Haqa ogga arge ykn beeke dubbachuu irraa sodaan namaa
Innis uumama irra waan Rabbi qofti danda’u kajeeluudha.Fkn uumama
isa hin dhorgin.”
irra ilmoo barbaaduu,ykn fedhii fi dandeettii isaatiin isa fayyisuu irraa
C) Shirkii jaalalaa kajeeluudha.kun shirkii guddaa Islaamummaa irraa baasu.
Jaalalli bu’uura irraa bakka saditti qoodama. E) shirkii salaata, sujuuda fi rukuu’a keessatti argamu:
1. Jaalala dirqamaa. Innis jaalala Rabbii, kan Rasuulaa fi jaalala Namni salaate, sujuude, rukuu’a bu’e ykn uumama jaallatee of
waan Rabbiin jaallatu kan akka ibaadaa fi kkf. xiqqeessee fi gara isaatti siqachuuf gadi jedheef akka waliigala beektota
2. Jaalala uumamaa eeyyamamaa: Akka abbaan ilma Islaamaatti shirkii guddaa keessa seeneera.Rabbiin akkana jedha
jaallachuuti, akka namni hiriyaa, qabeenya isaa fi kkf
)‫(ﯞ ﯟ ﯠ ﯡ ﯢ ﯣ ﯤ ﯥ ﯦ ﯧ ﯨ ﯩ ﯪ‬
jaallachuuti. Jaalala kanatti of xiqqeessuuniif, gadi jechuu
fi guddisuun itti makachuu hin qabu.yoo kun itti seene ]37 :‫[فصلت‬
qooda sadaffaa ta’a.Akkasumas jaalala Rabbii fiRasuulaatti “Biiftuu fi ji’aa hin sujuudinaa, yoo kan Rabbiin qofa gabbartan
qixxaachuu hin qabu.yoo ittii qixxaate ykn irra dabale jaalala taatan Rabbii isa jara uumee sujuudaa.” (fussilat:37)
dhorgamaadha.Rabbiin akkana jedha
Rabbiin akkana jedhe
‫(ﭻ ﭼ ﭽ ﭾ ﭿ ﮀ ﮁ ﮂ ﮃ ﮄ ﮅ‬ ]162 :‫(ﯓ ﯔ ﯕ ﯖ ﯗ ﯘ ﯙ ﯚ ﯛ) [األنعام‬
‫ﮆﮇ ﮈ ﮉﮊﮋﮌﮍﮎﮏ ﮐﮑ‬
“salaatni, gorraasuun, jiruu fi duuti kooKan Rabbii gooftaa aalamaati
]24 :‫ﮒ ﮓ ﮔ ﮕ ﮖﮗ ﮘ ﮙ ﮚ ﮛ ﮜ) [التوبة‬ jedhi.Inni shariika hin qabu.” (al-an’aam:162-163)
“yoo Abbaan keessan,ilmaan keessan obbolaan keessan, Ala mu’aaz Rasuulaaf sujuudu akkana jedhaniin
warren keessan, firri keessan, qabeenyi dalagattan,daldalli
‫ فإني لو كنت آمر ًا أحد ًا أن يسجد لغير الله ألمرت املرأة‬،‫ «ال تفعل‬:‫ ملعاذ ملا سجد له‬ ‫قال النبي‬
baduu ishee sodaattanii fi manni jaallatanu Rabbii fi Rasuula
.»‫أن تسجد لزوجها‬
irra karaa isaatti jajjabaachuu irra jaallatu ta’e hanga ajajni
Rabbii dhufutti eegaa.Rabbi uummata dilaa’oo hin jaallatu.” “Hin dalagin osoon nama tokko waan Rabbiin male jiruuf sujuuduu
(attawubah:24) kan ajaju ta’ee warran abbaa manaatii sujuuduu ajaja.”
3. Jaalala shirkii: Jaalala ofxinneessuufi kabaja qabu uumama Akkasumas Rasuulli akkana jedhan
aalamaa isa sharika hin qabneeti jedhi.”(al-an’aam:162-163)

.»‫ألحد أن يسجد ألحد‬
ٍ ‫«ما ينبغي‬
Akkasumaas Rabbiin akkana jedhe
“namni tokko nama tokkoof sujuuduun hin barbbaachisu.”
]2 :‫(ﮊ ﮋ ﮌ) [الكوثر‬
90 namni kana hojjate ibaadaa waan Rabbiin male jiruuf kenneera.Ibaadaa 91
“Gooftaa keetiif sagadii isaaqali.” (al-kawsar:2).
waan biraatii kennuun walii gala ulamaatiin shirkiidha.
Aliyyi Ibnu Abi xaalib irraa akka odeeffametti ergamaan Rabbii
F) Shirkii gorraasuu keessatti argamu:  akkana jedhan
Gorraasuun hundee dhuma isaatii bakka afuritti qoodama.Isaanis ‫ رواه مسلم‬.»‫«لعن الله من ذبح لغير الله‬
1. Bineensa foon isaa nyaatamu Rabbitti dhiyaachuu fi isa “nama waan Rabbiin male jiruuf gorraú Rabbiin abaareera.”
guddisuuf jecha gorra’uudha.Fkn uduuhiyyaa, hadiyyaa, nama muslimtu gabaase.
hajji keessatti tamattu’aa fi qiiraana hojjatuu, foon hiyyeessa
irratti saddaqachuuf gorra’uufi kkf.Inni kun eeyyamamaadha. G) shirkii qodhaa (nazrii),
kun ibaadaa keessatti ramadaana. zakaa fi sadaqaa keessatti argamu. Nazrii jechuun namni ga’eessa
2. Beeylada nyaatamu keessummaaf, qophii cidhaafi kkf’f ta’ee filmaata qabu tokko ibaadaa bu’uurri isaa waajiba hin taane of
gorra’uudha. Inni kun haala waajibummaa ykn sunnaatiin dirqisiisuudha.Fkn akkana dalaguun nazrii Rabbii narra jiru,Rabbiif
ajajamaadha. jecha sagaduun,waan akkanaa soomuun, waan akkanaa saddaqachuun
3. Beeylada foon isaa nyaatamu daldalaaf, nyaataaf, gammachuu yknwanta kana fakkatutu narra jira jechuudha. Qodhaan ibaadaa
yeroo manatti galuu fikkf tanuuf jecha goorra’uun bu’uurri isaa waan ta’eef waan Rabbiin male jiruuf kennuun hin ta’u. Namni
eeyyamamaadha. Wanti inni itti dhaqqabsiisu ilaalamee yeroo uumamaaf nazire ykn guyyaa tokko soomuun ebaluuf nazira,waan
tokko tokko jaallatamaa ykn dhorgamaa ta’a. akkanaa sadaqachuun qabrii ebaluuf nazira, yoo dhukkubsataan koo
fayyeykn firri koo fagoo jiru dhufe waan akkanaa ebaluuf saddaqadha
4. Uumamatti dhiyaachuuf, isa kabajanii guddisuufi isaaf gadi
jedhe naziriin isaa dhorgamaa kufaa ta’uu fi namni kana dalage waan
jechuuf gorra’uudha.Akkuma darbee jiru kun ibaadaadha. Gara
ibaadaa nazirii waan Rabbiin male jiruu kenneefii du’aan ni fayyada ni
Rabbii malee waan biraatti ittiin dhiyaachuun hin ta’u. Namni
miidha jedhee waan amanuuf shirkii guddaa karaa Islaamummaa irraa
uumamatti dhiyaachuuf jecha isa guddisuuf jecha gorra’e shirkii
baasu qindeessuu irratti walii galaniiru. (kashaaful qannaa’i6/276).
guddaa keessa seeneera. Gorraasuun isaas haraama.Nyaachuun
Akkasumaas kan kana fakkaatu zakaa qabeenyaa baasuu, kennaafi
isaa hin eeyyamamu.Uumamni kun jinnii,nama,malaa’ikaa,
sadaqaa qabrii du’aatti kennanii itti dhiyaachuu, ykn du’aatti
qabrii ykn kan biroos ta’ullee waluma qixa. Nizaamuddiin
dhihaachuuf jecha warra qabrii eegutti dhiheessuu, ykn hiyyeessa warra
ashaafi’iyyii annaysaabuuriyyii kan bara 406 A.H tti du’e kana
gara qabrii deemanutti dhihaachuuf yoo ta’e kun cuftinuu shirkii karaa
irratti waligaltee beektotaa himeera.(Imaamu-nnawawiinis
Islaamummaa irraa nama baasu. Sababni isaas waan Rabbiin male jiru
sherhii Muslim 13/141 keessatti dalagni kun dhorgaa ta’uu
gabbaruu of keessaa qaba, du’aan kun Rabbii gaditti fayyaduu ykn
himeera). Rabbiin akkana jedha
miidhuu danda’a jedhanii amanuu waan of keessaa qabuufi.Sheykni
]162 :‫(ﯓ ﯔ ﯕ ﯖ ﯗ ﯘ ﯙ ﯚ ﯛ) [األنعام‬ Qaasimal Hanafiin akkana jedhe
“salaanni,gorraasuun, jireenyii fiduuti koo kan Rabbi gooftaa ‫“ما يؤخذ من الدراهم والشمع والزيت وغيرها وينقل إلى ضرائح األموات تقرباً إليهم حرام‬
.”‫بإجماع املسلمني‬ Gosti shirkii sadaffaa kan uluuhiyyaa keessatti argamu, shirkii
murtee fi ittiin ajajamuuti.
“wanti akka farankaa,shaamaa, zaytaa fi kan biraas fuudhamee
ijaarsa qabrii irra jirutti geeffamu cuftinuu walii galtee muslimaatiin Bifti shirkii gosa kana keessatti argamuu:-
92 93
haraama.” (Albahru-rraa’iq 2/320 sheek qaasim ibniquxluubigal 1. namni tokko murteen kan Rabbii male jiru murtee Rabbii irra caala
Hanafii irraa fuudhe). ykn wal-qixxeedha jedhee amanuudha. Kun shirkii guddaa karaa
Namni zakaa kenne ykn saddaqatediiniidhaaf jedhee, waan Rabbiin male Islaamummaa irraa baasu. Sababni isaas isatu qur’aana sobsiise.
jirutti dhihaachuuf jedhe shirkii guddaa keessa seeneera. Jecha Rabbii akkana jedhu sobsiise
]50 :‫(ﯾ ﯿ ﰀﰁ ﰂ ﰃ ﰄ ﰅ ﰆ ﰇ ﰈ) [املائدة‬
H) Shirkii soomaafi hajji keessatti argamu.
“sila isaan murtee wallaalaa barbaaduu! Namni Rabbirra murtee
Soomaa fi hajjiin walii gala ulamaatiin ibaadaa waan Rabbiin male jiruu
tolchu hin jiru.” (al-maa’idah:5o)
kennuun hin taane. Namni waan Rabbiin male jiruuf ittiin gabroome
shirkii guddaa keessa seeneera. Sun immoo akka namni waliyyiitti, Akkasumas jecha Rabbii
du’aatti,ykn waan isaan lachan male jirutti dhihaachuu jedhee soomuu ]8 :‫(ﭶ ﭷ ﭸ ﭹ) [التني‬
ykn gara ka’aabaatti hajja’uuti.Akkasumas akka nama isa keessa jirutti
“maali sila Rabbiin warra murteessu cufa irra kan murteessu hin
dhihaachuu jedhee gama qabriitti hajja’uuti.Namichi kana dalagus ykn
taanee!.” (attawubah:8) jedhu sobsiise,
ni ta’a jedhee amanus kun cufti shirkii guddaa karaa Islaamaa irraa
baasu. kun gaaffii waan kana mirkaneessuuti.Hiiktiisaa Rabbiin warra
murteessu cufa caalaa murteessaadha.murteen waan isa malee jiruu
I) Shirkii xawaafa keessatti argamu. tokko murtee isaa hin caalu, ittis hin fakkaatu.
Xawaafni ibaadaa qaamaa waan ta’eef waan Rabbiin male jiruu kennuun
2. Namni tokko waan Rabbi buuseen maletti murteen ni eeyyamama
hin taatu.Ka’aabaa kabajamaa maletti xawaafuun (naanna’uun) hin
jechuu amanuudha. Kun shirkii guddaadha. Sababni isaas faallaa
ta’u.kana cufa irrattuu beektonni Islaamaa walii galaniiru.Namni
waan ragaan murteessituu taate kan qur’aanaa fi hadiisaa akeekte
qabrii nabiyyiitti, garbicha gaariitti,ykn bakka beekamaa wahiitti
waan amaneef ammas haraamummaa waan Rabbi buuseen male
hinumaayyuu ka’abaatti yoo waan Rabbiin male jirutti dhihaachuuf
murteessuu ijmaa’iin muslimaa murtaahaa ta’e akeeke faallaa isaa
xawaafe waliigala muslimaatiin shirkii guddaa keessa seeneera.
waan amaneefi.
Ibaadaan biroos kan akka hirkachuu, barakaa barbaaduu, kabaja honga
ga’ee, gadi jechuufii, qur’aana qara’uu,zikrii, azaana, toobaa fi gama 3. Seeraa fi heera waan qur’aanaa fi hadiisa keessa jiru faallessu
Rabbii deebi’uun akkuma kana.kun cufti ibaadaa waan ta’eef waan tolchee ittiin murteessaa seera kanaan murteessuun ni ta’a jedhanii
Rabbiin male jiruuf kennuun dhorgaadha.Namni waan kana waan amanuudha ykn seerri kuni murtee Rabbii caala ykn isaan qixa
Rabbiin male jiruuf kenne shirkii guddaa keessa seeneera. YooRabbiin jedhanii amanuudha. Kuni shirkii karaa Islaamaa irraa baasuudha.
fedhe shirkiin ibaadaa kana tokko tokko keessatti argamuu fi ibaadaa 4. Nama aadaa abbootii,akaakilee fi ganda isaa osoo isheen murtee
asitti hin dubbatamin tokko tokko kessatti argamu yeroo waa’een shirkii Rabbii faallessuu beekuu murtee Rabbii caalti, ykn tokkuma ykn
xiqqoo dubbatamuufi wantootni shirkiitti dhaqqabsiisan dubbatamanu ittiin murteessuun ni ta’a jedhee ittiin murteessuudha. Kun shirkii
adda baafnee dubbanna. guddaa karaa Islaamummaa irraa baasuudha.
5. Nama waan Rabbiin karaa hin godhiniin murteessu jaallatee,haasaa Hadiisni kun waan shari’aa faallessu keessatti isaan buluun isaan
isaanii shari’aa dursiisee, murtee Rabbii jibbee, ykn waan biraatiin gabbaruu akka ta’e dubbate.Dhuma aayataa keessattis shirkii ta’uu
murteessuun ni ta’a jedhee,ykn seerri ykn heerri kun seera Rabbii isaa dubbate. Akkasumas namni shari’aa Rabbii jibbe kafareera.
94
irra caala ykn ittiin qixa jedhee ittiin buluudha.Akkasumas kan Rabbiin akkana jedha 95
kanaan wal fakkaatu nama seera dura bu’aa naannoo ishee murtee ]9 :‫(ﯦ ﯧ ﯨ ﯩ ﯪ ﯫ ﯬ ﯭ) [محمد‬
Rabbii faallessitu,faallessuu ishee beekuu wajjiin, ittiin murteessuun
“sunis sababa isaan waan Rabbi buuse jibbaniif dalagaa isaanii
ni ta’a ykn shari’aa Rabbii caalti takkaa ittiin qixxeedha jedhee
balleesse.” ( muhaammad: 9)
yoo hordofe ykn ittiin murteeffateedha. Kun cufti shirkii guddaa
Islaamummaa irraa nama baasuudha.kun cufti shirkii ta’uu irratti 6. Namni shari’aan murteeffachuu dhiisuutti nama waamu, Islaama
ragaan jecha Rabbiiti diina godhatee fi jibbee seera namni kaa’een murteeffachuutti
nama waamu. Fkn warra dubartoonni qophaa imaluutti waamanu,
]44 :‫(ﮤ ﮥ ﮦ ﮧ ﮨ ﮩ ﮪ ﮫ ﮬ) [املائدة‬
Akkasumas mana barumsaa fi bakka hojiitti dhiira ormaa walitti
“Namni waan Rabbi buuseen hin murteessin jama’aan kun makamuutti kan waamu, Ribaa (dhalaan) hojjachuutti,warra
kaafira.” (al-maa’idah:44) heddummeeffachuu dhorguuttii fi kan biroos wanta shari’aa diina
Akkasumas jecha Rabbiitu ragaadha godhachuu of keessaa qabutti nama waamuudha.Namni osoo wanti
inni itti waamaaru jibbamaa fi shari’aa Rabbii diina godhachuudha
‫(ﯘ ﯙ ﯚ ﯛ ﯜ ﯝ ﯞ ﯟ ﯠ ﯡ ﯢ‬
jechuu beekuu kanatti waame kan haala isaarraa ifu sababni itti
)‫ﯣ ﯤ ﯥ ﯦ ﯧﯨ ﯩ ﯪ ﯫ ﯬﯭ ﯮ ﯯ ﯰ‬
waamaa jiruuf waan qalbii isaa keessa kaafirtootaafi seera isaanii
]31 :‫[التوبة‬
jaallachuun seenee fi, shari’aa Rabbii caalti jedhee amanuutu
“Beektota isaanii warra Rabbiin gabbaruu fi Masiihu Ibnu waan qalbii seeneef. Akkasumas jibbaan amantee Islaamaa fi seera
Maryamiin Rabbii gaditti gabbaramaa taasifatan. Gabbaramaa isaa waan qalbii isaa seeneef ta’uutu mul’ata. Kun cufti shirkii fi
tokkicha gabbaruutti male immoo hin ajajamne.Gabbaramaan kufrii karaa Islaamaa irraa nama baasu. Namni haalli isaa dhugaa
dhugaa isa male hin ajiru.waan isaan itti qindeessan irraa kana ta’e shirkii guddaa keessa seeneera. Ragoolee kutaa dabre
qulqullaa’eera.” (attawubah:31) keessatti dubbatamteef jecha osoma Islaamummaa mul’ifateeyyuu
‫ (ﯘ ﯙ ﯚ‬:‫ يقرأ‬ ‫ سمعت النبي‬:‫ قال‬ ‫وروي عن عدي بن حامت‬ munaafiqa ta’a. Hinumaayyuu ragaan kun asitti caala. Sababni
، ُ‫ «أليس يح ِّرمون ما أحلَّ الله‬: ‫ إنا لسنا نعبدهم؟ فقال‬:‫ فقلت‬،)‫ﯛ ﯜ ﯝ ﯞ‬ isaas wanta hamaatti waamuutu hordofuu irra hamaadha
.»‫ «فتلك عبادتهم‬: ‫ فقال‬.‫ بلى‬:‫ قلت‬:‫ قال‬،»‫ فتح ُّلونه؟‬،‫حرم الله‬
َّ ‫وي ِح ُّلون ما‬
ُ ،‫فتُ ح ِّرمونه‬
Adiyyi Ibnu Haatim irraa akka odeeffametti (R.A) ergamaa Rabbiitii.
“Beektota isaaniitii fiwarra Rabbiin gabbaran Rabbii gaditti
gabbaramaa godhatan.” quráana jedhu qara’anuun dhaga’e jedhe.
Achumaan nuti isaan hin gabbarrun jedhe.Rasuullis  akkana jedhan.
“sila isaan waan Rabbiindhorge eeyyamnaan isin eeyyamamaa
taasisaa hin turree, akkasumas waan Rabbi eeyyame dhorginaan
isin dhorgamaa taasisaa hin turre.” jedhan. Eeyyeen jedhe. Rasuullis
. “kanumatu ibaadaa isaaniiti.” jedhan.
KUTAA LAMMAFFAA 97
KUFRII GUDDAA
Qorannoo duraa: hiikaa fi hukmii isaa

Kufriin akka tumaatti amantee, jecha, gocha ykn dhiisuu iimaana diigu
cufa.
Kufriin guddaan amantiidhaan ni argama. Akkasumas osuma amantiin
bira hin jirree illee jechaa fi gochaan ni argama.
Hukmiin kufrii guddaa kanuma shirkii guddaa ibsamee dabreeti.
Muslimni tokko yeroo kufrii ykn shirkii keessa seenee kafaruun isaa
murtaa’e namichi murtaddee (nama amantii irraa deebi’e) ta’aa murteen
murtaddootaa guutuun isaaf kennama. Murteen kunis yoo toobatee gara
Islaamaa hin deebi’in ni ajjeefama. Ragaan kanaa jecha Rasuulaati .
‫ رواه البخاري‬.»‫بدل دينه فاقتلوه‬
ّ ‫«من‬
“nama amantii isaa jijjiire ajjeesaa.” Bukhaarii tu gabaase. Ammas
akkana jedhani
‫ والتارك لدينه املفارق‬،‫ والنفس بالنفس‬،‫ الثيب الزاني‬:‫«ال يحل دم امرىء مسلم إال بإحدى ثالث‬
‫ رواه البخاري ومسلم‬.»‫للجماعة‬
“Dhiigni nama muslimaa waa sadan tokkoon male hin eeyyamamu:
jaarsa gumna dalage, lubbuun lubbuudhaan, ammas nama amantii
isaa dhiisee tuuta irraa adda ba’e.” jedhani. Bukhaarii fi muslimtu
gabaase.
Qorannoo lammaffaa : Gosa kufrii

Kufriin gosa heddu qaba. Isaanis:
Kufrii mormuu fi sobsiisuu

Innis namichi ga’eessa ta’e tokko wanta bu’uura amantee ta’e ykn
ahkaama isaa ykn oduu mirkanaa’e tokko mormuudha. Kun immoo
qalbii ykn arraba isaatiin bu’uura diinii, ahkaama isaa ykn oduu amantee
islaamaa irraa dirqamatti baramu kan ragaan ifaan qur’aana irraa itti kan akka hannaa, khamrii dhuguu, zinaa, dubartoonni qullaa
dhufe ykn hadiisni kallattii hedduun dhufuun isaa beekamee warri (uffata gabaabduu laphii uffatanii) deemuu, dhiiraa fi dubarri
beekumsaa irratti walii galan mormuudha. Ykn waan inni ofii isaatii walitti laaqamuu fi kkf haraamummaa isaa mormuudha. Ykn nama
98
amantii Islaamaa irraa ta’uu beeku tokko mormuudha. Kan arrabaa fi tokkoof shari’aa Muhammad irraa  bahuun ni eeyyamama, 99
qalbiin mormuu dhaan wal fakkaatu waan amantee kana mormuu isaatti ahkaama ishee qabachuun isarratti dirqamaamiti, waajiba dhiisuun
akeeku dalaguudha. Nama kufrii kana keessa seene kafaruu isaa irratti haraama dalaguun isaaf eeyyamama jedhee amanuu, ykn namni
beektonni walii galaniiru. Sababni isaas waan inni haasawa Rabbii fi tokko waan shari’aa Rabbiitiin male jirutti murteeffachuun ykn
ergamaa isaa  sobsiisee fi lachan isaanii deebisee akkasumas walii ittiin murteessuun ni eeyyamamaaf jedhee amanuudha.
galtee ummata muslimaa murtaa’aa ta’e waan deebiseefi.
B. Halaala mullattuu eeyyamamuu ishee irratti walii galame kan akka
Fakkeenya gosa kufrii kanaa kan kufrii guddaa irraa ta’e: foon beeyladaa nyaachuu, warra hanga afurii fuuchuu, biddeena
A. Arkaanul iimaanii irraa gosa tokko ykn bu’uuruma diinii kan nyaachuu fi kkf halaalummaa isaa mormuudha.
biraa mormuudha. Ykn waan Rabbiin qur’aana keessatti dubbate C. Dirqama waajibummaa isaa irratti murtaa’ee walii galame fkn
ykn waa’ee isaa keessatti hadiisni heddu dhufee fi waan warri waajibummaa arkaanul islaam keessaa tokko, ykn hundee dhuma
beekumsa qaban irratti walii galanii murteessan mormuudha. Fkn dirqamummaa jihaadaa, bu’uurumatti gaariitti ajajuu fi hamtuu
gooftummaa Rabbii mormuu, gabbaramaa ta’uu isaa diduu, maqaa irraa dhorguun dirqama ta’uu isaa mormuudha.
ykn amala Rabbii kan irratti walii galamee murtaa’e mormuu, fkn
Ykn sunnaa jaallatamaa ta’uu isaa irratti walii galame kan akka sunna
beekumsa Rabbii mormuu, ykn malaa’ikaa beekamaa fi irratti walii
salaata hordoftuu, ykn jaallatamuu sooma sunnaa, hajjii sunnaa, sadaqaa
galamaa kan akka jibriilii fi miikaa’iil (A.S) mormuu ykn kitaaba
Rabbii irratti walii galamaa ta’e kan akka zabuur, tawraat ykn sunnaa fi kkf sunnummaa isaanii mormuudha.
furqaan mormuu, ykn nabiyyummaa tokkoon nabiyyoota irratti Kufrii shakkii fi mamii
walii galamaa irraa ta’ee kan akka ergamummaa nuuh, Ibrihiim ykn
huud mormuu, qaamni ykn lubbuun kaafamuu mormuu, qormaata, Kufriin kun muslimni tokko amantii bu’uura diinii irratti walii galamaa
jannata ykn ibidda mormuu, ni’iimaa ykn adaba qabrii mormuu, ta’e irraa qabu keessatti shakkuudha. Ykn oduu fi seera mirkanaa’aa
ykn wanti tokko osoo hin argamin dura murteessuu Rabbii (qadara) dirqamatti amantee irraa baramu tokko dhugeessuu keessatti
mormuudha. murteeffachuu dhiisuudha. Namni arkaana iimaanaa ykn bu’uura diinii
kan biroo waan dirqamaan amantee kana irraa baramu kan ragaa hedduun
Amantii kaafiraa kan akka Yahuudaa, nasaaraa fi kkf sirriidha mirkanoofte shakke ykn dhugoomsuu fi itti amanuu keessatti murteessuu
jechuun, ykn isaan kafarsiisuu dhiisuun, ykn isaan ibadda keessatti dhiise, ykn murtee ykn oduu ragaa hedduun mirkanaa’ee amantii irraa
hin hafanu jechuun kana keessatti ramadama. Wanta amantee dirqama baramu shakke walii gala beektotaatiin kufrii Islaamummaa
Islaamaatiin ala jirutti of hirkisuun ykn sahaabaa ta’uu Abuu Bakrii irraa baasu keessa seeneera. Sababni isaas iimaanni dhugeessuu murtaa’e
mormuun ykn sahaabaan hundi ykn hedduun isaanii amantii irraa kan shakkiinii fi keessa deddeebiin itti hin dhufne ta’uun dirqama. Namni
deebi’aniiru jechuun, ykn cufti isaaniitu faasiqa jechuun, jinniin iimaana isaa keessa deddeebi’e muslimaa miti. Rabbiin waa’ee namticha
jiraachuu mormuun ykn ummanni Nuuh bishaaniin gaarraqamuu ooyruu qabuu nutti himee akka inni oyruun koo kun yoomuu hin badu
mormuun kana keessa seena.
jechuu shakkee akkasumas qiyaamaan dhaabachuu shakkuu qofaan
A. Haraama mullataa ifaa haraamummaan isaa irratti walii galame kafare nutti hime.
Akkana jedhe Akkana jedhe

]35:‫(ﭗ ﭘ ﭙ ﭚ ﭛ ﭜ) [الكهف‬ ]12 :‫(ﭙ ﭚ ﭛ ﭜ ﭝ ﭞ ﭟ ﭠ ﭡ ﭢ) [األعراف‬
“kun yoomuu hin bada jedhee hin yaadu.” ooyruu isaatti fedheeti. “Ani isa nin caala. Ana ibidda irraa uumtee isammoo dhoqqee irraa
100 uumte.” (al-a’araaf : 12). 101
Ammas
]36:‫(ﭞ ﭟ ﭠ ﭡ) [الكهف‬ Ammas ni jedhe
]61 :‫(ﮍ ﮎ ﮏ ﮐ ﮑ) [اإلسراء‬
“qiyaamaan ni dhaabbatti jechuu hin yaadu.” jedhe.
“nama ati dhoqqee irraa uumteefan sujuudaa.” (al-israa’i:61)
Achumaan hiriyaan isaa kan mu’umina ta’e akkana jedheen
Ogummaa Rabbii faallessee sababa kana ittiin ajajamuu dide.
]38:‫(ﭰ ﭱ ﭲ ﭳ ﭴ ﭵ ﭶ ﭷ ﭸ ﭹ ﭺ) [الكهف‬
Ammas fakkeenyi kufrii kanaa namni tokko salaata jama’aa didee irraa
“Rabbii isa biyyoo irraa eegasii coba maniyyii irraa si uume eeganaa
boonuu dha. Sababni inni boonuuf isaa fi nama biraa wal qixxeessiti
nama guutuu sitaasisetti kafartaa.” (al-kahf: 35-37)
jechuun. Ammas fakkeenyi isaa uffata iyyeessaati naan hin malu jedhee
Fakkeenyowwan gosa kufrii kanaa: uffata hajjiin ittiin harramatamu uffachuu diduu fi kkf.
Qur’aanni sirrii ta’uu shakkuu, adabni qabrii jiraachuu shakkuu, jibrii Kufrii Arrabaan xureessuu fi itti qoosuu
(A.S) malaa’ikaa Rabbii irraa ta’uu shakkuu, khamriin haraama ta’uu
Kufriin kun muslimni tokko waan diinii Rabbii ta’uun isaa dirqamatti
ykn zakaan dirqama ta’uu shakkuu, yahuudaan ykn nasaaraan kaafira
beekamu ykn ofii isaatii diinii ta’uu beekutti qoosuu ykn arrabsuu dha.
ta’uu isaanii shakkuu, sunni salaata hordoftu sunnaa ta’uu ishee shakkuu,
Rabbiin fir’awniin bishaaniin gaarraqee balleessuu isaa shakkuu, ykn Kun immoo jechaan ykn gochaan Rabbitti, ykn maqaa isaatti ykn amala
Qaaruun tuuta Muusaa irraa ta’uu isaa shakkuu fi kan biroos bu’uura isaa irratti walii galamaa ta’etti qoosuudha. Amala hir’uudhaan Rabbiin
diinii, ahkaama fi oduu mirkanooftuu kan dirqamatti amantii Islaamaa ibsuu, Rabbiin arrabsuu yikn diinii isaa arrabsuudha. Fkn Diiniidhuma
irraa beekamtu kan fakkeenyi heddu dubbatamee darbe shakkuudha. kana abaaruu ykn amantii nama muslimaa tokko abaaruu ykn amantiin
kun wal dhabaa, boodatti hafaa bara kana wajjin hin deemne jechuudha.
Kufrii Diduu fi irraa boonuu Ykn malaa’ikoota Rabbiitti qoosa, ykn tokkoon isaaniitti qoosa. Fkn
Kufriin kun bu’uuraa fi ahkaama Islaamaa qalbii fi arrabaan dhugoomsee maleykaa du’aa, ykn isa ibidda eegu arrabsuudha. Kitaaba Rabbiitti
garuu boonaaf jecha murtee isaatiif qaamaan ajajamuu dida. qoosuu ykn arrabsuu dha. Fkn qur’aana arrabsa ykn itti qoosa ykn
aayata isaatti jechaan ykn gochaan bakka xurii keessatti gatuudhaan
Namni boonaa jecha murtee Islaamaa tokko dide kafaruu isaa irratti
itti qoosuu fi kkf dha. Ykn nabiyyoota warra nabiyyii ta’uu irratti walii
beektoleen walii galaniiru. Sababni isaas waan murtee Rabbii dura
galamaa ta’e tokko arrabsuu ykn itti qoosuu dha. Fkn nabiyyii keenyatti
dhaabbateef. Inni kun gooftummaa Rabbii xureessuudha. Amala Rabbii
 qoosuudha. Ykn wanta qur’aanaa fi hadisa keessatti mirkanaa’e
kan qur’aanaa fi hadiisaan isaa mirkanaa’e mormudha. Amalli kunis
waajiba ykn sunnaatti qoosa. Fkn salaata, siwaaka (rigaa), hareeda
“al-hikmah.” ogeessummaa dha.
dheereffechuu ykn uffata hanga walakkaa ejjaatti gabaabsachuutti
Fakkeenyi ifaan gosa kufrii kanaa, isa Ibliis ajaja Rabbiin Aadamiif qoosa. Kun cuftinuu diinii Rabbii irraa ta’uu beekaa itti qoosa. Ykn
sujuudi jedhe didee dalaga Rabbiin isa ajaje kana irraa boone. Ani namichi tokko sababa inni waajiba ykn sunnaa mirkanaa’aa ragga’uu
Aadamiin nin caala isaaf hin sujuudu jechuun faallesse. isaa fi diinii Rabbii irraa ta’uu beekutti dalageef itti qoosa. Wantoota
kana cufatti sababni inni itti qoosuuf waan namichi murtee shari’aa
Kufrii amantii irraa gara galuu
kanatti hojjateef ta’uu qaba. Haalaa fi bifa namichaatti qoosuun kana
keessa hin seenu. Waa’een amantii irraa gara galuu qur’aana keessatti aayata heddu
keessatti dubbatameera. Gara galuu jechuun waan tokko irraa deebi’uu
102 Namtichi wanta diinii ta’uun isaa ragga’e qoosaaf, taphaaf, kaafira 103
giroo (dhimma) godhachuu dhiisuudha. Amantii Rabbii irraa gara
ofitti qabuufis ykn kan birootiifis haa ta’uu, falmii keessatti, yeroo
galuun bakka lamatti qoodama.
dallansuus haa ta’uu akka fedhetti arrabse ykn itti qoose kafaruu isaa
irratti beektonni walii galaniiru. Qoodaan duraa: Gara galuu kafarsiisu:
Sababni isaas Rabbitu warra Rabbitti, aayata isaa fi ergamaa isaa Innis namni tokko amanti Rabbii dhiisee qalbii, arrabaa fi qaama
Muhammaditti qoose osuma isaan taphaa fi karaa ittiin gabaabsachuufi isaatiin irraa gara galuu dha. Ykn qalbiin dhugoomsee shahaadaa lachan
jedhanuu kufrii isaanii murteesse. dubbatee ka’ee qaamaan dalaguu dhiisuudha.
Rabbi akkana jedhe Qoodaan kun bifa sadi of keessaa qaba. Isaanis:
‫(ﮃ ﮄ ﮅ ﮆ ﮇ ﮈ ﮉﮊ ﮋ ﮌ ﮍ ﮎ ﮏ‬ A) Ajaja Rabbii dhaggeeffachuu irraa gara galuudha. Kun haala

kaafira warra amantaa isaanii jijjiiramaa irratti hafan ykn amantii
]66-65 :‫ﮐﮑ ﮒ ﮓ ﮔ ﮕ ﮖ ﮗ) [التوبة‬
hin qabne, ragaan irratti dhaabbachuu wajjin amantii dhugaa warra
“Osoo isaan (warra munaafiqaa) gaafattee qoosaa keessa seenneetuma hin qoranneeti. Amantii isa namni ittiin muslima ta’u barachuu
taphanna jedhu. Sila Rabbimoo aayata isaa ykn ergamaa isaatti irraa gara galani. Dhugaa baranii irra deemuun isaanii mijaa’uu
qoostu jedhiin. Rakkina hin diiggatinaa eega amantanii kafartanii wajjin gara isaa hin mil’anne mataa isaaniis ol hin fuuneef.
jirtuu.” (attawbah:65-66)
B) Eega dhaggeeffatanii baranii booda amantii dhugaa fi ajaja Rabbii
Ammas namtichi kana dalage Rabbii fi ergaa isaa tuffateera. Akkasumas jala butamuu irraa gara galuu dha. Kun immoo eega qeebalee ka’ee
wlii gala diinii Rabbii tuftateera, kabajaa hin jiru. Kun immoo iimaanaa wanta iimaanni argamuuf sharxii ta’u dhiisuu dha. Kun immoo
fi islaama ni dhabamsiisa. haala kaafirtoota warra nabiyyoonnii fi namni biraa gara amantii
dhugaatti isaan waamnaan ykn ofii isaaniitii amantii dhugaa baranii
Kufrii jibbaa
Ka’anii muslima ta’uu didanii kufrii isaanii irratti hafaniiti. Rabbiin
Innis diinal Islaamiin jibbuudha. Namni diinii Rabbii jibbe kafaruu akkana jedhe
irratti warri beekumsaa walii galaniiru. Sababni isaas Rabbitu akkana ]3:‫(ﮥ ﮦ ﮧ ﮨ ﮩ) [األحقاف‬
jedha
“warri kafaran wanta sodaachifaman irraa garagalu.” (al-qaaf : 3)
]9 :‫(ﯦ ﯧ ﯨ ﯩ ﯪ ﯫ ﯬ ﯭ) [محمد‬
C) Eega qalbii isaatiin arkaana iimaanaa dhugoomsee shahaadaa
“Warri kafaran salphatanii dalagni isaanii jalaa badeera. sunis
dubbatee ahkaama Islaamaa fi dirqama isaatiin hojjachuu dhiisee
waan isaan wanta Rabbi buuse jibbaniif dalaga isaanii duraa
duuba deebi’uudha. Namni ahkaama islaamaatti dalaguu dhiise,
balleesse.” (Muhammad:9).
waajiba tokko illee hin dalagne, salaanni, soomni, zakaan, hajjiinii
Ammas oggaa sana namichi kun diinii kana hin kabaju. Hinumaayyuu fi kan biroos hin dalagne walii gala salafaatiin namichi kaafira
qalbii isaa keessa jibbaatu jira. Kun cuftinuu immoo kufrii dha. kufrii guddaati.
Rabbiin akkana jedha guddaa ykn shirkii guddaa kan ulamaan ‘namni ishee dalage kafare’
]32:‫(ﭾ ﭿ ﮀ ﮁﮂ ﮃ ﮄ ﮅ ﮆ ﮇ ﮈ ﮉ) [آل عمران‬ jedhan tokko tokko dalaguun isaa ni mala. Haa ta’u malee namticha
kanatti kufriin murteeffamuu ni dhiisa. Kunis sababa sharxiin kufrii itti
“Rabbii fi ergamaa dhaan bulaa jedhi. Yoo isaan gara galan
104
murteessuu waan hin guutiniif ykn Wanti murteessisuu dhorgu kan akka 105
Rabbiin warra kafare hin jaallatu.” (aala Imraan :32)
wallaalumaa waan jiruufi. Fkn waa’ee namticha ilmaan isaatiin oggan
Ammas Rabbiin akkana jedha du’ee na gubaatii daaraa koo guyyaa qilleensi jabaan jiru bahrii irratti
]22:‫(ﭛ ﭜ ﭝ ﭞ ﭟ ﭠ ﭡ ﭢ ﭣﭤ ﭥ ﭦ ﭧ ﭨ) [السجدة‬ facaasaa jedhee ajajeeti. Akkana jedhe
.‫ فغفر الله له‬،”.ً‫علي ليعذبني عذاباً ما عذب به أحدا‬
َّ ‫“والله لئن قدر الله‬
“Nama aayata Rabbiitiin gorfamee eeganaa irraa gara gale irra
namni of miidhe hin jiru. Nuti warra dilaawoo haaloo ni bahanna.” “Rabbittin kakadhaa Rabbiin yoo na adabuu murteesseera ta’e adaba
(assajadah:22) nama tokko ittiin hin adabin na adaba.” Rabbiin isaaf dhiise jedha.
Bukhaarii fi muslimtu gabaase.
Ammas aayatoonni biraas namni diinii irraa gara gale kafaruu kan
agarsiisu heddu. Akkasumas dalaga mul’ataa cufa dhiisuun isaa keessi Namichi kun Rabbiin danda’ee uumama isaa kana hin deebisu jechuu
isaa amantaa dhugoomsuu irraa qullaa ta’uu isaa agarsiisa. shakkeera. Hinumaayyuu hin deebifamu jechuu amane. Kun immoo
walii gala muslimaatti kufrii dha. Kanumaa wajjiin sababa wallaaluma
Qoodaa lammaffaa: Amantii irraa garagaluu hin kafarsiifne.
isaa fi Rabbiin sodaateef Rabbiin isaa dhiise.
Innis muslimni tokko waajiba waan salaata malee jiru tokko tokko
Nama dhuunfaa murtaa’aa tokko kafarsiisuu kan nu dhorgu tokko
dhiisee garii isaanii dalaguu dha.
ammas: Ta’awiila (akka itti fakkaatetti hiikuu)
Kufrii nifaaqaa
Innis muslimni tokko dogongoraan waan kufrii ta’e tokko ragaa sirriidha
Innis iimaana mul’ifatee kufrii dhokfachuu dha. Nifaaqni ofii isaatii jedhee yaaduun ni eeyyamama ykn rakkoon koo kun uzrii (sababa) naaf
kufrii dha. Garuu Islaamummaa mul’ifachuun Kufrii irratti dabalata. ta’ee eeyyamsiisa jedhee dalaguudha.
Gosti kun kutaa sadaffaa keessatti yoo Rabbiin fedhe adda baafamee
Fkn muslimni tokko yeroo wanta dirqamatti diinii irraa baramu tokko
ni dubbatama.
morme ykn mormuu isaa waan akeeku dalagee garuu rakkoo ta’awiilaa
Kaafira jaallachuudhaan kafaruu of biraa qabaate, ta’awiilli kun akka lugaa Arabaatti hin fudhatama
ta’ee garuu Ilmiittis yoo deebifnu kallattii wahii yoo qabaate osoma
Kaafira jaallachuun bakka lamatti qoodama.
ta’awiilattiin dadhabduu taateeyyuu namicha irraa rakkoon ni fudhatama
1. Jaalala kufrii fi. malee hin katarsiifamu. Kun immoo warra sunnaa biratti wal dhabbii
2. Jaalala kufrii hin taane. tokko hin qabu.
Qoodaan kun lachan mata duree of danda’aa walaa’aa fi baraa’aa Akkuma walii galaatti ta’awiilli sababa bal’aa nama dhuunfaa kafarsiisuu
keessatti yoo Rabbi fedhe ni dubbatama. dhorguu dha. Kanaafuu beektoleen gariin akka dubbatanitti yeroo ragaan
wanta inni diinii faallesse keessatti namticha hiikkatetti dhaqqabee, gaaffiin
Mata gala kutaa kufrii guddaa
kun dogongorri uumamuun kan malu ta’ee, akkasumas sababa shubhaan
Eegan hiika, hukmii fi gosa kufrii guddaa ibsee booda gaaffii yaachiftuu (wanti wal fafakkaataan) kun keessatti kaateef jecha ykn wanta murtaa’aa
taate tokko yaadachiisuun fedhe. Innis: Namni muslima ta’e tokko kufrii sanatu harkatti wal makate ta’ee namichi irraa deebi’uu dide kufriin isatti
hin murteeffamu. Rabbiinis akkana jedha Ammas yoo sana irratti du’e ibidda keessatti hafuutu itti murtaa’e.
]5:‫(ﮧ ﮨ ﮩ ﮪ ﮫ ﮬ ﮭ ﮮ ﮯ ﮰ) [األحزاب‬ kanaafuu, namicha muslima tokkotti utuu inni kaafira hin ta’in itti
murteessuu keessatti dinniina guddaatu dhufe.
“wanta isin dogongortan keessatti diliin isin irra hin jiru. Haa ta’u
106 malee wanta qalbiin keessan beektee hojjatte (keessatti badiin isinirra Abii Zarrii irraa akka sabatetti ergamaan Rabbii  akkana jedhan 107
jira).” (al-ahzaab:5) ً ‫“ال يرمي رجل رج‬

