Izenzukuthi
Izenzukuthi
Ubuhlobo
1. Ugogo -ngowesifazana ozala umama/ubaba.
2. Ubaba omncane- ngowesilisa owelama ubaba.
3. Umkhwenyethu- ngowesilisa othethe udadewethu/ubabakazi.
4. Abanawami -ngabesilisa/abesifazana abangelamayo mina.
5. Umnewethu -ngowesilisa engimelamayo mina.
6. Ubabamkhulu- yindoda ezala ubaba/umama.
7. Omalume -ngabesilisa abazalwa lomama.
8. Umama omncane -ngumnawakhe kamama owesifazana.
9. Umama omdala -ngudadewabo kamama.
10. Ukhokho- ngowesilisa kumbe owesifazana ozala ubabamkhulu kumbe ugogo.
11. Abazawami- ngabantwana bakamalume.
12. Umlamu- ngumnawakhe/umntwana womnewabo womfazi engimthetheyo.
13. Umkhwenyana- yindoda yomntanakho.
14. Umalokazana- ngumfazi womntanakho.
15. Ubabamkhulu- ngumalumakhe kababa.
16. Ubabakazi – ngudadewabo kababa.
17. Ubabamkhulu- ngubabakazi kababa.
18. Ubabakazi- ngumzawakhe kababa wesifazana.
19. Ubaba omncane/ omdala- ngumzawakhe kababa owesifazana.
20. Umalume- ngumzawakhe kamama owesilisa.
21. Umama omncane/omdala- ngumzawakhe kamama owesifazana.
22. Umnanomntanami- ngumntwana wendodakazi/ indodana yami.
23. Umntanami- ngumtwana engimzalayo kumbe ozalwa ngodadewethu abancane
labadala.
24. Obaba abadala- ngabanewabo bakababa.
25. Umamazala- ngunina wendoda engendele kuyo/ kumbe womfazi engimthetheyo.
26. Ubabazala- nguyise wendoda engendele kuyo/ kumbe womfazi engimthetheyo.
27. Obaba abancane- ngabanawakhe bakababa.
Amabizo enkomo
1. Indlezane- yinkomokazi esanda kuzala.
2. Inkabi- yinkomo enduna etheniweyo.
3. Inkunzi- yinkomo enduna engathenwanga.
4. Ijongosi- yinkomo enduna esesencinyane.
5. Ithokazi- inkomo ensikazi esesencinyane.
6. Isigqala –yinkomokazi engehlisiyo.
7. Inzomba- yinkomo egadwa ngabafana.
8. Ingudule- inkomo engelampondo.
9. Isalukazi -inkomokazi endala engasazaliyo.
10. Inxaha- inkomo enduna engathenekanga kuhle yasisiba phakathi kwenkunzi
lenkabi.
11. Iguqa- lithole eselilikhulu kodwa lilokhu limunya.
12. Inkonyane- lithole elincinyane elisanda kuzalwa.
13. Inkomokazi- inkomo ensikazi.
14. Inyumbakazi- inkomokazi engazaliyo.
Izitho zenkomo
1. Amadikelwana- ngamathumbu aseduze lamalulu wona alobulongwe obulula athiwa
cha cha ngegqamu ekhanywa.
2. Amalulu- ngamathumbu amancinyane angelabulongwe, amnandi abadala bathi
awadliwa ngabantwana.
3. Amangqina- zinyawo zenkomo,ingxenye enyathela phansi.
4. Amantshontsho- yinyama esikwe ezithweni ezinengi zenkomo ephiwa
abanhlinzileyo njengomvuzo.
5. Ezangaphakathi- yinyama yonke esesiswini senkomo, ulusu, amathumbu,
amaphaphu.
6. Idanga- lihwahwa elikhulu ilembese ulusu lamathumbu.
8. Ifitshane- lithambo lomlenze wenkomo elilomnkantsho omnengi.
9. Impukane- yinyama ephezu kohlangothi ethi loba inkomo ikade ifile ibilokhu
idikiza.
10. Impundu- yingxenye yesibindi.
11. Inhloko-likhanda lenkomo.
12. Inkamanzi- ngumlomo wangaphansi wenkomo.
13. Intandela/inkatha- yinyama engathi lijwabu eyembese imbambo zenkomo.
14. Isankala- kulapho okuxhume khona imikhono yenkomo.
15. Isinqe- kulapha okuxhume khona imilenze yenkomo.
16. Ububende- ligazi eliphekiweyo.
17. Ugalu- lithambo elingaphansi kwedolo lenkomo elilomnkantsho omncinyane.
18. Uhlangothi- lubhambo lokucina emuva, luyatebha, lubuthakathaka lufitshane
kulezinye.
19. Umthala- ngumqolo oseluswini uyaklamuzeka nxa uwuhlafuna.
20. Ungiklane- yinyama yesifuba edliwa ngamakhossikazi.
Okuphathelane lenyoka
1. Ibululu- kumele likulume kabili ukuze usile.
2. Iginyambila- liyaxhathula njalo akupheli.
3. Iloyi- lihlola ukufa lingabonakala ekhaya.
4. Imamba- ingaluma umuntu uyaphenduka abemnyama. Ubuhlungu bayo ngumuthi
wokutaba abantwana.
