Professional Documents
Culture Documents
Page 0982 (Mavambe Gandelo Ra Africa)
Page 0982 (Mavambe Gandelo Ra Africa)
Page 0982
Mavambe Village Altari Ya Vatsonga
Valungu vari “Loko u lava ku endla xihundla kumbe ku tumbetela Vantima mahungu wo ma
tsala Kunene hikuva va loloha kuhlaya” Mina ni hlamula niku “kuhlamuseriwa na ku hlamusela
mahungu hi nomo swile ngatini ya hina Vantima kusuka ka vakokwani, ku hlaya no tsala hi lo
swi dyondza eswikolweni, kambe ha ringeta ku hlangana na vamatiko hi matsalwa, hikuva
kuhlaya ku pfupfula swihundla, loyi anga ta hlaya tsalwa leri ari heta utava a hlurile valala”.
Page 0982 I Tsalwa leri ri hlamuselaka timhaka ta tiko ra ka Malamulele kunga Matimu na Leswi
swa ha taka, Mavambe Village kunga tiko leri nga eka Xifundha xa ka Malamulele lexi xi nga
ehansi ka Collins Chabane Local Municipality, e hansi ka Vhembe District Municipality e
Northern Limpopo Province, South Africa. Mavambe News i hungu leri nga tsariwa hi Xitsonga
kambe marito manwana ma tsariwile hi English, leswivulaka leswaku tsalwa leri ri tsariwile hi
Tsonglish kutava kuri Xitsonga xa Social Media, tsalwa leri ri tsariwile hi Media Action Plan
Organisation (MAPO) kunga Non – Profit Organisation – Public Benefit Organisation.
Mavambe News
9/1/2021
Mavambe Village Altari Ya Vatsonga
Mavambe Village andheni ka Mepe wa RSA na Limpopo Province
Page 0982 yitsariwile e Henhla ka ti hlokomhaka leti Landelaka:
Swivongo
Vulavisisi bya kona hi vile hi byi rhumela hi voko ra Mr Norman Maluleke (va ka
Phuphula kwala ka Mavambe) ka Task Team, tani hi leswi Malamulele hikwayo a yi
hoxa xandla yi lwa hileswi yinga na swona kumbe leswi yiswi kotisaka swona, MAPO na
yona yi vile yi hoxa xandla kambe Nyipi a yi se hela sweswi hi bizi hi Rural Economic
Development Plan tani hi leswi hi pfumelaka ka Collaboration eka Community kungari
Competition.
Loko hi tlhlelela ndhaku hi 2012 a hi kumile na Support letter kusuka ka late Kokwani
Chief George Hasani Manganyi Mavambe ku ngari leriya ra Tribal Authority kambe ra
vona vari voxe leri nga biwa na Xigandlu xa Tribal Authority na ID number na Signature
ya vona hi ti 13 January 2012, swivula kuri hi wu kumile pfumelelo ku suka e mutini wa
Vuhosi swifana na ku hi na Langisese eka hikwaswo leswi hi swi endlaka kumbe hi nga
ta swi endla etikweni ra ka Mavambe.
Mavambe Tribal Authority kumbe Vuhosi bya ka Mavambe kusuka 1890 ku fikela
2021 , Mavambe Village yi le ka Malamulele , e hansi ka Vutsonga bya ka Mabulandlela
,Vatukulu va ka Gwambe na Dzavani Swihluke kumbe Maxaka ya Vatsonga va ka
Nghunghunyani. Vatsonga va ka Gwambe na Dzavani iva hlanganelo ya Mimiti kumbe
iva Hlangano ku nga Mimiti ya tlhanu ya Vuhosi ,kusuka ka tixaka to hambana
hambana,laha Muti wunwana na wunwana a wu famba na Gandelo ra wona ra
Vuhosi,laha a kufanele ku ya hlanganisiwa Magandelo ya Vuhosi,laha a va hlangana na
matevula ya Afrika,vanwana na vanwana vatile va karhi va vulavula Ririmi ra vona
,vahlanganile e Mozambikwa ka Gaza,va ya helela hi ku vulavula Xitsonga ,Xitsonga a
hi rixaka iririmi ringa ta na Va Hlengwe ri huma ka Xirhonga ,Hlangano nawona a hi
rixaka iku hlangana ka tinxaka,[(Xirhonga ,Xichopi na Xinyai iti ndzimi kambe ta vula
vuriwa na hi vanhu voka vangari va tona)(Hluvi ,Ngoni na Ndau itixaka kambe na
Xingoni na Xindawu xa vulavuriwa,Xihluvi xivulavuriwa nkaveni wa Afrika naswona
rixaka rinwe rihetelela riri na tindzimi totala)(Zulu ,Ndevele ,Swati ,Langeni ,Mthethwa
,Hlave Hluvi ,Venda ,Sotho na Hlengwe imimiti kambe yinwani yi hetelele yiri tindzimi)].
Hosi ya vumbirhi akuri Mavambe Khutla Manganyi hiyena nwinyi wa vito ra Mavambe
Village, Mavambe Khutla akuri matevula ku landa Xitlhelani Manganyi rikotse ku va
Dinga Manganyi Magoda ka mhani unwe. Khutla Mavambe ,Xitlhelani na Dinga ivana
va Nwa Matlhavule Bila na Rhumbula Manganyi ,Rhumbula wa Chechengwa
,Chechengwa wa Xipangi ,Xipangi na Xiveleki ivana va Bungu ,Bungu wa Minete
,Minete wa Manganyi ,Manganyi wa Ripindi ,Ripindi wa Magoda ,Magoda wa
Dingiswayo ,Dingiswayo wa Nyombhozi ,Nyombhozi wa Jobe ,Jobe wa Kwekaya
,Kwekaya wa Mthethwa ,Mthethwa wa Ngoni ,Ngoni wa Kongo (Nwa-Matlhavule Bila
Langeni akuri sesi wa Makutsule ,Xihimu Bila Langeni ,Magagani na Vamakwavo).
Hosi ya vukaye akuri George Hasani nwana Mhlava na Nwa Chipa, Mhlava hosi ya
vumune ya ka Mavambe Magoda Manganyi
Dyondzo: Hosi Patrick wo Sungula kumbe Hosi Patrick wa Xirilele tata wa Hosi Patrick
wa Patrick Mavambe, a va ri Nwana Hosi Xirilele na Manani Nwa Basopa, laha Manani
Nwa Basopa akuri Nkosinkazi kulandela Manani Nwa Xikwixi mhana tatana Jerry
Manganyi eChuveni kusuhani na le ka Hosi Patrick wa Patrick, ku landa vo Manani
vambirhi lava a va ri va makwavo va Nwa Msisinyani Hlengwe, lava nwana a va tshama
e Chochomeni mhana tatani Mthandhi wa Mali.
Hi lembe ra 1947 akuri lembe ra President D F Malan loyi a tiveka hi Segregation Act,
Hi lembe ra 1968 a ku ri ra President Hendricks Verwoerd loyi a tiveka hi Group Area
Act leri tivekaka ngopfu hikuva riri lembe ra ti GG, Matsonga ava Tsongeni, Vavhenda
ava Vhendeni na tinwana tixaka ta South Africa
Ti Councillors ta ka Mavambe ku suka 1971 ku fika 2021 leswi swi vulaka kuri vanwana
akuri va ka Mavambe na Malamulele:
Kusuka 1992 kufika 1995 akuri Mr Tirhani Norman Marhule, hi va tsunduka hi marito
lawo Ni Vhoteleni na ha tsakama na vona a va tshama ka Mavambe kusuhi nale Tribal
kambe va suka vaya aka e hansi ka Shirilele High School na vona a vari Member of
Parliament e hansi ka fumo wa Gazankulu.
Kusuka 1995 kufika 1997 kuvile Mr Morris Chauke vona a va tshama e ka Malamulele
lava va loveke va hari Councillor kambe vona a va ri ehasi ka fumo wa Democracy e
hasi ka vu President bya Nelson Mandela.
Kusuka 1997 kufika 2000 akuri Nkulukumbha Councillor Nelson Chauke na vona a va
nga tshami e ka Mavambe.
Kusuka 2000 kufika 2005 akuri Tatana Siweya M T navona a vanga tshami e ka
Mavambe navona a vari va Hlangano wa African National Congress.
Kusuka hi 2005 kufika 2011 akuri Mrs Virginia Mtileni na vona a vari va fumo wa ANC,
naswona a va tshama e ka Mavambe.
Kusuka 2016 kufika 2021 kunghena Ms Dorris Mavasa va tivekaka hikuva Mrs
Manganyi va ka Masenyani wa Chali Gomula.