.”‫ال بالفسوق وال يرميه بالكفر إال ارتدت عليه إن لم يكن صاحبه كذلك‬
Kanaaf jecha beektoleen tokko tokko nama dhuunfaa jahmiyyootaa “namni tokko nama wahii faasiqummaan xureessee ykn kufrii dhaan
warra amala Rabbii keessatti wanta kufrii ta’e amananu hin kafarsiifne. xureessee yoo namichi immoo akkas ta’uu dhabe isarratti deebi’u
malee hin hafu.”
Ammas sababa dhorgaa ta’awiilaatiif jecha namoonni tokko tokko warra
waa’ee nama du’ee keessatti daangaa dabranii shafaa’aa (jaarsummaa) Kanaafuu, muslima lubbuu ofii ibidda irraa tiksuu barbaaduuf murtee
Rabbiin birattii isaan kadhatan hin kafarsiifne. kufrii ykn shirkii muslima tokko irratti argamsiisuu keessatti jarjaruu
irraa of eeguun barbaachisaa dha.
Akkasumas sababa dhorgaa ta’awiilaatiif jecha sahaabonni khawaarijaa
warra isaan irratti bahee ittiin lole kan waan baay’ee sahaabonni irratti Ammas wallaalaa fi barattoota xixiqqoo irratti muslima ykn jamaa’aa
waliif galan keessatti isaan faallessan kafarsiisuu dhiisani. tokko irratti kufrii murteessuun dhorgaadha. Ammas muslimoota
beekamoo maz-haba beekamaatti hirkatanu osoo beektotatti hin
Akka walii galaatti gaaffiin waa’ee nama dhuunfaa kafarsiisuu gaaffii
deebi’in kafarsiisuun dhorgaadha.
guddaa kan keessatti yaadni beektota tokko tokkoo wal dhabuudha.
Beektonni adda addaa qoodanii ibsa heddu itti kennaniiru. Kun garuu Akkasumas muslima tokko irratti warra waa’ee kafarsiisuu osoo inni
bakka itti bal’isanii ibsa heddu itti kennanuu miti. isaan irratti sababa beekumsi isaanii xiqqaatteef dhorgaa ta’uu, didanii
dubbatanuu wajjin taa’uu irraa fagaachuun dirqama. Sababni isaas
Kanaafuu, muslimni tokko namaa fi jama’aa dhuunfaa irratti kufrii
isaan waa’ee gaaffii kanaa dubbachuun aayata Rabbii keessa akka hin
murteessuu kessatti hanga sharxiin hundi guutuu fi mawaani’iin(wanti
malleen seenuu dha.
kafarsiisuu dhargu) hundi dhibamutti jarjaruu hin qabu. Kun immoo
gaaffii nama dhuunfaa kafarsiisuu kana gaaffii ijtihaadaa (kan beektonni Rabbiin immoo akkana jedha
jajjabinaan itti dhaqqabanu) taasisa. Kanaafuu nama dhuunfaa, ykn ‫(ﯷ ﯸ ﯹ ﯺ ﯻ ﯼ ﯽ ﯾ ﯿ ﰀ ﰁ ﰂ ﰃﰄ ﰅ ﰆ ﰇ ﰈ ﰉ‬
jamaa’aa dhuunfaa beekamaa ta’e tokkotti warra beekumsaa keessa ]68:‫ﰊ ﰋ ﰌ ﰍ ﰎ) [األنعام‬
seenee beeku male namni biraa hin murteessu.
“ogga warra aayatoota keenya keessa seenanu argite hanga isaan
Sababni isaas kallattii lamaan ijtihaadatti haajoma. oduu biraa keessa seenanutti irraa gara gali. Yoo shayxaanni si
1. Jechi ykn gochi namicha ga’eessa kana irraa argame waan kufrii dagachiise immoo booda yaadattee tuuta lubbuu ofii miidhanii wajjin
guddaa keessa seenumoo hin seennee beekuu. hin taa’in.” (al-a’araaf:68)
2. Murtee sirrii namicha ga’eessa kanarratti murteeffamu beekuudha.

Sila sababni kufrii irratti murteessisu hundi argamemoo hin
argamne. Wanta kafarsiisuun hin malle tokko kafarsiisuun dilii
guddaa dha. Sababni isaas karaa islaamaa irraa akka inni baheefi,
dhiigniifi qabeenyi isaa eeyyamamaa akka ta’e itti murteesse.
KUTAA SADAFFAA 109
NIFAAQA GUDDAA (KAN AMANTII)
Kutaan kun qorannoo sadi of keessaa qaba.
Qorannoo duraa: Hikaa fi hukmi isaa

Nifaaqa jechuun lugaa Arabaatti waan tokko dhoksuudha.
Tumaa shari’aa keessatti immoo Namtichi irra keessaan Rabbiin,
malaa’ikoota, kitaabaa fi ergamoota isaa fi guyyaa dhumaatti amanee
keessaan waan kana diigu ykn garii isaa diigu dhokfachuu dha.
Kun immoo fuuldura namaatti Islaamummaa mul’ifatee himachuudhaan
ta’a. Ani muslima jechuu isaa ni mul’isa. Yeroo tokko tokko fuuldura
namaatti ibaadaa garii kan akka salaataa, soomaa, hajjii fi kan biroos ni
dalga. Garuu Rabbitti majenfanna qalbiin is uluuhiyyaa fi rubuubiyyaa
hin amanu. Guutuu ergaa Rasuulaa ykn garii isaatti hin amanu. Ykn
kitaaba Rabbii buufametti hin amanu. Adaba qabrii fi kaafamuu
qiyaamaatti hin amanu ykn diiniin kiristaana, kan yahuudaa ykn kan
kaafirtoota biroo dhugaa dha ykn Islaamummaa irra caala jedhee
amana ykn Islaamumman diinii hir’uudha, bara ammaa kana keesaa
hojjachuuf hin ta’u, garee hawaasaa irraa tokko midheera, miidhaa
dubartii of keessaa qaba, shari’aan isaa gariin miidhaa of keessaa
qaba ykn bu’aa garbootaa hin ilaaluu, fi amantii kan biroos kan karaa
Islaamummaa irraa baasuun ishee shirkal akabari fi kufral akbriin
keessatti dubbatamee darbe amana.
Hukmiin munaafiqaa hukmiidhuma mushrika shirkii guddaa qabuu
fi kaafira kufrii guddaa qabu dubbatamee dabree dha. Munaafiqni
dhugaa isaanii yoo ilaaltan kaafira. Garuu haalli isaanii kaafiroota irra
badaa dha. Sababni isaas isaantu kufrii irratti sobaa fi gowwoomsaa
dabalatani. Miidhaan isaan muslima irraan ga’anu cimaadha. Nuti
muslima irraayyi jedhanii mul’ifatanii gidduu muslimaa xureessu.
Maqaa gaaromsuutiin Islaamaan lolu. kanaafuu isaan guyyaa qiyaama
adabni isaanii kaafiroota biraa irra jabaa dha. Rabbi akkana jedha 3. Amantii Islaamaa irraa gara galuu, xureessuu, nama irraa fageessuuf
]145:‫(ﮱ ﯓ ﯔ ﯕ ﯖ ﯗ ﯘ) [النساء‬ ta’aabuu fi akka namni isa hin murteessisiifanne gochuu dha.
Rabbiin akkana jedhe
‘‘Munaafiqoonni sadarkaa ibiddaa isa gadii keessatti ta’u’’ (al-
110
nisaa’a: 145) ‫(ﭰ ﭱ ﭲ ﭳ ﭴ ﭵ ﭶ ﭷ ﭸ ﭹ ﭺ ﭻ ﭼ ﭽ‬ 111
]61 :‫ﭾ) [النساء‬
Qoronnoo lammaffaa: dalaga munaafiqaa kan kufrii taate:
“yeroo gama wanta Rabbi buusee fi gama rasuulaatti kottaa
Munaafiqoonni dalaga kufrii kan ittiin kufriin isaan dhoksan mul’atu isaanin jedhame kan munaafiqoonni sirraa deebi’anu argita’’ (al-
qabu. Wantoota kana Rabbiin suuraa tawbaa kan ‘fadiihaa’ (kan badii nisaa’a:61).
nama dirree baafte) jedhamtee moggaafamte keessatti ibseera. Sababni
4. Kaafiroota irra murtee barbaaduu, seera isaanii murtee Rabbii irra
isaas Rabbitu suuraa kana keesatti akkuma suuraa biraa keessattis ifa
baase dalagaa munaafiqaa ishee kufrii taate mul’isee isaan fokkisiise. caalchisani hojii irra oolchuuf bololuu dha. Rabbiin akkana jedhe
Dalagaan kunis: ‫(ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ ﭘ ﭙ ﭚ ﭛ ﭜ ﭝ ﭞ ﭟ ﭠ ﭡ‬
1. Rabbitti, ergamaa isaa fi qur’aanatti qoosuu dha. Rabbi akkana ]60:‫ﭢ ﭣ ﭤ ﭥ ﭦ ﭧ ﭨ ﭩ ﭪ ﭫ ﭬ ﭭ ﭮ) [النساء‬
jedhe
“Ati sila isaan wanta sitti buufamee fi waan siin dura buufametti
‫(ﮃ ﮄ ﮅ ﮆ ﮇ ﮈ ﮉﮊ ﮋ ﮌ ﮍ ﮎ ﮏ‬ amannee jirra jedhaa, xaaghuutatti kafaruutti osoo ajajamanii
]66-65:‫ﮐﮑ ﮒ ﮓ ﮔ ﮕ ﮖ ﮗ) [التوبة‬ jiranuu isarra murtee barbaadanuu hin arginee! Shayxanni jallina
“Osoo isaan gaafattee nuti dubbii keessa seennee taphnna jedhu. ifaa isaan jallisuu fedha’’. (annisaa’a: 60)
Sila Rabbimoo, aayata isaatimoo ergamaa isaattiyyi qoostu? 5. Adeemsa Islaamummaa diiguuf deemtu maalummaa ishee beekaa
Jedhiin. Rakkoo hin himatinaa eega amantanii kafartaniittu sirrii ta’uu ishee amanuu fi itti waamuu dha. Deemsi kun kan bara
jedhi.” (attawbah: 65-66). kana keessa haaromfamte dhugaan ishee Islaamummaan loluu,
Ammas Rabbiin akkana jedhe qajeeluma Islaamummaan ala jiru seera godhatanii itti walii galuu
dha. Wanti kun kan akka gosummaa, biyyummaa fi hedduun
]14 :‫(ﯡ ﯢ ﯣ ﯤ ﯥ ﯦ ﯧ ﯨ ﯩ ﯪ) [البقرة‬
munaafiqoota yeroo hammaa kan ‘sekulaarizimi, ‘ammayyummaa’
“yeroo shayxaana isaaniitii wajjin kophaa bahan nuti isnii wajjinii ykn gosumma hordofanii ittin moggaafaman maalummaa ishee ni
isaanitti qoosaa jirra malee jedhu.” (al-baqarah:14). beeku. Walitti dhufeenya wallaalaa Kanaan tokko ta’uutti nama
2. Rabbiin arrabsuu, ergamaa isaa arrabsuu ykn isaan lachan sobsiisuu waamu. Walitti dhuffenya iimaanaa fi Islaamaa isa Rabbiin dubbate
dha. Rabbi akkana jedha dhiisuutti waamu. Rabbi akkana jedhe
]58 :‫(ﭻ ﭼ ﭽ ﭾ ﭿ) [التوبة‬ ]10 :‫(ﯜ ﯝ ﯞ) [احلجرات‬
“Isaan irraa nama waa’ee sadaqaa keessatti si arrabsutu jira’’ “mu’uminni obbolaadha’’ (al-hujuraat:10)
(attawbah:58) 6. Kaafirtoota tumsuu fi muslima Irratti gargaaruu dha. Sababa
Hiikti isaa munaafiqa irraa nama qoodaa sadaqaa keessatti si dhugaan isaanii kaafira ta’eef obboleewwan isaanii warra kaafirayyi
xureessee haqa hin hojjanne jedhanii si shakkan tu jiru jechuu dha. muslima Irratti gargaaru. Rabbi akkana jedhe
‫(ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ ﭘ ﭙﭚ ﭛ ﭜ ﭝﭞ ﭟ ﭠ ﭡ ﭢ ﭣﭤ ﭥ ﭦ ﭧ‬ gaazexaa keessatti dubbifta. Gosaa fi biyya irratti hundaa’anii

‫ﭨ ﭩ ﭪﭫ ﭬ ﭭ ﭮ ﭯ ﭰ ﭱ ﭲ ﭳ ﭴ ﭵ ﭶ ﭷﭸ ﭹ‬ ummata qooduutti waamu. Walitti hidhaa Islaamaatiif mata olhin
qabanu ittiin lolu malee.
]52-51 :‫ﭺ ﭻ ﭼ ﭽ ﭾ ﭿ ﮀ ﮁ ﮂ ﮃ ﮄ ﮅ ﮆ ﮇ ﮈ) [املائدة‬
112 8. Ulamoota, nama gaarii dalaguu fi cufa mu’umina dhugaa ta’e jibbaa 113
“yaa warri amantan yahuudaa fi kiristaana jaalalloo hin
isaaniitii, waamichaa fi diini isaaniitii jecha isaan arrabsuu fi maqaa
godhatinaa. Gariin isaanii jaalalloo gariiti. Namni isin keessa
xureessuudha. Rabbiin waa’ee isaanii akkana jedhee dubbate
isaan jaallate isaanumatti ramadama. Rabbiin tuuta zaalimaa
kana hin qajeelchu. Warra qalbii isaanii keessa dhukkubni jiru ]13 :‫(ﮥ ﮦ ﮧ ﮨ ﮩ ﮪ ﮫ ﮬ ﮭ ﮮ ﮯ ﮰ) [البقرة‬
kan isaan gara jaraatti daddafanii naannoo wahiitu nu tuqaa “yeroo akka namoonni amananitti amanaa isaanin jedhame akka
sodaanna jedhanu argita. Rabbiin banamiinsa ykn ajaja isa biraa warri gowwaan amananitti amannaa jedhu.” (al-baqarah:13)
ta’e fidnaan waan of keessaa dhokfatanitti kan gaabban ta’u’’ (al-
maa’idah: 51-52) Rabbi akkana jedhe
7. Yeroo kaafiroonni gargaaramanii fi muslimoonni caban ykn ‫(ﯧ ﯨ ﯩ ﯪ ﯫ ﯬ ﯭ ﯮ ﯯ ﯰ ﯱ‬

rakkoon wahii itti dhaqqabe gammachuu mulifachuudha. Rabbi ]79 :‫ﯲ ﯳ ﯴﯵ ﯶ ﯷ ﯸ ﯹ ﯺ ﯻ) [التوبة‬
akkana jedha
“warri mu’umintoota sadaqaa keessatti Rabbiin bulanii fi warra
‫(ﮠ ﮡ ﮢ ﮣ ﮤ ﮥ ﮦ ﮧ ﮨ ﮩ ﮪ ﮫ ﮬ ﮭ ﮮ‬ jabina isaanii male waa hin qabne maqaa xureessan isaanitti
‫ﮯ ﮰ ﮱ ﯓﯔ ﯕ ﯖ ﯗﯘ ﯙ ﯚ ﯛ ﯜ ﯝﯞ ﯟ ﯠ ﯡ ﯢ‬ qoosu. Rabbis warra kanatti ni qoosa jaraaf adaba laalessaatu
‫ﯣ ﯤ ﯥ ﯦ ﯧﯨ ﯩ ﯪ ﯫ ﯬ ﯭ ﯮ ﯯﯰ ﯱ ﯲ ﯳ‬ jira.” (attawbah: 79).
]120-119 :‫ﯴ ﯵ ) [آل عمران‬ Kanaaf yeroo ammaa hedduu isaanii kan isaan beektotaa fi nama
gaarii xureessanu, warra karaa Rabbiitti waamuu fi wantoota
“Isin warri muslimaa isaan jaallattuu isaani immoo isin hin
Islaamummaa beeksisu keessatti nama jabaate kan isaan maqaa
jaallatanu. Isin Kitaaba cutattis ni amantu isaan immoo yeroo
xureessanu argita.
isin qunnaman amanne jedhu. Yeroo isin biraa bahan immoo
dallansuu irraa kan ka’e quba ofii isinirratti ciniinu. Dallansuu 9. Kaafiroota faarsuu, yaada isaanii jajuu, yaada isaanii kan
keesaniin du’aa jedhi. Rabbiin waan qoma keessaa beekaa dha. Islaamummaa faalessitu facaasuudha. Rabbi akkana jedhe
Yoo wanti gaariin isin tuqe ni na’u, yoo hamtuun isin tuqe immoo )‫(ﮆ ﮇ ﮈ ﮉ ﮊ ﮋ ﮌ ﮍ ﮎ ﮏ ﮐ ﮑ ﮒ ﮓ ﮔ ﮕ ﮖ ﮗ ﮘ‬
ni gammadu. Yoo obsitanii Rabbiin sodaattan malli isaanii homaa ]14 :‫[اجملادلة‬
isin hin miidhu. Rabbiin waan isaan dalagdan marsaa dha.” (al-
Imraan :119-120). “warra tuuta Rabbi itti dallane jaalatu hin arginee? Jarri
isinirraayis isaanirrayis miti. Osuma beekanuu soba irratti
Kanaafuu yeroo ammaa kana hedduun isaanii rakkoo muslima
kakatu’’ (al-mujaadalah: 14).
tuqeef hin gaddanu. Hinumaayyuu sababa muslimni kun arabaa
miti ykn biyya keenyaa miti jedhuun kan isaan gargaarsa muslima Kanaafuu yeroo amma kana nama warra jallataa duraanii fi
eessaayyuu dhorganu ykn rakkoo isaaniitiif wajjiniin ka’uu hammaa kan akka Abil Araa’il Ma’arii, ‘hallaj’, ‘Farwiid’ fi kan
dhorganu irraa dhageessa. Ykn dubbii garii isaanii xalayaa ykn biroos faarsu argita.
sodaadhaan beekamu. Osoo yeroo lolaa jogola ykn holqa tabbaa

Qorannoo sadaffa: Amala munaafiqootaa
takkiin boolla lafaa argatanii keessa seenani dhokachuuf isaanii
Munaafiqoonni amala heddu kan Rabbiin qur’aana keessatti dubbatee fi mijaa’ee dafani gara sana deemu.
Rasuulli  hadiisa garii keessatti dubbatan qabu. Isaanis:
114 3. Gowwumman, yaada dadhabuu fi sammuu xiqqaachuu dha. Rabbi 115
1. Toltuu xiqqaachuu fi yeroo ibaadaa waajiba gageessanu mataan itti akkana jedha
ulfaachuu fi taatiyaahuu dha. Rabbiin ol ta’e akkana jedha
‫(ﮥ ﮦ ﮧ ﮨ ﮩ ﮪ ﮫ ﮬ ﮭ ﮮ ﮯ ﮰﮱ ﯓ ﯔ ﯕ ﯖ ﯗ ﯘ‬
‫(ﭸ ﭹ ﭺ ﭻ ﭼ ﭽ ﭾ ﭿ ﮀ ﮁ ﮂ ﮃ ﮄ ﮅ ﮆ‬
]13 :‫ﯙ) [البقرة‬
]142:‫ﮇ ﮈ ﮉ ﮊ) [النساء‬
“yeroo akka namni amane amanaa isaanin jedhame akka warri
“Munaafiqoonni Rabbiin ganuu Rabbis isaan gana. yeroo salaataaf gowwaan amanan amannaa jedhu, dhaga’aa gowwaan isaanumaa
dhaabbatan taatiyaahaa nama agarsifannaaf dhaabbatu. xiqqoo hin beekanu malee’’ (al-baqarah:13).
malee Rabbin hin yaadatanu.” (annisaa’a:142)
Gowwummaan isaanii kan armaan gadi keessatti mul’ata.
2. Luqnummaa fi sodaatu itti jabaata. Sababni guddaan kan akka
isaan kufrii dhoksani islaamumaa mul’ifatan taasise kana. Innis A. Duniyaa dhumtuu aakhiraa irra filatu, toltuu dalaguu isa milkuu
sababa kufrii isaanii akka hin ajjeefamnee fi qabeenyi isaanii hin duuniyaa fi aakhiraatii sababa ta’u irra meeshaa duniyaatti
fudhatamne sodaatu. Jagnummaa qabaatanii kaafiraa wajjin hin bololu. Sahiiha bukhaarii keessatti waa’ee munaafiqaa warra
lolanu gara nifaaqaatti deebi’u . Rabbi akkana jedha sagada jama’aa irraa hafuu ilaalchisee akkana jedhan
.”‫ لشهد العشاء والفجر‬.‫“ لو يعلم أحدهم أنه يجد عظماً سميناً أو مرماتني حسنتني‬
‫(ﯟ ﯠ ﯡ ﯢﯣ ﯤ ﯥ ﯦ ﯧﯨ ﯩ ﯪ ﯫﯬ ﯭ ﯮ ﯯ‬
]4 :‫ﯰﯱ ﯲ ﯳ ﯴﯵ ﯶ ﯷﯸ ﯹ ﯺ) [املنافقون‬ “Tokkoon isaanii osoo lafee gabbataa ykn manyee gaggaarii
lama argannaa beekanii ishaa’aa fi subii ni dhufu’’
“ogga isaan argite qaamni isaanii si ajaa’iba. Yoo dubbatan dubbii
isaanii ni dhageessa. Isaan akka muka hirkifameeti. Iyya hunda waan milkuun isaanii keessa jiruu irraa gara galu. Waan xiqqoo
nutti iyyame jedhanii yaadu, isaan xalaataa irraa eeggadhu. qofa irraa fayyadamanutti daddafu. Wanta kana Duuba isaaniitti
Rabbi rahmata irraa isaan haa fageessuu akkamuma gara galu’’ dhiisani deemuu adaba Rabbii wama tokko isaan irraa hin
(al-munaafiq: 4) deebisu. Waa’ee munaafiqaa keesatti Rabbiin akkana jedha.
)‫(ﮱ ﯓ ﯔ ﯕ ﯖ ﯗ ﯘ ﯙ ﯚﯛ ﯜ ﯝ ﯞﯟ ﯠ ﯡ ﯢ‬
Haguma iyya wahii dhaga’anuun waan xalaatni isaanirratti seennaan
]17:‫[اجملادلة‬
namnii isaan sodachisu se’u. Ammas Rabbi akkana jedhe
“Qabeenyii fi ilmaan isaanii waan tokko isaan hin duroomsu.
‫(ﭤ ﭥ ﭦ ﭧ ﭨ ﭩ ﭪ ﭫ ﭬ ﭭﭮ ﭯ ﭰ‬
Isaan warra ibiddaati. Achi keesaatti hafoodha’’ (al-
]57-56:‫ﭱ ﭲ ﭳ ﭴ ﭵ ﭶ ﭷ ﭸ ﭹ) [التوبة‬ mujaadalah:17)
“Nuti isinuma iraayyi jedhanii Rabbitti kakatu. Isaanimmo B. Hedduun isaanii amantaa islaamaa amantaa dhugaa fi hukmiin
isnirrayyi miti garuu isaan tuuta sodaattuudha. Osoo waan itti isaa cufti haqaa fi toltuu akka ta’e itti of ga’u. Garuu sababa
dabanu, holqa waan irra qubatanu ykn seensa argatanii dafani kaafirtootaa wajjin taa’anuu fi meeshaa warra dhihaatiin waan
gara sanatti deebi’uu.” (attawbah: 56-57) gowwoomanuuf, ykn nama ittiin gowwoome kan akka secularizm,
ammayyummaa fi gosummaaf falmu wajjin waan taa’aniif ammas lamaati. kam akka hordofu wallaalee dhama’uudha. Yeroo tokko
dubbii isaaniitii fi wantoota walfakkaattuu isaan faallaa shari’aa kana al tokko kana hordofa. munaafiiqni dhama’adha. Yoo kufrii
kaasanu waan dhaga’anuuf qalbii isaanii keessa jibbaan amantaa mul’ifate muslimni isaan loluu fi bu’aan isaa miidhamuu sodaata.
116
kanaa seena. Asumaan kaafirtootatti hidhachuu, seera isaaniitin Kaafiroonni mo’achuus isa ajjeesu ykn miidhaatu irra ga’a jedhee 117
murteeffachuu fi shari’aa gooftaa isaatiin loluu fi xureessuu egaale. sodaata. Islaamummaa mul’ifatee kaafiraa fi munaafiqa akka isaa
kun immo gowwummaa dhumaati. sila akkam wanta dhugaa ta’uu immoo hasaassiin dubbatee nuti sinii wajjini jedha. Rabbi akkana
isaa beeku xureessee ittiin lola. jedhe.
C. Wanta isaan balleessuu fi adaba yeroon isaa hin dhumne keessa )‫(ﯛ ﯜ ﯝ ﯞ ﯟ ﯠ ﯡ ﯢ ﯣ ﯤ ﯥ ﯦ ﯧ ﯨ ﯩ ﯪ‬
seensisutti shayxaanni isaaniin taphachudha. Waa’ee munaafiqaa ]14 :‫[البقرة‬
keessatti Rabbi akkana jedha. “yeroo warra amanan qunnaman nuti amanne jedhu. yeroo
)‫(ﯸ ﯹ ﯺ ﯻ ﯼ ﯽﯾ ﯿ ﰀ ﰁﰂ ﰃ ﰄ ﰅ ﰆ ﰇ ﰈ‬ shayxaana isaanii qofaa wajjin kophaa bahan immoo nuti isinii
]19 :‫[اجملادلة‬ wajjin jirra isaanitti qoosaarra malee jedhu.” (al-baqarah:14)
“shayxaanni isaan Irratti moo’ee yaadannaa Rabbii isaan Ammas waa’ee isaanii keessatti Rabbi akkana jedhe.
dagachiise. warri kun jama’aa shayxaanati hongaa’an ]143 :‫(ﮌ ﮍ ﮎ ﮏ ﮐ ﮑ ﮒ ﮓ ﮔﮕ ﮖ ﮗ ﮘ ﮙ ﮚ ﮛ ﮜ) [النساء‬
jamaa’aa shayxaanati’’ (al-mujaadalah:19)
“Jidduu sana deemoodha. Garaa warra kanaatis miti warra
D. Munaafiqni Rabbii isa keessaa fi irra isaa beeku gowwoomsa. kanasmiti. nama Rabbi jallise qajeeluma Isaa hin argitu.”
Booda isaa osoo hin yaadin shari’a Rabbiitiin lola. Bor Qabrii fi (annisaa’a:143)
kaafamani walitti qabamuu kessatti qabaa maleykaa jabaa ta’eetu
5. Xiqqaachuu, of tuffachuu fi xalaata fuula duratti hir’inni itti
jira. Fuuldura isaa adaba qabritu jira. Yoo munaafiqummaa
dhaga’amuu dha. Kaafiroonni hundi isaa fi warra isaa wajjin jiru
isaa Irratti du’e adaba ibiddaatu jira jechuu hin yaadu. Ammas
caalu jechuutu itti dhaga’ama. keessummayyuu yeroo ammaa
munaafiqoonni isaan duraa waggaa kudhanii ykn dhibbaatama
kan kaafiroonni meeshaan caalan kana keessatti waan hundaanuu
heddu turan kan akka Ibnu Abii saluul, Abil Alaa’il ma’arii,
isaan hordofa. Waan hin fayyanne kessattis isaanuma hordofa.
Jamal Abdunnasir fi xaaha huseen kan akka warra baaxiniyyaah
Hinumaayyuu wanta isa miidhuu beekuyyuu isaan hordofa. Inni
(keessa dhokfatuu) ismaailiyyah, duruuzaafi nisiriyyootaa
akka gaala mataan isaa eegee gaala biraatti hidhameeti. Duuba isaa
maalitti akka deebi’an osoo hin yaadin Rabbii isaa gana. Ammas
deema, bakka inni ejjatu irra ejjata, mataa isaarratti boola’a. kun
wanta hedduun dura bu’oota raafidaa fi kan biroos munaafiqoota
immo jallina isa dhumaati.
warra munaafiqummaa Irratti du’ee fi laalaa adabaa kan namni
qabrii keessatti baachuu hin dandeenye kan isaan keessa jiranuu 6. Yeelloo xiqqaachuu fi arrabaan namatti moohuu dha. Rabbi akkana
fi adaba isaan boolla jahannamaa keessaattis qunnamuu deemuu jedha.
hin yaadanuu. ‫(ﭼ ﭽ ﭾ ﭿ ﮀ ﮁ ﮂ ﮃ ﮄﮅ ﮆ ﮇ ﮈ ﮉ ﮊﮋ ﮌ ﮍﮎ‬
4. Asii fi achi jijjiiramu, bifa bifa ta’uu dha. Isaan akka gaararraa ‫ﮏ ﮐ ﮑ ﮒ ﮓ ﮔ ﮕ ﮖ ﮗ ﮘ ﮙ ﮚ ﮛﮜ ﮝ ﮞ ﮟ‬
bifti isheen haga gubaa biiftuutiin jijjiiramtuuti. Jalqaba guyyaa
]19 -18 :‫ﮠ ﮡ ﮢ ﮣ ﮤ ﮥﮦ ﮧ ﮨ ﮩ) [األحزاب‬
bifa tokko, walakkaa guyyaa bifa tokko, dhuma isaammo bifa
biraa qabdi. Isaan akka korbeessa gooddoo gidduu busaa’ee “Rabbiin warra lola irraa nama hambisee fi kan warra dhaqeen
gama keenya kottaa jedhanu ni beeka. Isaan xiqqoo male gara

lolaa hin dhufanu. Isin Irrattí doqna. Yeroo sodaan wahii dhufe
akka namicha duuti isa haguugdee ija mammarsanii kan isaan
si ilaalanu argita. Yeroo sodaan deeme immoo arraba qarfamtuu
118
dhaan siniin dubbatu. Horii Irratti doqna. Warri kun hin
ULAA SADAFFAA 119
amanne’’ (al-ahzab: 18-19)

WANTOOTA TAWHIIDA HIR’ISANU
Kutaa duraa Wantoota gara Shirkii guddaatti Dhaqqabsiisanu