5. Indlondlo- ihlola ukubi okuzayo ingangena ekhaya.
6. Inhlangwana- kayandisi ukuluma.
7. Inhlathu- iyaginya. Ihlola okubi ingabonakala ekhaya.
8. Inkwaba- ilomhlanga obukhali osikayo.
9. Inyandezulu- ibulala amehlo ingakukhafulela.
10. Inyoka yabafazi- kuyavuthela, kungakuluma kuyabe kuthunyiwe.
11. Inyoka yomhlaba- ilamakhanda amabili. Iyahlola ingabonakala ekhaya.
12. Iphimpi- kulelimhlophe, elibomvu lelinsundu.
13. Ukhothikhothi – amathe ayo ayingozi, ingakuluma uyacaka njalo nxa ihluba lawe
uyahluba.
14. Umgobho- kukhunjulwa ukuthi iyaphapha njalo idla ubuchopho bomuntu. Kodwa
akula qiniso ukuthi yinyoka ekhona sibili.
15. Umhlwazi- yinyoka yamadlozi. Ungayibona usehambeni kutsho ukuthi uhambo
lwakho luhle. Ungayibona ekhaya kutsho ukuthi uzaphekela amadlozi.
16. Usungulo-indanyazana njalo incinyane.
Okuphathelane lenyoni
1. Ihlolanyama- ingaquma phambi kwakho kutsho ukuthi kulenyama lapho oyakhona.
2. Ijuba- kulemihlobo emithathu. Untanyana, ivukuthu lothayi.
3. Ilinqe- lidla inyamazana efileyo.
4. Ingqugqulu- kayidliwa. Ingaquma phakathi komuzi ikhala ihlola ukufa.
5. Insendlu- iyakhala ibizela umuntu inyosi, inyoka kumbe isilwane.
Ukucesisa ulimi
-kumele wenelise ukucecisa ulimi lwakho ngamazwi ahlakaniphileyo atshengisa ulimi olujulileyo.
1. Izaga.
IsiNdebele njengazo zonke indimi lulimi olunone kakhulu ngezaga. Izaga ezimbili kumbe ezintathu
zingenza umehluko omkhulu endabeni lemiklomelo ingathuthuka. Nanzi ezinye izaga
ongazisebenzisa.
.guga sithebe kade wacholela- yekela ngiluphale kade ngangizenza izinto ezinhle
.udlela emakhukhwini-uyancitshana
2. Izitsho
Indimi zonke zilezitsho, isiNdebele laso lulimi olulezitsho ezinengi okwamagama. Nanzi ezinye izitsho
ongazisebenzisa
.engagqize qhakala-engelandaba
.abantu kwakulitshebetshebe-babebanengi
.ngamathe lolimi-bayathandana
.ulolimi-uyanyeya
.ulolimi olubi-ulenhlamba
.yisambane- ulamandla
.yisilwane- uyesabeka
.ngumvundla- uhlakaniphile
.yimvu- uthule
.yinkukhu- yisithutha
.litshongololo- ulenkani
.yingwe lenja-bayazondana
.lixoxo-usuthi
.yinkubu- uzimukile
.yisivunguzane-ulejubane
Khetha amabala afaneleyo uma ubhala indaba yakho. Ungaphoseli amabala angafanelanga ayayona
indaba enhle.
.usisi-udadewethu
.ubhudi-umnewethu
.unana-usane/umntwana
.utitsha-umbalisi
.ibhuku-ugwalo
.iwatshi-inkombalanga/igcinaxetsha
.ifoni-ucingo
.ifulawuzi-iluba
.igedi-isango
Okunye okunga phazamisa umsebenzi wakho yikwehluleka ukubhala inani, isikhathi, imali kanye
lenyanga zomnyaka nge si Ndebele soqobo. Nanku okunye okungakusiza ukuthi ubhale isi Ndebele
esilohlonzi.
.emathathakusa
.emadabukakusa
.empondozankomo
.kusithi nwe
.kusithi ndi
.lisithi catsha
.emini yekuseni
.selikhwelile/seliphezu kwezihlahla
.emini enkulu
.ngemva kwemini
.emini yantambama
.selisiya ngena kunina
.selibantu bahle
.sokunqunda amehlo
.sekuhwalala
1-kunye
2-kubili
3-kuthathu
4-kune
5-kuhlanu
6-kuyisithupha
7-kuyisikhombisa
10-kulitshumi
11-kulitshumi lanye
20-kungamatshumi amabili
30-kungamatshumi amathathu
100-ikhulu
200-amakhulu amabili
1000-inkulungwane
10 000-inkulungwane ezilitshumi
11 000-inkulungwane ezilitshumi lanye
1 000 000-isigidi
3.Isikhathi sabelungu
1:55 pm- sekusele imizuzu emihlanu ukuthi kutshaye ihola lesibili emini
January- Zibandlela
February-Nhlolanja
March-Mbimbitho
April- Mabasa
May- Nkwenkwezi
June- Nhlangula
July-Ntulikazi
August-Ncwabakazi
September-Mpandula
October-Mfumfu
November-Lwezi
December-Mpalakazi
-enyakatho- north
-eningizimu-south
-entshonalanga-west
-empumalanga-east
Umthapho (References)