Tani hileswi a va tirhela Xichava hi ku tiyimela ,himavonele ya mina tani hi leswi muti wa
vona na wa ka Kokwani Empraim Maringa kutikombaka ku nga hari na munhu ,aku
fanelangi ku va Marhumbi ,hi laha a hi fanele hi tlheleka ka xikhale xa Hosi Patrick
vosungula ,ka timhaka to fana na Ndzunde ra Hosi na Tsima ,hinga yimeli fumu hi ti
endlela hihexe ,Xosungula hi xava Muti wa Norman Marhule hi ri tiko ra ka Mavambe hi
wu endla (Norman Marhule Councillor House) laha mukhaselara na Civic va nga ta
tirhela kona laha hi nga taya kona loko kuri na timhaka ku nga ri e mimitini ya vona ,laha
e reception kungatava na swinepe swa ti Councillors kusuka ka Mukalabya Emphraim
Maringa ku fika sweswi ,xa vumbirhi e ka Mukhalabya Maringa hi ku endla (Ephraim
Maringa Community Library) laha tani hi community hinga ta yisa tibuku ta khale
tinwana na tinwana ,laha ku nga vekeriwaka swinepe swa ti President hikwato letinga
fuma tiko ra South Africa kusuka ka term 1 Louis Botha kufika ka term 27 Cyril
Ramaphosa ,na tinwana ti history ta koka ta ka Mavambe kumbe ta Gazankulu kumbe
South Africa hi vuyeleni ka African Traditional Life hi tshika xi Capitalism ,hikuya ka
karhi Community Library na Councillor House kumbe Fumu a wu ta ti teka tindhawu teto
tiva e hasi ka wona.
Vudyondisi byo sungula bya Mavambe Primary School akuri ti Missionary kumbe Va
Muneri loko Mr Magwaza va ha ri Mudyondzisi va nga seva Principal
Princiipal wo sungula: Principal Magwaza
W J Xitlhangu
M F Maluleke (Mangolele)
N F Hlungwani (Francis)
V J Marhule (Acting)
Dyondzo: Principal Mbhokota , Ni dyondile e hasi ka vona ani lo twa no va tiva ,ni
dyondile swilo swotala e ka vona ,ni dyondile kuri munhu ufanele a kota ku timanejha ,a
pulana vutomi bya yena ,anga hangalaki ,a tlhela a endla swivonaka ku u endla yini
,utlhela u kota ku ti lawula wena nwinyi leswi swinga ta fika khoma kahle vanwanyana
,nakuva u titiva ku wafana na munhu unwani na unwani mingo hambana hiswiyimo
,problem ku tova wena nwinyi ku u tinyika xitulu kumbe waxisusa ,sweswo swi vula ku
lava va nga tinyika va tinyikile lava vanga xisusa xitulu va xisusile; ku hava Xikolo eka
ka Malamulele a xi basa ku fana na Shirilele High School ,a ku ambariwa yunifomo hi
tiyiso ,loko kuri hembhe yo basa ku va hembhe yo basa ,loko ku va ya blue ku va yona
,vuwalawala a xikolweni abyingari kona loko ku nga ri bureki ,a ku tirha nawu nale ka va
dyondzisi ,ku tiyisisa mhaka ya mina hi leswaku a vari na leadership skills ,loko u teka
wa teka loko u tshika wa tshika ,xikombiso rinwana ra mathichara lawa avari e hasi ka
vona a ku ri thichara Joe Sambo va ka Mphambho tikweni ,sweswi I principal eka
Thomo e Hanyani Thomo High School hi 2020 ,vuyelo bya Grade 12 a va kumile 97%
,swivula leadership qualities na discipline leswi va nga swidyonda ka Principal ,loko u
lava ku ya e mahlweni hi vutomi unga langutisi swoka swinga ri kahle ka munhu
,langutisa swakahle tsena ,naswona u nga hlayeleleli munhu milandu ,dyonda ka yena
,u ya e mahlweni. Xilo lexi a ni nga xitsakeli hi Shirilele High School,I timhaka ta ti
Period ta 35 minutes eNkarhini wa mina,35 minutes yi tele ngopfu ka vanhu va matiko
xikaya hiku hambahambana ka ti reason ,Vavutivi vari Ngopfu kumbe Swinene ya
swinwana na swinwana yi na vunghozi,30 minutes hiyona ya kahle ,ti 5 minutes letiya ta
10 kunga 50 minutes tingetela ti bureki ,hikuva vanhu votala va matiko xikaya na lavo
huma emimitini yo swela ,hi twisisa hi ku nonoka leswi vango iti slow learner ,laha
overload yinga ngozi hiti ndlela tohambana hambana ,ti bureki to leha ti pfuna ka lava ti
slow leaner ku endlela ku famba xikanwe na lavo hatlisa ku khoma (Genius) ,hikuva
vanga tshama va salerile ndhaku va hetelela hi ku tshika swikolo ,leswi swivuyaka swi
dlaya na tiko hikuva ti slow learners ti na timbilu ta ti missionaries ,hilava ti
missionaries to tala e matikweni ya hina kutlula ti Capitalist ,Timinete to twisiseka ti nga
e nawini i 30 ,Xikombiso Hanyani Thomo High School kuza yi tirha kahle I kuva vari na
ti Periods ta 7 , ti subject ta 7 hi siku ,Awara hi Periods swivula kuri Mudyondisi unwana
na unwana u dyodisa 30 wa ti Minete ,ti nwanyana 30 wa ti Minete leti nga sala va tsala
Class Work mudyondisi a kha a va pfuna hi unwe unwe a ri kwale tlilasini ,sweswo swi
ta pfuna la vononoka hikuva a hi nikiwangi ku fana,nakambe ti High School to tala ta le
malokixini e Joni ti tirisa 30 wa timinete ehehla ka khume ra ti Periods ,tani hi leswi va
switivaka ku na vana vo nonoka. Kuhetisisa mhaka munhu wo tlhariha anga kona
vutlharhi I ku hlaya tibuku na leswaku ku hava ku tlhariha unga hlayangi ,kungova ku
siyasiyana ka makhomelo ya swilo ,xikombiso xa makhomelo ya swilo hileswaku eka
vana va swikolo loko u lava ku twisisa Dyondzo kumbe Subject hi kuya hi buku, u fanele
u tiva leswi va ngo I Format kumbe Phatheni ya subject ,Phatheni ku nga ku munhu
loko a nga se nghena ka Subject u fanele Xosungula a hlaya leswi vango I Index kumbe
nongonoko lowu tsariwaku a xipeleni minga se nghena ka dyondo ,sweswo swi vula ku
loko munhu a hlaya xipele u fanele a Rhanga hi Index a yi phikelela swi ta endla kuri
Subject ya leyo ayi twisisa swinene ,loko unga hlayi Index swifana no nghena ndlwini
hixindhakwandhakwani ,yinwani mhaka ka lava dyondaka Maths ,maths I ku tiva ti
Formula ta 14 munhu a ti kirema a titiva hi hloko ,mita swivona kuri ,Kuhava vutlharhi
,xikombiso xa tifomula (any number to the power zero is equals to one) munhu a nga
fanelangi ku hunda ka Grade 10 anga titivi hikwato ,miti kirema mitlhela mikombela
mathichara va mi kombisa maendlele ya kona Vusiwana I vuloyi himpela.
Sister P G Baloyi
Sonto narona akuri siku ra Vavabyi, sweswo swi vula kuri masiku hikwavo vavabyi a va
voniwa na swona Sister hi yena a tlhava injection na kunika ti antibiotic, nakona e Clinic
ya khale loyi anga tirha khari wo leha tani hi helper kumbe anti akuri Kokwani Nwa
Xitlhelani.
Mavambe Clinic tani hileswi yi tivekaka hindhawu ya tiproject eka karhi wa sweswi na
swona ayiri ndhawu ya Fumu wa Khale, aswibihangi loko, swa Mimiti ya ka Marhule na
le ka Maringa swinga koteki. Clinic yingava Library, Council Office na Information
Centre ya Media Action Plan Organisation, Switlhela swi thiwa hi mavito ya vona,
vankulukumbha lava ya vambirhi, hikuva kuna swi yindlwayindwana swotala.Kumbe ku
endliwa swinwana xa leswi hinga swipimanyeta kumbe hinga taswi pimanyeta,tani
hileswi swilo leswi faneleke ku endliwa swinga tala naswona kungari hitimhaka to endla
mali kuri timhaka to maka rixaka ,hiku kombisa moya wa vumixinari.
George Hasani Primary School irhavi ra Mavambe Primary School laha Mavambe
School ximakiweke hi ti Missionaries vanhu fana na vo Muneri Delpot ,vanhu vo fana na
vo Muneri Baloyi vatirhile ngopfu ka xikolo xa Mavambe School kuya emahlweni. Kuvile
na xivijo hi 1991 kusuka ka Chief Minister wa Gazankulu e ka tihosi leswaku swikolo
hikwaswo swa vumba swifanele swi fayiwa ku makiwa switshwa ,Hosi ya ka Mavambe
hi karhi walowo a kuri Hosi George Hasani ,navona va tsarisile leswaku Mavambe
School xita fayiwa kumakiwa xitshwa ,naswona xikolo xa George Hasani xi makiwile xi
tlhela xi thyiwa vito ra vona kuva George Hasani Primary School,kambe xikolo xa
Mavambe a xaha fayiwanga ,ku lo aviwa Mathichara hi le xikarhi ,laha a va ri 26 ku nga
aviwa 13 hala na 13 hala ku nwani, mita kuma mahungu yo tala loko hi vulavula hi Chief
George Hasani ,tani hi leswi hi hlamuseleke leswaku ti principal ta Mavambe School hi
tiva ku suka ka Principal Magwaza ,W J Xitlhangu na M F Maluleke ,sweswo swivula
leswaku Principal M F Maluleke hi vona vanga va Principal wo sungula wa George
Hasani School laha e Mavambe kunga sala Vice Principal va va Principal kunga
Principal Francis Hlungwani,hiku landelelana ka vona Principal wosungula wa George
Hasani akuri M F Maluleke kusuka 1992 kufika 2013.