Shirkii guddaan waan dilii irra guddaa Rabbi ittiin wanjalamu ta’eef,
Rabbii fi rasuulli isaa  dalaga ykn dubbii itti nama dhaqqabsiisu
hunda dhorkani. Ykn wanta Muslima isa keessa seensisuuf sababa ta’an
hunda harramsani.
Rasuulli  ummata isaanii sirreessuu fi waan ishee halaakuuf sababa
ta’u hunda irraa nagaa taasisuuf bololaa turan. Rabbi akkana jedha.
‫(ﮬ ﮭ ﮮ ﮯ ﮰ ﮱ ﯓ ﯔ ﯕ ﯖ ﯗ‬
]128 :‫ﯘ ﯙ ﯚ) [التوبة‬
“Ergamaan isin irraa ta’e kan wanti isin rakkattan isatti jabaatu
isiniif bololaa fi mu’umintoota irratti gara laafaa mararfataa kan
ta’e isinitti dhufeera’’ (attawba:128)
Abuu Zarriin akkana jedhe
.ً‫ وما طائر يقلب جناحيه في الهواء إال وهو يذكرنا منه علما‬ ‫تركنا رسول الله‬
“Rasuula Rabbii irraa kan dhiifnee adda baane haala isaan allaattii
samii keessa barrisu irraallee beekumsa nuuf himuu hin dhiifneeni.”
Ammas rasuulli  akkana jedhaniiru jedhe
.»‫«ما بقي شيء يق ّرب من اجلنة ويباعد من النار إال بني لكم‬
“wanti jannatatti isin dhiheessuu fi ibidda irraa isin fageessa utuu
hin ibsamin kan hafe hin jiru.”
Rasuula irraa  akka mirkanaa’etti akkana jedhan
‫ فلما أضاءت ما حوله جعل الفراش وهذه الدواب‬،ً‫«إمنا مثلي ومثل الناس كمثل رجل استوقد نارا‬
‫ فأنا آخذ‬،‫ فيقتحمن فيها‬،‫ ويغلبنه‬،‫ فجعل الرجل يحجزهن‬،‫التي تقع في النار يقعن فيها‬
‫ رواه البخاري ومسلم‬.»‫تقحمون فيها‬
ّ ،‫ فتغلبوني‬،‫ هلم عن النار‬،‫ هلم عن النار‬:‫بحجزكم عن النار‬
“Fakkiin kootii fi fakkiin namootaa, akka fakkii namicha ibidda ،‫ حتى إذا هلك أولئك‬،‫ فلم تعبد‬،‫ ففعلوا‬،‫مجالسهم التي كانوا يجلسون أنصاباً وسموها بأسمائهم‬
qabsiifateeti. Aluma isheen wanta naannoo isaa ibsitu billaachinii ”.‫ ُعبدت‬،‫ونُسخ العلم‬
fi ilbiisattiin ibidda seentu kun seenuu eegalte. Namtichi isaan
“Maqaa namoottan gaggaarii qawmii Nuuhiiti. Ala isaan dhumanu
dhowwuu eegale. Isa mo’atanii ibidda seenu. Ani qabattoo keessan
120 shayxaanni tuuta isaaniitti bakka isaan eegasii taa’anutti waa 121
qabeen ibidda irraa deebi’aa jedhaa na mo’attani ibidda seentu.”
dhaabaatii maqaa isaaniitiin moggaasaa jedhee beeksise. Ni dalagani
Bukhaarii fi muslimtu gabaase.
hin gabbaramne. Alawarri kun ka’anu beekumsi ka’ee ni gabbaramte.”
Rasuulli daangaa tawhiidaa waan isa diiguu fi hiri’su irraa eegumsa
Kanaafuu nama isa argu, itti hidhatu ykn booda isaa dhufu akka shirkii
ogeessaa eegan. Utumallee fagoo ta’ee karaa gama shirkiitti geessu
guddaa keessa buusuutti hin dhaqaabsifneef jecha muslimaaf ulaa
hunda cufan. Sababni isaas namni karaa irra deeme waan itti dhaqqabuuf.
kana keessatti laaffisuu irraa fagaachuu isa barbachisa. Gosti waa’ee
Shayxaanni dalaga hamtuu namaaf bareecha. Sadarkaadhaan isa gaggaarii keessatti daangaa dabruu dhorkamaa ta’ee gama shirkiitti
hamtuu irraa kan caalutti deemuun yoo danda’e cufatti naannaa nama dhaqqabsisu:
Islaamaa keessaa isa baasa. Namni isaan bulee tarkaanfii isaa hordofe Inni duraa: Faaruu isaanii keessatti daangaa dabruudha. Hedduun
duunyaa fi aakiraatti bada. Kanaafuu aluma muslimni hedduun nabiyyii warra raafidaa baay’inaan kana dalagu. Suufiyyoonni warri daangaarra
isaanitiin buluu didanii wanta inni dhorgee sodaachise dalaganii kutanis isaan hordofani. Daangaa dabruun hedduu isaanii dhumarratti
tarkaanfii shayxaanaa hordofanu, shayxaanni soba isaaniif gaaromsee shirkii guddaa kan rubuubiyyaa keessa seensise. Kunis waliyyoonni
itti isaan waame. Hanga isaan haqarra jirra jedhanu osoo ifaan rasuula tokko tokko uumama kana jijjiiruu danda’u, dubbii nama isaan waamee
 faallessanuu. Kun immoo shirkii guddaa karaa islaamummaa irraa osoma fagoorraa ta’eellee ni dhaga’u, du’aa’ii isaas ni oowwaatu, ni
nama baasutti isaan seensise. fayyadu, ni miidhu, fagoo beeku jedhani amanuudha. Ragaa tokko
Yoo Rabbi fedhe wantoota sadi kan shirkiitti dhaqqabsiisanuu fi muslima kana keessatti kan qabatanu hin qabanu. Ragaan isaanii hadisa soba,
shirki keessa buusanu kan rasuulli irraa dhorkan qorannoowwan itti laaftuu fi abjuudha. ykn sobumaan nutti mul’ifame kan jedhanu ykn
aananu keessattin ibsa. shayxaanni isaaniin taphannaani. Daangaa taruun kun gabbarsuu
keessattis shirkiitti isaan galche. Rabbii gaditti reefka waammatani, ni
Qoranno duraa: Namoottan gaarii keessatti daangaa dabruu. biramachifatani. Shirkii guddoo irraa Rabbitti majenfanna.
Akkuma walii galaatti daangaa dabruu irraa rasuulli  dhowwaniiru. Faaruu isaanii keessatti daangaa dabruu irraa rasuulli  dhorganiiru.
Akkana jedhan Akkana jedhan
.»‫ فإمنا أهلك من كان قبلكم الغلو‬،‫«إياكم والغلو‬ ‫ رواه‬.»‫ عبد الله ورسوله‬:‫ فإمنا أنا عبد فقولوا‬،‫«ال تطروني كما أطرت النصارى املسيح بن مرمي‬
“Daangaa dabruu irraa of eegaa. Daangaa dabruun warra isiniin ‫البخاري‬
duraayyuu ni ballesse.” “Akka kiristaanni Masiihu Ibnu Maryam keessatti daangaa darbite
Gaggaarii keessatti daangaa dabruutu sababa jalqabaa fi guddaa kan daangaa na hin dabarsinaa. Ani garbichaa, garbicha Rabbii fi
ilmaan Aadam shirkii guddaa keessa buuse ta’uun mirkanaa’eera. ergamaa isaa naan jedhaa.” Bukhariitu gabaase.
Bukhaariin Abdallah Ibnu Abbaas irraa akka gabaasetti waa’ee taabota Kun waa’ee Rasuulaa keessatti yoo ta’u faaruun kan nama biraa
qawmii Nuuhii Araba keessa jirtu dubbatee akkana jedhe. dabalamuu dhiisuun ulaa duraati. Namni faaruu rasuulaa ykn kan nama
‫ فلما هلكوا أوحى الشيطان إلى قومهم أن انصبوا إلى‬،‫“أسماء رجال صاحلني من قوم نوح‬ biraa irratti dabale dilii dalageera. Namni kanatti waamee, eega dhorgaa
rasuulaa baree irra ture sunnaa rauulaa deebise, akkanamni Rasuula hin erganitti si erguu? Suuraa kamuu ija ishee utuu hin balleessin, qabrii ol
hordofne, akka namni yahuudaa fi kiristaana jallinaa fi daangaa dabruu fuudhamaa osoo hin qixxeessin akka hin dhiifne.” Muslimtu gabaase.
isaanii isa Rabbi dhorge keessati isaan hordofutti nama waameera. Kanaafuu muslimni waa’ee suuraa cufa keessattuu wanta qaama
122 Rasuulli  Sadarkoolee (kabajaa) heddu kan qur’aana Rabbii fi hadiisa qabu kan akka siidaa fi kan biraas haa ta’uu kan gaaddidduu qabu, 123
rasuulaa keessatti mirkanoofte qabu. Rasuulli  namni sadarkaa soba inni haraamumman isa cimaadhaa, diliin isaas gudaadha ykn kan
isaanii uumuutti hin haajomanu. waraqata, mana, uffata ykn kan biraa irratti ka’u laaffisuun hin
barbachisu. Rakkoon footoo kan inni gudatu yoo namni kaafamu kun
Lammaffaan: Footoo woliyyootaa fi nama gaggaarii kaasuudha.
warra beekumsaa gurgudaa irraa ta’e ykn nama qalbii namaa keessatti
Shirkiin jalqaba lafa irratti argame sababani isaa footoo kaasuu fi
sadarkaa guddaa qabu yoo ta’e dha.
namoota gaggaarii keessatti daangaa dabruudha. Kun immoo ummata
Nuuhii keessati argame.J echi Ibnu Abbaas jalqaba qorannoo kanaa Manguddoon Saalih Ibnu Fawzaanil fawzaan akkana jedhe
keessatti dabreera. ‫ وإثبات هذا‬،‫“التصوير معناه نقل شكل الشيء وهيئته بواسطة الرسم أو االلتقاط باآللة أو النحت‬
‫ وكان العلماء يتعرضون للتصوير في مواضيع العقيدة؛ ألن التصوير‬،‫الشكل على لوحة أو ورقة أو متثال‬
Sababa rakkoo footootii fi diliin nama isa dalagee guddachuutiin ragaan
‫ وأول شرك حدث في األرض‬،‫ وادعاء املشاركة لله باخللق أو احملاولة لذلك‬،‫وسيلة من وسائل الشرك‬
shari’aa kan nama footoo kaasu irratti jabeessitu heddutu dhufte.
،‫ وتعلق به في الغالب‬،‫كان بسبب التصوير … فالتصوير هو منشأ الوثنية؛ ألن تصوير اخمللوق تعظيم له‬
Akkasumas wanta lubbuu qabu bifaa fi haala hundaanuu kaasuun
‫ وخصوصاً إذا ُعظمت الصورة بنصبها‬،‫خصوصاً إذا كان املص ّور له شأن من سلطة أو علم أو صالح‬
haraama akka ta’e akeekti. Ragaa kana keessatti dhufe keessaa tokko
‫ فإن ذلك يؤدي إلى التعلق بها من اجلهال وأهل الضالل ولو‬،‫على حائط أو إقامتها في شارع أو ميدان‬
jecha rasuulli 
”.‫ ثم هذا فيه أيضاً فتح باب لنصب األصنام والتماثيل التي تعبد من دون الله‬،‫بعد حني‬
‫ رواه البخاري ومسلم‬.»‫أشد الناس عذاب ًا يوم القيامة املصورون‬
َّ ّ‫«إن‬
“suuraa kaasuu jechuun bifaafi haala wanta tokkoo barreeffaman,
“guyyaa qiyaamaa irra jabaan namaa gama adabaatiin warra meeshaa kaameeraan ykn soquun fuudhanii muka, waraqata ykn
footoo kaasu.” Bukhaarii fi Muslimtu gabaase. hawiltii (siidaa) irratti raggaasisuu dha. Sababni beektoleen ulaa
،‫ إني رج ٌل أص ّور هذه الصور‬:‫ أنه أتاه رجل فقال‬ ‫وروى البخاري ومسلم أيضاً عن ابن عباس‬ aqiidaa keessatti waa’ee suuraa dubbatanuuf suuraatu wanta shirkiitti
‫ يجعل له بكل صورة‬،‫ «كل مصور في النار‬:‫ يقول‬ ‫ سمعت رسول الله‬:‫ فقال له‬،‫فأفتني فيها‬ nama dhaqqabsisu irraayyi, uumuun ykn uumuuf yaaluun Rabbitti
.»‫ «إن كنت ال بد فاع ًال فاصنع الشجر وما ال نفس له‬:‫ وقال‬.»‫صورها نفس ًا فتعذبه في جهنم‬ qixxeenya falmachuu dha.Shirkiin jalqaba lafa kana irratti argame
sababa suuraati waan ta’eef suuraa bakka umama taabotaati.Suuraa
Ammas Bukhaarii fi Muslim kan gabaasan keessatti namtichi tokko Ibnu
nama tokkoo kaasuun isa guddisuudha. Yeroo baay’ees qalbiin itti
Abbaasitti dhufee “ani nama suuraa kana kaasuu mee naa ibse.” jedhe.
rarra’uudha. Keessumayyuu namichi kaafamu kun yoo mootummaan,
Ibnu Abbaasis Ergamaa Rabbiitii akkana jedhanuun dhaga’e jedhe “Namni
beekumsa ykn gaarummaa wahii qabate, keessumaayyuu ogga
footoo kaasu hundi ibidda keessa, suuraa inni kaase cufaan lubbuun suurrattiin guddifamtee dallaarratti, karaa keessaa fi bakkee irratti
godhameefii ittiin jahannama keessatti adabama.” yoo hojjachuu irraa dhaabamte warri wallaalaani fi jallataan yeroo boodallee ta’a malee
hafiinsa hin qabne mukaa fi wanta lubbuu hin qabne dalagi. qalbiin isaanii ittirarra’a. Ammas wanti kun taabotaa fi sidaa Rabbii
‫ “أال أبعثك على ما‬:‫ أنه قال ألبي الهياج األسدي‬ ‫وثبت عن اخلليفة الراشد علي بن أبي طالب‬ gaditti gabbaramuuf karaa bana.”
.‫ رواه مسلم‬.”‫ وال قبراً مشرفاً إال سويته‬،‫؟ أال تدع صورة إال طمستها‬ ‫بعثني عليه رسول الله‬
Sadaffaan: Namoota gaggaarii irra barakaa barbaaduu dhorgamaa.
Khaliifaa sirraawoo Aliyyi Ibnu AbiiXaalib irraa akka mirkanaa’etti Abil Yeroo tabarruka dhorgamaa qorannoo itti aanu keessatti dubbanu waa’ee
hayyaajil Asadiyyiin akkana jedhe “mee wanta ergamaan Rabbii  na kanas yoo Rabbi fedhe ni dubbanna.
dafqa, uffataa fi kan biroo irras barakaa barbaaduun akka danda’amu

Qoranno lammaffaa: Barakaa barbaaduu dhorgamaa.
ragaan heddu dhufteetti. Nama nabiyyii male jiru woliyyootaa fi
Tabarruka jechuun barakaa barbaaduu dha. Barakaa jechun kahyrii saalihoota immoo ragaan sirrii ifaa ta’e tokko kan qaama isaa fi waan
baay’ifachuu, dabalachuu fi tursisuudha. inni dhiisee deeme irra barakaa barbaaduun ni eeyyamama jedhu hin
124 125
Tabarrukni hukmii isaa ilaallee bakka lamatti qoodama. dhufne. Kanaafuu, qaama ykn haftee salihootaatiin barakaa barbaaduun
sahaabaas ta’ee taabi’a tokko irrayyuu hindhufne.
A) Tabarruka eeyyamamaa: Inni kun Muslimni miindaa isaa barbaaduu
ibaadaa karaa godhame hojjachuudha. Sana keessaa tokko qura’ana Caalaa ummata kanaa kan nabbiyyii sheetti aanu Abuu Bakri-ssiddiiqiin,
qara’ee itti hojjatee barakaa isaa barbaaduu dha. Barakaa isaa kan biraa warraa kurnan jannataan gammachifamanis ta’ee tokkon
barbaaduu jedhuun waan muslimni qara’ee murtee isaatti hojjatee warra maatii rasuulaa irraas ta’ee kan biroorra barakaa hin barbaanne.
mindaa irra barbaadu. Ammas masjiida haram irra barakaa Waan bolollii cimaa gosa toltuu hunda irratti qabanuuf, osoo kun khayrii
barbaaduun itti salaatanii saganni dachaa hedduun baay’ifmnaan ta’e itti un dursu. Qaamaa fi haftee saalihootaa irra barakaa barbaaduu
argachuu dha. Kuni barakaa masjida Harami dhiisuu irratti wali galuun isaanii dhorgamuu isaarratti ragaa ifaadha.
Kana irratti hundoofnee namni qaama ykn haftee saalihoota nabiyyii
A) Tabarruka dhorgamaa: Hukmii isaa ilaallee bakka lamatti qoodama.
male jiruurra barakaa barbade Rabbii fi ergamaa isaa wonjaleera. Haala
1. Tabarruka shirkii:- Innis namtichi barakaa barbaadu isarra Rabbiin dhuunfaatti nabiyyii isaatiif kenne namoota biraatiif kennuun
barbaadu (uumamicha) tu barakaa ofumaan kenna jedhee rasuulaan qixxeesseera. Woliyyootaa fi saalihoota cufa caalaa ilma
amanuu dha. Ofuma isaatiin wantootatti barakaa godha jechudha. namaa dura bu’aa ilmaan aadamiin qixxeesseera. Kun haqa rasuulaa
Barakaa kan argamsiisus ta’ee kan kennus Rabbiin qofa sahiiha hir’isuu of keessaa qaba. Jaalalli rasuulaa  qalbii namicha kanaa
bukhaarii keessatti akka mirkanaa’eeti rasuulli  akkana jedhan keessatti hir’achuu akeeka. (Hasan siddiiq khaan Diinul Khaalisiin
.»‫«البركة من الله‬ 2/250 akka dubbatetti namni biraa rasuulaan madaalamuu hin qabu).
“Barakaan Rabbiin biraayyi.” Gosowwan barakaa saaliha irra barbaadanuu dhorgaa kan ta’e
Nama biraa irra barbaaduun ykn nama biraatu kenna jedhanii A) Isaanitti rigachuu, uffata isaanii uffachuu, barakaa barbachaaf
amanuun shirkii dha. booda isaan dhuganii dhuguu dha (Haafiz Ibnu Rajab Al-Hambaliin
2. Tabarruka bida’aa: Innis wanta ragaan shari’aa barakaa irra kitaaba Al-hukmul jadiiraa fuula56 keessatti Imaamu Ahmadiin
barbaduun ni ta’a hin jedhin irra barakaa barbaadaa Rabbitu irraa kana dubbateera).
barakaa keessa kaa’e jedhanii amanuu dha ykn wantuma B) Qabri isaani dhungachu, itti rigachuu, barakaa barbaachaaf biyyoo
barakaa irra barbaduun shari’aan argame haala shari’aa irraa hin
ishee fudhachuu dha. (Izzuddiin Ibnu Jamaa’aan Hidaayatu-ssaalik
dhufeenirra barbaaduudha.Mamii tokko male kun dhorgaadha.
fuula 1390 keessatti sahaabota irraa dubbateera) Warri beekumsaa
Sababni isaas ibaadaa ragaa qur’anaafi hadiisaa hin qabne
heddu wanti kun dhorgamaa ta’uu irratti wali galtee beektotaa
uumudha.Wanta sababa hin taane sababa taasisuudha. Kuni shirki
himaniiru (Imaamu-nnawawii mansakii isaa fuula453 keessatti
xiqqoodha. Ammas wanti kun shirki guddaatti nama seensisa.
qabri Rasuulaatti xawaafuun dhorgaa akka ta’e dubbateera). Abuu
Tabarrukni bida’aa kun bakka saditti qoodama.
Haamidal Gazaalii Ashaafi’iyyiin kan waggaa 505 A.H tti du’ee fi
Gosti duraa: Waliyyootaa fi nama gaggaarii irra barakaa barbaaduu beektoleen biroos kan shaafi’iyyaa fi Hanafiyyaa aadaan kun gocha
dhorgamaa dha. Qaamaa fi faana rasuulaa irra kan akka rifeensaa, kiristaanaati jedhan. Gariin beektolee shaafi’iyyaa fi hanafiyyaa
barakaa barbaachaaf qabrii dhungachuun dilii guddaa irrayyi ُ ‫«ال تُشَ ُّد ال ِّر َح‬
.»‫ ومسجد األقصى‬،‫ ومسجد احلرام‬،‫ مسجدي هذا‬:‫ال إال إلى ثالثة مساجد‬
jedhanii dubbatan. ‫رواه البخاري ومسلم‬
C) Barakaa barbaachaaf qabrii isaanii biratti Rabbiin gabbaruudha. “fe’annaan gara masjiida sadihiitti male hin jabeeffatamtu:
126 Kun immoo yoo ishee biratti Rabbiin gabbaruun caalaadha, masjiida koo kana, masjiida haramii fi masjiida aqsaati.” 127
ibaadaan kun qeebalamuuf sababa taati, du’aa’iin qeebalamuuf Bukhaarii fi muslimtu gabaasan.
sababa jedhee amanee dha.Qorannoo dhuunfaa keessatti dubbiin Umar Ibnul khaxxaab lammaffa khaliifota sirraawoo kan karaa
gosa kana irrati yoo Rabbifedhe bal’inaan ni dhufa. isaanii hordoofuutti ajajamne hajjii deebi’aa kan namoonni masjiida
Gosti lammaffaan: Bara, bakkaa fi wantoota barakaa irra tokko bira qubatanii itti sagadanu argee waa’ee isaanii gaafate.
barbaaduun shari’aan hin dhufin irra barakaa barbaaduu dha. Masjiida rasuulli itti sagadan jedhan. Akkana jedhe
Fakkenya wantoota Kanaa: ‫ من مر بشيء من هذه املساجد‬،‫“إمنا هلك من كان قبلكم أنهم اتخذوا آثار أنبيائهم ب َيع ًا‬
”.‫ وإال فليمض‬،‫فحضرت الصالة فليصل‬
1. Bakka Rasuulli  irra darbe ykn keessatti Rabbiin gabbare mataa
ishee osoo hin barbaadin irra bu’iidhaan kan taatee dha. Yeroo Rabbiin “Warra isiniin duraa wanti isaan balleesse isaantu faana
gabbaru bakka sana jira malee ragaan shari’aa tokko illee caalina ishee nabiyyootaa bakka ibaadaa godhatu turan. Namni oggaa inni
kan akeeku hin dhufne. Bakkoota kana keessaa gaara sawrii, gaara masjiida kana bira ga’u yeroon salaataa itti ga’ee haa sagadu yoo
hiraa’aa, gaara arafaat, bakkoota rasuulli yeroo imalaa irra dabre, hin geenye haa deemu.”
masjiida torban khandaqitti dhihoo jiran, bakka rasuulli  Keessati Jechi kun khaliifaa sirraawaa Umar Ibnul Khaxxaab isa Nabiin 
dlalatan jedhamu (Bakki isaan itti dhalatan wal dhabbii guddaa qaba) wa’ee isaa keessatti
fi bakka nabiyyiin ykn woliyyiin wahii itti dhalate ykn keessa jiraate
.»‫«إن الله جعل احلق على لسان عمر وقلبه‬
jedhamu fi kkf garuu hedduun isaa ragaan hin mirkanoofne. Bakka
kana sagantaan dubbisanii sagada, du’aa’ii fi kan birootinis isa birattis “Rabbiin dhugaa arrabaa fi qalbii umar irra godhe.” jedhan tu
ta’ee gubbaa isaatti Rabbiin gubbaruun muslimaaf hin eeyyamamu. dubbate.
Guyyaa hajjiis ta’ee kan biraas gaara kana koruun hin eegamamu. Isaafi Abii bakri dhaan rasuulii  akkana jedhan
Gaaruma arafaat iyyuu guyyaa arafaas ta’ee kan biroos ol koruun
.»‫«اقتدوا باللذين من بعدي أبي بكر وعمر‬
hin ta’u. Tu’oo gubbaa isaa jirutti rigachuunis hin eeyyamamu.
Kan eeyyamamu yoo mijaa’e dhagoota isatti dhihoo jiranu bira “Warra na boodaa lachan Abuu bakri fi umar itti hidhadhaa.”
dhaabbachuudha, yoo hin taane bakkee arafaa iddoo mijaa’eef irra Jechi umar darbe kun bakka Rasuulli osoo hin barbaadin keessa darbe
dhaabbata. ykn itti Rabbiin gabbare irra barakaa barbaduun dhorgamaa akka ta’e
Kanaafuu sahaabaa tokko irraa bakka kana dhungatani, tuqani ykn agarsiisa. Bakka kana ibaadaaf niyyachuun dhorgaa ta’uu agarsisa.
waan biraatiin barakaa irra barbaaduuf niyyatani jechuun tokkoyyuu Salafni ummata kanaafi warri karaa isaanii irra deeme hundinuu
hin mirkannofne, tokkoon isaaniis achi keessatti Rabbiin gabbaruu kanairratti walii galani.Ammas wanti kun haarawa ragaa hin qabneedha.
niyyataniiruun hin jiru. (ibnu waddaah kitaaba maa jaa’a fil bida’i 2. Mukkeen, dhagoota, tu’oo, eelaa fi laga adda addaa kan wallaalaa
fuula 91 imaamu Maalikii fi beektota Madiinaa irraa kana dubbateera)
gariin sababa nabiyyii fi woliyyii wahiiti dhagicha irra dhaabbate
Nabiyyii irraa akka mirkaana’etti akkana jedhan jedhani yaadanu nabiyyi wohiitu muka kana jala rafe jechuu amananu,
Abjuudhaan tokkoon isaani mukti ykn dhagaan kun barakaa qaba Muusaa gaafatan akka fakkaatu itti hime. Osoma wanni sahaabonni
jechuu argee, nabiyyi wahii eela ykn laga kana keessatti dhiqate barbaadan kun shirkii xinnoo ta’uuyyuu gaaffiin isaanii kallattii
jedhanii waan amananuuf ykn namni wahii keessatti dhiqatee fayyee mushrikatti fakkachuutiin gaaffiiBanii Israa’iiliin tokko. Dirqamatti
128
fi kkf sadarkaa qabdi jedhanii waan yaadanuuf irra barakaa barbaaduu wanti amantii Islaamaa irraa baramu dhagaan ykn wanti biraa kan 129
dha. Ishee keessa daangaa darbuun barakaa irra barbaadu, mukaa fi barakaa barbaachaaf haxaa’atamu ykn dhungatamu tokkollee hin jiru.
dhagaatti rigatuu, barakaa barbaachaaf bishaan eelaa ykn laga kanaatti Maqaamni Ibraahiim utuma inni irra dhaabbatee faanni isaa mallattoo
dhiqatuu, carqii, mismaaraafi uffata muka irratti fannisuu, ala tokko irratti baaseeyyuu walumaa galatti dhungachuun isaa hin eeyyamamu.
tokko daangaa taruun isaanii dhumurratti wantoota kana gabbaruun Kana cufa irratti beektonni wali galaniiru.Ogga xawaafaa hajarul
isaan ga’a.Wanti kun ofuma isheetiif Rabbii gaditdti fayyadee miiti aswadiin haxaa’uunii fi dhungachuun akkasumas ruknal yamaanii
jechuu amanu. Mamii tokko male gosa barakaa kamu itti rigachuu, haxaa’uun ittiin Rabbiin gabbaruu fi karaa Rasuulaa  hordofuufi.
dhungachuu, dhiqachuu ykn kan biroo dubbatamee dabres ta’ee Kanaafuu umar Ibnul khaxxaab ogga hajarul aswadiin dhungatu
muka, dhagaa, lagaafi kan biraa irras baraka barbaaduun wali galtee akkana jedhe
beektotaatini dhorgaadha. Sababni isas ibaadaa bu’uura shariaa ‫”رواه‬.‫ يقبلك ما قبلتك‬ ‫ ولوال أني رأيت رسول الله‬،‫“إني ألعلم أنك حجر ال تضر وال تنفع‬
keessa hin jirre uummuufi sababa guddoo shirkii guddaa keessa nama .‫البخاري ومسلم‬
seensisu waan ta’eefi. Abuu Waaqidul laysin akka odeessetti ni jedhe “Ani nin beekaa. Ati dhagaa hin miine hin fayyanne, osoon
،‫ ونحن حديثو عهد بكفر‬،‫ قبل حنني‬ ‫ خرجنا مع رسول الله‬:‫وملا روى أبو واقد الليثي قال‬ rasuula Rabbiitii  si dhungatanuu arguu baadhee si hin
‫ فمررنا‬،‫ يقال لها ذات أنواط‬،‫وللمشركني سدرة يعكفون حولها وينوطون بها أسلحتهم وأمتعتهم‬ dhungadhu.” Bukhaariifi Muslimtu babaase.
،‫ ” الله أكبر‬: ‫ فقال‬،‫ اجعل لنا ذات أنواط كما لهم ذات أنواط‬،‫ يا رسول الله‬:‫ فقلنا‬،‫بسدرة‬ Akkasumas muruun mukkeenii, diguun eelaa fi lagaa, deemsisuun
‫ «إنكم‬:‫ ثم قال‬،]138 :‫ (ﭟ ﭠ ﭡ ﭢ ﭣ ﭤ) [األعراف‬:‫هذا كما قالت بنو إسرائيل‬ dhagaa namni wallaalaan barakaa irra barbaaduu dirqama. Kun
.»‫ لتركنب سنن من كان قبلكم‬،‫قوم جتهلون‬ immoo ulaa shirkii cufuufi.Akkuma Umar Ibnul khaxxaab muka
“ergamaa Rabbiitii wajjin  gara hunaynii baane. Nuti barri bay’aturridwaan muruun kana raawwate.
keenya kufriitti dhihoodha. Mushrikoonni muka qurquraa 3. Halkanii fi guyyoota tokko tokko kan wanta guddaatu keessa
jala taa’ani meeshaa isaanii itti fannifatanu kan abbaa fannoo uumame jedhamu irra barakaa barbaaduu dha. Fakkeenyaaf halkan
jedhamtu qabu. qurqurqq bira dabrinee yaa ergamaa Rabbii Rasuulli  Israa’ii fi mi’iraajii (makkarraa baytal maqdisiin achii
muka abbaa fannoo kanuma akka isaan qabanuu nuuf tolchi immoo gara samii koran) deeman jedhamuu fi kkf waa’ee kanaa
jenne. Ergamaan Rabbiis  akkana jedhan “Rabbiin wanta irratti yoo Rabbi fedhe adda babaafnee kutaa shanaffaa ulaa kanaa
hundarra guddate. Kuni akka Baniin Israa’iil Muusaadhaan yeroo waa’ee bida’aa dubbannu ibsina.
“Akkuma isaan waan gabbaranu qabanu nuufis waan gabbaranu
Gosti Sadafaan: Bakkaa fi wantoota sadarkaa qabu irra barakaa
tolchi.” jedhan (al-a’araaf:138). Eegas akkana jedhan “Isin tuuta
barbaaduu. Bakki heddu kan akka ka’abaa kabajamaa, masjiidota
wallaalaa karaa warra isiniin duraa hordofuudha.”
sadanii fi yeroon heddu kan akka halkan laylatul qadrii fi guyyaa arafaa,
Ala sahaabonni warri barri isaan Islaamummaatti seenan dhihoo wantootni biraa heddus kan akka bishaan zamzamaa, nama soomuuf
ta’e mushrika hordofanii mukarra barakaa barbaaduu Rasuula suhuurii nyaachuu, ganamaan rizqii barbaaduu fi kkf caalina fi barakaa
gaafatanu isaan harkatti morme. Gaaffiin isaanii kun gaaffii akka qaban kan akeeku ragaan heddu dhufeera. Wantoota kana irra
Banii Israa’iil mushrika bara isaanii hordofanii waan gabbaramu barakaa barbaaduun kan ta’u ibaadaa fi wanta biraa kan shari’aan
caalina isaa keessatti hime duwwaadhaani. Wanta hin dhufiniin barakaa ilma namaa kan ta’e hordofuufi malee barakaa irra barbaaduun hin jiru.
barbaaduun hin ta’u. Kun yeroo waa’ee Hajarul Aswad isa qaama ka’abaa keessaa caalaa irratti
Kana irratti hundoofnee namni yeroo, bakka ykn wantoota shari’aan ta’u, bakkii fi wantootni biraa immoo kana caalaa dhorgama. Muslimni
130 caalinaa fi sadarkaa isaa dubbate ibaadaa ykn tabarruka shari’aan wama shari’aa keessatti dhufeen achitti Rabbiin gabbara malee homaa 131
achitti hin fidiniin kophaa baase shari’aa faallesseera. Bid’aa shari’aa itti hin dabalu. Ammas haraamummaa wanta kanaa kan akeeku beekaan
keessatti bu’uura hin qabne uumeera. Kun immoo kan akka laylatul ummata kanaa, kan qur’aana hiikuu fi ilma wasiila Rasuulaa kan ta’e
qadrii umraan kophaa baasuu, akka namni duppoo ka’abaa dhungachuu Abdallah Ibnu Abbaas  irraa kan dhufeedha. Abdallaan nama ruknii
fi haxaa’uun barkaa irra barbaaduu, maqaama Ibraahiimitti rigachuu, ka’abaa arfan dhungate ni dhorge. Sababni isaas Rasuulatu hajaral
godoo kan godoo Ismaa’iil jedhamtutti rigachuu, waan ka’abaa aswadii fi ruknii yamaanii male hin dhunganne (Bukhaariitu gabaase).
haguuge, dadaa (duppoo) masjiida haramaatti ykn masjida rasuulaa fi Ammas sahaabticha guddaa Abdallah Ibnuzzubeer irraa mormiin warra
tu’oo isaatti fi kkf itti rigachuudha. Kun hundinuu dhorgaadha. bida’aa Maqaama Ibraahimitti rigateetu kana akeeka. Dhuma dubbii mata duree
uumamtuudha. Akkasumas dhagaa ykn biyyoo bakka sadarkaa qabu kanaa(tabarruka bida’aa) irratti akkanan jedha. Gosti tabarrukaa kun
irra gangalachuu fi walitti qabanii eeguun barakaa irra barbaaduun kana sababa guddoo ishee gara shirkii Islaamummaa irraa nama baaftutti
keessatti ramadama. geessituuti. Kanaafuu, ala muslimoonni heddu tabarruka bida’aa kana
hojjachuun Rabbiin wanjalanu hedduu isaanii shirkii guddaa keessa
Ammas ragaan wantoota sadarkaa qaban irra waan shari’aa keessatti
seensise. Kun immoo tabarruka shirkii ykn gosa shirkii guddaa kan
dhufeen male barakaa irra barbaaduun akka hintaane akeeku wanta
biraa keessa seensisuu dhaani.
Umar Ibnul khxxaab lammaffaan khulafoota warra nuti hordofuutti
ajajamnee, kan rasuulli  waa’ee isaa keessatti Ibnu Is-haaq abbaan Magaazii fi namni biroos ragaa kan wanti Araba
»‫«إن الله جعل احلق على قلب عمر ولسانه‬ shirkii keessa seensise dhagaa harama Makkaa kabajuu fi barakaa irra
barbaaduu akka ta’e akeeku nuu fideera. Hinumaayyuu Imaamu Abuu
“Rabbin dhugaa arrabaa fi qalbi Umar irra taasiseera.”
Is-haaq Ashaaxibiyyil Maalikiyyiin yeroo waa’ee tabarrukaa dubbatu
jedhanii fi ammas waa’ee isaa fi Abuu Bakrii keessatti akkana jedhe
»‫«اقتدوا باللذين من بعدي أبي بكر وعمر‬ ،‫ وتبالغ في جهلها في التماس البركة‬،‫ بل تتجاوز فيه احلدود‬،‫“ العامة ال تقتصر في ذلك على حد‬
“warra na boodaa lachan Abuu Bakrii fi Umaritti hidhadhaa.” ‫ وهذا‬،‫ فرمبا اعتقد في املتبرك به ما ليس فيه‬،‫حتى يداخلها للمتبرك به تعظيم يخرج به عن احلد‬
jedhan, ‫ بل هو كان أصل‬، ‫ الشجرة التي بويع حتتها النبي‬ ‫ وألجله قطع عمر‬،‫التبرك هو أصل العبادة‬
”.‫عبادة األوثان في األمم اخلالية حسبما ذكره أهل السير‬
oggaa hajarul Aswadiin dhungatu
‫ رواه البخاري‬.»‫ يقبلك ما قبلتك‬ ‫ ولوال أني رأيت النبي‬،‫«إني ألعلم أنك حجر ال تضر وال تنفع‬ “wallaalonni kana keessatti daangaa irratti hin gabaabbatanu. Daangaa
.‫ومسلم‬ irra taru. Wallaaluma daangaa dabruun barakaa barbaaduun namicha
barbaadu keessa wanta sana guddisuu daangaa dabretu seena. Yeroo
“Ani nin beeka, ati dhagaa hin miine hin fayyanne. Osoon Rasuulaa tokko tokko wantuma inni hin qabne qaba jedhanii amanu. Tabarrukni
si dhungatanuu arguu baadhee si hin dhungadhu.” jedhe. (Bukhaarii akkanaa immoo bu’uura ibaadaati. Kanaafuu, Umar mukattii ishee
fi Muslimtu gabaase). ummanni jalatti Rasuulaaf  waadaa seene jigse. Wanti kun akka
Jechi Umar kun kan inni ibsu Hajarul Aswad kan dhungatamuuf Rasuula warri seenaa dubbatetti ummata dabre keessatti sababni bu’uuraa kan
hordofuufi. Muslimni Rabbiin ittiin gabbaruuf dalaga. Ammas caalaa taabota isaan gabbarsiise kana.” (al i’itisaam 2-9)
Ammas ragaan kun tabarrukni hin dhufin hundinuu haraama ta’uu isaa
akeeka. ‫ “أال أبعثك على ما‬: ‫ قال لي علي بن أبي طالب‬:‫ قال‬-‫رحمه الله‬- ‫ما رواه أبو الهياج األسدي‬
.‫ رواه مسلم‬.”‫ وال قبراً مشرفاً إال سويته‬،‫؟ أ ْن ال تدع متثاالً إال طمسته‬ ‫بعثني عليه رسول الله‬
Qorannoo Sadaffaa: Qabrii Olkaasuu, nooraa dibuu, ibsaa gal- 4. Wanta Abul Hayyaajil Asadii  gabaase. Aliyyi Ibnu Abii Xaalib
132 chuu, fooqii irratti ijaaruu, masjida irratti ijaaruu fi biratti Rabbiin 133
akkan naan jedhe “Wanta Rasuulli Rabbii na erganitti mee si erguu?
gabbaruu dha. Jedhe. Footoo tokko illee hanga ija isaa jaamsitutti, qabrii ol
Hadiisni heddu kan wantoota kana cufa dhorgitu dhufteetti. Isaanis: fuudhamaa hanga qixxeessitutti hin dhiisin.” (Muslimtu gabaase).
‫ «أال‬:‫ قبل أن ميوت بخمس وهو يقول‬ ‫ سمعت رسول الله‬:‫ قال‬ ‫ما رواه جندب بن عبدالله‬ ‫ وأن‬،‫ وأن يقعد عليه‬،‫ أن يجصص القبر‬ ‫ نهى رسول الله‬:‫ قال‬ ‫ما رواه جابر بن عبدالله‬
.»‫ إني أنهاكم عن ذلك‬،‫وإن من كان قبلكم كانوا يتخذون قبور أنبيائهم وصاحليهم مساجد‬ ‫ رواه مسلم‬.‫يبنى عليه‬
‫رواه مسلم‬ 5. Wanti Jaabir Ibnu Abdallah  gabaase keessatti “Ergamaan
1. Wanta Jundub Ibnu Abdallah  odeesse. Osoo hin du’in guyyaa Rabbii  qabriin dibamuu, irra taa’amuu fi irratti ijaaramuu
shaniin dura ergamaa Rabbiitii akkana jedhanuun dhaga’e jadha dhorgan.” jedha.
“dhaga’aa warri isiniin dura turan qabrii nabiyyootaa fi Hadiisowwan kanaaf ragaan heddu kan sahaabaa hunda irraa dhufee
namoota gaggaarii masjiida godhatu. Ani kana irraa isinin sadarkaa tawaaturaa gahetu jira. (Shaykhul Islaam Ibnu Taymiyah
dhorka.” (Muslimtu gabaase). Iqtidaa’i 672, Suyuuxii kitaaba Al-amr bil ittibaa’i fuula 9, Barkawii
،‫ «إن من شرار الناس من تدركه الساعة وهم أحياء‬:‫ قال‬ ‫ عن النبي‬ ‫ما رواه ابن مسعود‬ al -Hanafii Ziyaaratul-qubuuriin fuula 6 fi abuu Abdallaahil kannaanii
.»‫ومن يتخذ القبور مساجد‬ nazmii mutanaasir fuula 109 keessatti dubbatani)
2. Waan Ibnu Mas’uud Ergamaa Rabbii irraa gabaase keessatti Hiikti qabrii masjiida taasisuu: masjiida irratti ijaaruu dha.
akkana jedhan “irra hamaan namaa, nama isaa lubbuun jiruu Ammas utuma irratti ykn gidduutti hin ijaaramneellee bakka salaataa
qiyaamaan itti dhaqqabdee fi nama qabrii masjiida taasifate.” godhachuunis kana keessa seena. Innimmoo qabrii irratti salaatuu ykn
‫ طفق يطرح خميصة‬ ‫ ملا نزل برسول الله‬:‫ قاال‬ ‫ما روته أم املؤمنني عائشة وابن عباس‬ itti gara galanii qiblaa nama salaatuu taasisanii itti sagaduu fi du’aa’ii fi
‫ «لعنة الله على اليهود‬:‫ فقال وهو كذلك‬،‫ فإذا اغتم بها كشفها عن وجهه‬،‫له على وجهه‬ zikrii biratti gochuudhaaf niyyachuun kana keessatti ramadama.
‫ «ولوال‬: ‫ قالت عائشة‬.‫ يحذر مثل ما صنعوا‬،»‫ اتخذوا قبور أنبيائهم مساجد‬،‫والنصارى‬ Hadiisowwan ragaa wantoota kana kopha kophaatti dhorkaa of keessaa
‫ رواه البخاري ومسلم‬.»ً‫ أن يتخذ مسجدا‬،‫ غير أنه خشي‬،‫ذلك ألبرز قبره‬ qabanus dhufaniiru. Isaanis:
3. Waan haati mu’uminaa Aa’ishaanii fi Ibnu Abbaas  gabaasan .»‫ وال جتلسوا عليها‬.‫ «ال تصلوا إلى القبور‬:‫ أنه قال‬ ‫ عن النبي‬ ‫ما رواه أبو مرثد الغنوي‬
keessatti “Ala Ergamaa Rabbiirra duuti qubatu ansoolaa isaanii ‫رواه مسلم‬
fuularra buufachuu eegalani. Yeroo isaan ukkaamse fuula 1. Abuu MarsadilGanawiin Rasuula Irraa akka gabaasetti akkaana
irraa saaqu. Haala kana keessa utuu jiranuu akkana jedhan jedhan “Gara qabriiti hin salaatinaa, irras hin taa’inaa.”
‘abaarsi Rabbii yahuudaa fi Nasaaraa irra haa jiraatu. Qabrii (Muslimtu gabaase).
Ergamaa isaanii masjiida taasisani’. Wanta isaan dalagan
‫ أو‬،‫ أو يقعد عليها‬،‫ نهى أن يبنى على القبور‬ ‫ أن رسول الله‬ ‫ما رواه أبو سعيد اخلدري‬
kana sodaachise.” Rabbi isheerraa haa jaallatuu Aa’ishaan ni jette
.‫يصلى عليها‬
“osoo kun hin taanee qabriin isaanii bakkee ba’a ture. Haa
ta’u malee masjiida taasifamaatu sodaatame.” (Bukhaarii fi 2. Abuu Sa’iidal Khudriin akka gabaasetti Ergamaan Rabbii  qabrii
Muslimtu gabaase). irratti ijaaruu, irra taa’uu ykn irratti sagaduu dhorkaniiru jedha.
.»‫ وال تصلوا على قبر‬،‫ «ال تصلوا إلى قبر‬:ً‫ما رواه ابن عباس مرفوعا‬ ta’e walii galaniiru. Akkasumas Rabbitti dhihaachuuf ukn wanta biraatti
3. Ibnu Abbaas Rasuulatti dhaqqabsiisee akka gabaasetti “Gara dhihaachuuf jecha qabriitti xawaafuun haraama akka ta’e walii galaniiru.
qabriitti hin sagadinaa, qabrii irrattis hin sagadinaa.” jedhan. Gariin beektolee shaafi’iyyaa fi hanafiyyaa akka dubbatanitti wantootni
134 Hadiisa keessatti qabrii isaanii Iidii godhachuu irraa kan dhorgu kun cufti dilii guddaa irraa lakkaa’amti. Gariin beektolee Hanafiyyaa fi 135
dhufeera. Bakka iidii godhachuun immoo itti wal ga’uu fi ibaadaadhaaf kan birooillee qabrii dubbisuuf jecha imaluun akka hin jaallatamne walii
wal jijijjiiruudha. Ammas kan Abuu Hureyraan Rasuula irraa  gabaase galtee beektotaa himaniiru.
akkana jedha Akkumas salafoonni ummata kanaa Rasuulatti hidhatanii waan isaan
‫ فإن صالتكم تبلغني حيث‬،‫ وصلوا علي‬،ً‫ وال جتعلوا قبري عيدا‬،ً‫«ال جتعلوا بيوتكم قبورا‬ dhorgan dhiisuun irraa fagaatan hunda Muslima nageenya ofiif yaadu
.»‫كنتم‬ hunda irratti vida’aa Rasuulli  namni hojjate badii guddaa akka
qabu ibse irraa fagaachuun dirqama. Kana irratti hundoofnee, namni
“Mana keessan qabrii hin taasisinaa, qabrii koo ayyaana hin
wantoota dhorkamtuu kana dalaguu irra ture ykn hojjachuutti waame
taasisinaa, idduma isin jirtanu irraa na dhaqqabaa rahmata natti adaba duniyaa fi aakhiraatiif of saaxileera. Wantoota Nabiyyiin keenya
buusaa.” dhorkan irraa fagaachuun mallattoo isaan jaallachuuti. Ishee dalaguun
Qabriin isaanii kan qabrii lafa irra jiru cufa caalu akkana yoo ta’e immoo isaan jibbuu, karaa isaanii faallessuu fi deebisuu dha.
qabriin nama biraa immoo akkam ta’a? Akkasumas namni wantoota sunnaa keessatti dhorkamaa ta’an kana
Hadiisni kun sahiihaa fi Rasuula iraa tawaatura waan ta’ee fi sodaachisni hoojate jechoota sheekolee fi, aadaa abbaa fi akaakayyuu karaa Rasuulaa
achi keessatti dhufe waan heddummaateef beektonni, sahaabaa Rasuulaa irra caalchiseera. Wanta Rasuulli  cimsee jibbus dalageera. Kanaafuu,
irraa eegalee warra booda kanaa salafa ummata kanaa fi warra karaa isaanii Rasuulli  yeroo duniyaa gadi dhiisan bareechanii waa’ee kanaa
irra deeme dabalatee masjiida, mana ykn godoo qabrii irratti ykn keessatti sodaachisanii nama dalage irratti adaba furdisaniiru. Namni Rasuulli
ijaaruun haraama akka ta’e walii galaniiru. Akkasumas qabrii ol kaasuun  dhorkuu eega baree, nama kana dalage abaaruus beekee, waan isaan
haraama akka ta’e walii galaniiru. Olkaasuun kun biyyoo taakkuu irra ol ummataaf wanta jara irraa fageessuuf jecha bolollii guddaa qabanuuf,
fuudhamaa ta’e itti naquun haa ta’uu, cinaa qabrii dhoqqee, dhagaa ykn wanta dalagee irra ture kuni mallattoo sunnaa Rasuulaa xiqqeeffachuu
wanta biraatiin ol fuuchuun haraama. Ibsaa achitti qabsiisuunis dhorgaa akka fi ishee faallessuus dhimma dhabuu isaati. Jaalalli inni Rasuulaaf qabu
ta’e walii galaniiru. (Shawkaaniin Sharhi-ssudiir fuula 17 keessatti dubbate) hir’achuu irratti ragaa guddaadha.
Akkasumas masjiida qabrii irratti ijaarame keessatti sagaduun Akkasumas wanta kana dalaguun sababa isa guddaa shirkii guddaatti
dhorgaa akka ta’e walii galan. Hedduun beektotaa waan dhorgameef nama seensisuu dha. Kun immoo warra qabrii keessatti daangaa dabruu
jecha salaatichi ni bada jedan. Masjiida keessatti nama qabaruun fi qalbiin itti rarra’u shirkii isa guddaa karaa Isalaamaa irraa baasutti
hin eeyyamamu. Masjiida qabrii irratti ijaarame kaasuun ykn footoo dhaqqabsiise.wanti kun qabriidhuma taabota Rabbii gaditti gabbaramu
qabrii masjiida irraa deemsisuun dirqama ta’uu irratti walii galaniiru. taasisa. Kanaafuu, aluma Ubeydiyyoonni warri shii’aatti hirkatanu
Hedduun isaanii akka ibsanitti wanta qabrii irratti ijaarame ykn ol ka’e masjiida, godoo fi wal ga’ii qabrii irratti ijaaruun Misraa fi biyya
cufa kaasuun dirqama. biroo keesstti sunnaa badaa karaa godhanu, isaan jalqaba nama waan
kana Yahuudaa fi Nasaaraa hordofee biyya Islaamaa keessatti karaa
Ammas Rabbiin gabbaruuf jecha gama qabrii deemuun, gara isaatti godheetii, babal’atee qabrii keessatti daangaa dabruun heddummaate.
garagalanii salaatuun, biratti qaluun, Rabbiin biratti kadhachuunii fi Ala Muslimoonni heddu qabrii ijaaruu keessatti Ubeydiyyoota kana
kan biraas biratti geggeessuudhaa dhaquun vida’aa dhorgamaa akka
hordofanii qabrii bakka salaataa fi du’aa’ii taasisanu, wanti kun Rabbiin

dhiisanii warra qabrii gabbaruudhaan isaan ga’e. Birmachiifachuu, rakkoo
irraa saaquu fi bu’aa fiduufii barbaaduu, itti dhihaachuuf qabrii isaaniitti
xawaafuu fi biratti qaluu eegalan. Kun cuftinuu shirkii guddaa karaa KUTAA LAMMAFFAA
136 137
Islaamummaa irraa nama baasu. Hinumaayyuu haalli kun sababa qabrii SHIRKII XIQQOO
keessatti daangaa dabruutiin, maqaa sadaqaa fi waan ittiin itti dhihaatanu
Qorrannoo lama of keessaa qaba
isaaniif kennuutiin hedduun warra nyaata barbaaduu fi kijibdoonni wal
ga’ii hin jirre uumani. Garii qabrii irrattis masjiida ijaarani. Kijibumaan Qorannoo tokko : Hiikaafi hukmii isaa.
qabriin kun kan nabiyyiiti ykn kan sahaabaa fi Rasuulaati jedhani.
Hiikti shirkii kan lugaa Arabaa yeroo shirkii guddoo dubbannu darbe.
Hinumaayyuu dharrii fi kijibni baay’atee Huseyn Ibnu Aliyyiitii qabrii
sadi tolchan. Beektoleen warri seenaa fi kan biroo illee qabriin maqaa Tumaa shari’aa keessatti: waan gosti shirkii keessatti argamee
isaa dhahate kun sirrii akka hin taane walii galaniiru. Qabriin Jeylaanii sadarkaa shirkii guddaatti hin dhaqqabin cufa.
immoo adduniyaa Islaamaa irratti hanga dhibba tokkoo olii ta’eera. Hukmiin isaammoo kanaa gaditti ibsama .
Egaa kun cuftinuu badii wanta Rasuulli dhorkan laaffisuun qabu akeeka. 1. Dilii guddaa irraayyi. Hinumaayyu dilii guddaa waan tawhiida
Akkasumas sunnaa Rasuulaa qabachuun barbaachisaa akka ta’e, ijtihaada, diigutti aanuudha.
yaada namaa fi wanta lubbuun isaanii itti dabu cufarra ishee dursuun 2. Shirkiin kun guddatee nama isa dalagu shirkii guddaa karaa
dirqama akka ta’e ibsa. Walumaa galatti namni gara qabrii keessatti islaamaa irraa baasu ni dhaqqabsiisa. Abbaan shirkii kana dalagu
daangaa dabruutti nama waame gara faallaa waan Rasuulli itti waameetti, rakkoo guddaa kan shirkii xinnoo irraa gara islaamummaa keessaa
gara faallaa waan cufti nabiyyootaa fi waliyyootaa ittai waamaniitti nama baasuutti geessu keessa jira.
waameera. Ammas gara waan Rasuula jibbisiisuu fi cufti waliyyoota
3. Yeroo hojii gaariitti makate hojicha ni balleessa. Kunis kan argamu
Rabbii jibbanuu, shirkii fi kufriitti, waameera. Shirkii fi kufriin kun
riyaa’ii fi hojii isaatiin duniyaa qofa fedhuu keessatti. Ragaan kanaa
isa Rabbiin isaan loluudhaaf ergamoota cufa ergee dha. Hinumaayyuu
jecha rasuulli  Rabbi irraa odeessan “ Ani warra walin shariikomu
namni gama qabrii keessatti daangaa dabruutti nama waame Eargamaa
hunda irraa dureessa. Namni dalaga tokko dalagee isa keessatti
Rabbiitii fi waliyyoota Rabbii cufaaf diina ta’uu fi karaa isaaniin loluutti waan biraa natti qindeesse isas ta’ee qindeessuu isaas nandhiisa.”
nama waameera. Garuu isaan ni jaallataarra jedhanii yaadu. jedha. muslimtu gabaase.
Muslima lubbuu ofiitiif adaba Rabbii irraa nagaa ta’uu barbaaduuf Qorannoo lammaffaa: Gosowwan shirkii xiqqoo
karaa warra waamicha isaanii faallessanii gaarii hojjataarra of se’anuu
dhiisanii karaa nabiyyootaa fi waliyyootaa deemuun dirqama. shirkiin xiqqoon gosa heddu. Beekamaan isaa:
Kana hubadhu. Wantootni shirkii guddaatti dhaqqabsiisanu sadan kana Gosa duraa: shirkii xiqqoo kan ibaadaa qalbii keessatti argamu
malees ni niru. Gariin isaanii kutaa shanaffaa ulaa kanaa keessatti yeroo
Fkn-01)
waa’ee bida’aa dubbannu yoo rabbi fedhe ni dubbanna.
Riyaa’ii
Riyaa’iin tumaa shari’aatti : dalaga gaarii nama biraatiif mullisuu,
biratti tolchee dalaguu ykn akka isaan faarsanii isa guddisanuuf “shirkii keessoo (iccitii) of eeggadha.” jedhan. Yaa ergamaa Rabbii
bifa jaallatamaan isaanitti mul’achuudha. Namni fuula Rabbiitii fi shirkiin iccitii maali? Jedhan. Rasuullis “Namichi dhaabbatee sagadu
agarsiifannaa (riyaa’ii) walitti fedhe Ibaadaa kana keessatti waan biraa tokko waan namni isa ilaaluu argaaruuf jecha cinqamee sagada
138
Rabbitti qindeesseera. Yoo silumatti ogga ibaadaa dalagu faaruu namaa isaa bareechee sagaduutu shirkii iccitiiti.” jedhan. 139
male fedhi tokko hin qabaanne abbichi rakkoo guddaa keessa jira. Ammas hadiisni Abii hurayrah waa’ee jara sadan jalqaba ibiddi irraa
Beektonni gariin akka jedhanitti namtichi munaafiqummaa fi shirkii qabatuus ragaa kanaa ta’a.
Islaamummaa irraa nama baasu keessa seeneera.
:‫ ورجل تعلّم العلم وعلّمه أو قرأ القرآن ليقال‬،‫ جرئ‬:‫ ليقال‬،‫«وهم رجل قاتل في اجلهاد حتى قتل‬
Riyaa’iin bifa heddu qaba. Isaanis: ‫ رواه مسلم‬.»‫ جواد‬:‫تصدق ليُقال‬
َّ ‫ ورجل‬،‫عالم أو قارئ‬
1. Hojii agarsifannaa: kun immoo akka namtichi salaatu rukuu’ii fi Isaanis: Namticha jagna jedhamuuf hanga du’utti jihaada keessatti
sujuudii dheeressuun nama agarsifachuuti. lole, beekaa ykn qara’aadha akka jedhamuuf nama beekumsa barate
2. Dubbii (haasawa nama) agarsiifachuu: kunism akka baay’ina ykn qara’ee fi arjaadha jedhamuuf nama saddaqatee dha. Muslimtu
beekumsaa agarsifatee beekaadha jedhamuf jecha ragaa walirra gabaase.
oofuuti. Kanaafuu riyaa’ii irraa fagaachuunii fi keessa seenuu irraa of eeguun
3. Haalaa fi faaya agarsiifachuu: Akka mallattoo sujuudaa namatti muslimaaf barbaachisaadha.
agarsisuufachuu jecha addarratti hambifachuuti. Agarsifannaan Wantootni Riyaa’ii irraa fagaachuuf gargaaranus kunooti.
(riyaa’iin) dhorgaa akka ta’e, guddina adaba nama kana dalageefi Sana keessaa yaachisaan ishee:
dalagaitti makate akka balleessu ragaan heddu dhufeera. Sana
1. Iimaana qalbii keessatti jabeessuu dha. Kun immoo kajeellaan garbichi
keessaa tokko hadiisa Mahmuud Ibnu Labiid Rasuula dhaqqabsisee
Rabbirraa qabu akka guddatuu fi nama biraarraa akka garagaluuf gargaara.
gabaase
Akkasumas iimaaniin qalbii keessatti jabaachun sababa guddaa Rabbiin
،‫ «الرياء‬:‫ وما الشرك األصغر يا رسول الله؟ قال‬:‫ قالوا‬،»‫«إن أخوف ما أخاف عليكم الشرك األصغر‬ ittiin jeequmsa shayxaanaa irraa nama tiksuu fi fedhii lubbuuf butamuu
‫ اذهبوا إلى الذين كنتم تراؤون في‬:‫يقول الله عز وجل لهم يوم القيامة إذا جزي الناس بأعمالهم‬ irraa nama eeguu dha.
. »‫جزاء؟‬
ً ‫ هل جتدون عندهم‬،‫الدنيا‬
2. Beekumsa shari’aa keessumaayyuu beekumsa aqiidaa Islaamaa
“irra sodaatamaan waanan isinii sodaadhuu shirkii xinnoodha.” galaa godhachuu dha. kun immoo eeyyama Rabbiiitiin mokkoroo
Sahaabonnis shirkiin xinnoon maali yaa ergamaa Rabbii? jedhan. Rasuullis shayxaanaa irraa isa tiksa. Guddina Rabbii akkasumas dadhabinaa
 “Riyaa‘iidha.” jedhan. Rabbin guyyaa qiyaamaa ogga namaaf fi hiyyummaa namootaa isa beeksisa. Kun cuftinuu riyaa’ii jibbuu,
dalaga isaaniitiin miindaa galcheef akkana isaaniin jedha. ‘ Gara tuffachuu fi irraa fagaachuutti nama kaasa. Ammas seensa shayxaanaa
warra duniyaatti itti agarsifataa turtanii deemaa, mee isaan biraa fi gowwomsaa isaa baree irraa eeggachuuf gargaara.
miindaa argattuu laata?” Jedha.
3. Rabbirratti hirkannaa fi akka Rabbiin sharrii isaa, sharri
Hadiisni mahmuud ibnu labiid kan biroo immoo akkana jedha. Rasuulli shayxaanaafi gowwoomsaa isaa akkasumas waan hojjatuu fi dhiisu
bahanii akkana jedhan keessatti akka Rabbiin ikhlaasa isaaf kennu du’aa’ii baay’isuudha.
.‫ وما شرك السرائر؟‬،‫ يا رسول الله‬:‫ قالوا‬،»‫ «أيها الناس! إياكم وشرك السرائر‬:‫ فقال‬ ‫خرج النبي‬ Zikroowwan shari’aa kan hamfuu lubbuutii fi shayxaanaatii dallaa
.»‫ فذلك شرك السرائر‬،‫ «يقوم الرجل فيصلي فيزين صالته جاهد ًا ملا يرى من نظر الناس إليه‬:‫قال‬ taatu baay’isuudha.
4. Adaba aakhiraa guddoo ishee nama riyaa’ii qabuirratti argamtu Isaanis:

yaadachuudha. Kana keessaa inni guddaan jalqaba nama ibiddi
1. Ibaadaadhaan duuniyaa male waan biraa fedhuu dhiisuu dha. Fkn
irraa qabatuu ta’uudha.
horii fudhachuf jecha nama hajja’u, nama boojuu qofaaf jecha
140 5. Xinneenya nama riyaa’ii qabuu ilaaluudha. Inni nama gowwaa loluu fi nama waraqaa ragaa fi gahee hojii qofaa jecha beekumsa 141
fi gadi aantuudha. Sababni isaas isatu dalaga isaa kan jennataan shari’aa baratu kana cufaanuu aluma tokko fuula Rabbi hin fedhu
milkaa’uuf, adaba qabrii, jabina qiyaamaa fi adaba ibiddaa irraa sammuudhuma isaa irrayyuu mindaa Rabbitti herreeggachuun hin
qulqullaa’uuf sababa ta’u faaruu namaafi sadarkaa nama biratti dhufne. Qoodaan inni kun haraama. Dilii guddoo irraa ramadama.
ittiin argachuu jedhee waan balleesseef. Rabbin buluu dhisee dilii Shirkii xiqqoo irraayyi. Dalaga itti makates ni balleessa. Qoodaan kun
hojjachuun jaalala namaa barbaada. dhorgamaa ta’uu fi hojii itti makates ni balleessa jechuu irratti ragaan:
.”‫ “من أكل بدينه‬:‫السفَلة؟ قال‬
َّ ِ‫ َمن‬:‫ولهذا ملا ُسئل اإلمام مالك رحمه الله‬ A) Jecha Rabbii
Kanaafuu Imaamu maalik “gadi aanaan namaa eenyu?.” jedhamanii ‫(ﭷ ﭸ ﭹ ﭺ ﭻ ﭼ ﭽ ﭾ ﭿ ﮀ ﮁ ﮂ ﮃ ﮄﮅ ﮆ‬
ogga gaafataman “ nama amanti isaatin nyaate.” jedhan )‫ﮇ ﮈ ﮉ ﮊ ﮋ ﮌ ﮍﮎ ﮏ ﮐ ﮑ ﮒ ﮓ ﮔ ﮕ ﮖ‬
6. Waan riyaa’ii keessa seenuu irraa sababa ta’ee nama dhorku ]16-15:‫[هود‬
hundarratti arifachuudha. Kun immoo ibaadaa jaallatamaa dhoksuu “Namni (dalaga isaatin) jiruu duniyaa fi faaya ishee
irratti bololuu, ogga qalbiitti dhaga’amu riyaa’ii ofirraa deebisuu, (qofa) fedhe miindaa dalaga isaanii ishee dhuma keessatti
taa’icha warra nama faarsuu fi riyaa’ii irraa fagaachuu fi kkf. guunnaafiif. Isaan achi keessatti hin hir’ifamanu. Isaan kun
Dhuma waa’ee riyaa’aa keessatti wanti irratti dammaqsuun barbaachisu aakhiraatti ibidda male warra homaa hin qabne. wanni isaan
muslimni tokko muslima biraa riyaa’a qabda jedhee tuquun hin duniyaatti dalagan ni bade. Wanti isaan dalagaa turan siluma
eeyyamamu kan jedhuudha. Riyaa’iin dalaga qalbiiti. Rabbiin male kufaadha.” (Huud:15-16)
wanti isa beeku hin jiru. Riyaa’iin muslima shakkuun hoji munaafiqaati.
B) Hadiisa umar kan Rasuula irraa fuudhe keessatti
Bu’uurri muslimaa nagaata’uudhda.kan inni barbaadus fuula Rabbiiti.
‫ فمن كانت هجرته إلى الله ورسوله‬،‫ وإمنا لكل امرئ ما نوى‬،‫«إمنا األعمال بالنيات‬
Garuuyeroo tokko tokko hojii isaa namatti mul’isuun muslima irraani ‫ ومن كانت هجرته إلى دنيا يصيبها أو امرأة ينكحها فهجرته‬،‫فهجرته إلى الله ورسوله‬
jaallatama. Kun immoo yeroo riyaa’ii irraa of amaneefi yeroo namni ‫ رواه البخاري ومسلم‬.»‫إلى ما هاجر إليه‬
toltuukeessatti isatti haa hidhatuu fedhe. Namni dalaga isaa namatti
agarsiisuuf daddafe hundi riyaa’ii qaba hin jedhamu. “dalagaan kamuu (kan fayyaa ta’ee argamu) niyyaadhaani.
Cufa namaatiifuu wanta inni niyyatetu jira. Namni godaansi
Fkn-02) Fakkeenyi shirkii Xinnoo kan ibaadaa qalbii keessatti isaa gama Rabbiitii fi rasuulaa ta’e (mindaan) godaansa isaa
argamtu: gamuma Rabbii fi rasuulaati. Namni godaansi isaa duniyaa
Namni dalaga isaatiin duniyaa fedhuu dha. argachuuf ykn niitii fuuchuuf ta’e (mindaan) godaansa isaa
garuma waan itti godaaneeti.” Bukhaarii fimuslimtu gabaase.”
Gosa kanatti kan fedhame: Namni tokko ibaadaa qulqulluu ta’e tokko
sirriidhumaan bu’aa duniyaatti dhaqqabuuf jecha dalaguu dha. Dalaga C) Hadiisa Abii Hureeyraa isa rasuula irraa fuudhe keessatti
isaatiin duuniyaa fedhuun kun bu’uuruma isaarraa bakka heddutti ‫«من تعلم علم ًا مما يبتغى به وجه الله ال يتعلمه إال ليصيب به عرض ًا من الدنيا لم يجد‬
qoodama. .‫ يعني ريحها‬.»‫عرف اجلنة‬
“namni barumsa ittiin fuulli rabbii barbaadamu bu’aa jaallatamaan akka isaaf argamuufi wanti jibbamaan inni sodaatu akka
duniyaa qofa ittiin argachuu jedhee barate foolii jannataa isarraa deebi’u duniyaafis ta’ee aakhiraadhaaf kan inni dalaguudha.
hin argu.”
Sababa wantoota duniyaa keessatti barbaachisan: gurgurtaa,
142 2. Ibaadaadhaan fuula Rabbiitii fi duniyaa walitti fedhuu dha. bittaa ykn qobeenya argachuuf gahee isaarra hojachuudha. Akka adabni 143
Akka nama fuula Rabbii barbaachaa fi daldalaa jechuu hajja’uu, duniyaa irraa deebi’uuf, akka miidhaa irraa deebisuuf jkn faayidaan
nama fuula rabbii barbaachaa fi duniyaadhaaf lolu ,nama fuula duuniyaa kan akka gahee, qabeenyaa ykn kan biroos isaa argamuuf
rabbii barbaachaa fi yaala fayyaatiif soomu,nama salaataa jecha nama kabaja qabuun araara mootii irra barbaaduun kana keessa
fi qabbaneeffannaadhaa wada’atu akkasumas nama fuula seena. Ammas gara nama dhukkuba irraa isa yaaluu fi kkf’n deemuun
rabbiibarbaachaa fi gahee argachuu barumsa baratuuti. kana jala seena.
Inni kun irra caalaatti halaala. Sodaachisni kan dhufe nama Sababa wantoota aakhiraa: miindaa Rabbii kajeeluu fi adaba isaa
ibaadaadhaan duuniyaa qofa fedhe irratti. Akkasumas ibaadaa heddu jalaa nagaa ba’uuf jecha ibaadaa dalaguu dha. Jannataan akka milkaa’uu
irratti Rabbin bu’aa duuniyaa heddu kaffaleera. Rabbi akkana jedha fi ibiddarraa nagaa akka ta’u du’aa’ii isaaf gochuu namarra barbaaduu
]3-2 :‫(ﮚ ﮛ ﮜ ﮝ ﮞ ﮟﮠ ﮡ ﮢ ﮣ ﮤ ﮥ) [الطالق‬ fi kkf.
“Nama Rabbiin Sodaate qaawwa bahinsaa isaa godha. Bakka Ulaa kana keessatti wanti muslima irraa barbaadamu sababoota shari’aa
inni itti hin yaadne irraan isa nyaachisa.” (al-Xalaaq:2-3). kan bu’aan ishee shari’aan ykn yaalii sirriin mirkanaa’e fayyadamaa
Ammas jecha Rabbii keessatti rabbiitti hirkachuu ,wantootni kun sababuma qofa jedhanii amanuu fi
fedhii rabbiitiin malee wanta tokko uumuu hin dandeessu, Rabbiiin yoo
‫(ﯼ ﯽ ﯾ ﯿ ﰀ ﰁ ﰂ ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ ﭘ ﭙ‬
fedhe sababa kanaan ni fayyada fedhus ni balleessa jedhanii amanuu
]12-10:‫ﭚ ﭛ ﭜ ﭝ ﭞ) [نوح‬
dha.
“Rabbii keessan irra dhiifama barbaadaa, inni dhiisaadha.
Namni yoo sababatti hirkate shirkii keessa seeneera. Garuu yoo
Deddeebisee samii irraa (rooba) isinii ergaa. Qabeenyaa fi
hirkannaa guutuu itti hirkachuu wajjin wanti kun rabbii gaditti fayyada
ilmaanis isiniif dabala. Akkasumas ooyruu fi laga illee isiniif
jedhe shirkii guddaa keessa seeneera.yoo sababa irratti hirkachuu waliin
taasisa.” (Nuuh: 10-12).
fayyadaa fi miidhaan rabbuma jedhe shirkii xiqqoo keessa seeneera.
Ragaan hiika kanaan walgalu heddu. Ragaan kun ibaadaadhaan fuula Mu’uminni rabbitti hirkachuu wajjin sababa dalaguutti ajajamaa dha.
Rabbii fi bu’aa duniyaa kanaa walitti fedhuun akka danda’amu akeekti.
Kanarratti hundoofnee sababa dhiisanii, shari’aan dhiisuu ajaje hin
Sababni isaas bu’aan kun kan isheen dubbatamte haala ibaadaa irratti
fayyaddu jechuun shari’aa irra soba kaa’uudha. Wanta rabbi itti ajajee
nama kaasuutiini. Qoodaan kun dalaga isa itti makate hin balleessu.
fi warri beekumsaa irratti walii gale faallessuudha. Wanta aqliin
Haata’u malee hanga fedhiin duniyaa niyyaa isaa gaariitti makateen
murteessus faallessuudha. Kanaafuu beektoleen gariin akkas jedhan
mindaa ibaadaa kanaa irraa ni hir’ata.
،‫ ومحو األسباب أن تكون أسباباً نقص في العقل‬،‫“االلتفات إلى األسباب شرك في التوحيد‬
Fkn-03) fakkeenyi sadaffaan kan shirkii xiqqoo dalaga qalbi ‫ وإمنا التوكل والرجاء معنى يتألف من موجب‬،‫واإلعراض عن األسباب بالكلية قد ٌح في الشرع‬
keessatti argamtuu: ”.‫التوحيد والعقل والشرع‬
Sababa irratti hirkachuu dha. “Tawhiida keessatti gara sababaa mil’achuun shirkiidha. Sababni
Sababa jechuun tumaa shari’aatti: wantoota namni wantiinni fedhu sababa ta’uu isaa haquun immoo sammuun hir’achuudha. Cufaa cufatti
sababa irraa garagaluun immoo shari’aa fokkisiisuu dha. Hirkannaa fi sadihii akkuma warri hoteelaa, fooqiifi kan biroos bara kana keessa
kajeellaan walitti dirqama tawhiida, aqlii fi shari’aa irraa argamuu dha.” dalaganu ilaallachuunis fakkeenya kanaati. Gariin isaanii lakkoofsa
kana sadarkaa fooqi, waan ittin olkoramuu, taa’icha geejjiba qilleensaa
Shirkii sababa keessatti argamu: Wanta sababa hin taane sababa
(air plane) fi kkf irratti hixaa badaa waan ilaallataniif hin barreessanu.
144 gochuu. Yoo wantuma kanatu fedhii rabbii male ofdanda’ee dalaga 145
jedhe shirkii guddaa dha. FKN warri taabotaa fiqabrii gabbaran ofuma Hixaa badaa ilaallachuun dhorkaadha shirki xiqqoodhas. Akkasumas
dandeessee fayyaddi ykn miiti jedhanii amanu. Rabbiin sababa isa Dalagni namni waan isa gammachiisu arguun ykn dhaga’uun dalagu ykn
gochuu dhiisuu wajjin Rabbi sababa taasiseera jedhanii amanuun dalaguuf murteeffatu kana keessa seena. Kana keessaa kan hafu hixaa
shirkii xinnoodha. Sababni isaas Rabbiin sababa taasisuu dhabuu wajjin gaarii (fa’ali) ilaallachuudha. Innis namni hoji tokko hojjachuuf eega
sababummaa wanta kanaa murteessuu keessatti namichi Rabbiin of murteeffatee booda wanta gaarii tokko barbaaduun argee ykn dhaga’ee ittin
qixxeesse. gammada kun immoo wanti inni hojjachuf murteeffate eeyyama Rabbitiin
toltuu fi barakaa qabaata jechuun xuma’aniinaa (gadi dhaabbachuu) isaaf
Fkn -04) fakkenyi shirkii xiqqoo kan dalaga qalbii keessatti dabala. Hixaa kanarratti hirkachuudhaan maletti kajeellaan inni wanta kana
argamtu: argamsisuu keessatti Rabbirraa qubu ni dabala. Inni kun gaaridha. Fa’ali
Taxayyura (hixaa ajaa ilaallachuu) dha. jechuun yaada Rabbitti toluu, isa kajeeluu, isaan of gargaarsifachuu isarratti
hirkachuu, lubbuu gammachisuu fi qoma ballisuutti kan nama kaasuudha.
Taxayyurri tumaa shari’aa keessatti: wanta argamu, dhaga’amu ykn
kan birootiin hixaa ajaa ilaallachuu dha. Hiikti kanaa: Namni tokko Bakka sodaa Rabbiitti, Niyyaa gaariitti nama keesa. Xiyaraan faallaa kanaati.
Isheen Rabbitti yaada baduudha. Wanta biraatti hirkachuudha. Kajeellaa
waanta’e dalaguuf murteeffatee osoo jiruu wanta hin jaallanne argee
kutuudha. Balaa eeggachudha. Keyriirraa lubbuu garaa mursiisuudha. Inni
ykn dhaga’ee wanta dalaguuf fedhu sana dhisuudha.
kun shari’aanis ta’ee sammuunamaatin jibbamaa kufaadha.
Faallaan hixaa badaa ilaallachuus murteen isaa kanumatti dhaqqaba.
Ragooleen heddu kan taxayyurri (hixaan badaan) dhorkaa fi kufaa ta’uu
Innis wanta itti gammadan tokko arguun ykn dhaga’uun waan dalaguuf
akeektu dhufteetti. Isaan kessaa hadiisa Abdallah Ibnu Mas’uud irraa
hin murteeffatin hojjachuutti isa kaasuudha.
akka mirkanaa’eetti Rasuulli Rabbii 
Fakkeenya hixaa badaa ilaallachuu: »‫«الطيرة شرك‬
wantootni wallaallaan durii ogga imala fedhan hojjatan simbirroo oofuu “hooddanaan shirkii dha.” jedhaniiru jedha.
ykn kaasuu dha. yoo sinbirri kun gara mirgaa gore hixaa gaarii ilaallatu
Ammas ragaan xiyaraan haraama ta’uufi fa’aliin eeyyamamuu akeeku:
. Imala deemuufis ni murteeffatu. Yoo inni gara bitaa gore hixaa badaa
wanta Urwaa Ibnu Aamir gabaase akkana jedha
ilaallata, imala kanas nidhiisa. Wallaaltonni durii dubbii kana keessatti
baay’inaan waan allaattii fayyadamanuuf nama hixaa badaa ilaallate ‫ فإذا رأى أحدكم ما يكره‬،‫ وال ترد مسلم ًا‬،‫ «أحسنها الفأل‬:‫ فقال‬، ‫ذكرت الطيرة عند رسول الله‬
cufaan ‘taxayyura’ (‘allaattii ilaallate’) jedhameen. Ammas Fkn hixaa »‫ وال حول وال قوة إال بك‬،‫ وال يدفع السيئات إال أنت‬، ‫يأت باحلسنات إال أنت‬
ِ ‫ ال‬:‫ اللهم‬:‫فليقل‬
badaa keessaa tokko: jecha hin jaallanne kan akka “yaa salphataa.” jedhu Rasuula Rabbii  biratti hooddannaan dubbatamte. Rasuullis 
dhaga’uu, jaartii huqqattuu foon fixatte argu, Arraagessa , urunguu ykn “Isheen gaariin fa’ali dha. Muslima hin deebiftu. Tokkoon keessan
namticha aafaatin itti bu’e jalqaba imalaatti argee ykn jalqaba guyyaatti yeroo waan isa jibbisiisu arge akkana haajedhu ‘yaa Rabbi wanni
argee imala kana dhiisa ykn gurgurtaa fi bittaa guyyaa kanaadhiisa. toltuu fidu si male hin jiru, kan hamtuu deebisus si male hin jiru.
Ammas ji’a akka safari ilaallachuun, lakkoofsa garii kan akka kudha Mallii fi humnis kee male hin jiru.” jedhan.
Ammas akkana jedhan “Shayxaana jinnii irraa Rabbitti majaenfattaa sirraa gara gala.
‫ «الكلمة الصاحلة يسمعها‬:‫ وما الفأل؟ قال‬:‫ قالوا‬.»‫ ويعجبني الفأل احلسن‬،‫ وال طيرة‬،‫«ال عدوى‬ Shayxaanni namaa immoo hanga badii keessa si seensisutti hin
‫ رواه البخاري ومسلم‬.»‫أحدكم‬ deebi’u.”
146
“Dhukkubni eeyyama Rabbitiin male hin darbu. hooddannaan Hadisa keessatti 147
hin jiru fa’alii (hixaa gaarii) immoo nan jaalladha.” (Sahaabonnis) “ ‫ فلينظر أحدكم من يخالل‬،‫“ املرء على دين خليله‬
fa’aliin maali jedhan. Rasuullis  “fa’alin jecha gaarii isin
“Namtichi amantii jaalalloo isaahordofa. Tokkoon keessan nama
dhageessanu.” jedhan. Bukhaari fi muslimtu gabaase.
jaallatu haailaalu.”
Haafiz Ibnu Rajab bitaa ilaallachuun sammuu fi shari’aan kufaa ta’uu
Hadisa biroo keessatti
eega ibsee booda akkana jedhe
»‫ وال يأكل طعامك إال تقي‬،‫«ال تصحب إال مؤمن ًا‬
‫ فإذا سخط على عبده شقي‬،‫“وفي اجلملة فال شؤم إال املعاصي والذنوب فإنها تسخط الله عز وجل‬
‫ فالشؤم في احلقيقة هو‬،‫ كما أنه إذا رضي عن عبده سعد في الدنيا واآلخرة‬،‫في الدنيا واآلخرة‬ “mu’uminaan male hin hiriyoomin . nama Rabbiin sodaatu male
ٌ ‫ لَ َر‬.. ِ‫ إنَّ رأياً دعا إلى َطاعةِ الله‬:‫ واليُمن هو طاعة الله وتقواه كما قيل‬،‫معصية الله‬
‫أي ُمبا َر ٌك َمي ُمو ُن‬ nyaata kee hin nyaatin.”
‫ وكذلك مخالطة‬،‫ فمن قاربها وخالطها وأصر عليها هلك‬،‫والعدوى التي تهلك من قاربها هي املعاصي‬ Namni dilii dalagu lubbuu isaatiifis ta’ee nama biraatiifis bitaattii
‫ وهم أضر من شياطني‬،‫يحسن املعصية ويز ِّينها ويدعو إليها من شياطني اإلنس‬ ِّ ‫أهل املعاصي ومن‬ dha. Adabni isarratti bu’ee nama hunda walitti qabuun hin amanamu.
‫ وشيطان اإلنس ال يبرح حتى‬،‫ شيطان اجلن تستعيذ بالله منه فينصرف‬:‫ قال بعض السلف‬،‫اجلن‬ Keessummaayyuu namni isarratti hin mormin irraa fagaachuun isatti
‫ وفي حديث‬،»‫ فلينظر أحدكم من يخالل‬،‫ «املرء على دين خليله‬:‫ وفي احلديث‬،‫يوقعك في املعصية‬ murtaa’aa dha. Gaafa ajaan danate namni cuftuu ni halaakama.”
‫ فالعاصي مشؤوم على نفسه وعلى غيره فإنه‬،»‫ وال يأكل طعامك إال تقي‬،ً‫ «ال تصحب إال مؤمنا‬:‫آخر‬
‫ فإذا‬،‫ خصوصاً من لم ينكر عليه عمله فالبعد عنه متعني‬،‫ال يؤمن أن ينزل عليه عذاب فيعم الناس‬ Jechi Haafiz Ibnu Rajab asitti ga’e.
”.ً‫كثر اخلبث هلك الناس عموما‬ Gosti lammaffaan gosa shirki xiqqoo :kan shirkii dalagaa ti.
“Bitaattiin badii fi dilii male hin jiru. Badiin Rabbin dallansiifti. Yeroo Fakkeenya gosa kanaa.
garbichatti dallane immoo duniyaa fi aakhiraatti salphata. Akkasumas
yeroo irraa jaallate duuniyaafi akhiraatti milkaa’a. Bitaattiin Fkn -01)
maalummaan ishee diliidha. Mirgaa’aa jechuun immoo Rabbiin buluu Qara’uun dawaa godhachuu (ruqaa) shirkii taate dha.
fi isa sodaachuudha. Akkana jedhame.”
Ruqaan tumaa shari’aa keessatti: wanta balaa kaasuuf ykn deebisuuf
‫َمي ُمــو ُن‬ ‫ُمبــا َر ٌك‬ ٌ ‫لَــ َر‬
‫أي‬ ِ‫إن رأيــاً دعــا إلــى َطاعــةِ الله‬
َّ ittti majenfatamuu dha.
“Yaadni Rabbiin buluutti waame. yaada barakaa’aa Ruqiyaaan shar’aa zikroowwan qur’aana irraa taate,du’aa’iifi
mirgaa’aa dha.” majenfannaa hadiisaan mirkanoofte, du’aa’ii shari’aa kan namni ofirratti
Daddarbituun nama isheetti dhihaate balleessitu dilidha. Namni isheetti qara’u ykn namni biraa irratti qara’u akka rabbiin gosa hamtuu hundaa
dlihaatee itti makatee irra ture ni bada. isatiksu, dhukkubaafi hamtuu uumama hundaa kan akka bineensaa,
beeyladaa, jinnii, namaafi kan biroos akka Rabbi isa tiksuufi.
Akkasumas nama badiitii fi badii gaaromsee bareechee itti nama waamu,
kanshayxaana namaa ta’etti makachuun nama balleessa shayxaanni Rabbiin osoo isheen hin argamin akka isheen hin tuqne deebisuun ykn
namaa kun shayxaana jinnii irra miidha. Salafni gariin akkana jedhe eega isheen buutee irraa kaasee deemsisee isa eega. Baay’inaan zikrii
kana qara’uu wajjin inni qara’u tufuutu barbaachisa. Akkasumas ruqiyaan ni dhowwite animoo qaajibboo irraan dawaa godhaa akkam ta’a? jedhe.
qara’anii qaama nama godhamuufitti tufuun ykn harka isaatti tufani “Namni obboleessa isaa fayyaduu danda’e haa fayyadu.” jedhan.
qaama isaa ittin haxaawuun yoo argameef bakka laalatu haxaawuun ni Gosti lammaffaan: Ruqaa dhorgamtuudha .
148
ta’a. yeroo tokko tokko bishaan keessatti qara’uun ni obaafama ykn itti 149
naqama. Namni garin kitaaba qalama diimaan ykn kan birootiin waraqaa Ruqaan shirkii qabdugosa kana keessa seenti. Kan isheen shirkii taatu
irratti ykn qodaa keessatti barreessuun, eegasi dhiqanii dhukkubsataa yoo inni dawaa godhu ykn godhamuuf ruqiyyaa irratti hirkateedha.
obaasu. Yoo isheen sababa, qobaa ishee jijjiirama hin fiddu jedhee amanaa
itti hirkate shirkii xiqqoodha. Yoo Rabbii gaditti fayyaddi jedhee ykn
Ruqaan namni dalagu gosa lamatti qoodamti. Ibaadaa kan akka du’aa’ii wanta Rabbi qofti danda’u irratti uumamaan
Gosti duraa: Ruqaa shari’aati. majenfachuu fi wanta biraatif dabarsani kennuu yoo of keessaa qabaate
shirkii guddoo karaa Islaamummaa irraa nama baasuudha.
Isheen ruqaa dubbatamtee dabritee dha. Akka walii galaatti eeyyamamuu
ishee irratti beektonni walii galaniiru. Sharxiin ruqaa kanaa namichi Ragaan ruqaan shirkii hundi dhorkaa ta’uu akeeku jecha Rasuulli 
dawaa godhuufi godhamuuf ruqattiin ofiin jijirama akka hinfinne akkana jedhan
amanuu qabu. Namni dawaan godhamuuf qalbi isaatin itti hirkachuu »‫«إن الرقى والتمائم والتولة شرك‬
hin qabu. Bu’aan Rabbirraayyi, Ruqiyaan kun sababa shari’aati jedhee
“Ruqaan, irziinii fi wal jaallachiftuun jaarsaa fi niitii shirkiidha.”
amanuu qaba. Ruqiyaan kun falfalaa irraa ykn nama falfalaan shakkamu
irraa ta’uu hin qabu. Yeroo sharxiindarban kun walitti qabame hukmiin Ammas Awf Ibnu Maalikal Ashja’iin akka gabaasetti akkana jedhe
ruqiyaa kanaa jaallatamtuudha. Dhukkuba irraa fayyuudhaaf sababa َّ ‫ «أعرضوا‬:‫ كيف ترى في ذلك؟ فقال‬،‫ يا رسول الله‬:‫ فقلنا‬،‫كنا نرقي في اجلاهلية‬
‫ ال بأس‬،‫علي ُرقاكم‬
guddoodha. ‫ رواه مسلم‬.»‫ ما لم يكن فيه شرك‬،‫بالرقى‬
Ragaan ruqiyaan nama dawaa godhamuuf sunnaa ta’uu akeeku waan yeroo wallaalaa durii ruqaa goona turree kana akkamitti ilaalta yaa
Bukhaarin Aa’ishaa irraa gabaase Rasuulli  ergamaa Rabbii? jenne. Rasuullis  “mee ruqaa keessan narra fidaa.
‫ ثم‬،ً‫ وباملعوذتني جميعا‬،‫ قل هو الله أحد‬:‫ إذا أوى إلى فراشه نفث في كفيه بـ‬ ‫كان رسول الله‬ Yoo shirkiin keessa hin jiraanne ruqaan rakkoo hinqabu.” jedhan.
‫ فلما اشتكى كان يأمرني أن أفعل ذلك به‬:‫ قالت عائشة‬.‫ميسح بهما وجهه وما بلغت يداه من جسده‬ Muslimtu gabaase.
akkana turani jette. yeroo firaashi irra maxxanan (ciisan) Ammas ruqaan dhorkamtuun irziin keessa kaa’amuudha. Ykn himni
mu’awwazataynii lachaniin ganaa isaanii afuufanii eegasii fuula hin beekamne keessa jiraachuudha. Baay’inaan isheen kun ruqaa
fi qaama isaanii kan harki isaanii dhaqqabde cufa haxaawu. Ala shirkii ti. Keessumaayyuu yero nama gaarummaan , diinii irra gadi
dhukkubsatanu akkan dalaguuf naajajan jette. dhaabbachuun hin beekamne irraa ta’ee ykn kaafira warra kitaabaa ykn
kan biraa irraata’e shirkii ifaa dha.
Ragaan ruqiyyaan nama dawaa godhuuf sunnaa ta’uu akeeku immoo
waan muslim Jaabir Ibnu Abdallaah irraa gabaase. Fkn -02)
‫ إنك‬،‫ يا رسول الله‬:‫ فأتاه فقال‬:‫ قال‬،‫ عن الرقى‬ ‫ فنهى رسول الله‬،‫كان لي خال يرقي من العقرب‬ Gosa shirkii xiqqoo dalagaa irrraa kanta’e: Irzii shirkii
»‫ «من استطاع منكم أن ينفع أخاه فليفعل‬:‫ وأنا أرقي من العقرب؟ فقال‬،‫نهيت عن الرقى‬ (Tamaa’ima).
Eessuma qaajjibbuu irraa namaaf dawaa godhun qaba jedhe. Rasuulli  Tamaa’ima jechuun lugaa Arabaa keessatti lakkoofsa hedduu
ruqiyaa irraa dhorke. Rasuulatti dhufeeti yaa ergamaa rabbii ati ruqiyyaa tamiimaati. Isheen immoo kirrii ijooleetti rarraafamtee ittiin ijaa fi KKf’n
eeggatanuu dha. Wanti Arabni akkanatti moggaasaniif qorichaa fi fayyaa qofatu fayyada jechuu amanee, qalbii isaatiin miidhaa deebisuu
guutuu waan irra barbaadanuufi fakkaata. deessatti itti rarra’e, waan sababarratti hirkatee, wanta sababa hin taane
Tumaa shari’aatti: Wantoota eegdota dhukkubsataa, ijoollee, sababa taasiseef jecha shirkii xiqqoodha. Irziiwwan dubbatamee dabre
150 beeyladaafi kan biraattis balaa deebisuuf ykn kaasuuf fannifamuudha. hundinuu kallattii kamiinuu bu’aa hinqabu. Oduu hundee hinqabne 151
kan wallaalaa, falfalaanii fi gowwoomsitoonni babal’isanuu dha. Ishee
Gosowwan Irzii: kan ija eegduu fi ruqaa ishee warri nama kanaan wallaalaa irratti seenanii gowwoomsu. Akkasumas aayatni
gowwoomsu barreesse irzii fi barreeffama hiikti isaa hin hubatamne qur’aanaa ykn zikriin shari’aa waraqaa irratti barreeffamee gogaa ykn
kan hedduunsaa shirkii ta’ee fi shayxaana birmachiifachuu of keessaa waan biraa keessa godhamee eegasi ijoollee ykn nama dhukkubsatetti
qabuudha. Ijoollee, beeylada, meeshaa gariitti ykn balbala manaa irratti fannifamuunis irzii kana keessa seena. Eeyyamamuu isaa keessatti
fannisanii ija namaa deebifti, nama ykn bineensa dhukkubsate fayyifti beektonni wal-dhabanii jiru. sababa hedduuf jecha dhorgamuu isheetu
jedhu. caala. Sababoonni kunis:
Ammas wanta miilatti hidhamtu wahii wallaalaan tokko tokko du’a 1. Hadiisonni dhufan walumaa galatti irzii irraa dhowwani. Hadiisni
irraa tiksiti jedhani ijoollee isaanitti hidhu. Barakaa barbaaduuf tokko illee kan kana keessaa baasu hin dhufne.
jecha namni amartii birrii keeyyatus kana keessa seena. Amartii ijoo
beekamtu ofirraa qabdu uffatani jinnii irraa tiksiti jedhanii amanu. 2. Irzii qur’aanaa ykn zikrii shari’aa irraa ta’e rarraafachuun gosa
Kirrii maqaan nama murtaa’aa ta’e tokkoo kana akka ‘ muhammad’ majenfannaa fi du’aa‘iiti. Haala kanarratti yoo hundoofne ibaadaa
jedhu keessatti barreeffame dhukkuba irraa yaaluuf jecha uffachuu ta’a. bifa kanaan immoo qur’aanaa fi hadisa keessatti hin dhufne.
ykn ofitti rarraasuun kanatti ramadama. Ammas irziin, gogaan horii fi Ibaadaan bu’uuruma isaarraa qur’aanaa fi hadiisa irratti hundaa’a.
funyoon, balbala manaa fi kkf irratti fannifamuun ija, dhukkuba ykn Ibaadaa ragaa hin qabne tolchuun hin eeyyamamu.
jinnii deebifti jedhu. Ykn dhukkuba irraa fayyuuf sababa jedhu. 3. Rarraafachuun kun qur’aana, haasawa Rabbii fi zikrii shari’aa
Tamaa’imni kun cuftinuu haraama. Shirkii irraayyi. Rasuulli  akkana xiqqeessuu of keessaa qaba. Irziin kun mana booli seenuutu mala.
jedhan Ijoollonnii fi namni biroos irra rafuutu mala. najasni tokko tokkos
»‫«إن الرقى والتمائم والتولة شرك‬ isa ni tuqa. Fannifachuu dhowwuun qur’aanaa fi zikrii Rabbii
xinneessuu irraa tiksuu of keessaa qaba.
“ruqaanii fi jaallachiftuun shirkiidha.”
4. Karaa cufuuf. Irzii kana fannifachuun Rabbiin dhiisanii isheetti
Ammas akkana jedhan qalbiin rarra’uutti nama geessa. Ammas irzii biraa kan shari’aan
»‫«من علق متيمة فقد أشرك‬ haraama ta’uu murteesse irzii shirki qabduu fi hin qabnettille nama
“Namni irzii rarraafate Rabbitti qindeesseera.” dhaqqabsisa. Kun immoo muslima heddu biratti argameera.
Isheen shirki irraayyi. Sababni isaas jaratu Rabbiin male wanti biraa Gosti sadaffaan: Shirkii xiqqoo haasawa keessatti argamu.
fayyaa keessatti jijijirama fiduu danda’a jechuu yaadani. Rabbiin male
Fakkeenya gosa shirkii kanaa:
wanti balaa deebisu dhibamuu wajjin waan biraarra barbaadani.
Fkn -01)
Haa ta’u malee yoo namtichi irzii kana godhate ofumaaf Rabbii gaditti
fayyaddi jedhee amane shirkii guddaadha. Garuu yoo Rabbumaan Wanta Rabbiin male jiruun kakachuudha.
Kakaan bu’uurri isaa sagalee kakuutiin dursanii waan kabajamu ‘Fi’ dhaan walitti dabaluun wantoota sana walitti qixxeessuu of keessaa
dubbachuun waa jabeesuudha. qaba. kanaafuu, ‘Fi’ kanaan Rabbiifi wanta biraa walitti dubbachuun
wanta namni itti seenuu danda’u cufa keessatti haraama. Fkn “fedhii
Tumaa keessatti: Sagalee kakuutiin dursani maqaa ykn amala
Rabbii fi keetiin.” jechuu, “kun barakaa keetii fi rabbiiti “ jechuu, “ sii
152 Rabbii dubbachuun waa jabeessuu dha. 153
fi Rabbiin malee homaa hin qabu.” jechuu ykn “ Rabbii fi sin kajeela.”
Akka warri beekumsaa walii galetti kakaan eeyyamamaan jecha jechuudha. Namni jechoota kanaa fi kkf dubbate shirkii keessa seeneera.
wallaahi, billaahi ykn tallaahi jedhu. kan biroo keesatti wal-dhabamaa Ragaan jecha Rabbii
dha. kakuun ibaadaa waan ta’eef waan biraatiif dabarsuun hin ta’u.
]22:‫(ﯛ ﯜ ﯝ ﯞ ﯟ ﯠ) [البقرة‬
Rabbiin male waan jiruun kakachuun haraama ta’a. Rasuulli  akkana
jedhan “Utuu beektanuu Rabbiif fakkaataa hin godhinaa.” jedhuudha (al-
‫ متفق عليه‬.»‫ وإال فليصمت‬،‫ من كان حالف ًا فليحلف بالله‬،‫«أال إن الله ينهاكم أن حتلفوا بآبائكم‬ baqarah:22)
“Dhaga’aa Rabbiin abbaa keessanin kakachuu isin dhorga. Namni Ibnu Abbaas akkana jedhe
kakatu Rabbiin haa kakatu. Ykn haa callisu.” Bukhaarii fi Muslimtu ‫ «والله‬:‫ وهو أن يقول‬،‫ أخفى من دبيب النمل على صفاة سوداء في ظلمة الليل‬،‫األنداد هو الشرك‬
gabaase. ‫ ولوال البط في الدار ألتى‬،‫ لوال كلبة هذا ألتانا اللصوص‬:‫ ويقول‬،‫ وحياتي‬،‫وحياتك يا فالنة‬
‫ ال جتعل فيها‬،‫ لوال الله وفالن‬:‫ وقول الرجل‬،‫ ما شاء الله وشئت‬:‫ وقول الرجل لصاحبه‬،‫اللصوص‬
Namni waan Rabbiin male jiruun kakate, fedhu nabiyii, waliyyii,
.‫ فإن هذا كله به شرك‬،«‫فالن‬
ka’abaa ykn kan biroos haa ta’uu dilii guddaa dalageera. Shirkii keessas
seeneera. Rasuulli  akkana jedhu “Fakkiin shirkiidha. Mixii halkan dukkana keessa dhagaa gurraacha
.»‫«من حلف بغير الله فقد كفر أو أشرك‬ irra deemtu irra dhokattuudha. Akkana jechuu fa’iRabbii fi jiruu keettin
kakadha, jiruu koottin kakadha. Ammas akkana jechuudha osoo sareen
“namni waan Rabbiin male jiruun kakate kafare ykn shaarrake.” kun hin jirree hattuun nutti dhufti, osoo allaattiin mana keessa hin jirree
kakuun waan ittiin kakatamu guddisuu of keessaa qaba. Namni waan hattuun nutti dhufti, akkanamichi hiriyaa isaatin waan Rabbii fi ati feete
biraatiin kakate abbaa fedheyyuu haa ta’uu kabaja Rabbiif qofaa jechuuti, akka namichi Rabbii fi abalu osoo hin jirree jechuuti , abaluun
malu isaa kennuun Rabbitti qindeesseera. Yoonamichi sagalee kakuu keessa hinseensisin. Kun cuftinuu Rabbitti qindeessuudha.”
keessatti qofa qindeesse ta’e shirkii xiqqodha. Yoo namichi kakatu isa Akka quteylaa binti safiyyi odeessitetti  yahuudaan tokko Rasuulatti
ittiin kakatu akka suufiyyoonni heddu warri waliyyii ykn sheekii jaraa dhufee  akkana jedhe
ykn du’aatti kakatanu godhanu akka rabbiitti kabajuu fedhe, hinumaa
:‫ وتقولون‬،‫ ما شاء الله وشئت‬:‫ تقولون‬،‫ وإنكم تشركون‬،‫ إنكم تندِّدون‬:‫ فقال‬، ‫أن يهودياً أتى النبي‬
kabajaan isaanii sadarkaa yoo ittiin kakatan sobuun hin taanee fi yoo
.‫ ما شاء الله ثم شئت‬:‫ ويقولوا‬،‫ ورب الكعبة‬:‫ إذا أرادوا أن يحلفوا أن يقولوا‬ ‫ فأمرهم النبي‬،‫والكعبة‬
Rabbitti kakatan immoo sobuun jara ga’e, kun shirkii guddaa karaa
islaamaa irraa nama baasu. Sababni isaas inni ittiin kakatamaa jiru kun “Isin Rabbitti qixxeessitu, isatti qindeessitu, waan rabbii fi ati feete jettu
isaan biratti Rabbirra guddufamee waan kabajamaaruufi. ka’abaattin kakadha jettu.” Rasuullis  ogga kakachuu fedhan “Rabbii
kaabaattin kakadha.” akka jedhanu isaan ajaje.
Fkn-02)
Ammas waan Rabbiin fedhe eeganaa ati feete jechuuda. Haala
kan shirki xiqqoo dubbi keessatti argamuu :
kanaan walitti dabaluu kana shirkii jechuu yahuudicha rasuulli  ni
Rabbii fi uumama isaa biraa sagalee ‘fi’ jedhuun wal-qixxeessu dha. mirkaneessani. Kana irratti hundoofnee, namichi hana dubbate kun wanti
inni gara uumamaatti hirkisee ‘fii’ dhaan maqaa Rabbiitti rarraase wantichi Muslim sahiiha isaa keessatti Ibnu Abbaas irraa akka odeessetti ni
of danda’aa akka hin taane ni amana. Garuu kan inni itti hirkiseef wanta jedhe “Zabana Rasuulaa keessa roobni namaaf roobe. Rasuullis
inni itti aanuu fi male waan biraatiifii miti. Rabbitu uumee murteesse  akkana jedhan ‘nama irraa gariin Rabbiin galateeffatee gariin
154
jechuu wajjin kun shirkii xiqqoo dha. Sababni isaas waan jechicha keessa immoo kafaree bule. Kuni tola Rabbiiti jedhan. Gariin immoo 155
shirkiin jiruufi. Yoo uumamni kun of danda’eetuma Rabbiin qindaa’a urjiin akkanaa akkanaa dhugaa jedhe jedhan.” Aayatni “Dubbiin
jedhee kan amanu ta’e kana keessatti waa raawwachuun isaa fedhi akkaisaan jedhanii miti. Seensa urjiitiinin kakadhaa.” (al-waaqi’a:75)
Rabbiitiinii mitikan jedhu yoo ta’e kun shirkii guddaadha. hanga “Rizqii keessan(galata urjiif) taasiftu. Isin (tola Rabbii) ni
sobsiiftu.” jedhu ga’utti buute.
Fkn-03) shirkiin xiqqoon dubbii keessatti argamuu:
Hiikti aayata dhumaa kun: Galata tola Rabbiin roobaan isinitti oolee
Urjii irra rooba barbaaduu dha.
taasiftu ni sobsiftu. Kun immoo rooba robe waan biraatti hirkisuudhaani.
Anwaa’i jechuun urjii dha. Waggaa biiftuu keessa urjii digdamii Saddeettu ‫ صالة الصبح‬ ‫ صلّى بنا رسول الله‬:‫ قال‬ ‫ما رواه البخاري ومسلم عن زيد بن خالد اجلهني‬
jira. Kunis Kan akka suriyyaa fi huuti fa’i. Urjiin dhugaatii barbaaduu ‫ «هل تدرون ماذا قال‬:‫ فقال‬،‫ فلما انصرف أقبل على الناس‬،‫باحلديبية في إثر سماء كانت من الليل‬
jechuun rooba buusuu urjiirra barbaaduu dha. Akkasumas akka wallaalonni
‫ مطرنا‬:‫ فأما من قال‬،‫مؤمن بي وكافر‬
ٌ ‫ «أصبح من عبادي‬:‫ قال‬.‫ الله ورسوله أعلم‬:‫ قالوا‬،»‫ربكم؟‬
tkko tokko godhanu rooba roobe tokko urjiitti hirkisuunis kana keessa
‫ فذلك‬،‫ ُمطرنا بنوء كذا وكذا‬:‫ وأما من قال‬،‫بفضل الله ورحمته فذلك مؤمن بي كافر بالكوكب‬
seena. Yoo roobni yeroo urjii beekamaa keessa bu’e roobicha urjii sanatti
.»‫كافر بي مؤمن بالكوكب‬
ٌ
hirkisu. Urjii akkanaatin roobsanne jedhu. Kun rooba wasmaati ykn kun
rooba suryaati jedhu. Urjiitu rooba kana buuse jedhu. Wanta Bukhaarii fi Muslim Zayd Ibni Khaalid al suhanii irraa gabaasan
keessatti  akkana jedhe. Halkan tokko bokkaadhaa roobee duuba
Urjiirra rooba barbaaduun bakka lamatti qoodama.
rasuulli  salaata subhii nu sagachiisani. Ala sagada fixan namatti
Qoodaa duraa: fedhii Rabbiitiin maletti urjiidhumti buuse jedhee gara galanii akkana jedhan “wanta Rabbin keessan jedhe beektuu?.”
amane yoo rooba gara urjiitti hirkise inni kun shirkii guddaa dha. jedhan. Sahaabonnis Rabbii fi Rasuulatu beeka jedhan. Rabbi akkana
Qoodaa lammataa: Rabbitu urjii kana sababa godhe jedhee Rooba jedhe “Garbeeyyan koo kaan amananii gariin immoo natti kafaranii
gara isaatti yoo hirkise shirkii xiqqoo dha. Waan Rabbiin sababa hin bulan. Namni tola Rabbii fi Rahmata isaatin Roobsanne jedhe
godhin sababa taasise, Rabbin urjii kamuu sababa bokkaa hin taasifne, natti amanee urjiitti kafareera. Namni immoo urjii akkanaatiin
kallattii kamiinuuroobaan walitti hin hiine. Rabbiin akka aadaatti rooba roobsanne jedhe natti kafaree urjiitti amaneera.”
yeroo urjii beekamaa wahii roobsa malee urjiin walitti hin hiine. Hadiisni kun qoodaa lachan dabre ni qabata. Jechi kun kufriidha.
Ragooleen heddu kan urjiirra rooba barbaaduun haraama ta’uu akeektu “Garuu yoo fedhi Rabbiitiin malee dha jedhee Rooba urjiitti hirkise
dhufteetti kufrii guddaadha. yoo immoo sababummaadhaan ittihirkise kufrii
ni’imaatii, shirkii xiqqoodha.”
Isaanis:
:‫أمتي من أمر اجلاهلية ال يتركونهن‬ّ ‫«أربع في‬
ٌ :ً‫ما رواه مسلم عن أبي مالك األشعري مرفوعا‬
‫ فقال النبي‬، ‫ ُمطر الناس على عهد رسول الله‬:‫ قال‬ ‫ما رواه مسلم في صحيحه عن ابن عباس‬
.»‫ والنياحة‬،‫ واالستسقاء بالنجوم‬،‫ والطعن في األنساب‬،‫الفخر في األحساب‬
‫ لقد صدق نوء كذا‬:‫ وقال بعضهم‬،‫ هذه رحمة الله‬:‫ قالوا‬.‫ ومنهم كافر‬،‫ «أصبح من الناس شاكر‬:
Waan muslim Abi maalikal Ash’ari irraa Rasuulatti dhaqqabsise
‫ (ﭨ‬:‫ حتى بلغ‬،]75:‫ (ﯼ ﯽ ﯾ ﯿ) [الواقعة‬:‫ فنزلت هذه اآلية‬:‫ قال‬.»‫وكذا‬ gabaase keessatti “wantoonni afur ummata koo keessatti argamtu
.]82:‫ﭩ ﭪ ﭫ) [الواقعة‬ dalaga wallaalaati.Isaan ishee hin dhiisanu. sadarkaadhaan
dhaaddachuu, gosaan wal xureessuu, urjiirra rooba barbaaduufi Maqaa kabajaa Rabbiin qofaaf malu of keessaa qabu kan akka mooti
reefka irratti iyyuudha.” mootowwani, murteersa murteessitootaa fi kkf moggaafachuu dha. Maqaa
Kana hubadhu. Yeroo muslimni “waan akkanaa akkanaatin roobsanne.” Rabbii moggaafachuu, maqaa rabbiin male waan biraatiif gabroomuu of
156 Jedhu fedhiin isaa Rabbitu yeroo urjii akkanaa keessa rooba buuse keessaa qabu moggaafachuu, kan akka Abdirrassuul, Abdul huseyniifi 157
jechuudha. Yoo qalbii keessatti urjiin kun jijjiirama xiqqoo of danda’ees kkf kana keessa seena. Ammas footoon kan barakaan bida’aa taate irra
ta’ee sababummaan fiduu hin danda’u jedhee kan amanu yoo ta’e barbaadamu fikan wantoota lubbuu qabanuu guddisuun, bara arrabsuunii fi
beektonni jecha kana keessatti wal dhabaniiru. Haraamas, jibbamaadhas, waan Rabbi hin buusiniin murteessuun yoo keessa jiraate, keessumaayyuu
eeyyamamaadhas jedhameera. Jecha kana dhiisuun barbaachisaa akka yeroo murtee tokko keessatti ta’e, kana keessa seena.
ta’e mami kamuu wal dhabbii hinqabu. Jecha ishee shakkii tokko illee
hin qabne kan akka ‘Tola Rabbii fi rahmata isaatiin roobsanne’ ykn ‘ kun
rahmata rabbiiti’ jedhuun bakka buusuun barbaachisaadha. Akkuma
ragaa keessatti dabre isa kana inni faarfame. Isatu kan biroorras caala.
ykn akkana jechuudha “kuni rooba Rabbiin yeroo urjii akkanaa nuuf
roobse.” ykn “yeroo urjii akkanaa keessa nuuroobe.” fi kkf jecha iftuu
walfakkeenyi keessa hin jirreedha. Jechi “Urjii akkanaatiin roobsanne’
jedhu sadarkaan isaa xiqqoon jibbamuu isaati. Jecha haraama jedhutu
irra jabaa dha. Sababni isaas:
1. Hadiisal qudsiin akkuma wali galaatti nama jecha kana jedhu ajina
isaa hime. Jecha isaa ilaalchisee immoo Rabbitti kafaran urjiitti
amanan jedhe.
2. Jechi kun amantee shirkii keessa seenuuf karaa bana. Namoonni
bara tokko keessa kana aadeffachuun wallaalota ykn nama booda
isaani dhufu urjiirra rooba barbaaduu shirkii taate keessa naquu
danada’a.
3. Jechichumti amantee badaa nama mamsisa.
4. Jecha shari’aan filatee of keessaa qabu, innis “ Tola Rabbiitii fi
rahmata isaatiin nuu roobe.” jedhu jecha mushrikaatiin jijiirrachuu
dha. Kana keessa immoo sunnaa dhiisanii mushrikatti fakkaachuutu
jira. Isaanitti fakkaachuu immoo dhorgamneerra.
Jechi “urjii akkanaa akkanaatin nuu roobe.” jedhuutti dhihaatee isa
fakkaatu “kuni rooba wasmiiti “ fi kkf dha. (wasmiin maqaa urjiiti).
Fakkeenyowwan biraa kan shirkii xiqqoo heddutu jiru. Ni dheerata
jechuu sodaan dhiise. Isaanis:
KUTAA SADAFFAA
KUFRI XIQQOO 159
Qorannoo lama of keessaa qaba.