Principal Wavumbirhi kuva Sthole K G vona avo Khomela hi 2013 na 2014 kunga
malembe mambirhi
Kufana na tindhawu hikwato leti nga hlayisa Matimu ya tona na le ka George Hasani
School na kona swa fanela kuri a Hofisini ya Principal kuva na swinepe leswi
kombetaka Principal wosungula , ehasi ka vito ra Principal kutsariwa na mavito ya
mathichara lawa nga tirha e hansi ka yena naswona ku tlangeriwa malembe ya
kusimekiwa ka xikolo ku rhambiwa na vanhu lava nga humelela ,lava dyondzeke kona
ku ta hlohletela vana ,na loko vanga humelelanga loko va lava kuva swiphemu, va
pfumeleriwa hikuva vanwana va kota kutsala no hlaya Mapapila hi voxe hi kokwalaho
ka xona xikolo hambi vanga humelelanga.
Dyondzo: HWE Ntsanwisi former Chief Minister ya Gazankulu laha George Hasani
School na swinwana swilo swinga kona laha e Gazankulu swinga Matimu ya vona
,swivulaka leswaku loko a kunga ri na munhu wo fana na vona ,matiko yo tala ma
Gazankulu a matava mahari e vu swetini ,Gazankulu yitlula matiko motala lama
ahirinawona eka fumo waxihlawuhlawu hi hluvuko,hikuya himina Chief Minister a vari
mihandzu ya ti Missionaries kungari ti Politician ,hi kuya hi tiyiso na vona a va
Kholoniyiziwile naswona va ri hlonga ra xihlawuhlawu a va nga hambanangi na vanhu
lava a vari Maphorisa ya khale , kumbe mathicara ,hambi kuri vatswari lava a va tirha e
majoni ,hiyova na kateko kuva hikumile munhu wo fana na vona ava murhangeri wa
hina ,sweswo swi vula kuri hikwavo lava ava nga khomiwanga ,hikwerhu a hi rindele
President Mandela ku a huma e jele ahi rindele Democracy ,kutiyisisa sweswo ava
vhotelangi National Party kumbe mihlangano ya valungu ,vasimekile wavona
kukombeta kuri avarinderile mandela na vona,eka karhi wa sweswi swo endla I ngaku
loko kuri ku kokwa wa wena a va nga khomiwanga kumbe papa wena a va nga
khomiwanga a wu chumu ,swi lava u joyina tipolitiki ku endlela leswaku u ta humelela
,amiswivoni kuri I maendlelo ya ku xengana ,hikuva hi ngevi vati Politiki hikwerhu
,hingevi ti Councillors hikwerhu ,hingevi ti President hikwerhu ,hingevi Mathichara
hikwerhu kulaveka na Madokodela ,vupolitiki bya Afrika abyi lavi ku maka tiko hikuva
Politiki yivula kuhlangana na vamatiko hivutivi hi maka tiko kumbe vuyimeri bya tiko eka
vamatiko ,vupolotiki bya Afrika ivuxengi bya tiko eka vamatiko hilavo loko va lava ku
phaka vanhu swakudya va fika va va hoxa Kunene hi phanghelana ava swilavi ku
hihumelele valava hitshama ka xiyimo xinwe, ahi kurhangela iku kholelana.Kusuka e
Hehla ku ya fika ehansi laha South Africa varhangeri vo fana na va Chief Minister a hi
nge he va kumi hambi kuri vafundhisi vakala,Chief Minister va tshamile va nyikwa mali
kuri va maka Xitediyamu Xikulu laha e Gazankulu a va fanele va langhile ndhawu yinwe
ku maka ka yona ,va teka mali ya kona va endla switediyamu swa mune ,hikuva pulani
ya kona ayiri na matlhelo ya mune (thlelo le ri nwana leri kulu va riyisa eNkowankowa
,tlhelo lerinwana va ri yisa eGiyani ,tlhelo leri nwana ra le Hehla ka tipala vari yisa eka
Malamulele ,leri nwana variyisa eThulamahashe eMhala) sweswo swi komba ku
avelana. Va vile va hlayisa na Matimu ya vutsonga tani hileswi Malamulele a yi vitaniwa
Magangeni hi malembe ya va 1890 ,Gazankulu ka hari Mabulandlela ,Primary School
ya ka Malamulele va yi vitanile Magangeni Primary School hiku hlayisa Matimu kahari
hava lava switsundukaka ,munhu uto fika aku iKokwana wa yena vanga thya vito ra
Magangeni,loko va vitana Vatsonga va Gazankulu a va ku Vatsonga va ka
Mabulandlela vatukulu va Gwambe na Dzavani Maxaka kumbe swihluke swa
Nghunghunyani ,ku endlela leswaku Matimu ya nga lahleki ,nakuva va thile tiko leri
Gazankulu akuri ku hlayisa Matimu tani hileswi akuri na xivuriso xaku Hosi kumbe King
ya Vatsonga ayi Vuriwi ku chaviwa valoyi ,tibuku totala leti vanga ti tsala hi dyondzile hi
tona na maKhapitali lawa manga ha va tsundukiki madyondzile hi tona ,va rivala laha va
vuyaka kona, Matimu hikwawo a ya fanelanga ya lahleka hambi mari ma lowo endla
swobiha ,HWE Ntsanwisi akuri xifumi lexi hi nga tshama hi va na xona eka Vatsonga va
ka Mabulandlela ,ku tiyisisa sweswo a va ri murhangeri kulu wa tiko ,swivula kuri a va
hola kahle ,ku tsala ka vona tibuku ta Dyondzo a ku nga ri timhaka ta miholo aku ri ku
tirha ehehla ka rito leri ringa sala ri vuriwa hi Pastor Monroe loko va ku „‟Loko u nga se
tshama u pfuna munhu emisaveni hixilo lexi anga ta xi vona kuya ku yile uxisiwana
hambi wo va na mali yo tala ,Xifumi a Misaveni xi tiveka hi loko xi pfunile munhu
unwana hi leswi nga ta nwi pfuna vutomi hikwabyo” va nwani va tsandeka ku pfuna
hambi va kha va hola hi tirho wo pfuna vanhu,kuri tirho wa yena mifanele
minwikhongotela kunene kumbe minwi hakela,ku pfuna munhu aswi vuli kunwi xavela
mugayo ,I ku nwi kholela sweswo hikuya hi Pastor,Bob Marley yena aku “Amisaveni ku
ni swisiwana swo tala ,swi nwana swa swona swi nga na timali to tala” swi vula kuri
,karhi wunwana mali yo tala I vusiwana hikuva vanwana loko va lova vana va vona
vasala vava swisiwana ,kumbe rifumu I rirhandzu ku fana na ti missioneries leti a ti
landelela ti politician hi lendhaku ,loko ti politician ti teka tiko ,ti missionary ti maka
tikereke ,swikolo na ti tliliniki sweswo swi vula rifuwo. Hita kuma swo tala xivuriso lexo
Hoso kumbe King ya Vatsonga ayi Vuriwi ku chaviwa valoyi loko hi hlaya hi ya e
mahlweni.
Chief George Hasani Mavambe hiwunwana wa tihosi ta Gazankulu leti ati tile na
Mpfhumbha ro amukela Vahlampfa va Mozambikwa himalembe ya 1990, 1991 na 1992
va va nyika tindhawu ti mbirhi mahala for free, kunga eXipurapureni na le Rhulani.