Qorannoo duraa: Hiikaa fi hukmii isaa
Kufriin Xiqqoon dilii shari’aa keessatti kufrii jedhamee moggaafamee
gara sadarkaa kufrii guddaa kan karaa Islaamaarraa nama baasuutti hin
dhaqqabin cufa.
Diliin shari’aa keessatti kufriidha ykn namni ishee dalage kafare
jedhamtee sadarkaa kufrii guddaa islaamummaa irraa nama baasuu
hin dhaqqabin hundi kufrii xiqqoo dha. Beektoleen gariin maqaa kufrii
kufrii gadii jedhu itti moggaasan. Gariin immoo kufrii ni’imaa jechuun
moggaasan. Inni kun fakkeenya isaa beekamaa ta’een moggaasuu dha.
Hukmiin kufrii kanaa: haraama, Dilii guddaa dha. Dalaga
kaafiraa kan shari’aan dhorke. Haa ta’u male namni ishee dalage karaa
Islaamummaa keessaa hin ba’u.
Qorannoo lammaffaa: Fakkeenyowwan isaa:
Kufriin xiqqoon fakkeenya heddu qaba. Isaanis:
1. Tolaa fi haqatti kafaruu: Innis tola rabbiin itti oole ofirratti beekuu
dhiisuu dha. Akkasumas waan gaarii namni ittioole mormuu dha.
Ragaan ifaan fakkeenya kanaa waan Bukhaarii fi muslim Abdallah
Ibnu Abbaas irraa waa’ee kusuufaa keessatti gabaasani. Hadisicha
keessatti rasuulli  akkana jedhan
‫ مب يا رسول‬:‫ قالوا‬،»‫ ورأيت أكثر أهلها النساء‬،‫ فلم أ َر منظر ًا كاليوم قط أفظع‬،‫«و ُأريت النار‬
‫ لو أحسنت‬،‫ ويكفرن اإلحسان‬،‫ «يكفرن العشير‬:‫ يكفرن بالله؟ قال‬:‫ قيل‬،»‫ «بكفرهن‬:‫الله؟ قال‬
.»‫ ما رأيت منك خير ًا قط‬:‫ قالت‬،‫ ثم رأت منك شيئ ًا‬،‫إلى إحداهن الدهر كله‬
“Ibiddan agarsiifame. Ilaalcha nama sodaachisu akka har’aa
takkaa hin argine. Hedduu warra ibiddaa dubartootan arge.”
jedhan. Sahaabonnis maaliif yaa ergamaa Rabbii? Jedhan. Rasuullis
 “ni kafaru.” jedhan. Rabbitti kafarumoo? Jedhame “Jaarsatti
kafaru. Tolatti kafaru. Osoo waggaa guutuu tola itti ooltee eegasii
wanta tokko sirratti argitee, toluma tokko takkaa sirraa hin
argine jetti.” jedhan.
160 2. Muslimni obboleessa isaa Muslimaan loluu dha. Bukhaarii fi KUTAA AFRAFFAA 161
Muslim keessatti Abdallah Ibnu Mas’uud Rasuula Rabbii  NIFAAQA XIQQOO
dhaqqabsiisee akka gabaasetti
.»‫ وقتاله كفر‬،‫«سباب املسلم فسوق‬ Kutaan kun Qorannoo lama of keessaa qaba
“Muslima arrabsuun faasiqummaa dha. Ajjeesuun immoo
kufriidha.” jedhan. Qorannoo duraa: Hiikaa fi hukmii isaa
3. Gosa nama biraa xureessuu fi reefka du’e irratti iyyuu dha. Sahiiha Nifaaqni xiqqoon namni wanta eeyyamaman mul’ifataa wanta haraama
Muslim keessatti Abuu Hureyraan Rasuula Rabbii dhaqqabsisee waan inni mul’ifate faallessu dhokfachuu dha.
akkana jedhan Namni jecha karaa godhamaa, waajiba, sunnaa ykn halaala garuu
.»‫ الطعن في النسب والنياحة على امليت‬:‫«اثنتان في الناس هما بهم كفر‬ faallaa waan mul’ifatee garaa keessa dhokfate qooda nifaaqa xiqqoo
“Wanti lama ummata koo keessa jiru Nama keessa jiranutti tokko dalageera.Gariin beektotaa sababa inni dalaga qofatti rarra’ee
kufrii dha. Innis gosaan wal xureessuu fi reefka irratti iyyuudha.” aqiidaa keessa hin jirreef jecha nifaaqa dalagaa jedhani moggaasan.
4. Garbichi baduu (baqachuu dha). Sahiha muslim keessatti Jariir Gariin beektotaa immoo nifaaqa nifaaqaa gadii jechuun dubbatan.
irraa gabaafamee akkana jedha Hukmiin isaammoo haraama ,dilii guddoodha. Namni qoodaa kana
.»‫«أميا عبد أبق من مواليه فقد كفر حتى يرجع إليهم‬ keessaa tokko dalage munaafiqatti fakkaateera. Garuu wali galtee
“Garbichi gooftaa isaa jalaa bade kamuu hanga deebi’utti beektotaatin karaa Isalaamummaa irraa hin baane.
kafareera.”
Qorannoo lammaffaa: qoodamaa fi fakkeenya isaa:
5. Abbaa isaa dhiisee nama biraatti of hirkisuudha. Bukhaari fi muslim
keessatti Abiizarri Rasuula  dhaqqasisee akkana jedhan Nifaaqni xiqqoon qoodama heddu qaba. Isaanis:
.»‫«ليس من رجل ا ّدعى لغير أبيه وهو يعلمه إال كفر‬ 1. Beekaatuma haala namni haasawa isaa dhaga’u dhugeessaa jiruun
“Namni osoo beekuu nama abbaasaa male jiru himate osoo hin dubbii keessatti sobuudha.
kafarin hin hafu.”
2. Ogguma waadaa seenu niyyaa guutuu haala hinqabneen
waadaaseenuudha. Eeganaa immoo waadaa kanatti hojjachuf jecha
hin guutu.
3. Nama biraatiin ogga falmu falmii isaa keessatti ni jallata.
Beekaatuma dhugaarraa gara sobaatti jal’ata. Ni falma. Soba ragaa
godhata. Ittiin waan fudhachuun hin eeyyamamne fudhata.
4. Nama biraatiif ni woreega. Ogga woreegu niyyaa isaa keessatti
guutuu hin qabu. Eegasis woreega kanatti dalagee hinguutu.
Qoodaawwan arfan kun nifaaqa xiqqoo ta’uudhaaf ragaan hadisa Ibnu zayd Ibnu Abdallaa irraa akka gabaasetti namoonni Abdallah
Bukhaarii fi Muslim Abdallah Ibnu Amr irraa odeeysan Nabiyyii Ibnu Umariin akkana jedhan
Rabbiirraa fuudhee akkana jedhe ‫ فنقول لهم بخالف ما نتكلم إذا خرجنا من‬،‫ إنا ندخل على سلطاننا‬:‫قال أناس البن عمر‬
162 ‫ وإن كانت فيه خصلة منهن كانت فيه خصلة من النفاق‬،‫كن فيه كان منافق ًا خالص ًا‬
َّ ‫«أربع من‬
ٌ ً‫ كنا نَ ُع ُّد هذا نفاقا‬:‫ قال‬،‫عندهم‬ 163
»‫ وإذا خاصم فجر‬،‫ وإذا وعد أخلف‬،‫ وإذا عاهد غدر‬،‫ إذا حدث كذب‬:‫حتى يدعها‬ “Nuti mootolee keenya irra seennee Oggaa dubannu faallaa
“Namni waa afur isa keessa jiru munaafiqa qulqulluu ta’a. oggaa waan achii baane dubbannuu haasofna. Abdallaanis zabana
Namni qoodaan kanaa tokko keessa jirus hanga ishee dhiisutti rasuulaa  Kana nifaaqatti lakkoofna.” jedhe.
qoodni nifaaqaa isa keessa jira. ogga dubbate ni soba. Ogga 9. Ansaarota (warra madinaa ykn namuma diinii gargaaru) jibbuu.
woreege ni diiga ogga waadaa seenes ni faallessa. Ogga falme Bukhaarii fi muslim Anas Ibnu maalik irraa akka gabaasanitti
ni jallata.” Rasuulli  akkana jedhan
5. Amaanaa ganuu: kun immoo amaanaa ogga fuudhuuniyyaa »‫حب األنصار‬ ُ ‫«آية املنافق‬
ُّ ‫ وآية املؤمن‬،‫بغض األنصار‬
ganuutiin fuudhe eegas abbaatti hin deebisu. Bukhaariifi Muslim
“mallattoon munaafiqaa Ansaara jibbuudha. Mallattoon
akka odeessanitti Abii Hureyraan nabiyyi rabbiirraa fuudhani
mu’uminaa Ansaara jaallachuudha.”
akkana jedhan
10. Khaliifaa sirraawaa Aliyyi Ibnu Abii Xaalib jibbuu:
»‫ وإذا ائتمن خان‬،‫ وإذا وعد أخلف‬،‫ إذا حدث كذب‬،‫«آية املنافق ثالث‬
Bukhaarii fi Muslim Aliyyi Ibnu Abii Xaalib irraa gabaasanii akkana
“Mallatoon munaafiqa sadi. Oggaa dubbate ni soba, oggaa
jedhe
waada seene ni faallessa ,oggaa amaanaan itti kenname ni gana.”
‫ وال‬،‫ «أن ال يحبني إال مؤمن‬:‫إلي‬
َّ  ‫األمي‬
ِّ ‫النبي‬
ِّ ‫والذي ف َلقَ احل ّب َة و َب َرأ النسمة إنه لعهد‬
6. Dalagaa gaarii keessatti nama agarsiifachuu(riyaa’ii): Nabiyyiirraa »‫يبغضني إال منافق‬
 akka mirkanaa’etti akkana jedhan
“Isa callaa (firii) dhoosee, lubbuu uumeenan kakadhaa,
»‫أمتي قراؤها‬
ّ ‫«أكثر منافقي‬ Nabiyyiin ummata wallaalaaf ergaman ‘Mu’umina male akka
“Hedduun munaafiqa ummata kootii warra qara’e.” na hin jaallanne, munaafiqa male akka na hin jibbine’ naaf
himaniiru.”
Nifaaqa warra qara’eetti kan fedhame riyaa’iidha.
Fakkeenyi nifaaqa kanaa heddutu jira. Akkuma walii galaatti, namni
7. Jihaada irraa gara galuudha. Lubbuu ofiitti odeessuu dhiisuu dha. qoodaan heddu keessatti argamee ishee dhuma irra ture rakkoo
Muslim rasuula irraa  akka gabaasetti akkana jedhan guddaarra jira. Nifaaqa gudddaa keessa seenuu isaatu sodaatama.
»‫«من مات ولم يغز ولم يحدِّ ث به نفسه مات على شعبة من نفاق‬ Kanaafuu sahaabonni rasuulaa  kan akka Umar, Hanzalaa fi kan
biroos ofirratti sodaatan. Salafoonni gaggaariin nifaaqa xiqqoo keessa
“Namni osoo hin lolinii fi lubbuu ofiitti lola hin odeessin du’e
seenuu lubbuu ofiitiif sodaatu.
damee nifaaqaa irratti du’e.”
8. Jibban namaa garaa keessa dhokfatanii ykn bakka inni hin jirretti
waan inni hin jaallanne dubbachuu wajjin jaalala isaa mul’ifachu fi
waan inni jaallatuun itti dhihaachuudha. Bukhaariin Muhadmmad
KUTAA SHANAFFAA 165
BIDA’AA
Hiika Bida’aa
Bada’a jechuun lugaa Arabaa keessatti waan haaraa tokko jalqabanii
fakkii duraan darbeen maletti hojjachuudha. waan duraan uumamee fi
dubbatamee hin jirre haaraa uumuudha.
Bida’aan lugaa Arabaa keessatti faallaa sunnaati. Wanta haaraa diinii
fi kan biroo keessatti uumamee dha.
Tumaa shari’aa keessatti bida’aan wantoota shari’aa keessa hin
jirre cufaan kan akka waan tokko amanuu, dubbachuu, hojjachuu ykn
hojjachuu dhiisuutiin Rabbiin gabbaruudha.
Qoodaa Bida’aa
Bida’aan wanta inni itti rarra’u ilaalchisee bakka saditti qoodama.
Bida’aa amantaa:-
Faallaa waan Rabbii fi Rasuulli himanii Amanuu dha.
Fakkeenyowwan bida’aa kanaa: bida’aa Rabbiin uumamatti
fakkeessuu , Sifata Rabbii fi maqaa isaa mormuu, bida’aa qadara
(murtee Rabbii darbe) mormuu, bida’aa jabariyyaa (Namni wanta
hundaa dirqamaan hojjata male filannaa hin qabu jechuu), bida’aa
filoosoofii fi sammuu namaa irratti qofa hirkachuu, waliyyoonni
uumama kana keessatti waa dalaguu danda’u jedhanii amanuu fi kan
biroos kana keessa seena.
Bida’aa dalagaa:
Innis Waan Rabbi karaa hin godhiniin isa gabbaruudha. Kun
immoo ibaadaa Rabbi karaa hin godhin tolchuudhaani ykn kan
karaa godhame irratti ida’uufi irraa hir’isuudhaan, ykn ibaadaa bifa
haarawaan hojjachuu, Ragaaan shari’aa yeroo murtaa’aa keessattti
akka dalagamu murteesse dhibamuu wajjin ibaadaa karaa godhamaa uumamu) fagaadhaa, dubbiin haaraan (diinii keessatti uumamu)
yeroo murtaa’aa kana keessatti qofa dalaguurra turuu dha. hunduu bida’aadha. Bida’aan hunduu jallina.” Jedhani.
Fakkeenyowwan bida’aa kanaa: Qabrii irratti ijaaruu, du’aa’ii Haati mu’uminaa Aa’ishaan akka odeessitetti Nabiyyiin  akkana
166 biratti godhuu, masjida irratti ijaaruu, ayyaanaa fi walga’ii haarawa jedhan 167
kan ittiin Rabbi gabbaramuu fi kan biroos uumuu dha. ‫ رواه البخاري ومسلم‬.»‫«من أحدث في أمرنا هذا ما ليس منه فهو رد‬
Bida’aa waa dalaguu dhiisuu: “Ajaja keenya keessatti namni waan isarraa hin taane haaromse
wanta halaala ykn wanta hojjachuun barbachisu ibaadaaf jecha isarratti deebifama.” (Bukhaarii fi muslimtu odeesse).
dhiisuu dha. Gabaasa muslim keessatti immoo
Fakkeenyowwan bida’aa kanaa: Ibaadaaf jecha foon nyaachuu fi .»‫«من عمل عم ًال ليس عليه أمرنا فهو رد‬
niitii fuuchuu dhiisuu dha. “Namni waan nuti hin ajajin dalage irratti deebifama.”
Hukmii Bida’aa ‫ فقال‬، ‫ في قصة الثالثة الذين أرادوا أن يزيدوا على عبادة النبي‬ ‫ما رواه أنس بن مالك‬
Ragooleen heddu kan bida’aan haraama ta’uu akeektuu fi namni isa ‫ أنا أعتزل‬:‫ وقال آخر‬،‫ أنا أصوم الدهر وال أفطر‬:‫ وقال آخر‬،ً‫ أما أنا فأصلي الليل أبدا‬:‫أحدهم‬
tolchee fi dalage dilii guddaa akka qabu kan akeektu dhufteetti. san ‫ «أنتم الذين قلتم كذا وكذا؟ أما والله إني ألخشاكم‬: ‫ فقال رسول الله‬،ً‫النساء فال أتزوج أبدا‬
keessaa barbaachisaan jecha Rabbii ‫ فمن رغب عن سنتي فليس‬،‫ وأتزوج النساء‬،‫ وأصلي وأرقد‬،‫ لكني أصوم وأفطر‬،‫لله وأتقاكم له‬
‫ رواه البخاري ومسلم‬.»‫مني‬
]21:‫(ﮭ ﮮ ﮯ ﮰ ﮱ ﯓ ﯔ ﯕ ﯖ ﯗ ﯘ ﯙ) [الشورى‬
Hadiisa Anas Ilma Maalik odeesse keessatti oduu warra sadan ibaadaa
“sila isaan qindii waan Rabbi hin ajajin isaaniif karaa godhu qabu
Rasuulaa  irratti dabaluu fedhanii keessatti tokkoon isaanii akkana
moo?” jedhuudha.
jedhe “Ani yoomuu halkan guutuun sagada.” kan biroo immoo “Ani
Hadiisa Jaabir Ibnu Abdallaa odeesse keesatti rasuulli khuxbaa isaanii waggaa guutuun soomaa hin hiiku.” jedhe kaan immoo “Ani dubartii
keessatti akkana jedhan irraan fagaadha hin fuudhu.” jedhe. Rasuullis  “Isin warra akkana
‫ وكل‬،‫ وشر األمور محدثاتها‬، ‫ وخير الهدي هدي محمد‬،‫ فإن خير احلديث كتاب الله‬،‫«أما بعد‬ akkana jedhe mitii? Rabbittin kakadhaa ani isin caalaan Rabbiin
‫ رواه مسلم‬.»‫بدعة ضاللة‬ sodaadha, ajaja isaas eeggadha. Haata’u malee nan sooma nin hiikas,
nan salaataa nan rafas, dubartiis nanfuudha. Namni karaa koo jibbe
“Kana booda, caalaan dubbii kitaaba Rabbiiti, caalaan qajeelumaa
narraayyii miti.” jedhan. Bukhaarii fi muslimtu gabaase.
qajeeluma muhammadi, dubbiin hamtuun waan haaraa uumamte,
bida’aan hunduu jallina.” jedhu. muslimtu gabaase Sagaleewwan walitti qabduun ragoolee dabran keessatti dhufte bida’aan
kan namni haaromsee ittiin Rabbiin gabbaru kan hundee shari’aa keessaa
Hadiisa Irbaad Ibnu Saariyaah Nabiyyii irraa odeesse keessatti nabiyyiin
hin qabne cuftinuu haraama ykn dhorgamaa ta’uu akeekti. Bida’aan