Sweswo ava endlela leswaku Vahlampfa va ta lawuleka ,vatlhela va va na vurhangeri
,sweswo swi endlile leswaku vahlampfa va Mozambikwa va nga vi na mikitsikitsi hikuva
ava tiveka xinawu (va vuriwa Vahlampfa hikuva va tile hi unwe unwe,vatile hi
kutsutsuma nyipi).Media Action Plan Organisation (MAPO) hi 2018 yi hlanganile na
Vuhosi hikwabyo bya ka Malamulele hixikombelo xo fana na leswi swi nga endliwa
hivuhosi bya 1990 ,1991 na 1992 eka Collins Chavani Municipality kwale
xipalamendanini xa Kokwani Ntsanwisi ,kusuhani na Police Station. MAPO ayi ya
kombelela Vahlampfa vo ta hile Zimbabwe tindhawu leswaku na vona vata kota
kutiveka ,ku va tshama kwihi vanga tshami laha na laha ,kumbe enhoveni ,hikuva loko
vanga tiveki ,ku va na vunghozi swinene (loko u fuya hlolwa ,tsema ndleve) ku ata kota
kuswihambanyisa leswaku leri ihlolwa ,leyi imbyana ,Vuhosi byona byi te byi ta vuya
,eka hina ,hita tshama ha ha varinderile , nakona ahiyile na le Police Station hi ya
vulavula na Station Commander ,leswaku va ta va kona ehlengeletanini ,Station
Commander va sendile apology ava humelelanga ehlanganweni.MAPO ihlangano lowu
wu hlayisaka tirhikhodo ,hikuva iMatimu na Mitirho ya hina ,minongonoko hikwayo hinga
yifamba hiyihlayisile ,kunwana loko hiya hava sayinisa.
Dyondzo: George Hasani Mavambe eka vana va xikolo exikarhi ka vhiki loko u
ambarile yunifomo a va ngari na problem ,hambi u famba a xitarateni ,kwalaho a wu ta
tirhana na Principal Mbhokota ,loko u nga ambalanga yunifomo hikona a wuta senga ka
Chief Mavambe exi karhi ka vhiki,laha ninga dyonda swilo swimbirhi eka vona
,Xosungula a wu vutisi munhu xilo u nga nwibyeli ku u nwivutisela e Hehla ka yini, Xa
vumbirhi ku hava munhu wo tlhariha emisaveni ,vutlhari I ku hlaya tibuku ,kunga
xikolo,ku hlamusela timhaka leti kufana no a wu vutisi munhu xilo u nga nwibyeli ku u
nwivutisela e Hehla ka yini ,loko va hlangana na nwana wa xikolo a nga mbalangi
yunifomo a va ku “Matopani u ya kwihi hikuva laha a wu fanele u ya kona kumbaliwa
unifomo” mhaka leyi yi helerile ayi lavi rhula,nidyondile kuri a wu vutisi munhu ku u dyile
,ukha unga lavi ku nwi nyika swakudya ,a wu vutisi munhu ku utirha kwihi ,ukha unga
lavi ku nwi nyika information ya tirho,a wu vutisi munhu ku utekiwile ,ku nga ri na jaha
leri u ritivaka ku ri fanelana yena kumbe una sati ,u kha unga lavi ku nwi hlanganisa na
nhwenyani ,kumbe una vana va ngani ,wo va n‟anga yo beburisa vana ke? Loko u
vutisa muhu xilo a kuvi lexi u lavaku ku nwi pfuna hi xona kungari kunwi vutisela ku oho
, Xa vumbirhi ku hava munhu wo tlhariha emisaveni ,vutlhari I ku hlaya tibuku ,kunga
xikolo ,kumbe vutivi I ku lavisisa kumbe ku vutisa tani hi leswi vanhu votala vachavaku
ku vutisa ,vachava ku vuriwa vo ka va nga tlharihangi ,kasi hi byona vutlhari,ehehla ka
mhaka ya leyo hileswaku Chief a va rhanda tiko ra va Kokwani wa vona vatlhela valava
kuri ri va ra vanhu va vutlharhi ,tani hi leswi loko hi famba na vusiku e mikarhini ya
vhene ya blue ya eriyani a wu fanele u vuya u khomile xipele ku loko u hlangana na
vona ,utaku ni vuya ku ya teka xipele ,sweswo hikwaswo a swikomba kuri a va rhanda
ndondzo leyi yi vumbaku vanhu va vutlharhi.
Tatana Elias na Manana Kate Khombo Nwa Charlie Mavasa a va ri na vana va nhungu
lava a kuri lava landelaka:
Matevula akuri John Mavasa :Va vile General Manenger ya Orlando Pirates Football
Club kusuku hi 1979 kufikela ,a va tlakusele mujegwe wa Vatsonga va ka Gwambe na
Dzavani ehehla ,sweswo swi vulaka leswaku mitirho ya tatana Elias na manana
Khombo Kate Mavasa a yivulavula na sweswi ya ha vulavulaka,Matimu a mange
nyamalali.
Gladys Mavasa (Mrs Pandeka) Va vile mudyondzisi e xikolweni xa Shirilele High School
enkarhini wa Principal Mbhokota
Margret Mavasa: Matimu lawa ya muti ya kumeka e ka vona hi vona vasaleke e mutini
wa vatswari
Windows of African Art and Swimming Pool Design yi sunguriwile hi Patrice Mavasa
hi lembe ra 2000 loko a ha tirhela ekaya,Patrice Mavasa loyi a tivekaka hikuva Phati wa
Kaskhwaya inwana wa vumbirhi ka vana va 5 va Manani Mamayila na Tatana Jerry
Mavasa,Patrice Pat ,Nyiko leyi uyisungurile a hari e Primary School kuri ku vumba na
ku dirowa akula na swona a kota no tsemeta misisi ti fexeni hikwato leti ati ri kona
himikarhi leya ya ti Perm na ti S-Curl kusukela 1992 kukondza a pasa Standard 10
sweswi kunga Grade 12 sweswo a swikomba ku una Art ,swifikelela laha anga vumba
na ti blom pot na swinwana naswinwana leswitsongo,hi 1997 vile amukeriwa e Wits
University ,laha a nga vuya hi 1999 a tshika hitimhaka ta ti mali tani hileswi himikarhi
yaleyo tibasari ku ti kuma aswi tika ,Kwale Wits University uvile na Munghana loyi ava
endla Art swinwe sweswo swi endlile leswaku anwu khutaza ku edla swivumbeko
leswikulu kufana na vanhu na swiharhi ,hi lembe ra 2000 loko a tshikile e Wits
hixikongomelo xo ya endla mali yo va ku ata kota ku vuyela aya hetisa tidyondzo ta
yena u vile a ya ekaya laha a nga fika a vumba swilo leswi kulu ku fana na vanhu
(statue) na swiharhi ,kusukela hi 2003 a ya emahlweni hi Statue swiva ematimbeni ,hi
2003 nakambe u vile a ya dyondisiwa ku endla ti Swimming Pool,nakambe hi lembe ra
2003 uvile a vumba xifaniso xa President Thabo Mbeki hikarhi wolowo a xi yisa e Union
Building ePitori aya nwi nyika ,laha President Thabo Mbeki anga nyiketa Minister wa Art
and Culture hikarhiwolowo akuri Minister Polo Jordan yena Minister u vile a Nyiketa
Patrice Mavasa ti Funding leswaku a ya endla leswi vango I Skills Transfer a dyondisa
va nwanyana hikwaswo leswi aswi endlaka u vile a ya a ya dyondis vanhu va 21 laha 4
ya vona na sweswi va ha tirha hiswona ,hi 2011 a tirhela e Clinic ya khale , hi malembe
lama landelaka aya tirhela eTEBA House e tlhelo ka le Crossroad ,hi 2016 ku kumeka
Funding kusuka ka Department of Social Developmet leswaku a ta aka ndhawu yo
tirhela ka yona leyinga ya yena ,2017 yi vile yi makiwa ndhawu leyi nasweswi a
tirhelaka eka yona ,ti khasimende ta yena I South Africa hikwayo ,ngopfu ngopfu I
Vhembe District hikwayo ,Polokwani ,Pitori na Cape Town ,ku tiyisisisa sweswo hi 2001
u kumile Award ya Vhembe a khoma position 1.hi 2005 ukumile National Award ya
South African Airways ukhomile Position 1 hikuva a vumbile Ximuwi ,hi 2009 ukumile ya
National nakambe leyi a yi seketeriwile hi ABSA u kumile xiyenge xa vumbirhi.
Kunavela ka yena I ku maka Museum hixi vumbeko xa Ngwenya yikulu leyi nga ta va yi
ri na tikamara totala ,loko a tshika kumbe ku retire u navela leswaku ndhawu leyi a
tirhelaka eka yona na yona yi va museum leyi yi nga ta va yi ri na swinepe hikwaswo
swa swilo leswi anga tshama a swi vumba kumbe kuswi endla ,Loko a vulavula uru xilo
xo xaseka ngopfu kumbe munhu wosaseka switeka karhi ku xivumba ,kambe xilo xo
biha kufana na Ngwenya kumbe Xibondze swiolova ngopfu kuxi vumba xitlhlela
xisaseka ku tlula na xona nwinyi.