gaariin tokkollee hin jiru. Sagaloonni walitti qabattuu taate : “Wanta.”
‫ وإياكم ومحدثات‬،‫ عضوا عليها بالنواجذ‬،‫«عليكم بسنتي وسنة اخللفاء الراشدين املهديني‬ qur’aanaafi hadiisa darbe keessatti “wanti haarawni hunduu bida’aadha.”,
.»‫ وكل بدعة ضاللة‬،‫ فإن كل محدثة بدعة‬،‫األمور‬
“bida’aan hunduu jallina.” fi “dalaga kamuu.” jechoowwan jedhan kun
“karaa kootii fi kan khulafoota sirraawoo qajeeloo ta’anii cuftuu walitti qabattuudha. Bida’aan hundinuu haraamaa fi dhorgamaa
qabadhaa. Qarriffaan ciniinaa, dubbii haaraa (diinii keessatti ta’uu mul’ifti.
Jecha nama fedheetiin jecha rasuulaa  faallessuun muslimaaf hin baaseen dubbadha. Bida’aan isheen kun sadarkaa shirkii guddoo hin
eeyyamamu. Jecha nama biraatiin kan rasuulaa faallessuun hidhannoon dhaqqabdu. Haata’u malee bida’aa kana dalaguunii fi waa’ee isaa
inni rasuulattii qabu dadhabaa ta’uuf ragaadha. Akkasumas jaalalli laaffisuun shirkii guddaa keessa nama seensisa.
168 inni rasuulaa  qabu dadhabaa ta’uu akeeka. Sababni isaas jecha Bida’aan duraa: Tawassula bida’aa taate. 169
nama biraatii fi fedhii lubbuu isaa karaa rasuulaa  waan caalchiseef.
Imaamu maalik irraa akka odeeffametti akkana jedhan Tawassulli lugaa Arabaa keessatti waan tokkoon wanta birootti
dhihaachuu dha. Namni dalaga murtaa’aan, kennaa beekamaan,
:‫ خان الرسالة؛ ألن الله يقول‬ ‫«من ابتدع في اإلسالم بدعة يراها حسنة فقد زعم أن محمد ًا‬
firoomaan ykn wanta biraatiin namatti dhihaatee waan barbaade
.»‫{الْ َي ْو َم أَ ْك َمل ْ ُت لَ ُك ْم دِ ينَ ُك ْم} فما لم يكن يومئذ دين ًا فال يكون اليوم دين ًا‬
argatuun kana irraa ramadama. Tawassulli seera shari’aa keessatti hiika
“Namni Islaamummaa keessatti bida’aa haaraa kangaariidha lama qaba.
jedhee yaadu tolche, dhugaatti Muhammad  ergaa Rabbii
Hiika ulaa du’aa’ii qofaan wal ilaalu: Innis namni Rabbiin waammatu
gananiiru jechuu isaati. Rabbiin “Amantii keessan har’a isinii
wanta du’aa’iin isaa qeebalamuuf sababa ta’u dubbachuu isaati ykn namni
guuteera.” jedha wantootni guyyaa san amantii hin ta’in har’a
gaariin du’aa’ii akka isaaf godhu barbaaduudha.
amantaa hin ta’u.”
Tawassulli bu’uura isaarraa bakka lamatti qoodama.
yeroo garaa garaa keessatti bida’aa irraa dhorguun sahaabota irraa
mirkanaa’ee jira. Qoodaan duraa: Tawassula karaa godhame
Imaamu Abuu Is-haaq Ashaaxibiyyi Al-maalikiyyiin, bida’aan badaa Qoodaan kun gosa heddu of keessatti qabata. Akka armaan gadiitti
fi fokkataa ta’uu isaa irratti walii galtee sahaabotaa, taabi’ootaa fi kan walitti qabuun ni mijaa’a.
warra booda dhufees gabaseera. Kuni walii galtee citaa miti sirriidha.
1. Maqaa fi sifata / amala isaatiin Rabbitti dhihaachuu dha. Rabbi
Sahaabota tokko irraayis ta’ee taabi’oota irraa bida’aa wayii geessisan
akkana jedhe
ykn waa’ee isaa laaffisan jechuun hin mirkanoofne. Hinumaayyuu kan
Abdalla Ilma umarirraa mirkanaa’e ]180 :‫(ﭳ ﭴ ﭵ ﭶ ﭷ) [األعراف‬
.»‫ وإنرآها الناس حسنة‬،‫«كل بدعة ضاللة‬ “Rabbi maqoolee gaggaarii qabaa ittiin isa kadhaa.”
“Osoma namni gaarii se’eeyyuu bida’aan cuftuu jallina.” jedhe. Kun immoo maqaa Rabbii cufaan isa kadhachuu dha. Fakkeenyaaf
Bida’aan cuftinuu haraamaa badaadhasi. Kan sadarkaa shirkii fi kufrii yaa Rabbi akka naaf dhiiftun maqoolee kee gaggaariin sikadha.
dhaqqabus haa ta’uu kan hin dhaqqabinis badiin isaa guddaa dha. Ykn maqaa Rabbii beekamaa ta’e kan wanta inni kadhatuu walitti
Bida’aan shirkii fi kufriitti hin dhaqqabin illee sababa shirkii fi kufriitti dhefeenya qabuun kadhata. Yaa Rabbiin mararfataa taate na
nama seensisu ta’a. Namni diinii keessatti balbala bida’aa ofitti bane, mararfadhu akka jechuuti. Takkii yaa Rabbiin marartataa gara laafaa
ykn gosa bida’aa wahii gaariidha jedhe, innii fi namni isa hordofu illee, taate akka namararfattun sikadha jechuudha. Ykn immoo sifata isaa
yeroo baay’ee daangaa itti dhaabbatu shirkii guddoo ykn kufrii guddoo cufaan Rabbiin waammachuudha. Yaa Rabbi akka nyaata halaala
malee homaa hin qabu. naa kennitu amala kee olaanaa dhaan si kadhadha jechuudha.
Takkiin sifata Rabbii wanta inni kadhataaruun walitti dhufuun isa
Bida’oonni heddu. Heddus dubbannee dabarsineerra.
kadhata. Yaa Rabbi ati irra dabraa, irra dabruu jaallattuu (badii irra)
Bida’aa dalagaa gurguddoo sadi kan baay’inaa argamtu adda adda irra naa dabri jechuu faadha. Ykn akkana jedha yaa Rabbi ati jabaa
injifataadhaa ummata kaafiraa kana irratti nu gargaari. 4. Dalaguma Rabbiitiin isatti dhihaachu: Akkana jechuufaan ‘yaa
Rabbiin guyyaa badrii Muhammadiin  tumsite kaafira irratti nu
2. Jalqaba du’aa’ii keessatti Rabbiin faarsee Nabiyyii  irratti
tumsi’.
Rahmata buusa.
170 5. Ibaadaa isaa kan qalbii, qaamaa fi arrabaatiin Rabbitti 171
Hadiisa Fadaalah Ibnu Ubaydi keessatti akka mirkanaa’etti
dhihaachuudha. Rabbi akkana jedha
Nabiyyiin Rabbii  namticha Osoo Rabbiin faarsee nabiyyii irratti
Rahmata hin buusin du’aa’ii kadhatu dhaga’anii :‫(ﭱ ﭲ ﭳ ﭴ ﭵ ﭶ ﭷ ﭸ ﭹ ﭺ ﭻ ﭼ ﭽ ﭾ) [املؤمنون‬
‫ ثم ليصل‬،‫ «إذا صلى أحدكم فليبدأ بتحميد الله والثناء عليه‬:‫ ثم دعاه فقال له‬،»‫«عجل هذا‬ ]109
.»‫ ثم ليدع مبا شاء‬، ‫على النبي‬ “Qoodaan tokko garboota koo irraa yaa Rabbi nuti amannee
“inni kun ni arifate.” jedhan. Eegasii namicha waamanii akkas (badii) keenya nuu dhiisi numararfadhu jedhu.”
jedhaniin “Tokkoon keessan yeroo sagadu Rabbiin faarsuu fi isa Akkuma seenaa warra olqaa sadan keessa jirutti tokkoon isaanii
jajuun haa eegalu. Eegas Nabiyyii irratti Rahmata haa buusu. tola haadhaa fi Abbaadhaa ooleen Rabbitti dhihaate kan lammataa
Kana booda waan fedhe haa kadhatu.” immoo miindaa hojjataa eega dabaleefii guutee kennuu dhaan
: ‫ فقال‬، ‫ وصلى على نبيه محمد‬،‫فمجد الله وحمده‬ ً ‫ رج‬ ‫وسمع رسول الله‬
َّ ‫ال يصلي‬ Rabbitti dhihaate. Kan sadaffaa immoo badii dhiiseen Rabbitti
.»‫ وسل تعط‬،‫«ادع جتب‬ dhihaate. Cufti isaaniituu dhuma du’aa’ii isaanii kassatti “yaa Rabbi
yoon kana fuula kee barbaacha dalageef waan nuti keessa jirru
Ergamaan Rabbii namticha salaata kassa Rabbiin guddisee isa nurraa saaqi.” jedhan.
faarsee, nabiyyii irratti Rahmata buuse dhaga’anii “waammadhu
siif owwaatamaa, kadhadhu siif kennamaa.” Jedhani. Yaa Rabbi jaalala ani sii qabu, kan nabiyyii keetii, ergamoota kee
cufaa fi waliyyoota keetii qabuunan ibidda irraa akka bilisa na baaftu
Kalimaa tawhiidaa ‘Laa ilaaha illallah’ jedhuun Rabbiin jajuun kana sikadha jechuun kana irraa lakkaa wama. Ykn yaa Rabbi ani fuula
irraayyi ramadama. Isheen faaruu caaltuu ittin Rabbin faarsanuudha. kee barbaachan raamadaana soomee milkuu duniyaa fi aakhiraa naa
Nabi yuunus garaa qurxummii keessa taa’ee isiidhaan Rabbitti kenni jechuu fa’i.
dhihaate. Kana booda akkana jechuun nabiyyi irratti Rahmate buusa
6. Haala keessa jiruu, fi rahmata Rabbii fi gargaarsa isaa akka barbaadu
“gabbaramaan dhugaa Rabbiin male hin jiru, yaa Rabbi Muhammad
dubbachuun Rabbitti dhihaata. Du’aa’ii Muusaa keessa akka jirutti
irratti Rahmata buusi, yaa Rabbi naa dhiisi.” Suuraan faatihaa illee
faaruu dhuma kana irraa lakkaa’amti. walakkaan duraa Rabbiin ]24 :‫(ﮃ ﮄ ﮅ ﮆ ﮇ ﮈ ﮉ ﮊ) [القصص‬
faarsiti, dhumti ishee du’aa’ii dha. “yaa Rabbi tola ati natti buufte ani haajomaadha.”
3. Wareega isa dubbachuun isatti dhihaachuudha. Akkuma qur’aana tola akka haajomu dubbachuun gama Rabbiitti dhihaate. Namni
keessa jiru du’aa kadhatus akkana jechuun isuma irraa lakkaa’ama ‘yaa Rabbi
]194 :‫(ﯯ ﯰ ﯱ ﯲ ﯳ ﯴ) [آل عمران‬ ani dadhabaadhaa, azaaba qabrii fi azaaba jahannamaa danda’ee
hin baadhuu irraa na qulqulleessi’. Ykn yaa Rabbi dhukkubni na
“yaa Rabbi waan ergamaa kee irratti nuuf baallamte nuuf kenni.”
laalessee irraa na fayyisi jedha. Badii ofiitti amanuunii fi Rahmata
‘Yaa Rabbi nama si waameef owwaachuu baallamtee naa owwaadhu’ Rabbii fi dhiifama isaa akka haajomu mul’isuun kana keessa seena.
jechunis isuma irraayyi ramadama. Akka jecha Rabbii keessa jirutti
]23 :‫(ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ ﭘ ﭙ ﭚ ﭛ ﭜ) [األعراف‬ 2. Haqa nabiyyii, gabricha gaari, ka’abaa ykn kan birootiin Rabbitti
dhihaachuudha.
“yaa Rabbi of miineerraa, yoo ati nuu dhiiftee nun mararfanne
warra badu irraa taana.” (a’araaf: 23) 3. Kabajaa nabiyyii ykn gabricha gaariitiin ykn barakaa isaatiin ykn
172 173
haqa qabrii isaatin Rabbitti dhihaachuudha.
7. Waan Rabbiin isaanii qeebaluun kajeelamuuf jecha du’aa’ii
namoottan gerggaariitiin Rabbitti dhihaachuudha. Kun immoo Tawassuloota kanaan Rabbiin kadhachuun muslimaf hin eeyyamamu.
muslima fayyaa jiru irra barbaaduudhaani. Akkuma ilmaan Kanaafuu sahaabaan tokko ykn taabi’iin tokko tawassula kanaan
ya’aqoob abbaa isaaniitiin Rabbitti dhihaate jechun gabaasa nagaa mul’attuu taate keessatti hin
mirkanoofne. Osoo gaarii ta’e gara isaatti nu dursu turan. Du’aa’iin
]97 :‫(ﭧ ﭨ ﭩ ﭪ ﭫ ﭬ ﭭ ﭮ) [يوسف‬
heddu isaan irraa fuudhamteetti, garuu tawassulli kun keessa hin jiru.
“yaa abbaa keenya badii keenyaaf dhiifama nuu barbaadi nuti Kun immoo walii galtee sahaabotaa fi taabi’ootaa kan tawassulli kun
dogongorreerraa.” jedhan. cuftinuu karaa godhamaa miti jedhu agarsiisa. Kunimmoo kallatti
Akkuma namichi baadiyyaa du’aa’ii roobaa rasuula irra barbaadnaan kamiinuu sadarkaan ykn kabajaan nabiyyootaa ykn namoota gaggaarii
kadhatan, akkuma dubartii tokko qaamni ishee akka hin saaqamne hir’achuu hin agarsiisu. Namni kana yaade dogongoreera. Sadarkaan
du’aa’ii kadhachuu rasuula irra barbaadde. Akkuma jabana umar nabiyyootaa fi saalihootaa guddoodha. Kabajni isaanis cimaadha. Haa
keessa umarii fi sahaabonni isaa wajjin turan akka Rabbi bokkaa ta’u malee kabajaan isaanii sadarkaa mataa isaaii qofa. Jiruu isaanii
buusee isaan obaasu Rabbiin kadhachuu Abbaas irra barbaadan. keessatti duniyaa fi aakhiraatti abbaa fedhaniif jaarsaummaa dhaabbatu.
Sababa ragaa keessatti karaa godhamuu isaa wanti akeeku dhufee Namni biraa qaamaa fi kabaja isaaniitiin Rabbitti dhihaachuu akka qabu
fi warri beekumsaas irratti walii galanii jecha tawassuloonni kun wanti akeeku hin jiru. Akkasumas du’aa’ii keessatti uumamaan Rabbi
hunduu sirridha. irratti kakachuun nama tokkoofuu hin eeyyamamu.
Qoodaa lammaffaa: Tawassula dhorgamaa Rabbiin malee kakachuun silumaa hin eeyyamamu. Wanta biraatiin
Rabbi irratti kakachuun immoo akkam ta’a! Ammas haqa ebeluutiin
Tawassulli qaama du’aa’ii keessaa tokko. Du’aa’iin immoo akkuma Rabbiin kadhachuun eenyuufuu hin eeyyamamu. Haqni Rabbii garbicha
hadiisa keessatti dhufetti irra jira. Haqni garbichi Rabbi irraa qabu kan inni ofitti dirqama: godha
”‫“الدعاء هو العبادة‬ mu’umina tumsuu, warra isa qofa gabbare adabuu dhiisuu, du’aa’ii
“Du’aa’iin ibaadaadha.” jedhame ibaadaa irraayyi. owwaachuu fi mindaa kaffaluufii dha. Rabbitti ittin dhihaachuun kan
eeyyamamu jaalala nabiyyootaa, waliyyootaa fi saalihootaaf qabuuni.
Ibaadaa ragaa shari’aa keessetti hin dhufne uumuun haraama akka ta’e Wanta biroo kan kana fakkaatuun illee Rabbitti dhihaachuun ni
ragooleen sirrii fi iftuu taate dhufteetti. Tawassulli ragaa shari’aatin hin danda’ama.
dhufin cuftinuu bida’aa fi haraama.
Warri tawassula bida’aa eeyyaman ragaa irratti hirkatan tokkoyyuu
Fakkeenya tawassula dhorgamtuu hin qabanu. Hadiisaa fi oduulee kan kabaja nabiyyi keenyaa tii fi kan
1. Qaama nabiyyii, gabricha gaarii, ka’abaa ykn kan biroo wanta sadarkaa birootiin Rabbitti dhihaachuutti kakaaftu ragaa godhatani. Garuu cufti
qabuutiin Rabbitti dhihaachuudha. “yaa Rabbi akka na mararfattun isiituu tolfamtuu dha ykn laaftuudha. Irratti hin hirkatamu. Akkasumas
qaama abbaa keenya Aadamin si kadhadha.” jechuu faadha. hadiisa Abii sa’iid isa haqqii warra isa kadhatuu fi masjiida deemuutiin
Rabbitti dhihaachuun keessa jiru ragaa godhatan. Inni immoo hadisa inni guddaan Rabbiin sodaachuu fi rasula  irratti rahmata buusuudha.
dadhabaadha. Osoma sahiiha ta’eeyyuu haqqiin warra Rabbiin Tawassula bida’aa irra kana dursuun muslimaaf ni barbaachisa.
kadhatuu isaaniif owwaachuu dha. Akkasumas kan warra masjiida
deemuu miindaa kaffaluudha. Owwaachuuni fi mindaa kafaluun Bida’aa lammaffaa: Ayyaanaa fi walga’ii bida’aa tolchuu
174 175
sifata ykn amala Rabbiiti. Sifata Rabbiitiin isatti dhihaachuun akkuma Rabbiin warra Islaamaatiif iidii lama kan isaan tola Rabbiin isaanitti
dubbannee dabarsinetti tawassula eeyyamamadha. Akkasumas hadiisa oolee ibaadaa caalaadhaan isaan dhaqqabsiise akka gammadanuuf karaa
sahiiha kan tawassulli dhorgomaan isaan niyyatan ni ta’a jechuu hin godheera. Isaanis iidal fixrii fi iiidal ad-haadha. Akkasumas iida 3ffaa kan
akeekne ragaa godhatan. Hinumaayyuu hadiisni isaan ragaa godhatan torbee keessa deddeebi’u guyyaa juma’aa karaa godhe. Guyyaa kanatti
tawassulli gosti kun dhorgaa ta’uu akeeka. Innis tawassula umarii fi muslimoonni salaata juma’aa fi gorsa khuxbaa dhaggeeffachuuf walitti
sahaabonni Abbaasiin Rabbitti dhihaatani. Erga hedduun muslimaa qabamu. Innis iida sadhaataa (comparative) ti. Ayyaanaa fi walga’ii
tawassula rasuulli karaa godhan irraa garagalanii tawassula bida’aa biroo kan guyyaa ykn ji’a takkii waggaa keessa deddeebi’u uumanii
ishee dursiisanii , tawassula dhorgamaa kan Rabbi karaa hin godhiniin ittiin Rabbiin gabbaruun muslimaaf hin eeyyamamu.
isa kadhatanii, gariin isaanii gama qabrii deemani kabajaa fi qanama
Yeroo tokkollee kan akka halkanii, guyyootaa, ji’ootaa ykn waggootaa,
abbaa qabriitii Rabbitti dhihaatanii, dalagni kun hedduu isaaniitii fi
yeroon kun caalaa (filatamaa) ta’es ta’uu baatee, ibaadaa murtaa’aa
nama isaan hordofee dalaga isaaniitin gowwoomfame hunda tawassula
kan shari’aan yeroo kanaan hin qophxeessiniin kophaa baasuun hin
shirkii kan karaa Islaamummaa irraa baasu keessa seensie. Du’aa/
eeyyamamu. Kuni bida’aa tolfamtee dha. Kanaafuu sahaabaa ykn salafa
reefka kadhachu eegalani. Wanta gaarii fiduu fi waan hamaa deebisu irra
ummata kanaa beekamaa ta’e tokko irraa namni halkan murtaa’aa ta’e
barbaadan. Ykn Rabbiin biratti akka jaarsummaa isaanii dhaabbatanu
tokko ibaadaa beekamaa wahiitiin kophaa baase hin jiru. Kun immoo akka
du’aa irra barbaadani.
inni karaa hin godhaminitti walii galuu isaanii agrsiisa. Hinumaayyuu
Kanaafuu tawassula bida’aa kan ragaan sirriin itti hin dhufin kana garii sahaabotaa irraa namoottan ji’a garii ibaadaan kophaa baase irratti
irraa fagaachuun muslima cufaaf barbaachisa. Tawassulattii kana mormiin dhufeera. Bara isaanii keessa namni isaan faallesse hin beekamne.
sahaabonnii fi taabi’oonni cufti irraa gara galaniiru. Hedduun salafaa Muslimoonni heddu bara boodaa keessa ayyaana, wal-ga’ii fi ibaadaa
fi khalafaa haraamummaa ishee murteessaniiru. Warra ishee laaffisu yeroo heddu keessatti kan ragaan sirri ta’e karaa godhamuu isaa akeeku
birattuu sadarkaan ishee xiqqoon walfakkaattuu (shubahaa) dha. hin jirre uumaniiru. Yeroon kun bakka saditti qoodama.
Akkuma rasuulli odeessanitti  Namni wanta walfakkaattuu irraa
1. Guyyaa shari’aan isa hin kabajin. Guyyaa kana keessa uumamni
fagaate diiniisaa qulqulleesseera. Muslimni du’aa’iiwwan heddu
dubbii beekamaa qabu hin uumamne . Fkn jalqaba khamisaa ji’a
kan qur’aanaa fi hadiisa keessatti dhufan, akkasumas sahaabota irraa
rajabaa irraa, halkan juma’aa itti aanuu. Halkanii fi guyyaa kana
mirkanaa’an ishee kana irra dursa. Tawassula bida’aa kana kan rasuulaa
wallalonni gariin guyyaa khamisaa sana soomani, halkan itti aanu
dura buusee ittii hin dhiphisu. Owwaatamuun osoo hafuu nageenyumti
dhaabbatanii salaata raghaa’iba jedhamtu salaatuun ishee kabaju.
tawassula akkanaa dhiisuu keessa jira.
Kun cuftuu ragaa hin qabu, bida’aa dhorgamtuudha. Bida’aan
Hadiisa keessatti akka mirkanaa’etti du’aa’in qeebalamuuf sababa kun kan isheen uumamte waggaa dhibba afur booda. Gariin isaani
heddutu jira. Akkasumas diliin dhiifamuuf sababni heddu akka jiru hadisa sadarkaa ishee dubbattu kaa’ani. Kun immoo walii gala
qur’aannii fi hadiisni ni mirkeneessa. Wanti ilma namaa yaachise kan beektotaatiin hadiisa tolfamtuudha. Akkasumas hadiisni sadarkaa
argamuuf, wanta barbaachisaa kajeelu kan ittiin mirkaneeffatu, wanta sooma rajabaa dubbattu dhufteetti. Ammas hadiisni sadarkaa salaata
inni sodaatu kan irraa deebisu sababa heddutu jira. Sababa kana keessaa garii guyyaa ykn halkan rajabaa dubbattus dhufteetti. Hadiisni
kun cuftuu da’iifa ykn kan namni tolcheedha. Soomaan ykn waan ayyaana keessatti geggeessan. Hedduun Ubeeydiyyoota kanaa immoo
biraatiin rajaba kabajuu irraa dhorgaan ykn jibbaan sahaabota jallataa warra Islaamaa fi ergamaa Rabbii jibbuudha. Gariin isaani
garii irraa mirkanaa’eera. Garii isaanii irraa akka mirkanaa’etti gooftummaa falmatan. Mata dureen isaani Al-haakim Biamrillaahil
176
immoo ji’a rajabaa kabajuun hojii jaahiliyyati. Namni isa kabaje Ubeeydii isa duruuziin haga ammaatti gabbaranuudha. Qaraamixaan 177
jaahiliyyaatti hidhateera. warri nama hajjii godhu arafaa keessaa fi ka’abaa biratti ajjeesanis
isaanuma ykn hordoftoota isaanii irraayyi. Gamtokkee ka’abaa diiganii
2. Guyyootaa fi halkan shari’aan sadarkaa isaanii kaase: kan akka
hajaral aswadiin fuudhanii waggaa dheeraa booda malee hin deebifne.
guyyaa Arafaa, iida lachan, muharramiin kurnaffaa (aashuuraa’a),
laylatul qadrii, halkan walakkaa sha’abaanaati. Yeroowwan Ubeeydiyyoonni hijiraa irraa jaarraa arfaffaa keessatti argaman jalqaba
kana keessa ibaadaan shari’aan jiraatti akeeke hojjatamuun ni nama ayyaana mawlidaa 363 A.H. yeroo Misiraan bulchan keessa
jaallatama. Ibaadaa shari’aa keessatti hundee hin qabne uumuun hin dhaabeeti.
eeyyamamu. Kan akka salaata alfiyyaah (kumaa) halkan walakkaa Ubeeydiyyoonni jallatoon kan gariin isaanii Rasuula  jibbuun
sha’abaanaa keessatti sagadamu hijraa irraa jaarraa shanaffaa beekamee murtaa’e gammachuu du’a isaaniitiif jecha ji’aa fi guyyaa
keessatti uumamte. Guyyaa arafaa magaalaa keessa deemanii wal- isaan keessa du’an filachuun isaanii waan sammuu namaa irraa
baruun, guyyaa ashuuraa’aa ayyaaneffachuunis kana keessatti fagaatuu miti. Garuu namaaf gammachuu dhaloota isaaniiti kan jedhu
ramadama. Akkasumas ibaadaa haga yeroon kabajamaan kun mullifataniiru.
dhufuun deddeebi’u kan ragaan shari’aa hin akeekin akka laylatul
Salafoonni gaggaariin warri jaarraa filatamtuu sadanii, durri isaanii
qadrii umraan ykn zikrii addaatiin takkii salaata adda ta’e kan
immoo sahaabota rasuulaa kan ta’e, ayyaana kana hin geggeessine
waggaa cufa keessa deddeebi’uun adda baasuun hin eeyyamamu.
jechuu irratti warri beekumsa walii galaniiru . kanaafuu jaalala guddaa
3. Guyyaa fi halkan uumamni barbaachisaan keessa uumamee, garuu rasuulaa  qabachuu fi khayriirratti bololu wajjin dalaga isaas ta’ee
wanti sadarkaa ishee akeeku ykn guyyaa saniin Rabbiin gabbaruu fi karaa godhamaa dha jechuun warra jaarraa filatamtuu sadani irraa hin
ayyaaneffachuun ni ta’a kan jedhu shari’aa keessatti hin dhufneedha. dhufne. Kun immoo karaa godhamuu dhabuu isaa akkasumas ayyaanni
Yeroowwan kana keessaa tokko halkan israa’ii fi mi’iraajiin (isa namni tolche cufti dhorgamuu isaa irratti walii galtee sahaabota
rasuulli  keessa baytal maqdisiin dhaqanii samii bahan) jedhamuu rasuulaatii fi cufa salafa ummata kanaati.
dha. Garuu ragaan halkan kana daangesse hin jiru. Halkan kana keessaa Ala hedduun muslimaa walga’ii guyyaa kanaa keessatti shii’aa
tokko ammas halkan Rasuulli  kessa dhalatan jedhamu. Ragaan Ubeeydiyyootaa hordofu, akkasumas kiristaana warra waa’ee Iisaa
ji’aa fi guyyaa isaan keessa dhalatan daangessu dhibamuu wajjin wal- keessatti daangaa dabree isa gabbaranii yaadannoo dhaloota isaatiin
dhabbii beekamaatu keessa jira. Ubaydiyyoonni Raafidaa kan jaarraa walga’ii geggeessan hordofanu, wanti kun bida’aa biraa kan akka
afraffaa hijraa irraa ta’an dhaloonni Rasuulaa  ji’a rabi’al awwal rasuulatu ayyaana kanatti hirmaata jedhani ka’anii dhaabbachuutiin
jedhanii murteessan. Haa ta’u ragaan jecha kana gargaaru hin jiru. isaan ga’e. Kun immoo kijiba namoottan beekumsa qabna jedhan
Ji’a kana keessa ummanni muslimaa musibaa (rakkoo) guddaa, du’a warra ayyaana kana keessatti olka’anu uumaniidha. Wallaalonni
rasuulaatiin, tuqaman. Duuti Rasuulaa  wal dhabbii tokko malee isaan dhugoomse. Ammas bida’aa kan akka zikrii walga’ii, dibbee
ji’a rabi’al awwal keessa. Guyyaan kun guyyaa Rasuulli keessatti rukutuu fi kan biroos wanta haraama ta’e hojjachuudhaan isaan ga’e.
du’e ta’uu wajjin Ubaydiyyoonni yeroo Misiraan bulchan guyyaa Hinumaayyuu ayyaana kana kabajuun hedduu nama isa kabajuu shirkii
kudha lamaffaa filatani dhaloota Rasuulaatiin gammaduu dha jedhanii guddoo keessa seensise. Kun immoo waa’ee rasuulaa keessatti daangaa
darbani garii sifata Rabbii kan eenyunuu isaan hin qindoomne rasuulaaf jira. Gosowwan zikrii heddu kan muslimni haala isheen ragaa keessatti
kennani. fKN akka ghaybii(fagoo) beekuu, fayyaduu, miidhuu fi kan dhufteen jechuun eeyyamamu, yeroo, bakka, ibaadaa ykn dalaga isheen
biroos ni kennaniif. Hedduun isaanii immoo shirkiin keessa jiraachuu keessatti jedhamuu qabdi jedhee ragaan shari’aa murteessee akeeke
178
wajjjin qasiidaa bawsiirii qara’an. keessatti jedhamuu qabdi. Yoo hin murteeffamin gadhiisaa ta’e yeroo 179
hundaa zikrii kana baay’isuun muslimaaf ni jaallatama. Yeroo murtaa’aa
Bida’aan cuftinuu abbaa isheetti akkana hojjatti. Kun immoo jecha
ittiin barbaaduus ta’ee, dhabamuu fi argamuu hojii murtaa’aatin walitti
rasuulaa  dhugoomsa
hidhuun hin barbaachisu. Namni zikriiejedha sadarkaa fi mindaa guddaa
»‫«كل بدعة ضاللة‬
fi baay’ee akka qabu ragaan dhufeera. Waa’ee zikrii majenfannaa
“Bida’aan cuftinuu jallina.” isheen jallina gama jallinaa geessituu dha. keessatti namni ishee jedhe sharri hamaa cufa irraa tikfama jechuun
Akka wali galaatti muslima lubbuu ofiitii fi ilma ofiirra Rabbii fi rasuula dhufeera. Sun immoo kan argamu yeroo hiika ishee baree itti amane
jaallatuuf tarkaanfii fi addeemsa rasuulaa irra deemuun, qur’aana jedhedha.
isaaniratti bu’e qara’uu fi haffazuun, sunnaa fi seenaa isaani cufa halkani Zikri Karaa hin godhamin
fi guyyaa waggaa keessa barachuufi haffazuun, yeruma handaayyuu
Rahamataa fi nageenya isaanitti buusuu baayisuun keessaayyuu immoo Inni kun zikrii ragaa hin qabne hojjachuudha. Ykn immoo zikrii
torban keessaa halkanii fi guyyaa juma’aa baay’isuun barbaachisaadha. dhuma karaa godhamaa karaa haaraa itti uumun dalaguudha. Takkii
Yeroo du’a rasuula isaa raafidaan Ubeydiyyaa waqta dhaloota isaaniiti immoo yeroo, bakka ykn ibaadaa shari’aan keessatti hin akeekin irratti
deddeebisuudhaan aadeffachuu dha. Kana irratti hundoofne azkaarri
jedhanii murteessan keessa ayyaana dhaabuun, seenaa isaani fi qasiidaa
karaa hin godhamin kan azkaara bida’aa jedhamtu gosa saditti goodama.
shirkii qabduu fi hin qabne illee waggaa keessaa halkan tokko qara’uun
jaalala rasuulaatii miti. Kun karaa Rasuulaatis miti. Bida’aa dhorgamtuu A. Zikriiwwan karaa godhame sagalee isaa kaan dubbatee garii
taate diini keessatti dabaluudha. Akkasumas karaa rasuulaatii fi dhiisuudha. Kun immoo haala hiikkaan zikriin kun akeeku hin
sahaabota isaani dhiisanii karaa kaafiraatii fi Raafidaa hordofuutu guutiniin dhiisuudha. Fkn bakka bu’aa maqaa kan waan fagoo
keessa jira. Muslimni nafsii ofiitiif karaa lachan keessa kan fedhe haa agarsisuutin dubbachuu (isa) ykn maqaa qeenxee ‘Allaah’
filatu. deddeebisee dubbachuu dha. Zikroowwan kana immoo yeroo
lakkaawamaa wahiitiif deddeebisa.
Bida’aa sadaffaa: zikriiwwan bida’aa taate.
B. Zikrii karaa godhamaa karaa haaraa bida’aa ta’een geggessuudha.
Bu’uuruma irraa zikriin (Rabbiin dubbachun) bakka lamatti qoodama. Fakkeenyowwan kanaa:
Zikriwwan karaa godhame. i. Walga’ii dhaan zikrii geggeessu : sagalee tokkichaan Allahu
Zikriiwwan heddu kan namni ishee jechuunii fi yeroo itti dabarsuun akbar, laa ilaaha illallaah ykn Rahmata buusuu jedhu. Ykn
barbaachisu qur’aanaa fi hadiisa keessatti dhufteetti. Zikriiwwan namni tokko jennaan warri hafan isa jalaa qabuun booda
heddu kan namni dalaga halkanii fi guyyaa dalagu keessatti jechuun isaa jedhu. Takkaan lakkoofsa murtaa’aa wahii akka Rabbiin
barbaachisu (jaallatamu) dhufteetti. Akkasumas zikriin yeroo, haalaa fi qulqulleessan ajaja wanta inni ajaje hojjatu. Kun akkuma warri
ibaadaa adda addaa keessatti jechuun barbaachisus qur’aanaa fi hadiisa Rabbiin gabbaran bara Abdallaah ilma mas’uud hojjannaan
keessatti dhufeera. Zikrii kana keessa gariin isaani tawhiida kaan immoo innis harkatti mormeeti.
Rabbiin qulqulleessuu, isa faarsuu, du’aa’ii majenfannaa fi kan biroos ni ii. Nama tokko ykn baay’ee ta’ani sagalee rommisiisanii zikrii
jechuudha. Zikriin kun Rabbiin gabbaruu fi iimaana jabeessu amane. Namichi jalqaba uumee fi warri karaa isaa hordofes qur’aana isa
isa karaa godhamteef keessaa baati. Gariin isaanii immoo kanaa Rabbiin keenya dubbate caalaa jedhani amanu. Zikroowwaan Rasuulli
wajjin meeshaa muuziiqaa kan akka duffii, Dibbee fi kan biroos  dubbatanii hidhi isaani kabajamaa lamaan gidduu baatee isaan itti
180
ni fayyadamu. waaman caala jedhu. Akkasumas ‘dalaa’ilul khayraatiinii’ fi kan biroos 181
iii. Zikrii karaa godhamaa irratti waan isa irraa hin taane itti dabalee qur’aana irra caala jechuu kan amanan jiru. Kun cuftinuu shirkii guddaa
haguma zikrii kana deddeebisuun dabalata kana deddeebisa. karaa Islaamummaa irraa nama baasu.
Bootaa isaatiin maletti zikrii karaa godhame yeroon, bakkaan ykn haala Akkasumas muslimni kamuu yeroo Rabbiin dubbachuuf yaade zikrii
murtaa’aan walitti hidhuu dha. Keessumaayyuu yeroo zikriin kun bakka kamiin, sila kun zikrii ragaan mirkanaa’e taanaan dalagamoo miti taanaan
karaa hin godhamin kanatti deddeebifamee dha. Fkn nama akka yeroo dhiisa jedhee ilaaluun dirqama. Abbaa ishee tolche ilaaluun maletti zikrii
hamuummate hunda a’uuzubillaah jedhu, mu’azzinni azaana booda ishee caalaan namaa(nabiyyiin) jedhe dursiisa.
salataaf namatti lallabuu, kun immoo ‘taswiiba’ jedhame beekama. Kanaaf Dhuma kutaa bida’aa keessatti
jecha Abdallaah Ilma Umar mu’azzina kana dalage irratti morme, imaamu
maalikis akkanuma morman. Ragaa ajina bida’aa himuu fi badii nama isa dalagee himu erga fidnee,
akkasumas waa’ee bida’aa laaffisuun, itti dawwamuun, shari’aa
Bida’aa kana irraa kan ta’e naannoo xawaafaatiif zikrii murtaa’aa guutuu kana keessatti wanta bu’uura hin qabne uumuun shirkii guddaa
gochuu, ykn maqaama Ibraahimiif zikrii beekamaa murteessuudha. Kun Islaamummaa keessa nama baasutti akka inni dhaqqabsiisu eega barree,
immoo xalayaa namni hajjii fi umraa godhu tokko tokko waan ragaan itti muslima cufa irrattuu (akka wanti kun shirkiitti isa hin harkifneef,
hin jirree fi bakka kanatti qara’uun haraama jechuu wallaalanii qara’an sunnaa badaa Islaamummaa keessatti karaa godhee jennan wallaalaan
keessatti argama. Kun hundinuu bida’aa uumamte waan taateef haraama. biroo akka isa hordofee shirkii keessa seennaan badii ofiitii fi kan isaa
Ragooleen bida’aa irraa dhorgituu fi diliin nama hojjatee guddaa akka akka hin fudhanneef jecha) karaa rasuulaa deemuun, ishee jijjiiruu
ta’e akeektu heddu. Sahaabonnis dhiisuu irratti waliigalaniiru. Waan dhiisuun, bida’aa uumamtee ishee irraa hin taane itti dabaluu dhiisuun
khayrii irratti sardamanuuf jecha osoo eeyyamamtee irratti waldursu dirqama.
ture. Hinumaayyuu akka dabarsinetti isarraa dhorguunii fi mormiin
cimaan nama ishee hojjate irratti isaan irraa dhufuun mirkanan’eera. Akkasumas sunnaa rasuulaa ) qabachuunii fi haasawa nama biraa
Gariin zikriiwwan kanaa beektota tokko tokko biratti jibbamaadha malee irra dursiisuun muslima hunda irrattuu dirqama. Khayriinii fi milkuun
sadarkaa haraamummaa hin ga’u. Rabbitu beeka. duniyaa fi aakhiraa sunnaa isaanii keessa jira. Jallina irraa nagaa
ta’uunis nama isa qabateefi. Innis mallattoo muslimni nabiyyii keenya
Kanaafuu zikrii karaa godhamaa irratti dawwamuun/turuun zikrii muhammadiin  jallachuu isaati. Bida’aa irra turuun mallattoo jaalalli
bida’aa irraa fagaachuun muslima irratti dirqama. Sababni isaa dilii isaa dadhabaa ta’uuti. Bida’aa dalaguun ykn gaarii taasisuun, shari’aan
waan taateef. Akkasumas namni ishee irra turee ittiin wal bare dhuma nabiyyi  hir’uu dha jedhani shakkuudha ykn Rasuulli guutummaan
keessa Awraada (zikri shirkii) qabuun isa ga’a. namaaf hin ibsine jechuudha. Akka hubannoo mubtadi’a kanaatti
Kanaafuu ala hedduun muslima zikrii bida’aadhaan Rabbiin dileessanu shari’aan hir’uu dabaliinsa ykn guutamiinsa barbaaduudha. Namni
kun immoo zikrii shirkii eegaluun isaan ga’e. Fkn zikri (Waziifatu ibnu bida’aa uume ykn dalaguu irra ture yoo waan kanatti amaneef kufriidha.
maashisa) suufiyyoota warra daangaa dabran biratti beekamaadha. Kan Rabbiin osoo diinii kana hin guutin babiyyii isaa hin fudhane jechuun
biroos ‘ salaatul faatih’ kan namni amantii heddu waa’ee isaa keessatti beekamaadha. Rabbi akkana jedha
]3 :‫(ﭻ ﭼ ﭽ ﭾ ﭿ ﮀ ﮁ ﮂ ﮃ ﮄ ﮅ) [املائدة‬
“guyyaa har’aa amanti keessan isinii guuteera. Tola kiyyas isinirratti
dhangalaasee guuteera , Amanti Islaamummaa diini keessan ta’uu
182 siniif jaalladheera.” (maa’idaa :3 ) ULAA AFRAFFAA 183
Rasuulli Rabbii  ummataaf ahkaama shari’aa haala guutuu dhaan WALAA’AA FI BARAA’A (JAALALAA FI IRRAA
waan ibsaniif diinii Rabbii keessatti waan isa keessa hin jirre muslimni QULQULLAA’UU)
dabaluun hin barbaachisu. Sababa mubtadi’aan wanta wal-fakkaataa
ragaa godhatee waan lubbuun isaa feetetti waan fassaruuf, jallinni ykn Qorannoo duraa: hiikaa fi murtee isaanii.
wal fakkaattuun inni kaasu kun akka qulbii isaa kassa hin seenneef
Walaa’iin lugaa Arabaa keessatti jaalala, gargaarsaa fi firooma.
jecha, mubtadi’a irra fagaachuunii fi haasawa isaa haggeeffachus ta’ee
ittiin falmii dhiisuun muslima irratti dirqama. Rabbi akkana jedha Waliyyii jechuun jaalallee, hiriyaa ykn gargaaraa jechuu dha. Innis
]7 :‫(ﮥ ﮦ ﮧ ﮨ ﮩ ﮪ ﮫ ﮬ ﮭ ﮮ ﮯ ﮰ ﮱ) [آل عمران‬ faallaa diinaa (xalaataa) ti.
“Isaannan qalbii isaani keessa jallinni jiru fatanaa barbaachisaa fi Walaa’iin tumaa shari’aa keessattii sababa iimaana isaanitiif
akka isaanii ta’utti hiikuuf jecha qur’aana irraa waan wal-fakkataa mu’umintoota jaallachuu, gargaaruu, garaa laafuufii, tola yaaduufii fi
qofa hordofu.” (Aala-imraan:7). haqa mu’uuminaa waan kanatti dhaqqabu hunda guutuudha. Walaa’iin
inni akkanaa muslima isa dilii guddaa irra hin turreef ta’a. yeroo
Akka Bukhaariin gabaasetti nabiyyiin Rabbii  aayaata dabre kana muslimni dilii guddaa kan akka Ribaa, hamii, uffata koronyoo irra gadi
Aa’ishaa irratti qara’an. Eegasii akkana jedhan
buusuu, hareeda haaddachuufi kan biroo irra’s ture haga inni Rabbiin
»‫«إذا رأيت الذين يتبعون ما تشابه فأولئك الذين َس َّمى الله فاحذروهم‬ buleen jaallatamee haga dilii isaatiin jibbama.
“warra waan walfakkaate hordofan yeroo argite isaan kun warra Jaalalli muslima dilii qabuu yoo kan inni dilii kana irraa isa buqqisa
Rabbi moggaase isaan eeggadhaa.” ta’ee fi dalaga isa fakkaatus gara isaatiinis ta’ee nama biraatiin akka
Namni bida’aa hojjatu aayata iftu, hadisa sahiiha ifaa dhiisee, hadisa hin hojjatamne kan dhorgu yoo ta’e ittiin ooduu murteessa. Kun immoo
da’iifa namni tolcheen ykn ragaa wal-fakkaattuun ishee faallessa. akkuma rasuulli  warreen sadan lola tabuuk irraa hafaniin oodanii
Aayata ykn hadiisa sahiiha ragaa godhatee hiika sirrii dhiisee akka sahaabotas akka isaan ittiin oodan ajajan. Guyyaa shantamaaf ittiin hin
fedhii isaatii wal galutti hika. Ragaa sammuu isaatii fi fedhi isaatiin wal dubbanne. (Bukhaari fi muslimtu gabaase). Jaalalli muslima dilaawaa
hin simanne immoo ni deebisa. Rabbitu beeka. Akka inni gaarii hojjatee dilii dhiisee goggogina duniyaatii fi adaba
aakhiraa jalaa nagaa bahuuf jecha gorsuu, gaariitti ajajuufi hamtuu irraa
dhorguu murtessa.
Akkasumas akka toobatee gama Rabbii deebi’uu fi dilii isaa irraa akka
isa qulqulleessuuf jecha jaalalli muslima dilaawaa daangaa irra dhaabuu
fi isa adabuu murteessa.
Kan nama dilaawaatti fakkaatu nama munaafiqummaadhaan
shakkamu. Haga khayriin irraa mul’atuun ni jaallatama, haga hamtuun
irraa argamuun immoo ni jibbama. Yeroo nifaaqni isaa ifa galee Baraa’iin lugaa Arabaa keessatti: Waan tokko irraa fagaatanii
munaafiqummaan isatti murteeffame waa’ee walaa’aa fi baraa’aa adda bahuu, irraa qulqullaa’uu dha.
keessatti hukmiin isaa hukmiidhuma kaafiroota birooti. Inni immoo
qorannoo ittaanu keessatti yoo Rabbi fedhe ni dhufa. Tumaa shari’aa keessatti: Diina Rabbii, munaafiqaa fi kaafira jibbuu
184 185
dha (jibbuutti kan fedhame kufrii fi jallina isaan irra jiran jibbuu dha).
Mubtadi’oonni kan akka Jahmiyyaa, Qadariyyaa, Raafidaa, Ashaa’iraa
Xalaatomfachuu fi irraa fagaachuu (irraa fagaachuutti kan fedhame kufrii
(kan itti fedhame Ashaa’iraa warra jallaa duraaniiti male cufa nama
fi jallina isaan irra jiran jibbuu dha) dha. Warra loltoota immoo hanga
maqaa sanaan waamamee miti) fi kan biroos qoodaa saditti ba’u.
dandeettiitiin ittiin loluu dha.
1. Namni isaan irraa gara bida’aa isaatti waamu ykn mul’ifatu bida’aan
isaammoo kan hin kafarsiifne yoo taate haga bida’aa isaatiin Hukmii wolaa’aa fi baraa’aa:
jibbuun dirqama ta’a. Akkasumas ooduunii fi xalaatomfachuun Lachan isaaniituu dirqama. Bu’uura iimaanaa keessaa isa guddaa dha.
dirqama. Kun immoo warra beekumsaa biratti wali galameera.
Ragooleen heddu kan mu’umina jaallachuun dirqama ta’uu agarsiiftuu fi
Wajjin taa’uunii fi haasawuun yoo gorsuu fi waamuuf ta’e male
cufa kaafiraa: yahuudaa, nasaaraa, buuziyyoota, warra taabota gabbaru,
hin eeyyamamu. kun immoo kan eeyyamamu beektota qofaafi.
munaafiqaa fi kan biro(warra Muslimaan Muslimummaa isaatiif ittiin
Namni ulamaa hin ta’in immoo mubtadi’a wajjin taa’uun, haasawa
lolanu) irraa fagaachuun ykn qulqullaa’uun dirqama, isaan jaallachuun
isaa dhaga’uun, ittiin falmus ta’ee kitaaba isaa dubbisuun hin
eeyyamamu. Kun immoo qalbii isaa keessa bida’aan isaa akka hin immoo dhorgaa ta’uu kan agarsiiftu dhufteetti. Gariin warra beekumsaa
seennee fi shubahaan inni yeroo hunda kaasu akka isa hin miineefi. akkana jedhan
‫ وحرم‬،‫ فاعلم أن الله سبحانه وتعالى قد أوجب ذلك وأكد إيجابه‬:‫“أما معاداة الكفار واملشركني‬
Salaamtaa mubtadi’aan jechuunii fi irratti deebisuun immoo yeroo
inni jedhe ni eeyyamama. Haa ta’u malee yeroo bu’aa qabaate ‫ حتى أنه ليس في كتاب الله تعالى حكم فيه من األدلة أكثر وال أبني من هذا‬،‫مواالتهم وشدد فيها‬
salaamtaa jechuus ta’ee deebisuurra dhisuutu caala. ‫ “ أوثق عرى اإلميان احلب في‬: ‫” ولهذا قال النبي‬.‫احلكم بعد وجوب التوحيد وحترمي ضده‬
“ ‫الله والبغض في الله‬
Fkn akka inni dhiisuuf sababa ta’a, namni naannoo isaa jiru aqiidaan
isaa badaa ta’uu baree akka irraa eeggatuuf sababa ta’a. “Beeki.Kaafiraa fi mushrika Xalatoomtachuu Rabbiin dirqama godhee,
dirqama isaas ni jabeesse. Jaalala isaanii dhorkee, dhorkaa isaas ni
2. Nama bida’aan isaa kan kafarsiisu taate kan akka suufiyyaa daangaa
jabeesse. Qur’aana Rabbii keessa ragaan irra hedduu fi ifaa ta’e booda
dabranii du’aa fi sheekholee waammatanuu, Kan akka gulaata Raafidaa
dirqamummaa tawhiidaa ibsuutii fi haraamummaa shirkii himuutii
immoo warra qur’aanni jijjiiramaadha jedhanii falmanuu ykn gariin
isaa hin jiru jedhanuu takkii nama birmachiifatanuu warreen kun ogga kan hukmii kana caalu hin jiru.” Kanaafuu rasuulli  akkana jedhan
isaan irratti ragaan dhaabbattee kafaruun isaanii murtaa’e, murteen “funyoo iimaana hunda irra amanamaan Rabbiif jedhani jaallachuu fi
isaanii waa’ee walaa’aa fi baraa’aa keessatti akkuma kaafira kan Rabbiif jedhani jibbuudha.”
biraati. Qorannoo itti aanu keessatti dhufuuf deema. Ragaan ifaan mu’umina jaallachuun dirqama ta’uu akeeku jecha Rabbii
3. Namni isaan irraa bida’aa isaa dhoksu, kan itti hin waamne jallina akkana jedhu
ishee kanas kan hin bareechine warra hojjatus hin faarsine shubahaa ‫(ﮑ ﮒ ﮓ ﮔ ﮕﮖ ﮗ ﮘ ﮙ ﮚ ﮛ ﮜ‬
waan kana jabeessus kan hin kaafne ykn hinfacaafne inni akkuma
dilaawaa dilii isaa dhoksuuti. Wajjin nitaa’amaa, salaamtaan ittiin )‫ﮝ ﮞ ﮟ ﮠ ﮡ ﮢﮣ ﮤ ﮥ ﮦﮧ ﮨ ﮩ ﮪ ﮫ‬
ni jedhama, ittiin hin oodamu. ]71:‫[التوبة‬
“Mu’uminnii fi mu’umintittiin gariin isaani jaalalloo gariiti. Gaariitti ‫ أ َوال أدلكم على‬،‫ وال تؤمنوا حتى حتابوا‬،‫«والذي نفسي بيده ال تدخلوا اجلنة حتى تؤمنوا‬
ajaju hamtuu irraa dhorku. Salaata dhaabu zakaasni kennu. Rabbii .»‫شيء إذا فعلتموه حتاببتم؟ أفشوا السالم بينكم‬
fi rasuulaan bulu. Warra kana Rabbiin siichuu isaan mararfata. “Isa lubbuun koo harka isaa jiruttin kakadhaa hanga amantanutti
186
Rabbiin injifataa ogeessa.” (attawbaa: 71). jannata hin galtanu, hanga wal jaallattanutti hin amantanu. 187
Ragaan ifaan kaafira irraa fagaachuu dirqama taasisuufi isaan jaallachuu Wanta isin dalagdanii ittiin wal-jaallattan isinitti himuu? Gidduu
haraama taasisu jecha Rabbiiti keessanitti salaamtaa babal’isaa.” jedhan.
‫(ﮣ ﮤ ﮥ ﮦ ﮧ ﮨ ﮩ ﮪ ﮫ ﮬ ﮭ ﮮ ﮯ ﮰ ﮱ ﯓ ﯔ ﯕ ﯖ ﯗ‬ Sababa duniyaa, gosummaa, mazhabaa ykn wal dhabbii gidduu
‫ﯘ ﯙ ﯚﯛ ﯜﯝﯞﯟﯠﯡﯢﯣﯤ ﯥﯦ ﯧﯨﯩ‬ jaraatiin argamteef jecha mu’umina jibbuu irraa eeggachuun
muslimaaf barbaachisaa dha. Mu’umina isa jaalalloo Rabbii ta’e
]4 :‫ﯪ ﯫ ﯬ ﯭ ﯮ ﯯ ﯰﯱ ﯲ ﯳ ﯴ ﯵ ﯶ ﯷ ﯸ) [املمتحنة‬
xalaatomfachuun Rabbiin wal-loluudha. Hadiisal qudusii keessatti
“Dhugaatti Ibraahimii fi warra isaawajjin turan irraa hidhannoo Rabbiin akkana jedha jechuun dhufeera
gaarii qabdu. Kan isin hidhattan Yeroo isaan tuuta isaanitiin nuti
‫ رواه البخاري‬.»‫«من عادى لي ولي ًا فقد آذنته باحلرب‬
isinii fi warra isin gabbartan irraa qulqulluudha, isinnittis kafarreerra,
Haga isin Rabbii tokkichatti amantanutti gidduu keenyaa fi keessanitti “Namni jaalalloo koo Xalaatomfate lola isa beeksiseera.”
Xalaatummaafi jibbaan mul’atteetti jedhanu. Garuu Jechi Ibraahim Bukhaariitu gabaase.
abbaa isaatiin Dhiifaman sii barbaada (adaba) Rabbiirraa immoo 2. Yeroo muslimni miidhame ykn daangaan itti darbame bakka fedhee fi
waantokko siif hin oolchujedhee qofti utuuhafuu. Yaa Rabbi sirratti gosa fedhe irraa ta’ee gargaaruudha. Kun immoo harkaan, qabeenyaan,
hirkanna, gamakee butamna, deebiinis gamumakeeti.” qalamaa fi arrabaan waan inni gargaaruu haajome gargaaruudha.
Warri beekumsaa mu’umina jaallachuun dirqama ta’uufi kaafira Rasuula irraa  akka miirkanaa’etti akkana jedhan
jaallachuun haraama ta’uu irratti waliif galaniiru.(kun kan dubbatame ‫ رواه البخاري‬.»ً‫«انصر أخاك ظامل ًا أو مظلوم ا‬
warra loltoottaatiifi malee warri kaan siichi gara dhumaatti dubbatama)
“Obboleessa kee miidhaas ta’ee miidhamaas tumsi.” Bukhaariitu
Qorannoo lammaffaa: waan walaa’a karaa godhamtee fi gabaase.
walaa’a dhorgamtuu calanqisiisu/ mul’isu.
Ajajni dirqama akeeka. Yeroo Xalaatni muslima irratti daangaa dabre
Mata duree lama of keessaa qaba. gargaaruun dirqama. Yeroo Kuffaarri biyya muslimaa irratti daangaa
dabree warri biyya sanaa ofirraa deebisuu dadhabe muslima warra
Waan Walaa’a karaa godhamtuu mul’isu.
itti aanu irratti qabeenyaa fi lubbuun gargaaruunii fi irraa deebisuun
Jaalala karaa godhamaa keessa wantoota baay’eetu seena. Wantoota dirqama. Akkasumas muslima irratti nama isa miidhe irraa haqa isaa
kana keessaa beekamaa fi mul’ataan akka fudhatu obboleessa isaa gargaaruun dirqama. Isaa dhaga’uu yoo
1. Mu’umintoota bakkaa fi bara hunda keessa jiran gosa kamirraayyuu hamatame ykn maqaan isaa Xureeffame kabaja isaa irraa deebisuun
ta’anii sababa iimaana isaaniitiifi Rabbiin buluutiin jaal’achuu dha. dirqama. Akkasumas yeroo namtokko kitaabaan ykn wanta biraatiin
Jaalalli kun immoo muslima cufa irratti dirqama. Muslim sahiiha mulslima xureesse arrabaa fi qalama isaatiin irraa deebisuun muslima
isaa keessatti Abii Hurayraa irraa akka gabaasetti Rasuulli  irratti dirqama. Kun hundinuu immoo fardal kifaayaadha (kan namni
akkana jedhan tokko raawwannaan nama biraa irraa bu’u).
3. Yeroo isaan haajoman qabeenyaa fi lubbuun gargaaruudha. Muslima isaa keessatti haajomus kan akka waa’ee fayyaa, warshaa, qonnaa fi
obboleessa isaa yeroo inni ittihaajome qaama isaatiin gargaaruun kan biroos, waan isaan miidhu irraa sodaachisuu, waan jiruu isaanii
muslima irratti dirqama. keessatti isaan fayyadu akeekuun fardal kifaayaa dha.
188 Fkn yoo inni karaa deemaa imala keessatti cite akka inni imala isaa Kan akka dhukkubsataa gaafachuu, nama haajomee garuu baay’ee hin 189
bakkaan ga’atuuf wanta inni itti haajamu tolchaniifii isa gargaaruniifi rakkatin qaamaa fi qabeenyaan gargaaruu, du’aa’ii gochuufii, nama isa
kkf dalaguun muslima irratti dirqama. Yeroo inni horiitti haajome qunnameen salaamtaa jechuufi kan biroos sunnaa dha.
horiin isa gargaaruun dirqama.
Wanta Walaa’a dhorgamtuu mul’isu
Fkn’f Innii fi ilmaan isaa hiyyeessa wanta nyaatan kan hin qabne yoo
ta’e Muslima dureessa irratti isa gargaaruun dirqama. Kun hundinuu Akkuma ibsamee dabarfametti, warra Xalaata Rabbii(amantii
immoo fardal kifaayaa dha. Namni gargaaruu danda’u yoo dhibamee balleessuuf lolanu) kan akka warra taabota gabbaruu, buuziyyootaa,
nama tokkicha ta’e, isa irratti fardal ayni (dhuunfaa irratti dirqama) ta’a. majuusaa, yahuudaa, kiristaanaa, munaafiqootaa fi kan biroos
jaallachuun jaalala ishee faallaa baraa’aa (irraa qulqullaa’u) taate,
4. Mokkoroo fi cinqii isaanitti dhaqqabuuf laalachuun, gargaaramuu qoodaa fi fakkeenya ishee hundaan shakkii tokko male haraama. Kun
isaanii fitoltuu cufaaf isaanii gammaduun, garaa isaanii laafuu fi immoo bakka lamatti qoodama.
qoma nagaan isaanitti bahuun barbaachisaadha. Yeroo waa’ee
sahaabota rasuulaa  ibsu Rabbiin akkana jedha Qoodaa duraa : Jaalala kufrii taate
]29:‫(ﭗ ﭘ ﭙ ﭚ ﭛ) [الفتح‬ Fakkeenyaa fi mul’iftuun walaa’ii haraama taate tokko tokkoo kan
kufrii taatee nama hojjate Islaamummaa keessaa baaftu hedduu dha.
“kaafira irratti jajjaboo waliifimmoo gara laafoodha.” (Al-
fath:29). Kana Keessaa yaachisaan:
Nabiyyiin keenya  1. Hiriyummaa kaafiraa filatanii amantii isaanii jaallachuu wajjin ykn
amantii isaanii jajuu wajjin Muslima xureessee isaan jaallachisuu
‫ رواه البخاري ومسلم‬.»‫«ال يؤمن أحدكم حتى يحب ألخيه ما يحب لنفسه‬
wajjin biyya isaanii keessa taa’uu dha. Jaalalli akkanaa kun amantii
“Hamma wanta lubbuu ofiitii jaallatu obboleessa isaatiif Isalaamaa irraa deebi’uu dha. Rabbi akkana jedha
jaallatutti tokkoon keessan hin amanne.” Bukkaarii fi muslimtu ‫(ﯜ ﯝ ﯞ ﯟ ﯠ ﯡ ﯢ ﯣﯤ ﯥ ﯦ ﯧ ﯨ ﯩ ﯪ ﯫ ﯬ) [آل‬
gobaase. ]28:‫عمران‬
Kana hubadhu. Wantootni biroos kan ishee dubbachuun haasaan “Mu’umintootni mu’uminaan alatti kaafira akka jaalalloo hin
dheeratutu jira. Kana keessaa kan akka nama axxiffate gamachisuu taasifanne. Namni kana dalage Rabbi irraa wanta tokko hin
fi rakkoo isaa irraa furuu dirqama dhunfaati.Kan akka salaamataa qabu.” (Aala-imraan: 28).
deebisuu, janaazaa geggeessuu, irratti salaatuu, wanta Muslimni diinii
isaa keessatti haajomu kan akka beekumsa barbaaduu, barsiisuu, gama Namni kaafira jaallataa diinii isaaniis jaallatee, muslima irraa
Rabbiitti isaan waamu, gaariitti ajajuufi hamtuu irraa dhorguutiin fagaatee isaan xureesse, inni kaafira xalaata Rabbii, rasuulaa fi
dhanbbachi wanta inni duuniyaa isaakeesaatti haajomu kan akka mu’umintootaati.
beekumsa barbaaduu, barsiisuu, gama Rabbitti isaan waamu gaariitti 2. Eenyummaa biyya kaafira muslimaan (sababa Muslimummaa
ajajuufii hamtuu irraa dhorguutiin dhabbachuu, wanta inni duniyaa isaanitiif ittiin) loltuu fudhachuu fi seera ishee cufa waan ishee
keessa jiru kan akka dirqama loltummaa (raayyaa) biyyaa, dha, Islaaamummaan walitti dhiheessuun ni mijaa’a ykn isaanumtuu
muslimaan loluu fi kkf mamii tokko malee haraama. Beektoleen amantii tokko jedhe inni kaafira Islaamummaa irraa deebi’eedha.
tokko tokko akka dubbatanitti walii gala muslimaatiin kufrii fi Hinumaayyuu namni kufaa ta’uu amantaa Islaamummaan ala jiruu
190
diinii Islaamaa irraa deebi’uu dha jedhan. Kun cuftinuu yeroo shake kafareera. Sababni isaas waan jecha Rabbii akkana jedhu 191
fedhiidhaan ta’e. yoo kan biyya Muslimaa itti godaanuun mijaa’u deebiseefi
dhabee ykn biyyuma kaafiraa kan haalli isaanii biyya muslimaan ]85:‫(ﭯ ﭰ ﭱ ﭲ ﭳ ﭴ ﭵ ﭶ) [آل عمران‬
loltu irra gaarii taate itti godaanuuf dhabee biyya kanatti hirkate
“namni Islaamummaan alatti amantii barbaade irraa hin
murteen isaa kan nama dirqamsiifameeti. Yeroo qalbii isaatiin jibbe
qeebalamtuu inni warra aakhiraatti hongaa’u irraayyi.” (aala-
irratti haraama hin ta’u.
imraan :85).
3. Walfakkaannaa guutuu kaafiratti fakkaachuu. Fkn dalaga,
uffannaafi akkaataa rifeensa mataa isaanii fi kan biroo keessatti Ammas wanta dirqama diinal Islaam irraa beekamu amantiin
itti fakkaachuu, wajjin jiraachuu, wajjin bataskaana isaanitti Islaamaa amantii darbe hunda shaareera kan jedhu deebise. Cufti
deddeebi’uu, ayyaana isaanii hirmaachuu dha. Namni kana dalage isheetuu amantii jijjiiramte, namni ishee amane kaafira mushrika.
walii galtee warra beekumsaatiin inni kaafira. Abdallah Ibnu Amri Amantii tokko taasisuutti waamuun waamicha jalloo turtuu dha.
irraa akka mirkanaa’etti akkana jedhe Jallattoota suufiyyaa duraanii tokko tokkotu kan akka Ibnu Sab’iin ,
‫ وصنع نيروزهم ومهرجانهم وتش ّبه بهم حتى ميوت وهو كذلك حشر‬،‫«من بنى ببالد األعاجم‬ Talmasaani fi kkf’ntu itti waamaa turani.
.»‫معهم يوم القيامة‬ Namni yeroo ammaa Islaamummaatti hirkatu tokko tokkos waamicha
“Namni biyya kaafiraatti ijaaree, bara jijjiirraa fi ayyana biraa kana haaromseera. Beekamoonni isaan kanaa Jamaaluddinil
isaanii wajjin dalagee, haga du’uttu isaanitti fakkaate akkuma afghaanii, barataa isaa Muhammad Abdahul misriyyi, Rajaa’al
kanaan guyyaa qiyaamaa isaanii wajjin kaafama.” Jaaruuddiyyil fornusiyyii fi kan birooti.
4. Wanta amantii Islaamaa irraa nama baasu keessatti isaanitti 7. Muslima irratti kaafira gargaaruun isaan jaallachuudha. Kaafirtoota,
fakkaachuu dha. Fkn barakaa irra barbaaddee masqala uffachuu isaanii wajjin loluus ta’ee qabeenyaa fi meeshaan isaan gargaaruun
(rarraafachuu). Kun kan ta’u wanti kun‘mallattoo nasaaraa kan ykn muslima irratti basaastuu jaraaf ta’uun ykn kan birootiin
isaan ittiin amantii isaanii Iisaan ajjeefamee fannifameera jedhu Muslima irratti isaan gargaaruun gara lamaan ilaalama.
ittiin mul’isanuudha’ jechuu beekuu wajjin. Rabbiin immoo kana Garri duraa: Gargaarsuma fedheenuu haa ta’uu jaalala isaanitii fi
kitaaba isaa keessatti dhabamsiisee akkana jedha muslima irratti olta’uu isaanii fedhee kan gargaaruu dha. Kun gargaarsa
]157:‫(ﭹ ﭺ ﭻ ﭼ ﭽ ﭾ ﭿ) [النساء‬ kufrii kan Islaamumaa irraa baaftuu dha. Kana irratti beektonni heddu
walii galtee ulamaa himaniiru.
“Isa hin ajjeefnes hin fannifnesii garuu isaan irratti wal fakkaate.”
Garri lammafaa: Gargaarsuma fedheen haa ta’uu ogga kaafirtoota
(al-nisaa’I : 57)
gargaaru wanti itti isa kaase faayidaa dhuunfaa, sodaa, ykn jibbaa
5. Bataskaana dubbisuun Rabbitti nama dhiheessiti jedhee ishee duniyaatu isaa fi muslima jarri ittiin lolanu jiddu jiraachuu dha.
dubbisuu dha. Gargaarsi akkanaa kun haraama, badii guddoo dha. Haa ta’u malee kufrii
6. Amantii tokko taasisuutti ykn jidduu amantii walitti dhiheessuutti Islaamummaa irraa nama baaftuu miti. Ragaan gargaarsi kun kufrii
waamuu dha. Namni diiniin Islaamummaan male jiru diinii sirrii ta’uu dhabuu agarsisu Walii galtee warra beekumsaa kan Xahaawiin
dubbate kan basaasaan muslimaa hin ajjeefamu jedhuu dha. Wali galli Ammas Rabbi akkana jedha
wanta Xahaawiin dubbatee kaafiraa miti jechuu dha. ‫(ﮣ ﮤ ﮥ ﮦ ﮧ ﮨ ﮩ ﮪ ﮫ ﮬ ﮭ ﮮ ﮯ ﮰ ﮱ ﯓ ﯔ ﯕ‬
Hirkoon ijmaa’a kanaa: HaaXib ibnu Abii Balta‘aatu rasuulaa ‫ﯖﯗﯘ ﯙ ﯚﯛ ﯜﯝﯞﯟﯠﯡﯢﯣﯤ ﯥﯦ ﯧ‬
192 fi muslima irraa guyyaa fathii basaasee jira. Xalayaa gara mushrika 193
Makkaatti barreessee akka rasuulli gara isaaniitti deemaaru itti hime. ]4:‫ﯨ ﯩ ﯪ ﯫ ﯬ ﯭ ﯮ ﯯ ﯰﯱ ﯲ ﯳ ﯴ ﯵ ﯶ ﯷ ﯸ) [املمتحنة‬
Akka qurayshonni ittiin loluuf hin qophoofne rasuulli kallattii itti deemu “dhugaatti Ibraahimii fi warra isaa wajjin turan irraa hidhannoo
dhokseeture. Kana barreessuu irratti wanti haaxibiin kaase immoo gaari qabdu. Kan isin itti hidhattanu yeroo isaan tuuta isaanitiin
faayidaa dhuunfaati. Kanaa wajjin rasuulli Islaamummaa irraa deebi’uu nuti isinii fi wanta isin gabbartan irraa qulqulloofne jedhanu.
isaa hin murteessinesii haddiinis irra hin dhaabanne. Kun immoo Isinittis kafarreerra. Haga isin Rabbii tokkichatti amantanutti
wanti inni dalage kufrii Islaamummaa irraa hin baafne ta’uu akeeka. gidduu keenyaa fi keessanitti xalaatummaa fi jibbaan mul’atteetti.
kun cuftuu nama filmaata ofiitiin raawwateefi. Namni dirqisiifame
Garuu jechi Ibraahim abbaa isaatiin dhiifaman siif barbada
ykn rakkinaaf isaanitti hirkate, kan akka dirqamee kaafirootaa wajjin
(adaba) Rabbi irraa immoo wanta tokko siif hin oolchu jedhe
muslimaan loluuf bahuu fi kkf hukmiin kun isarratti hojii irra hin oolu.
qoftiutuu hafuu. yaa Rabbi sirratti hirkannaa gama keebutamna
]28 :‫(ﯭ ﯮ ﯯ ﯰ ﯱ) [آل عمران‬ deebiinis gamuma keeti.” (al mumtahinah :4).
“yoo isaan irraa oftiksuu jecha tiksitan malee.” waan Rabbiin jedhuufi.
Rasuullis akkana jedhan
Qoodaa lammaffaa: Jaalala haraama kan hin kafarsiifne ٌ ‫«ال يحب‬
.»‫رجل قوم ًا إال جاء معهم يوم القيامة‬
Fakkeenyaa fi ibsa walaa’a dhorgamtuu ishee faallaa baraa’aa (irraa “Namni tokko tuutawahi jaallatee guyyaa qiyaamaa wajjin
qulqullaa’uu) taatee Islaamummaa irraa abbicha kan hin baafne garu dhufu male hin hafu.”
haraama. Isheen kun gosa heddu.
Dirqamni muslimaa kaafirtoota cufa jibbee irraa fagaachuudha.
Yaachiftuun ishee: Kun immoo muslima gidduutti wali galamaadha. Sababni isaas
1. Kaafira jaallatanii hiriyaa taasifachu: Rabbi akkana jedha. kaafiroonni Rabbiin khilaafu, Dilii guddaa dhaan, ibaadaa isaa
keessatti fakki isaa taasisuun ykn Rabbi warraafi ilmoo qaba jechuun
‫(ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ ﭘ ﭙ ﭚ ﭛ ﭜ ﭝ ﭞ ﭟ‬ takkii wanta biraa waan Rabbiin Xinneessuun keessa jiruun Rabbiin
‫ﭠ ﭡ ﭢ ﭣ ﭤ ﭥﭦ ﭧ ﭨ ﭩ ﭪ ﭫ ﭬ ﭭ ﭮﭯ‬ lolu. Isaan Xalaata Rabbiiti. Isaan jibbanii xalaatomfachuun, gara
isaaniitti hirkachuu dhisuun Rabbitti dhihaachuu dirqama. Barsiisaan
‫ﭰ ﭱ ﭲ ﭳ ﭴ ﭵ ﭶ ﭷﭸ ﭹ ﭺ ﭻ ﭼ ﭽﭾ ﭿ ﮀ ﮁﮂ‬ keenya Muhammad Ibnu Usaymiin akkana jedhe
]22:‫ﮃ ﮄ ﮅ ﮆ ﮇ ﮈ) [اجملادلة‬ ”.‫ ويجب علينا أن نكرهه بكل قلوبنا‬،‫“الكافر عدو لله ولرسوله وللمؤمنني‬
“Tuuta Rabbii fi guyyaa aakhiraatti amananii, nama Rabbii fi “kaafirri Rabbiif, rasuulaafi mu’umintootaaf xalaata.Qalbii keenya
rasuula khilaafe (faallesse) utuma abbaa, ilmaan, obboleewwan ykn guutuun isaan jibbuun nurratti dirqama.”
fira isaaniillee ta’e kan jaallatanu hin argitu. Warra kana Rabbiin
qalbii isaanii keessatti iimaana galmeesse. Afuura qulqulluu isa 2. Jireenya dhaabbataa biyya kaafirootaa taa’uudha. Biyya kaafirootaa
biraa ta’een jara jabeesse. Jannata jala ishee laggeen yaatu isaan ni jiraachuuf jecha itti buqqa’uun muslimaaf hin eeyyamamu. Osuma
seensisa. Achi kassatti hafoodhas. Rabbi isaanirraa (dalaga isaanii) mallattoo amantii isaa mul’ifachuu kan danda’u ta’eeyyuu bifa
jaallatee isaan illee Rabbi irraa jaallatan. Warrikun tuuta Rabbiiti. rakkinaatiin male eenyumaa biyya sanii fudhachuun hin ta’u.
Tuutni Rabbii immoo milkaa’oodha.” (almujaadalah:22). .‫ وعلى مفارقة املشرك‬،‫ على النصح لكل مسلم‬ ‫ بايعت النبي‬: ‫لقول جرير بن عبدالله‬
Jariir Ibnu Abdallaah akkana jedhe “muslima hundaa toltuu yaaduufi Biyya kanatti imaluudhaaf yoo dhimmi dhuunfaa ykn walii galaa
mushrika hundaan adda bahuu irrattin rasuulaaf baallama seene.” muslimaa jiraate, imaluun sharxii sadiin ni eeyyamama.
Kaafirri tokko oggaa asallamee biyyi isaa biyya kufrii ta’e yoo kan iv. Namni biyya kanatti imalu nama amantii isaa beeku ta’uu qaba.
194 mallattoo amantii isaa mul’ifachuu hin dandeenye ta’ee godaansa Wanta fayyaduufi miidhu adda baasee beekuu barbaachisa. 195
danda’e waliigaltee warra beekumsaatiin biyya muslimaatti v. Nageenya qabaachuu fi amantii fi haala isaa balleessuuf waan
godaanuun isarratti dirqama. Yoo Rakkoo dhaaf ta’e male biyya sababa ta’u hundarraa fagaataa ta’uu qaba.
kana keessa turuun isaaf hin eeyyamamu. Rabbi akkana jedha
vi. Mallattoo amantii isaa mul’isuu danda’uu qaba. Dhimmi isaaf
‫(ﮀ ﮁ ﮂ ﮃ ﮄ ﮅ ﮆ ﮇ ﮈﮉ ﮊ ﮋ ﮌ ﮍ ﮎﮏ ﮐ ﮑ ﮒ‬ jecha imaluun eeyyammu: gara Rabiitti waamuuf, daldalaaf,
‫ﮓ ﮔ ﮕ ﮖ ﮗﮘ ﮙ ﮚ ﮛﮜ ﮝ ﮞﮟ ﮠ ﮡ ﮢ ﮣ‬ yaalamuuf, Dhimmi muslima biyya isaa kan akka ambaasaaddarii
]98-97:‫ﮤ ﮥ ﮦ ﮧ ﮨ ﮩ ﮪ ﮫ) [النساء‬ mootii muslimaafikkf’nif fi beekumsa biyya kaafiraa qofatti
argamu barachuuf jecha imaluun ni danda’ama.
“Haala isaan lubbuu ofii miidhanii jiranuun warri malaa’ikaan
lubbuu isaanii fuute maal keessa turtan jedhuun. Dachiidhuma Bashannanaa fi kkf’f biyya kaafiraatti imaluun haraama. Hadiisa
kana irratti dadhabsiifamaa turre jedhu. Maalidachiin Rabbii akka Jariir kutaa dabre keessatti dubbatametu kana akeeka. Hadiisichi
isin keessa godaantanuuf jecha ballaa hin taanee? Jedhu. Warri biyya kaafiraa jiraachuu dhorga.Kun immoo jireenya Xiqqoo
kun qubannaan isaanii jahannama. Ittideebii ta’uun ishees bade. kan akka guyyaa tokkoo fi lamaa of keessatti qabata. Akkasumas
Garuu dadhabsiifamtoonni dhiiraa, durbaa fi ijoollee kan mala hin rakkoo fi dhimma wahiitiin malee amantii muslima kanaa rakkinaaf
dandeenyee fi karaa itti qajeelanu hin qabne osoo hafanuu.” saaxiluudha.
Yoo muslimni mallatoo diinii isaa kan akka tawhiidaa, salaataa, 4. Ayyaana amantii isaanii wajjin hirmaachuu: kan akka waggaa
ahkaama Islaamaa barachuu, dubartoonni hijaaba qabachuu fi kan dhaloota Iisaa, ayyaana amantaa isaanii makachuus ta’ee
biroos mul’isuu danda’eef biyya muslimaatti godaanuun isaaf sunna hirmaachuun walii galtee warra beekumsaatiin hin eeyyamamu.
male waajibaa miti. Biyyuma isaa keessa turuu danda’a. Sababni isaas dalaga isaanii mirkaneessuu, jaalachuu fi irratti
‫ «إن شأن الهجرة‬:‫ فقال‬،‫ عن الهجرة‬ ‫فقد روى أبوسعيد اخلدري أن أعرابياً سأل رسول الله‬ gargaaruun waan keessa jiruufi. Rabbiin immoo akkana jedha
‫ «فاعمل من وراء‬:‫ قال‬.‫ نعم‬:‫ «فهل تؤتي صدقتها؟» قال‬:‫ قال‬.‫ نعم‬:‫ فهل لك من إبل؟» قال‬،‫لشديد‬ ]2:‫(ﯲ ﯳ ﯴ ﯵ ﯶ) [املائدة‬
‫ متفق عليه‬.»‫ فإن الله لن يترك من عملك شيئا‬،‫البحار‬ “Badii fi xalaatummaa irratti wal hin gargaarinaa.” jedha.
Abuu sa’iidal khudriin akka odeessetti namni baadiyyaa tokko waa’ee Ayyaana isaani kuftuu fi haraamataatetti hirmaachuun immoo
hijraa rasuula gaafate. Rasuullis  “dubbiin hijraa jabaadha. Sila mamii tokko male irratti gargaaruudha. Akkasumas ayyaana kana
gaala qabdaa?” jedhan. Namichis eeyyeen qaba jedhe. “zakaa irratti isaan eebbisuun wali galtee beektotaatiin hin eeyyamamu.
ishee ni kennitaa?” jedhan.Eeyyee jedhe. “Dudduuba garba Ayyaana amantaa isaanii hirmaachuunii fi eebbisuun dhorkaacha.
kanaa hojjadhu. Rabbiin hojii keeirraa waa tokko duwwaa hin Sababni isaas isheen kun amantii keenya keessatti ayyaana bida’aa
dhiisuutii.” jedhan. Bukhaari fi muslimtu odeesse. haraama waan taateefi. Akkasumas guyyaa isaan ayyaana amantaa
3. Dhimmaan maletti gara biyyaa kufriitti imaluudha. Dhimmaan ykn duniyaa qabanu guyyaa ayyaanaa gochuun hin ta’u. kun immoo
male gara biyya kufriitti imaluun muslima irratti dhorkaadha. itti fakkaachuu isa dhorkamaadha.
5. Wanta dhuunfaa isaanii ta’ee kan muslima irraa ittiin addaba’anu “Irrakeessa jireenya duniyaa ni beeku. Isaan aakhiraa irraa
keessatti itti fakkaa chuudha. Wanta tokko hundeen isaa amantii immoo dagatoodha.”
keenya keessatti halaalas ykn haraamas haa ta’uu waan dhuunfaa Rabbi ammas akkana jedha
isaanii ta’e kan akka ibaadaa, aadaa, hidhannaa, naamusa ykn
196 ]12 :‫(ﭞ ﭟ ﭠ ﭡ ﭢ ﭣ ﭤ ﭥ ﭦ ﭧ) [محمد‬ 197
akkaataa keessatti isaanitti hidhachuun muslima irratti haraama.
FKN’f uffannaa keessatti, akkaataa nyaataa ykn dhugaatii, karaa “warri kafaran ni qanani’u. Akka beeyladni nyaatuttu nyaatu.
adeemsaa keessatti, Rifeensa mataa ykn areeda haaddachuu Ibiddi qubannaa isaaniiti.”
keessatti, karaa nyaataa fi dhugaatii, karaa taa’ichaafi deemsaa, Ammas Rabbi akkana jedha
akkaata salaamtaa, karaa ijaarsa mana isaaniikeessatti, seeramurtii, ]44 :‫(ﭑ ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗﭘ ﭙ ﭚ ﭛ ﭜﭝ ﭞ ﭟ ﭠ ﭡ) [الفرقان‬
bulmaataafi qusannoo ykn kkf wanta bu’aan mul’ataan tokko
“sila hedduun isaanii ni dhaga’u ykn ni hubatu jattee yaaddaa?
muslimaaf keessa hin jirre keessatti isaan hordofuun muslimaafis
Homaamiti isaan akka beeyladaati male. Hinumaayyu beeylada
ta’ee muslimtittiif hin eeyyamamu. Nama biraa hordofuun of
irra karaa jallatani.” (al -furqaan:44)
tuffachuu akka inni akkeeku beekamaadha. Hordofaan kun nama
hordofu kana akka isa caaluufi sadarkaan isaa ol akka ta’e yaada. Ragaan shari’aa heddu kan kaafirfootatti fakkaachuu haraama gootu
Kanaaf itti fakkaachuuf yaala. Muslimni kaafiraa wajjin haala kana dhufteetti. Isaan keessa jecha Rabbii
ta’uun hin malu. Ragaa qur’aanaa fi hadiisaatiin muslimni sadarkaan ‫(ﮯ ﮰ ﮱ ﯓ ﯔ ﯕ ﯖ ﯗ ﯘ ﯙ ﯚ ﯛ ﯜ ﯝ ﯞ ﯟ ﯠ ﯡ ﯢ‬
isaa cufa kaafiraati oli. Rabbi akkana jedha ]16 :‫ﯣ) [احلديد‬
)‫(ﮩ ﮪ ﮫ ﮬ ﮭﮮ ﮯ ﮰ ﮱ ﯓﯔ ﯕ ﯖ ﯗ ﯘ‬ “qalbiin warra amanee gorsa Rabbiitii fi dhugaa buufamteef gadi
]18 :‫[الزمر‬ jechuu (ajajamuutti) akkasumas akka warra duraan kitaaba fudhatee
“Isaannan jecha dhaggeeffatanii isa irra gaarii hordofan. ta’uu dhiisuutti hin dhihaannee?.” (al-hadiid :16)
Warrikun isaan Rabbiin isaan qajeelchee dha. Warri kun isaani Aayata kana keessatti Rabbiin warra dura keenya kitaaba fudhate
kan aqlii qabu.” (azzumari: 18). yahuudaafi kiristanatti fakkaachuu mu’umina dhowwe. Ragaan
Ammas Rabbi akkana jedha biraa hadiisa rasuulaa  irraa mirkanaa’e kan waan hedduun
warri iimaana dadhabaa siichi hojjatan, warri hir’inaa fi xineenya
]10:‫(ﮰ ﮱ ﯓ ﯔ ﯕ ﯖﯗ ﯘ ﯙ ﯚ ﯛ ﯜ) [الطالق‬
fuuldura kaafiraatti ofitti murteessan kan dalaganu gocha isaanii
“warri aqlii qabdan kan amantan Rabbiin sodaadhaa, Rabbiin mormuudhaan kan ibseedha
gorsa gara keessanitti buuseeraa.” (al-xalaaq:10). ‫ حتى لو دخلوا في جحر ضب‬،‫ وذراع ًا بذراع‬،‫«لتتبعن سنن من كان قبلكم شبر ًا بشبر‬
Rasuullis  akkana jedhan ‫ رواه‬.»‫ «فمن؟‬:‫ يا رسول الله اليهود والنصارى؟ قال‬:‫ قلنا‬:‫ قال أبوسعيد اخلدري‬،»‫لتبعتموهم‬
.»‫«اإلسالم يعلو وال ُيع َلى عليه‬ ‫البخاري ومسلم‬
“Islaamni olta’a male waa isa irratti ol hin ta’u.” “wallaahi karaa warra isiniin duraa taakkuu taakkuutti,
dhundhumaa dhundhamatti hordoftu. Osuma isaan boolla
Ilaalcha shari’aa kan sirrii taateen gara kaafiraa ilaaluun dirqama. wakkallee seenanii ni hordoftu.” Abuu sa’iidal khudriin yaa
Waa’ee isaanii keessatti Rabbi akkana jedha ergamaa Rabbii isaan yahundaafi kiristaanamoo? Jedhe. Isaanis
]7 :‫(ﭞ ﭟ ﭠ ﭡ ﭢ ﭣ ﭤ ﭥ ﭦ ﭧ) [الروم‬ “eenyu ree” jedhan. Bukhaarii fi muslimtu gabaase.
Hadiisni kun mu’ujizaa rasuulaati . Kanaafuu, yeroo har’aa, isinii ibsineerra. Isin jarani jaal’attu jarri immoo isin hin jaal’atanu.
hedduu muslimaafi muslimtittii wanta baay’ee waan bu’aa hin qabne Kitaaba cufattis niamantu. Yeroo isin bira dhufan amanne jedhu
keessattillee kan akka akkaataa uffataa, haala rifeensa mataa, haaddanna yeroo isin biraa gadhiisan dallansuu irraa kan ka’e quba isinirratti
198 hareedaa keessatti kaafirtootatti hidhatanu argita. Hinumaayyuu ciniinu. Dallansuu keessanin du’aa jedhi. Rabbiin waan qoma 199
muslimaa fi muslimtittii irraa nama wanta haaraa kaafirtoonni dhihatti keessaa beeka. Yoo isin waan gaari argattan jara gaddisiiftee yoo
ykn bahatti hojjatanu barruu ykn waan biraa irraa qoratee dalagutu hamtuun isin tuqxe immoo ittiin gammadu. Yoo isin obsitanii
jira. Hadiisni baay’een kan dalagaa heddu dhorku dhufeera. Wanti inni Rabbiin sodaattan malli isaanii isin hin miidhu. Rabbin wanta
sababeeffates yahuudaa fi kiristaanatti fakkaachuudha. Kun immoo isaan dalagan cufatti marsaadha.” (aala imraan:118-120).
isaan faalleessuun shari’aan barbaadamaafi isaanitti fakkaachuun Kana keessaa wanti nuti hanbifnu wanta muslimni rakkatee itti
immoo dhorkamaa akka ta’e agarsisa. Kaafiratti fakkaachuun Haraama haajomee miiidhaa isaanii irraa of amanee itti dabuudha.
akka ta’e warri beekumsaa walii galaniiru.
8. Kaafira wajjin jiraachuu. Utuma fira ykn hiriyaa ta’eeyyuu kaafiraa
6. Amantii isaanii kan akka ibaadaa, ayyaanaa fi kkf gidduu wajjjin mana tokko jiraachuun muslimaaf hin eeyyamamu.
muslimaatti akka mul’isanu isaan dhiisuu dha. Ykn bataskaana Akkasumas faayidaa duniyaa kan akka lugaa isaa barachuu,
takkin lafa ibaadaa akka isaan biyya muslimaa keessatti ijaaranu daldalaa ykn kan birootii jecha kaafiraa wajjin taa’uun hin
callisuu da. Yookaan akka isaan dilii muslima giddutti mul’ifatanu eeyyamamu. Hammas isa mukuu baasuuf ykn mukuu itti bahuuf
isaan dhiisuudha. jedhani, taphaaf ykn waan biraatiif jecha deemanii isa dubbisuus
7. Iccitii isaan godhachuu. Muslimaaf kaafira iccitii godhatee dubbii ta’ee akkainni dhufee dubbisu gaafachuun hin ta’u. Sababni isaas
isaa dhokattuu itti mul’isuun, waan isa qofa ilaallatu ykn kan muslima kun isa jaallachuudha. kaafiroonni xalaata keenya, miidhaan
cufa ilaallatu ittiin maryachuun, dubbii isaa dhokattuu itti mul’isuun, isaan amantii fi qaama isaatti dhaqqabsiisanu muslima irratti hin
dubbii inni ittiin iccitii muslimaatti dhaqqabu tokko keessatti murteef amanamu. Yoo ollummaa ykn firummaa jedhe deemee dubbise
isarratti hirkachuun. Fkn barreessaa oduu Muslimaa argu taasisuun, rakkoo hin qabu. Akkasumas yoo muslimni dhimma shari’aa
kaafirri waan muslimaaf xalaata hin yaanneef ta’eef, hinumaayyuu kan akka islaamummaan isa walbarsiisuu fi gara islaamummaatti
wanti isa midhuufi balleessu waan isa gammachisuuf kun cuftinuu waamuutii jecha isa dubbise ykn akka inni isadubbisu gaafate gaafa
hin eeyyamamu. Rabbi akkana jedha amantii muslimichaafi qaama isaa irratti kan amanamu ta’e haga
‫(ﭿ ﮀ ﮁ ﮂ ﮃ ﮄ ﮅ ﮆ ﮇ ﮈ ﮉ ﮊ ﮋ ﮌ ﮍ ﮎ ﮏ ﮐ‬ dhimmichaatiin eeyyamama. Akkasumas biratti keessummaa’uus
ta’ee isa keessummeessuun ni danda’ama.
‫ﮑ ﮒ ﮓ ﮔ ﮕﮖ ﮗ ﮘ ﮙ ﮚﮛ ﮜ ﮝ ﮞﮟ ﮠ ﮡ ﮢ ﮣ‬
Qorannoo sadaffaa: wanta kaafiraa wajjindalaguun eeyyama-
‫ﮤ ﮥ ﮦ ﮧ ﮨ ﮩ ﮪ ﮫ ﮬ ﮭ ﮮ ﮯ ﮰ ﮱ ﯓﯔ ﯕ ﯖ‬
mu ykn dirqama ta’u kan walaa’a haraamaa keessa hin seenne.
‫ﯗﯘ ﯙ ﯚ ﯛ ﯜ ﯝﯞ ﯟ ﯠ ﯡ ﯢ ﯣ ﯤ ﯥ ﯦ ﯧﯨ ﯩ‬
Eegan hukmii walaa’aafi baraa’aa ibsee, mul’iftuu hunda isaaniis
]120 -118 :‫ﯪ ﯫ ﯬ ﯭ ﯮ ﯯﯰ ﯱ ﯲ ﯳ ﯴ ﯵ) [آل عمران‬ dubbadhee, eegasii wantoota walaa’a dhorkamtuu keessa hinseenne
“yaa warri amantan nama isin male jiru iccitii hin godhatinaa. Isin kan kaafirtootaa wajjin dalaguun eeyyamamu ykn jaallatamu, hammas
jibbuu (balleessuu) irraa hin gababbatanu. Waan isin cinqamtan dirqama isaan muslima irraa qabanu ibsuun jaaladhe. Wantoota kana
jaal’atu. Jibbaan afaan isaanii irraa mul’atte. Wanti qomti isaanii ibsuun duratti garuu kaafirtoonni bakka afuritti akka qoodamanu baruun
dhoksu immoo guddaadha. Yoo kan xiinxaltan taataniif mallatto barbaachisaadha.
‫(ﯦ ﯧ ﯨ ﯩ ﯪ ﯫ ﯬ ﯭ ﯮ ﯯ ﯰ ﯱ ﯲﯳ ﯴ ﯵ ﯶ ﯷ‬
Mu’aahadoota:
]6 :‫ﯸ) [التوبة‬
Isaanis warra biyya isaanii keessa taa’anii jidduu isaanii fi muslimaa
“yoo mushrika irraa namni tokko nagaa isa taasisuu sirra barbaade
wareega, wali galteenii fi nageenyi jiruu dha.
200 hanga inni haasawa Rabbii dhaga’utti nagaa taasisi. Eegasii lafa 201
Fkn’f kaafirtoota qurayshii yeroo walii galtee hudaybiyyaa, biyya inni itti nagaa ta’uun dhaqqabsiisi. Sababni isaas isaantu tuuta waa
kaafiraa yeroo ammaa kan jidduu isaanitii fi mootii muslimaa kan hin beekneedha.” (attawbah:6)
muslimni jala bulu jidduu baallamnii fi ambaasaaddariin jiruudha.
Eeyyamamuu kana keessaa Jaziiraan Arabaa keessaa ba’a. Dhimmaaf
Nageenyaafi lola dhiisuu irratti yoo kun bu’aa muslimaaf qabaate male seenuun isaanii hin eeyyamamu. Akkasumas keessa turuun hin
muslimni kaafirtootaan walii galuun ni eeyyamama. Rabbi akkana jedha eeyyamamuufi. Rasuulli  oggaa du’anu akkana jedhan
]61 :‫(ﯼ ﯽ ﯾ ﯿ ﰀ ﰁ ﰂ ﰃﰄ ﰅ ﰆ ﰇ ﰈ) [األنفال‬ ‫ رواه البخاري ومسلم‬.»‫«أخرجوا املشركني من جزيرة العرب‬
“yoo isaan gara nageenyaatti dabani atis gara nageenyaa dabii “mushrika hundee Arabaa keessaa baasaa.” Bukhaarii fi muslimtu
Rabbitti hirkadhu. Inni argaa beekaadha.” (al-anfaal:61) gabaase.
Zimmiyyoota: Ammas akkana jedhan

.»‫«ال يترك بجزيرة العرب دينان‬
Isaan kaafiroota warra biyya muslimaa keessa taa’anii gibira kennuu
irratti muslimni isaaniin walii galee dha. Kaafira silatti biyya muslimaa “Hundee Arabaa keessatti amantiin lama hin dhiifamu.”
ykn biyya muslimni bulchu keessatti argamuuf akka inni biyya Garuu seenuu isaaniitiif dhimmi kakaasu yoo jiraate rakkoo hin qabu.
muslimaa keessa taa’u eeyyamuun ni ta’a. Garuu jaziiraan Arabaa hin
ta’u. Kun kan eeyyamamu yoo isaan gibira muslimatti kennan. Rabbi Akkuma Rasuulli  dhimma isaan mudateef jecha akka isaan achi
akkana jedha keessa hojjatanuuf yahuudaa khaybar khaybariin tursiisan. Eegasii ala
dhimmi kun ka’u Umar isaan baase. Kana irratti hundoofnee hojjataa,
‫(ﭽ ﭾ ﭿ ﮀ ﮁ ﮂ ﮃ ﮄ ﮅ ﮆ ﮇ ﮈ ﮉ ﮊ ﮋ ﮌ ﮍ‬ khaadima, kan makiinaa oofu ykn kan biroollee nama dalagu, muslima
]29 :‫ﮎ ﮏ ﮐ ﮑ ﮒ ﮓ ﮔ ﮕ ﮖ ﮗ ﮘ ﮙ) [التوبة‬ kana raawwachuu danda’uu jiruu Jaziiraa (hundee) Arabaatti seensisuun
“warra kitaabaa irraa ta’ee kan Rabbii fi guyyaa dhumaatti hin hin ta’u.
amanne, wanta Rabbii fi rasuulli dhorkan hin dhorkamnee fi waan Harbiyyii
isaan amantaee dhugaa hin amanneen hanga isaan xiqqaatanii
(Loltoota): Isaan kun warra kaafiroota sadan dabraniin ala jiranu.
gibira harkatti kennanutti ittiin lolaa.” (attawba: 29)
Hanga dandeettiitin isaan kanaan loluun muslimaaf ni eeyyamama.
Musta’amanoota Rabbi akkana jedha
(warra nagaa godhaman): Isaan warra mootiin ykn muslimumti tokko ‫(ﯶ ﯷ ﯸ ﯹ ﯺ ﯻ ﯼ ﯽ ﯾ ﯿ ﰀ ﰁﰂ ﰃ‬
nagaa isaan taasifnaan biyya muslimaa seenanuu dha. Yeroo hamtuu fi ]91 :‫ﰄ ﰅ ﰆ ﰇ ﰈ) [النساء‬
miidhaa isaanii muslima irraan hin gahanu jechuun amaname daldalaaf, “yoo isin irraa hin fagaatin, nageenya gara keessanitti hin darbini fi
dalagaa fi kkf’f biyya muslimaa seenani yeroo murtaa’aaf akka keessa harka isaanii hin adabatin bakka argitanitti qabaatii ajjeesaa. Warra
turan eeyyamuun ni ta’a. Rabbi akkana jedha kana irratti gahee ga’aa/ifaa isiniif gooneerra.” (an-nisaa’I : 91)
4. Yahuudaa, Nasaaraa fi Majuusaa (warra ibidda gabbaru) amantaa