Dyondzo: TEBA House ,swivula leswaku TEBA laha e South Africa yi simekiwile
hilembe ra 1902 ku endlela leswaku ku ta thoriwa kona vanhu vo tirha eTimayinini
,sweswo swivula kuri yindlu leyi nga e ka Mavambe I ya malembe ya le Hehla ka 1902
,hlleswaku na loko ko tsariwa Xitori hi TEBA House ya ka Mavambe hi nga yi vula
leswaku I ya 1902 ,hikuva eka vanhu hikwavo lava hinga tshama hi endla lavisiso eka
vona Kuhava munhu loyi ango u yi vonile loko yi makiwa,sweswo swi vula leswaku
TEBA House yi na Matimu makulukumbha ngopfu ka vanhu vaka Mavambe
,Malamulele hikwayo kusuka ka Mtititi kufika ka Mhinga ,swivula leswaku Vuhosi
hikwabyo bya ka Malamulele bya mikarhi yaleyo ya va 1902 ku fika ka va 1920 bya yi
tiva ndhawu leyi ,hambi kuri vokokwani lava va nga tirhangiku etimayinini va yi tiva
kumbe va yi kandiyile TEBA House ya ka Mavambe ,kumbe ku yi langutisa hi matihlo
kumbe kutwa hita yona,sweswo swi vulakuri mimoya ya vona yi kona eXiyindlwanini
lexiya ,hitinwana tindhawu ti faneriwaka hi ku vitaniwa Heritage Place (Xikhomela
Gandelo ra Vatsonga kumbe Altar hi xi Koloni) kumbe Ndhawu ya Matimu ,laha hinga
tsalaka kona Matimu ya South Africa ya Vurhangeri bya tiko na bya tipolitiki na Matimu
ya Gazankulu hikwabyo , Matimu ya ka Mabulandlela na Matimu ya TiMissionaries
,leswaku vanhu hitaya hi ya hlaya Matimu hitlhela koneketa na ti messengers ta hina
kumbe swipiriti swa va Kokwani va hina ,hita kuma swo tala hi ti Messengers loko hi
hlaya hi ya e mahlweni ,TiMessengers ahi Madimoni.
Matsalani Nkulu kumbe General Secretary wa Gazankulu Care Group akuri manana va
kwala ka Mavambe, hi ku komisa Gazankulu a yiri na swifundha leswilandelaka: Giyani,
Malamulele, Ritavi, Hlanganani, Mhala na Lulekani, General Secretary akuri Manana
Susan Baloyi vaka Baji lava va nga tekiwa hi lembe ra 1967 va bebuleriwile eJoni, va
tekiwa hi Tatana Thomas Rabela Baloyi nwana Risimati na Nwa Keche vona lava nga
nwinyi wa Badjie Fruit Shop,Manana Susan Baloyi va vile Matsalani ku suka hi 1975
kufika 1985 ,laha hi lembe ra 1970 loko hi tlhelela endhaku a va ri Private teacher ya
Mavambe Primary School ehansi ka Principal Magwaza ,laha vona na Principal
Magwaza va ngaya eka Hosi Patrick wa Xirilele Mavambe va ya rhipota mhaka ya kuva
vana va ka Mavambe va nga tisiwi e xikolweni ,laha Hosi Patrick vanga veka nawu
waku muti wunwana na wunwana lowu vanga yisiku vana e xikolweni va ta fanele ku
rihisiwa R7 eHosini ,sweswo swi endlile leswaku vanwana na vanwani va yisa vana va
vona e swikolweni.Tani hileswi hi nga hlamusela leswaku a vari Private Teacher
ekusunguleni swivula kuri va vile va suka evuthichareni hikuva va yile e Joni swa karhi
nyana ,loko va vuya a va havuyelangi e vuthicharheni ,kambe a va tirhile ngopfu hikuva
va tile na miehleketo yo ya rhipota tiko eka Mukhulu leswaku vana va ta yisiwa e
swikolweni. Hi lembe ra 1982 vavile va ya va e hansi ka Hlangano wa Malamulele
District Hawkers Licence swivula kuri himi karhi ya leyo awunga xavisi ungari na
langisese ,loko uri na langisese a wuxavisa kunwana na kunwani e hansi ka le ka
Malamulele ,loko kuri ya Giyani a wu ta xavisa hikwako eGiyani ,switano na loko kuri
Gazankulu Hawkers Licence kumbe Transval (Limpopo na Gauteng) kumbe South
Africa , Malamulele District Hawkers Licence hiyona leyi nga endla leswaku kuva na
Badjie Fruit Shop tani hileswi loko vasungula a vari na makete eka Malamulele xikarhi
ka Post Office ya khale na Malamulele Total Garage ka Madume ava xavisa swinwe na
vaka Maguga.Hilembe ra 1985 vavile va teriwa hi va Xibendlele xaka Malamulele
leswaku va ta tirha kona ,vafikile va hamba va heleketa swigulani a pitori na ku heleketa
lavo lahleka kwalomu vafaneleke va heleketiwa kona kofana na le va Pitori eGarankuwa
,Cape Town na va Kimberley tani hi leswi a va tiva tindzimi to hambana hambana ku
katsa na Afrinkaans,va tirhile eka Malamulele Hospital vaza va huma Phexeni ,laha
endhaka Phexeni vona na vanwana va Manana va ka Mavambe vanga pfula Old Age
Home leyi va yi tsariseke tani hi NPO hivito ra Tingwazi Old Age Home swivula kuri e
vutonwini bya vona manana Baloyi I munhu lava va rhandaka ku tshama vari bizi
,sweswo swi vulaka leswaku na kupfuna I swilo leswi swinga engatini ya vona tani hi
leswi swivuriwaka leswaku timali ta vamanana hikwavo lava nga rhijisitara Tinghwazi
Old Age Home tihelerile endleleni loko va ya lavana na timali ta pfuno etindhawini
tofana na va Pitori ,Polokwana na Vhembe District Municipality.
Vuhosi hikwabyo bya ti Tribal Office bya ka Mabulandlela abyi famba hibyi mbirhi,
mbirhi, akuri na Vuhosi byo Fuma Xivongo na Vuhosi byo Fuma Muganga, byo fuma
Xivongo ibya milandu ya Muti (Gandhelo kumbe Altar, lebyi hibyona Head Office ya
muti kumbe Department of Health na Justice ,hilava minga ta vatwa vaku Kokwani
utshikile Vuhosi akheta Vun‟anga ,ahiswona iColonisation yinga onha) abyi pandi
switandi, Kuriku lebyo fuma Muganga ibya (Milandu ya Tiko, hibyona Department of
Home Affairs and Department of Finance ya Muti kumbe Real Estate Investment Trust
ya muti hikwawo) hibyona byi nga sala na ti Tribal Office loko lebya Xivongo byi file hi
1914. Vuhosi byinwana na byinwana tani himarhavi abyi losa ka Tiphuphu ta byona
kusuka eka Mimiti ya Tlhanu ,Tiphuphu tilosa ka Head Chief ,Head Chief a losa ka
Murhangeri Nkulu kumbe King.Hi ku komisa Vuhosi hikuhambana hambana ka byona
ibya Muti a hi bya munhu , Munhu iwa Muti ,Muti iwa Xivongo ,Xivongo ixa Vakokwana
(Messengers) ,Vakokwana iva Gandelo (Altar) ,Gandelo ira Vuhosi (Kings) ,Vuhosi ibya
Xikwembu ,swivula leswaku Kuhava Xivongo xo kala vuhoxi xa Xitsonga.
Hi xintu va manani va mimiti va fanele ku hlonipha vakhalabya va vona hikuva loko voka
vanga va hloniphi, vana va vona vaxinuna hitumbuluko avange va hloniphi va manana
va vona, leswivulaka leswaku nwana woka anga hloniphi mana wa yena ixihunguki
emahlweni ka Xikwembu, swivula leswaku evutonwini bya yena utava na xinyama utava
arhukaniwile, leswi vulaka leswaku hambi waka tatana anga hanyi kahle ufanele ku
hloniphiwa, ku endlela vana.
Dyondzo: Maphorisa ya thoriwile ku sirhelelela hina vinyi ,ku hinga tivavisi ;kufana na
Milandu yinwana ya Magandelo ,hileswaku ,xikombiso: ku hlangana ka vana vale hasi
ka malembe ya nkombo swivuliwa ku phunghela ,kambe kuhlangana ka vana va 10
years ku ya ehehla imilandu ya vurhangeri bya muti ,muti wunwana na wunwana lowu
wunga yimela Vuhosi bya Xivongo wa rihisiwa wu hakelela Xivongo xa ka vona eka
Xivongo lexi wunga xionhela,tani hileswi Ndhavuko na Vutshila kumbe Culture na
Tradition swinga rhangeriwa hi Vuhosi. Ndhavuko wu fana na vito ra wena na Xivongo a
swi chichiwi hi technology kumbe hixi manjhemanjhe kufana na leswi hinga ha chaviki
swiyila.Milandu leyi yi herile hi 1914, laha kuhlanga hlangana ka vanhu vanga
lovolananga swinga hunduka Ndhavuko wa vuloyi, Vanhu vo rhanda vana va vona a va
hlangani hlangani na vanhu vo ka va nga vativi, hikuva eku hlanganeni vanwani vata hi
vuloyi vanwani va tisa swinyama, tani hi leswi Mimiti yinwana yinga rhukaniwa,
vanwana va lo pepejeriwa ku ta mi chela swinyama e mimitini ya nwina. Milandu ya ku
hlangahlangana ka vanhu voka vanga lovolananga ,aku bohiwa Mimiti ya vaxinuna
tsena ,hikuva eku hlanganeni aku hlangani vanhu ku hlangana ngati ,ngati leyi yinga ya
Xivongo ,naswona munhu wa xinuna anga vulavurisiwi kumbe kutshineleriwa hi
waxinsati ,ixinyama kumbe curse ,waxinuna hiyena a tshinelelaka kumbe kuvulavurisa
,nakambe loko kova na munhu woringanela ,loko angari na nsati imilandu eka va muti
,xivutiso hileswaku mi endlile yini hi yena,kufana na Vuloyi ,imilandu ya Vuhosi bya
Gandelo ku yimela Xivongo xa vona ,Loko Colonisation ayinga fikanga laha Afrika
,Gandelo ra Afrika ari tava risimekiwile e ka Mavambe naswona Afrika ayi tava yi rhulini
hikuva Milawu ya Vuhosi ayi tava yiri kona ka Vumbiwa bya Tiko ,Vuloyi byi leku zameni
himatimba ku ndlaya Vuhosi kambe byile ku tsandekeni.
• Rixaka Rohetelela ku aka eka African Land iva Tsonga va ka Gwambe na Dzavani va
nga fika hi 1890 vatlhela vafuma 24 years ,kusuka 1890 kufika 1914 .Vuhosi bya vona
byi hela hikwalaho ka Colonisation leyi ayi ri ku phangheni ka Afrika.
• African New Year is only celebrated in Gauteng (RSA) where primary schools kids
celebrate Spring Day every 1st of September every year ,Swivula leswaku lembe
leritswa ra Afrika kumbe Novinjara ri tlangeriwa e Afrika Dzonga ,laha vana va swikolo
swa le Joni va Cheletelanaku hi mati ,ku kombeta ku tlangela pfula ,tani hi leswi va
Kokwani a va hanya hi Pfula lembe ra vona ari sungula hiti 1 ta September ,leswi hi
Xitsonga aswi vitaniwa ku handela nkelenkele ,laha tinxaka to tala atiri na maendlelo ya
tona yo hambana hambana ,na lamo cheletelana himati akuri manwana maendlele
hikuya hiku hambana hambana ka tinxaka,ahi swa xilungu ,hikokwalaho timpfula tina
ngopfu eswitarateni swa joni laha mpfula yi nga lavekiki ngopfu.
• Heritage months yitlhela yi tlangeriwa laha e Afrika Ndzonga hambi leswi votala va
nga haswitiviku leswaku hikokwalaho ka yini ,hileswaku na valungu hikarhi wa
xihlawuhlawu ava hi hloniphile ka khalendara hiti 24 ta September a va ti vitana Union
day ,hikuva tinwana tinxaka ta kwala Afrika Dzonga ati khongelela pfula kuringana 24
days ,vakarhi va cheletela mati emasinwini ,mati yo thyaka na mo basa.Tani hileswi
vanhu vatima ava tshemberile ekurimeni na le swifuwini ,hikuva ungerimi pfula yinga
nanga ,naswona swifuwo swi nge hanyi pfula yinga nanga,ku ya emahlweni hita twa na
Vuhosi bya ka Mnisi hilaha byinghenaka kona e mpfuleni sweswo hikwaswo aswi
endliwa e Afrika Ndzonga.
• Mihlolo ya Afrika yile South Afrika ,Tiko ra Vatsonga va ka Mabulandlela akuri xitandi
xa Vahlengwe lexi axi rhanderiwile hi mikondo ya Nhungu leyi a yi ri tintshaveni, tiko ra
ka Mavambe rifikile ri maka kusuhi na Kondo lowu wunga ka Mulendhze ka Piet Booi
,tiko ra ka Mavambe ri vitaniwile kaya ra Gandelo ra Africa endhaka 1914, Vahlengwe a
va tshama eHlengweni laha sweswi kunga Zimbabwe laha na sweswi ku nga tiko ra
vona na kona ku na Kondo wunwani, a Bileni Mozambikwa na kona kuna Kondo wa
Vunharhu, kondo wunwani wule Moria ,wunwana e Mpumalanga etintshaveni ,wunwana
eMalawi laha kuvulavuriwaka Xirhonga kumbe Xitsonga ,wunwana wule Zambia laha
kuvulavuriwaka Ririmi ro fana na Xitsonga kumbe Xitsonga xa Xichewa ,kondo wo
hetelela wu kwale e Zimbabwe aHlengweni kusuhi na lowo sungula eku suhi na
kusuhi.Tani hileswi swi tivekaku leswaku Zimbabwe iHlangano wa Matiko mambirhi laha
akuri Mashona Land na Matebele Land laha aHlengweni ku nga endeni ka Matebele
Land ,na wona matiko yalawo ya hlanganisiwile hi Colonisation ,hilaha Nghunghunyani
,Mhlahlandlela na Bhambatha ava lwa yona nyipi ya leyo.
• Vuhosi byi mbirhi eNdhawini yinwe na swona swile South Africa eka Gwambe na
Dzavani, kuna venyi va ndhawu na lava ava tile eVuchavela Whawha hi 1906 navona
vatile hixinawu, venyi va Ndhawu iva Tsonga vaka Mabulandlela Vatukulu vaka
Gwambe na Dzavani Maxaka kumbe Swihluke swa Vaka Nghungunyani,lava 1906 iva
Tsonga vaka Nghungunyani vana va Mzila na Mawewe swihluke kumbe Maxaka ya va
ka Mabulandlela vona va tele eSwiharhini ka Nyamazane (Mpumalanga) ,Muti waka
Nghunghunyani loko wu fika Murhangeri akuri vaka Nxumalo ,Ndhuna Nkulu vuva vaka
Magigwani Khosa,na vona Magandelo ya vona ya kona kwala Magangeni kumbe ka
Mavambe ,ku katsa na Rikhotso.
• Tiko leri nga xanisiwa ngopfu hi Colonisation aAfrika iSouth Africa ngopfu ngopfu
Joni.Kusuka hi malembe ya Cecil Jonh Rodes ku ya fika ka Loius Botha swi ya hetelela
ka FW De Klerk wa Apartheid hi 1994 tani hileswi Apartheid yinga nwana
Colonisation.Kuva Joni yi khumbekile ngopfu hiyona yi nga na swivati swa swilonda swa
Colonisation hikuva Joni iKaya ra vuhlonga ahi le kaya ka mimiti.Kambe hiri maAfrika
ahi fanele hihuma evuhlongeni hikuva sweswi hahari hava Culture na Tradition ya
South Afrika hikwayo,leswi hinga na swona kova ti Tradition na tiCulture leti hingo ti
endla tifexeni.Lexi hinga xivulaka ku hiyona Culture ya South Africa iVugevenga tani
hileswi unwana na unwana laha South Afrika urhanda kuva Kleva ,naswona Kleva
imunhu wo xanisa vanhu va nwana ,hina hiri maAfrika hi ya xanisa va mani ,swivula
leswaku hi ya xanisa hina venyi hikuva hi muti wunwe.Langutani va tipolitiki ,Xosungula
politiki imatevula ya Colonisation rikotse iMissionery,vanhu va rhanda ngopfu ku hanya
xipolitiki kuri na Ximixinari.Xikombiso hi politiki ,va tipolitiki va tele vukungungudwani
laha vukungudwani kunga kutiyivela vona vinyi ,va yiva rifumu ra va Kokwani wa vona
,va yiva rifumu ra vatukulu va vona ,amiswi voni iku wisa tiko, naswona ikunyadzisa
rixaka ra hina hi va matiko.Afrika ka matiko hikwawo ya Misava hiyona ayi fanele yi
hluvuka kutlula hikwawo matiko hikuva hiri xaka rinwe eka karhi wa sweswi hingo
Colonisation yi herile,kambe unwana na unwani ulava kuva tswotswi naswoni yi yivela
yona nwini ,amiswi voni kuri ivudadada vanhu vatwa ingaku loko unga se tshama uya
aJoni awutlharihangi ,amiswitivi ku Joni hilevuhlongeni hikona ka vuphuta lebyi kulu
,ahandle ka loko Kuriku uyile hiswa vu Mixinari ,hikona kuhi hlanganisaka ni Matiko.
Nwa Fengeni Chauke Hlengwe hiyena Kosikazi yena u hlwerile ku kuma vana ,tani hi
Nkosikazi nwana wa yena wa matevula hiyena wa Mhlahlandlela Kingdom leyi
lahlekeke hi 1914, yena u hlwerile ku kuma vana va xinuna kambe uvile aya kuma
vavanuna vunharhu kunga Phahlela Sivulayi ,Maxamba na Gija Xipepeleka ,swivula
kuri eka Mavambe kusele tiyindlu leti nkulu ntsena.Eka vakhengulo lava va lahlekeke ku
na vito ra Mtshono Nghuzanghuza wa Makutsule ,moya wu bela eka Mtititi
Alteni,leswivulaka leswaku hikulandelelana ka vona iXivasa ,Phahlela Sivulayi
,Maxamba ,Gija Xipepeleka na Hanyani ,kambe laha swinga tivekiki kuri Mtshono
Nghuzanghuza na Hanyani akuri mani lotsongo ku katsa na lava nwani va majaha eka
lava vanga lahleka. Makwavo wa Makutsule kusuka eka tatana unwe akuri Mthovothovo
wa Xidyela Henhla akuri rikotse na swona eka karhi wasweswi va ka Mthovothovo va
tele eka Mhinga.