Kaafirtoota Warra Loltoota Hin Taaneef Wanta Muslima Ir-
isaanii jijjiiruu irratti giddisiisuun dhorkaa dha. Rabbiin akkana jedhe
ratti Dirqama Ta’u:
]256 :‫(ﯿ ﰀ ﰁ ﰂﰃ ﰄ ﰅ ﰆ ﰇ ﰈ) [البقرة‬
1. Haga isaan biyya Muslimaa keessa jiranutti warra zimmiyyii
202 203
fi musta’amana eeguudha. Musta’amanni immoo yeroo biyya “Dirqamni amantii keessa hin jiru.qajeelumni jallina irraa ifa
Muslimaatii ba’e hanga inni bakka itti of amanatu ga’utti eeguudha. galeera.” (Al-baqarah: 256)
Rabbi akkana jedha 5. Kaafira loltuu hin taane qaama isaa rukuttaan, ajjeechaan ykn wanta
‫(ﯦ ﯧ ﯨ ﯩ ﯪ ﯫ ﯬ ﯭ ﯮ ﯯ ﯰ ﯱ ﯲﯳ ﯴ ﯵ ﯶ ﯷ‬ biraatiin daangaa irratti dabruun muslima irratti haraama. Abdallaa
Ibnu Amri irraa bukhaarin rasuula dhaqqabsisee akka gabaasetti
]6 :‫ﯸ) [التوبة‬ akkana jedha
“yoo mushrika irraa namni tokko nagaa isa taasisuu sirra .»‫ وإن ريحها ليوجد من مسيرة أربعني عام ًا‬،‫«من قتل معاهد ًا لم يرح رائحة اجلنة‬
barbaade hanga inni haasawa Rabbii dhaga’utti nagaa taasisi.
“Namni mu’aahadee (kaafira baallama muslimaan qabu) ajjeese
Eegasii lafa inni itti nagaa ta’uun dhaqqabsisi. Sababni isaas
foolii jannataa hin fuunfatu. Fooliin ishee immoo adeemsa
isaantu tuuta waa hin beekneedha.” (attawbah:6)
waggaa afurtamaatti argama.”
2. Ogga isaan irratti murteessanu, Isaanii fi muslima gidduutti murteessanuu
Imaamu Ahmadii fi nasaa’iin namticha sahaabaa rasuulaa irraata’e
fi isaan jidduutti murteessan yoo isaan kan murtee muslimaa jalatti
tokko irraa akka gabaasanitti Rasuulli  akkana jedhan
argaman ta’e haqa dalaguun dirqama. Rabbi akkana jedha
.»‫«من قتل رج ًال من أهل الذمة لم يجد ريح اجلنة‬
‫(ﮱ ﯓ ﯔ ﯕ ﯖ ﯗ ﯘﯙ ﯚ ﯛ ﯜ ﯝﯞ ﯟ ﯠﯡ ﯢ ﯣ‬
]8:‫ﯤ ﯥ ﯦ) [املائدة‬ “Namni kaafira warra zimmiyyii irraa ta’e ajjeese foolii
jannataa hin argu.”
“Jibbaan tuuta wahii haqa dhiisuu irratti isin hin kaasin. Haqa
dalagaa Rabbiin sodaachuuf isatu dhihoo dha. Rabbiin sodaadhaa 6. Kaafira warra loltoota irraa hin taane gurgurtaa fi bittaa keessatti, ykn
Rabbi wanta isin dalagdanu (cufa) ni beeka.” (al-maa’idah:8). qabeenya isaani dhugaan male fudhachuun isaan gowwoomsuun
Haqa dalaguun kan argamu kitaaba Rabbiitii fi hadiisa Rasuula muslima irratti dhorkaadha. Amaanaa isaanii ittiin ga’uun dirqama.
Rabbiitiin murteessuu dhaani. Rasuula Rabbii irraa  akka mirkanaa’etti akkana jedhan
‫ أو كلفه فوق طاقته أو أخذ منه شيئ ًا بغير طيب نفس فأنا‬،‫ أو انتقصه‬،ً‫«أال من ظلم معاهدا‬
3. Gara islaamaatti isaan waamuudha. kaafira waamuun muslima irratti .»‫حجيجه يوم القيامة‬
fardul kifaayaa(dirqama namni bakka namaa bu’uu) dha. Sababni
isaas dukkana keessaa gara ifaatti, uumama gabbaruu keessaa gara “dhaga’aa! Namni mu’aahadee miidhe, haqa isaa hir’ise,
uumaa gabbaruutti isaan baasuufi. Yoo muslimni da’awaaf jecha dandeettii isaatii olitti dirqisiise ykn gammachuu isaatiin male
kaafira dubbise ykn gaafate gaariidha. waa irraa fuudhe guyyaa qiyaama natu isaan falma.”
‫ رواه البخاري‬.‫ فأسلم‬،‫ ودعاه إلى الدخول في اإلسالم‬،‫ غالماً يهودياً في مرضه‬ ‫فقد عاد النبي‬ 7. Kaafira warra loltootaan alaa jechaan dallansiisuun muslima irratti
haraama. Isaan irratti sobuun ni dhogama. Kun immoo waan qur’aaanni
Rasuulli  namticha yahuudaa tokko dhukkubsannaan gaafatani
gara Islaamummaatti waamani. Innis achumaan asallame. ]83 :‫(ﯦ ﯧ ﯨ) [البقرة‬
Bukhaariitu odeesse. “namaan gaarii dubbadhaa.” (albaqarah: 83) jedhuufi.
Haasawa isaanif laaffisuu, haala gaarii kan jaalalaa fi isaanii of gadi galaatti kaafiraaf, jechaa fi gocha muslima Xiqqeessuun keessa hin
qabuu hin mul’ifneen, akkasumas muslima irra isaan filachuu kan jirreen yeroo maslahaan shari’aa murteessite garaa laafuuniif ni ta’a. Kun
hin agarsifneen isaaniin dubbachuun barbaachisaadha. eeyyamamuu isaammoo jecha Rabbiitu akeeka
204 8. Namni ollaa kaafira qabu, rakkoo isaa irraa qabuun tola itti ooluun ‫(ﯜ ﯝ ﯞ ﯟ ﯠ ﯡ ﯢ ﯣﯤ ﯥ ﯦ ﯧ ﯨ ﯩ ﯪ ﯫ ﯬ ﯭ ﯮ‬ 205
dirqama. Yoo miskiina ta’e sadaqaa ykn hadiyyaa (kenna) kennuun ]28 :‫ﯯ ﯰ ﯱﯲ ﯳ ﯴ ﯵﯶ ﯷ ﯸ ﯹ) [آل عمران‬
ykn wanta isa fayyadu gorsuun gaarii itti ooluun ni jaallatama.
Jechi Rasuulaa kana hunda of keessatti waan qabatuuf “mu’uumintoonni mu’umina dhiisanii kaafirtoota jaalalloo akka hin
taasifanne. Namni kana dalage Rabbirraa wanta tokko hin qabu.
‫ متفق عليه‬.»‫«ما زال جبريل يوصيني باجلار حتى ظننت أنه سيورثه‬
Garuu wanta isaan irraa eeggachuf malu (tuqyaa) yoo eeggattan
“Hanga an siichi isaan dhaalchisuuf deema jedhutti jibriil male. Rabbiin adaba isaa isin sodaachisa. Deebiin gama Rabbiiti.”
waa’ee ollaa na gorsuu (naaf dhaamuu) hindhiifne.” Bukhaarii (aala imraan : 28)
fi muslimtu gabaase.
Tuqyaa jechuun jaalala mul’ifatani jibbaa fi xalaatummaa dhoksuu
9. Kaafira irratti salaamtaa deebisuun Muslimaaf dirqama. Yoo dha. Kana irratti hundoofnee yoo bu’aa shari’aa hin qabne dubbii jaalala
kaafirri muslimaan ‘Assalaamu aleykum’ jedhe ‘wa Aleykumii’ oomishu isaan wajjin dubbachuun haraama.
qofaan irratti deebisuun dirqama. Rasuulli  akkana jedhan
Wantoota kaafiraa wajjin dalaguun muslimaaf eeyyamamu
‫ متفق عليه‬.»‫ وعليكم‬:‫«إذا سلم عليكم أهل الكتاب فقولوا‬
ykn jaallatamu.
“yeroo warri kitaabaa salaamtaa isiniin jedhan ‘wa aleykum’ 1. Dalaga isaan aangoo fi olaantummaa muslima irratti hin qabne
jedhaa.” Bukhaarii fi muslimtu odeesse. keessa isaan hojjachisuun ni eeyyama. Waarshaa, ijaarsa ykn
Garuu kaafira salaamataan eegaluun hin danda’amu. Rasuulli  khidmaa muslimaa hojjacuun isaa ni eeyyamama. Abdallaa Ibnu
akkana jedhan Urayqix hijraa keessatt rasuulli kireeffatanii turan. Yahuudaa khaybar
‫ رواه مسلم‬.»‫«ال تبدأوا اليهود والنصارى بالسالم‬ dachittii irratti qonnaa hojjachiisuun walakkaa ishee isaaniif kennan.
Dalaga isa kaafirri aangoo muslima irratti godhatu ykn wanta iccitii
“yahuudaa fi kiristaana salaamtaan hin eegalinaa.” muslimtu
muslimaa isa agarsisu yoo ta’e dalagsiisuun hin ta’u.
gabaase.
2. Kaafira haajomaa irratti tola ooluun kan akka hiyyeessa isaanii
Kaafiraas garaa laafanii maqaa dabalataatiin (kun_yaatiin) waamuun,
irratti saddaqachuu, dhukkubsataa isaanii Ambulaansiin fuuchuu
akkaataa isaatii fi ilmaan isaa gaafachuun, ilmoon dhalannaan isa
muslimaaf ni jaallatama. Jechi Rabbii waan kanas walitti qabata
eebbisuunii fi kan biroollee ni eeyyamama. Yeroo bu’aan shari’aan
murteesse kan akka Islaamummaa isa jaallachiisuu, wanta kanaan mukuu ]195 :‫(ﮪﮫ ﮬ ﮭ ﮮ ﮯ) [البقرة‬
isa baasuu, akka inni da’awaa islaamaa dhaggeeffatee qeebaaluuf jecha “Tola oolaa. Rabbiin warra tola dalagu jaal’ata.” (al baqarah: 195).
ykn kana keessa bu’aan muslimaaf kan akka miidhaa deebisuu, faayidaa
fiduu fi kkf jecha kaafira ogga qunnaman kabaja akka ‘ahlan ‘ jechuutiin Ammas hadiisni
eegaluun ni danda’ama. Akkasumas yeroo firri isaa du’e kaafira jabeesuun ‫ رواه البخاري ومسلم‬.»‫«في كل كبد رطبة أجر‬
ni ta’a. Garuu du’aa kaafirtootaatii dhiifamaa fi rahamata kadhachuun “Tiruu jiidhaa cufa keessa miindaatu jira.” jedhus of keessatti
waan hin eeyyamamneef reefka isaati dhiifama hin kadhatu. Akka walii qabata. Bukhaarii fi muslimtu gabaase.
3. Firooma kaafiraa kan akka haadha, abbaa fi obboleessa kennaan, fi mukuu ba’uu fedhuun maletti waliin nyaachuun ni eeyyamama.
dubbisaa fi kkf fufuun barbaachisaadha. Yoo bu’aa shari’aa tokkoon maletti jaallatamuuf wajjin taa’e ykn
mukuu ba’uuf wajjin taa’e haraama. Badii guddaa irraa ramadama.
Garuu Muslimni isa nama wajjin taa’anu hin taasifatu. Keessumaayyuu
206 yeroo fatanaa fi miidhaan isaa amantii muslimaa irratti sodaatame hin 7. Hojii duniyyaa kan amantaa Islaamaa keessatti eeyyamamaa ta’e 207
eeyyamamu. Rabbi akkana jedha wajjin hojjachuun ni eeyyyamama. Rasuulli  yahuudaa wajjin
‫(ﮈ ﮉ ﮊ ﮋ ﮌ ﮍ ﮎ ﮏ ﮐ ﮑ ﮒ ﮓ ﮔﮕ ﮖ ﮗ ﮘ ﮙﮚ‬ dalagee, wareegee fi irraa biteera. Akkasumas duniyaa irraa
]15:‫ﮛ ﮜ ﮝ ﮞ ﮟ) [لقمان‬ wanta bu’aa muslimaa qabu kan hundeen isaa amantaa Islaamaa
keessatti halaala ta’e isaan irraa barachuunii fi irraa fudhachuun
“yoo isaan wanta ati beekumsa hin qabne natti qindeessuu si dirqan
ni eeyyamama. Ala tokko tokko jaallatamaa ykn dirqamas ni
ittiin hin bulin. Duniyaa keessatti haala gaariin ittiin hiriyoomi.
ta’a. Warra lola badrii irratti booji’amanii qabeenya hin qabne
Karaa warra gara koo deebi’ee hordofi.” (luqmaan: 15)
barreeffama ilmaan ansaaraa birsisuudhaan Rasuulli  bilisa
4. Islaamummaa isaan jaallachisuuf, Islaamummaatti isaan waamuuf, gadhiisuun mirkenaa’eera.
muslima irraa hamtuu isaanii akka qabanuuf, isa isaan muslimaaf
8. Kaafira ishee kitaaba qabdu qofa fuuchuun yoo isheen of tiksituu
nagaa ta’ani irratti daangaa dabruu dhisanii fi akkuma haala sanarra
taatee fi amantii, lubbuu fi ilmaan irratti miidhaa hin fiddu jechuun
turanuuf jecha, Ykn bu’aa shari’aa kana fakkaatuuf jecha kennaa fi
yoo amaname ni eeyyamana. Rabbi akkana jedha
kkf tola kaafiratti ooluun ni ta’a. Rabbiin akkana jedha
‫(ﯚ ﯛ ﯜ ﯝﯞ ﯟ ﯠ ﯡ ﯢ ﯣ ﯤ ﯥ ﯦ ﯧﯨ ﯩ ﯪ‬
‫(ﭹ ﭺ ﭻ ﭼ ﭽ ﭾ ﭿ ﮀ ﮁ ﮂ ﮃ ﮄ ﮅ ﮆ ﮇ ﮈ ﮉﮊ ﮋ ﮌ ﮍ‬
]5 :‫ﯫ ﯬ ﯭ ﯮ ﯯ ﯰ ﯱ ﯲ) [املائدة‬
]8 :‫ﮎ) [املمتحنة‬
“Gaggaariin guyyaa har’aa halaala isinii godhamte. Nyaanni
“warra amantii keessan keessatti isiniin hin lolinii fi ganda
warra kitaaba fudhatanii isiniif halaala. Nyaanni keessanis jaraaf
keessanii isin hin baasinitti tola ooluu fi haqa dalaguu Rabbi
halaala. Akkasumas of tiksituun mu’umintittii irraa taatee fi of
isin hin dhorgu. Rabbiin warra haqa dalagan jaallata.” (al-
tiksituun warra isin dura kitaaba fudhatan irraas taate (siniif
mumtahinah:8).
halaala).” (al-maa’idah:5).
Yoo kenni gara hiriyummaa, jaalalaa fi kkf’f ta’e haraama hin
‘Almuhsanah’ kan jedhamtu ishee gumna irraa of eegdu. Garuu
eeyyamamu.
muslimaaf filatamaan kaafira fuuchuu dhiisuu dha. Sababni isaas
5. Keessummummaa gaafa muslima bira qubate kabajuun isaa dhiisuutu isaa fi ilmaan isaatiif nagaadha. Kanaafuu Umar Ibul
jaal’atamaadha. Akkasumas muslimni keessummummaa kaafira bira khaxxaab warra kaafira fuudhe komatee akka hiikanu ajajaa ture.
qubachuun ni eeyyamama. Garuu waamicha isaatiif owwaachuun
Kaafirtoota warra kitaabaatiin ala jiranu tokkoon isaanii fuuchuun
waan jaalala isaa of keessaa qabuuf muslimaaf hin eeyyamamu.
muslimaaf hin eeyyamamu. Waan Rabbi akkana jedhuuf
6. Hiriyaa, taa’ichaa fi kan wajjin nyaatanu taasifachuun alatti nyaata ]221 :‫(ﭲ ﭳ ﭴ ﭵ ﭶ) [البقرة‬
dhufee waliin nyaachuun ni eeyyamama. Qophii walitti qabataa
“Hanga isheen amantutti mushrika hin fuudhinaa.” (al-baqara 221)
keessatti, qophii itti dhufe keessatti, gargaartuu isaa kaafira wajjin
ykn yeroo muslimni keessummaa ta’ee kaafira bira qubate ykn Yoo ishee fuudhe nikaan isaa wali galtee warra beekumsaatin
kaafirri keessummaa ta’ee muslima bira qabate jaallatamuu fedhuu kufaadha. Dubartiin muslimni immoo kafira kamuu warra kitaabaas
ta’ee kan birootti heerumuun walii galtee warra beekumsaatiin

haraama ykn dhorkaadha.
9. Xalaata muslima irraa deebisuu keessatti kaafira gargaarsifachuun
ni ta’a. kun immoo yoo sharxii bu’uuraa lama guutee dha. 209
i. Yoo rakkatee gargaarsa isaanii haajome.

ii. Midhaa fi mala isaanii irraa nagaa ta’uudha.Fkn loltoota
muslimaan ajajamanu ta’uu, aangoo Muslimaa jala deemuu
fi isaan hordofuudhaan yoo ta’e miidhaan kamuu isaan irraa
Muslimatti argamuun hin mijaa’u.
10. Gara doktoora fayyaa kaafira ta’e bira deemee yaalamuun yeroo
amaname muslimaaf ni eeyyamama.
11. Kaafiroota qalbiin isaanii Islamummaan wal baraa jiruuf zakaa
kennuun ni ta’a. Rabbi akkana jedha
]60 :‫(ﮡ ﮢ ﮣ ﮤ ﮥ ﮦ ﮧ ﮨ) [التوبة‬
“kan zakaan kannamtuut hiyyeessa, miskiina, kan irratti
dalaguu fi warra qalbin Islaamummaan walbaruuf deemu.”
(attawbah: 60)
12. Daldala keessatti kaafiraan qindaa’uun muslimaaf ni eeyyamama.
Garuu muslimni irratti moohuun ykn aangoo qabaachuun
barbaachisaa dha. Sababni isaas yeroo kaafirri daldalaa fi sochii isaa
irratti moo’e dalaga haraama keessa seena.
13. Yeroo muslima xiqqeessuunii fi kaafira jaal’achuun keessa hin jirre
kenna kaafiraa qeebaluun ni ta’a. Rasuulli  mushrika heddu irraa
kenna qeebalaniiru. Garuu yoo kenni kun ayyaana kaafirtootaatiin
kan walitti hidhatu ta’e qeebaluu diduun barbaachisaa dha.
14. Kaafira bira hojjachuun muslimaaf ni eeyyamama. Dalaga kaafirri
bulchu keessa dalaguun ni eeyyamama. Haa ta’u malee kaafira
dhuunfaa tokko khaddamuun waan isaa of xiqqeessuun keessa
jiruuf hin eeyyamamu.
IslamHouseOr IslamHouseOR/ islamhouse.com/or/
IslamHouseOr/

Or Aqiidaa Karaa Laafaan Hubachuu

Uploaded by

Document Information

Original Description:

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Or Aqiidaa Karaa Laafaan Hubachuu

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

‫‪OROMO‬‬

Kitaabni Aqiidah karaa laafaan hubachuu. jedhamu kuni irra filatamaa

DURSA ABBAA HIIKEE 9

tokko irratti barreeffame yeroo baay’ee ummata godina biraatiif

Hojii kanaan akka Rabbiin muslima hunda fayyadun kadhadha. Inni

GARA LAAFAA TA’EETIIN

Aqiidaan akka lugaa Arabaatti:

gaggaariiti jedhama. Moggaasni kunis hiikti isaa maqaa Ahlassunnaa

hedduun isaanii jagnoomanii adeemsa khalafaa adeemsa salafaa irra

Isheen aqiidaa ghaybiyyi (fagoo) kan qaama miiraatiin iiti hin

Isheen aqiidaa tawqiifiyyaa dha.

Hundee Lammaffaa: Maqaa fi sifata (amala) Rabbii keessatti ]11:‫(ﭡ ﭢ ﭣﭤ ﭥ ﭦ ﭧ) [الشورى‬

dubbatan irra caalchisu. Iimaanni qalbiin dhugoomsuu dha, dalagaan

sababa jajjabina isaa miindaa tokko argatu jedhu. Caalaan sahaabotaa

“Shayxaanatu isaanitti dhuftee amantii isaanii irraa isaan dabsite

Samii fi dachiis akka inni uume ni mirkaneessu Ibliisis

wassifaatii of keessatti qabata. Namni Rabbiin qofa gabbare, ibaadaan

Namni isii jedhe musliima ta’uu, dhiigni, qabeenyii fi kabajni isaa

‫ ومعنى‬،]22:‫(ﮉ ﮊ ﮋ ﮌ ﮍ ﮎ ﮏ ﮐ ﮑ ﮒ ﮓ) [لقمان‬ )‫(ﭽ ﭾ ﭿ ﮀ ﮁ ﮂ ﮃ ﮄ ﮅ ﮆ ﮇﮈ ﮉ ﮊ ﮋ ﮌ ﮍ‬

6. Qulqulleessuu kan qindeessuu dhabamsiisu: Niyyaa gaariidhaan Qorannoo Lammaffaa: Ibaadah

)‫(ﯦﯧ ﯨ ﯩ ﯪ ﯫ ﯬ ﯭﯮ ﯯ ﯰ ﯱ‬ hamtuu hojjate isumaan miindaan kaffalamaaf.” (Annisaa’i: 123).

]90:‫[األنبياء‬ Akkuma walii galaatti: Rabbiin jaallatee, adaba isaa sodaatee fi

TAWHIIDA MAQOOLEE FI AMALA RABBII

dhaqqabsiifteetta, ummataafis tola yaaddeetta jenna jedhan. Quba

“Buufaminsi kitaabaa mamii tokko malee gooftaa aalaama biraayyi’’

“Gooftaan keessan Allaahii isa samii fi dachii uumee eeganaa arshii

Inni lammaffaa: Shirkii du’aa’ii ibaadaa Rabbiin akkana jedhe

aalamaa isa sharika hin qabneeti jedhi.”(al-an’aam:162-163)

Qorannoo duraa: hiikaa fi hukmii isaa

Qorannoo lammaffaa : Gosa kufrii

Kufrii mormuu fi sobsiisuu

Akkana jedhe Akkana jedhe

‫(ﮃ ﮄ ﮅ ﮆ ﮇ ﮈ ﮉﮊ ﮋ ﮌ ﮍ ﮎ ﮏ‬ A) Ajaja Rabbii dhaggeeffachuu irraa gara galuudha. Kun haala

jira).” (al-ahzaab:5) ً ‫“ال يرمي رجل رج‬

2. Murtee sirrii namicha ga’eessa kanarratti murteeffamu beekuudha.

KUTAA SADAFFAA 109

NIFAAQA GUDDAA (KAN AMANTII)

Kutaan kun qorannoo sadi of keessaa qaba.

Qorannoo duraa: Hikaa fi hukmi isaa

‫(ﭒ ﭓ ﭔ ﭕ ﭖ ﭗ ﭘ ﭙﭚ ﭛ ﭜ ﭝﭞ ﭟ ﭠ ﭡ ﭢ ﭣﭤ ﭥ ﭦ ﭧ‬ gaazexaa keessatti dubbifta. Gosaa fi biyya irratti hundaa’anii

7. Yeroo kaafiroonni gargaaramanii fi muslimoonni caban ykn ‫(ﯧ ﯨ ﯩ ﯪ ﯫ ﯬ ﯭ ﯮ ﯯ ﯰ ﯱ‬

sodaadhaan beekamu. Osoo yeroo lolaa jogola ykn holqa tabbaa

gama keenya kottaa jedhanu ni beeka. Isaan xiqqoo male gara

amanne’’ (al-ahzab: 18-19)

Kutaa duraa Wantoota gara Shirkii guddaatti Dhaqqabsiisanu

dafqa, uffataa fi kan biroo irras barakaa barbaaduun akka danda’amu

hordofanii qabrii bakka salaataa fi du’aa’ii taasisanu, wanti kun Rabbiin

4. Adaba aakhiraa guddoo ishee nama riyaa’ii qabuirratti argamtu Isaanis:

Qorannoo lama of keessaa qaba.

KUTAA SHANAFFAA 165

Zimmiyyoota: Ammas akkana jedhan

4. Yahuudaa, Nasaaraa fi Majuusaa (warra ibidda gabbaru) amantaa

ta’ee kan birootti heerumuun walii galtee warra beekumsaatiin

i. Yoo rakkatee gargaarsa isaanii haajome.

You might also like