Murhangeri wo sungula akuri Hosi Xivasa wa Makutsule Bila Langeni ,nuna wa Nwa
Militha Sithole ,Xivasa akuri nwinyi wa Vuhosi bya ka Xivasa wa Makutsule Bila Langeni
,loyi a fuma laha kunga na kondo wa ka Chauke Hlengwe ,kondo wa Vahlengwe wule
Mulendzhe ,rhumbi na masirha ya ka Makutsule yale Ribvubwe kusuhi na rhumbi raka
Piet Booi leri ringa epatwini kusuhi na nsinya wa Nkuwa ,ehenhla ka le Nadoni Dam
,totala timhaka hi ta ti hlamusela ku famba ka karhi.
Vatsonga vari Vuhosi a byi tluli Nambu kambe lebyi a byi tlula hikuva abyiri bya
Gandelo tani hileswi Ndwandwe ari Mhlahlandlela wa Vukombo kumbe 7th Milestone
,kusuka eNatal laha aku vulavuriwa Xingoni kuya Bileni ,Mhlahlandlela swivula
kutlula Nambu na titshava , loko Ndwandwe aya Mozambikwa Ndhuna Nkulu ya yena
akuri Soshangana aka Manukosi wa Zikode wa Gaza wa Nxumalo. Ndwandwe ari
Nwana Manukunuku wa Bhila Bileni wa Mashiye, Mashiye na Nxumalo ava ri vana va
Juwah wa Lala wa Hluvi, leswi vulaka leswaku Mashiye ari boti wa Nxumalo laha Gaza
na Xaba avari vana va Nxumalo, Matevula ya Gaza akuri Xaba tani hileswi hi
hlamuseleke leswaku va yindlu ya ka Xaba va sele eNatal, kunga Zwide wa Langa wa
Xaba wa Nxumalo Kuriku va yindlu ya ka Gaza va sele Mozambikwa kunga
Soshangana wa Zikode wa Gaza wa Nxumalo, nakambe Nxumalo na Mashiye ivana va
Juwah wa Lala wa Hluvi.
Mashiye ari Mhlahlandlela wa Vuntsevu kumbe 6th Milestone ,yena asuka a Central
Africa eka Hluvi Nation kuya e Natal , laha eHluvi Nation aku vulavuriwa Xiswahili
,Mashiye ari Nwana wa Juwah ,Juwah kunga rito ra Xiswahili rivulaka Dyambu kumbe
Langa hi Xingoni ,Juwah ari Nwana wa Lala wa Hluvi ,Hluvi ari Mhlahlandlela wa
Vuntlhanu kumbe 5th Milestone kusuka eKongo Nation kuya e Hluvi Nation,Hluvi ari
Makwavo wa Nguni na Ndau vona avari vana va Kongo ,Swivula kuri Hluvi a kuri
matevula ya Kongo.Kongo tata wa Hluvi ,Ngoni na Ndau ari makwavo wa Kangaba na
Aksum ,Kongo uvile tata wa Africa Central na South uloverile eCongo Brazaville
,Kangaba ava tata wa Western Africa hikwayo uloverile e Tongo ,Aksum ava tata wa
Eastern Africa yena uloverile e Ethopia ,hungunkulu hileswaku ava lava ku tata Africa
hikokwalaho ka kuva va tshembha leswaku tiko leri ari tshembisiwile va kokwana va
vona iAfrika.
Kongo yena tani hi matevula akuri yena Mhlahlandlela wa Vumune kumbe 4th
Milestone kusuka eTuareng Nation e North Africa Algeria aya e Kongo Nation
,kungase vitaniwa Congo na Zaire yona DRC ,vona vari Vanharhu Kongo ,Kangaba
na Aksum a vari vana va Tuareng,Tuareng loyi ari Mhlahlandlela wa Vunharhu
kumbe 3rd Milestone ,leswi swivulaka leswaku Kongo ari Nwana Tuareng ,Tuareng ari
Nwana Africa loyi Africa a asuka e Morocco aya Algeria, Africa nwinyi wa vito ,Africa
u loverile e Algeria laha ku vulavuriwaka xi Tuareng ,laha Africa kunga vito ra Xilatini ri
vulaka Sunny Land hi Xinghezi kumbe Colonial Language hi xi Ngoni ,Africa swivula
Langeni ,hi xi Jamaica swivula Zion ,hi xi Tsonga swivula eDyambyini ka Hisa,Africa
aka Zion aka Langeni aka Sunny Land yena ari nwana Berber ,Africa anga vanga
Milestone ,ova tata wa ti Milestone atlhela ava nwana wa ti Milestone ,Africa nwana
Berber ,Berber kutlhela ku va Ririmi ro hlonipheka e Morocco naswona Berber
Language na Tuareng Language ya le Algeria ma fana kuvulavula mohambana mavito
kunga Berber na Tuareng kufana na Xichangana xa ka Gaza na Xitsonga xa ka
Mabulandlela khale ka Gazankulu ,Berber ari Mhlahlandlela wa Vumbirhi kumbe 2nd
Milestone kusuka e Semitic Nation,laha sweswi kunga Western Sahara leyi ayi
hlangene na Moroco kungaseva na Colonisation ,Berber usukile e Semitic Nation aya
eMorocco ,Berber ari nwana Semitic ,Semitic yi pandiwile hile xikarhi hi Colonisation
vanwana va sala Western Sahara vanwana va va eMorocco ,Semitic I Mhlahlandlela
Wosungula kumbe 1st Milestone, Semitic eMorocco iririmi ro nyandziwa swinene a
vatalangi vanhu lava rivulavulaka loko vari e Capital City ya Morocco ,vari vulavula
tsena loko vari eKaya ,Semitic ari Mhlahlandlela wo sungula kusuka a Israel ku fika e
Africa kumbe Sunny Land ,Semitic I ririmi leri ari vulavuriwa e Israel na Jesus Christ a
vulavula Semitic ,Semitic ari nwana Selumiel ,Selumiel ari nwana Tsurishadai
,Tsurishadai ari wa yindlu ya Simeone ,Simeone nwana wa Vumbirhi wa Jacob
,Genesis 49 loko Jacob a katekisa vana va yena a rhukana Simeone na Levi ,Levi a ya
katekisiwa hi Nwana wa yindlu ya yena kunga Muxe ka Detrounouma 33 loko va vuya
eVuhlongeni e Egypt. Chronicles 24 laha vana va Simeone vanga helela kona (Va yile
va ya tshama na Vana va Hamu ,swivula leswaku vatlhelerile e Afrika kambe yinga se
vitaniwa Afrika) ,Hamu itata wa Mizraim yena tata wa Egypt ,leswivulaka leswaku Egypt
wa Mizraim ,Mizraim wa Ham ,Ham wa Noah ,Noah tata wa Shem ,Ham na Japhet
vona vanga tata wa Misava hikwayo.
Egypt na Africa a hi muti wunwe kumbe rixaka rinwe ,Egypt na Tunisia iMuti wunwe,
irixaka rinwe ivana va Mizraim nwana Ham Genesis 5 ,Morocco kumbe Berber itata wa
Afrika ,Afrika tata wa Algeria kumbe Tuareng ,kuva tiko hikwaro kuri Afrika imhaka ya
majority kumbe hikuva vatele ngopfu ,swinga hikanganyisi.
Ku hlaya Xivongo xa hina kuya emahlweni Jacob kumbe Israel ari nwana Isaack ,Isaack
ari nwana Abraham ,Abraham nwana Terror ,Terror nwana Nahor kuya fika ka Shem
nwana Nowah ,Nowah lowo aka ngalava ,laha Misava hikwayo yinga vatukulu va
yena,vana va yena kunga Shem ,Ham na Japhet ,laha Shem kunga tata wa Israel na
Africa na vanwani matiko,Ham kumbe Hamu kunga tata wa Egypt na manwana Matiko
ya Asia ,laha rikotse Japhet kunga tata wa valungu ,Australia na Zea ,tata wa New
Zealand ,mohlaya ka Genesis 10 na 5 mitlhela mi tirhisa Google ku lavisisa.Genesis 5
yita misusa ka Noah yi ya mifikisa ka Adam na Eva hixivongo ,sweswo swivula kuri
hikwenu hi vana va Xikwembu hilo hambana hikuya hiti ndhawu leti hi tshamaka ka
tona, hikuya na himaxelo ya ndhawu na leswi hi swidyaka.
Laha eMisaveni hi vanhu vanharhu kuna Mongolian ,kuna vantima ,ku na valungu
,kambe hikwenu hi va tukulu va Noah ,Kuriku Shem una vona Valungu una vona na
vatima va Africa ,Shem hiyena tsena wa vantima kunga vana va Simeone,sweswo
swivula kuri I timhaka ta Xikwembu ,naswona kuri hina hihina vomani a swinga lavi ku hi
byeriwa hi valungu ,laha hi kona mifanelaka mitiva leswaku Vatsonga va ka Gwambe na
Dzavani hi vona tihosi ta Africa naswona Mavambe hirona Gandelo ra Vuhosi bya Africa
,Naswona Va ka Makutsule hivona vanga khoma Gandelo.
Vuhosi bya ka Mabulandlela ,Vuhosi bya Mimiti ya Ntlhanu na Vuhosi bya Swivongo
,hiku komisa hikwabyo Vuhosi lebyi byi nga fa hi 1914 ,hikwabyo abyiri na Hahani wa
byona ,naswona Hahani u hlawuriwa hi hosi loko alovile.Hahani waswikota kuva Hahani
wa Vuhosi hambi ari evukatini,eka Vuhosi lebyi nharhu loko ko lova Hosi ,mukhomeri
kuva Nkosikazi tsena loko avuya endlwini ya Vuhosi.Eka Vuhosi bya Muganga loko hosi
yi lovile byi khomiwa hiwunwani na wunwani wa Muti abyi khomiwi hi Nkosikazi ,abyi
khomiwi hi Hahani byi khomiwa hi vavanuna va Muti hikwawo ,kukondza nwinyi wa
byona a vekiwa.
Head Chief: Nyavani Mavunda (Papa Xihoko, Ndzumeri na Ngove) Makwavo wa Jeleni
Mavunda na Bungeni Mavunda
Nanda wa King: Booi kumbe Boyi ya Makutsule Papa Piet Booi (Mulendzhe Village).
Tiko ra ka Piet Booi akuri tiko ra ka Xivasa wa Makutsule.Booi inwana Nwa Xidyela Bila
Langeni ,iNwana sesi wa Makutsule ,naswona a vitaniwa Booi ya Makutsule ,tata wa
Booi hiyena akuri Muvhenda ,sivara wa Makutsule,ku hi le ka Piet Booi ku thyiwile hi
1949.
Kusuka hi 1914 Hosi ya ka Mabulandlela a yinga Vuriwi, hikuva ava chava Valoyi,
kunga valungu, loko aswi lo tiveka ku Hosi imani, Limpopo hikwayo ayi tava yiri tiko
kufana na Swaziland kumbe Lesotho naswona ayi ta va yi kha yi vitaniwa, ku hi le
Langeni yinga weli e South Africa, yinga weli e Mozambikwa, yinga weli eZimbabwe.
Tani hileswi Nghunghunyani ,Mhlahlandlela na Bhambatha avari kulweni na
Colonisation nakuva va hambanyisiwile na Vahlengwe Zimbabwe na Vamozambikwa
,ava nga lavi kutirhisana na valungu; tani hi Hosi ya matevula ya Afrika ,Valungu va vile
vafihleriwa Xihundla xa Afrika.Kusukela hi 1914 kuvile kutiveka leswaku Hosi ayi Vuriwi
ku chaviwa Valoyi naswona Mutsonga anga hlayi Xivongo xa yena kuchaviwa Valoyi
,hikuva loko munhu ahlaya Xivongo uhetelela hi Vuhosi bya yena.Kuva tiko ra ka Xivasa
wa Makutsule ri vitaniwa Piet Booi ahilo dyiwa a ku tumbetiwa Magandelo ya Afrika
,swilo lahleka hikuva timhaka khale ati nga tsariwi naswna mhaka leyi ayi endliwile
xihundla tani hileswi xihundla kunga sirha ra timhaka.
Ten Paramount Chiefs: Mimiti ya tlhanu hi leyi landelaka na vurhangeri bya yona na
Magandelo hikwavo va helerile ka Mavambe vanwani a va titivi ku iva Mimiti ya
vurhangeri hikuva byi file hi 1914, a swi tiveka kuri hosi a yi vuriwi hiku chava Valoyi
naswona Xivongo axi hlayiwi hiku chava Valoyi, Valoyi aku vuriwa valungu. Hiku vula ka
vona a va chava ku pfaleriwa ku fana na Swaziland na Lesotho nakambe ava yiveriwile
Magandelo mambirhi hi Valungu na hi ma India. National animal ya England na sweswi
iNghala, leyi yinga ya va ka Nghonyama yi yo yiviwa nakambe National animal ya India
I Yingwe ya Mavala vala ya vaka Mthethwa, hikwaswo swi yiviwile himikarhi ya Shaka
Zulu na sweswi ka hari ti National Animal tavona, hiswona aswi endla leswaku va
vitaniwa Valoyi. Mimiti ya ka Mabulandlela hileyi landelaka:
Muti wavunharhu iwa ka Mthethwa, Murhangeri wa muti akuri Xitlhangu Sono, vona a
kuri Yingwe, Murhangeri wa Gandelo kuri Khubayi Ngomani, yona yi vile yi yiviwa.
King ya Vhenda: Ramabulana Vhenda Ndau, Ndawu kunga rikotse ra Kongo, Muti wa
Vavhenda akungari muti wa Vuhosi akova muti ku suka ka rixaka ra Vandawu, laha
Vhenda kunga Xivongo hikokwalaho ava nga ringanelanga ku fuma Transvaal kumbe
Limpopo nakambe va vile va lombiwa Gandelo hi va ka Mabulandlela.
Head Chief: Makhado Vhenda Ndau.Loko munhu angari mundawu ahi Muvhenda ulo
dyiwa kusuka ka Vanyai kumbe Muxavi.
Paramount Chiefs: Booi Mulendzhe Family hiyena anga pfuna ngopfu kuva Vavhenda
vari na Vuhosi South Africa, Mphaphuli Family vona va rhangerile na Vhanyai na
Vaxave Family vona vale hansi ka Ndou. Vaxave va tivitana Vajuda kumbe Ma Isreal
ahiswona va losala Vhenda vari na vurhangeri a va salangi hi unwe unwe, vasele
hivuhosi bya vona, iVahlave hi kuhambana hambana ka Swivongo swa vona hikuva va
sele vahlayile, navona vatile na vaka Mabulandlela.Xikombiso: eka Musanda Mavhunda
ku hinda ka Budeli kusuhi na Nandoni iMavunda wa Hlave ,Musanda Makhuvha ku
hinda ka Mavhunda iMulobvi Baloyi Mathevula na Musanda Makhuvha kusuhani na
Vhufhuli Tshidimbini na yena iBaloyi na vanwana na vanwani.
Gandelo: Ndou Family, kuri Gandelo ro lomba kusuka emutini wa le Langeni eka
Mabulandlela, eka karhi wa swewi hiwona muti wa Vuhosi wuri woxe wunga khoma
Gandelo ra Afrika hikwayo.
Gandelo: Modjadji Family.Va Vuhosi bya Northern Sotho iva ka Mopedi Family,
nabyona byi file hi 1914 ava sirhelela Mhlahlandlela wa Gandelo ra Afrika ,hikuva
navona loko abyinga fanga ,Limpopo kumbe Northern Transvaal ayitava yi tifuma
kufana na Lesotho na Swaziland,hikuva akuri Vuhosi lebyi abyiri na Gandelo,hikwalaho
swivile swifanela kuri byifa ,kambe kufa ka byona kuvile kufa na lebya ndisana ya vona
,swivula leswaku ava lwa nyipi yinwe ,na namutlha na sweswi Vuhosi bya Qwaqwa byi
file kulo sala Swivongo.
Mopedi na Moshoesho ivana va Sotho ,Sotho wa Mboo ,Mboo na Lala ivana va Hluvi
,Hluvi wa Kongo hiswona swiendlaku leswaku vaku vanhu va Qwaqwa iva Southern
Sotho ,va Limpopo iva Nothern Sotho ahi vanwe na Vatswana va hlangana kule.
Kongo papa Hluvi, Ngoni na Ndau. Ku tlhelela e ndhaku loko hi vulavula hi Lala ,hiri
Mhlahlandlela Makutsule nwana Xidyela wa Mlangeni wa Ndwandwe wa Manukunuku
wa Bileni wa Mashiye wa Juwah wa Lala swivula leswaku Xivongo xinwana na xinwani
xifamba xi ri karhi xinghena ka xinwani ,swi endla rixaka. Rixaka rinwana na rinwani ri
nghena ka tixaka ku ya fika ka Kongo leswi swi endlaka leswaku Central Afrika hikwayo
ivana va Kongo.
Dyondzo: Endhaku ka research ya African Traditional Life leyi yi nga tsariwa tani hi
Application ya vu Kingship (Tsonga Genealogy / African Kingdom) hi vile hi dyonda
leswaku vo Kokwani a va pfumela ka Xikwembu Xa vo Kokwani wa vona kunga
Xikwembu xa Vahluvi, Xikwembu xa Vangoni, Xikwembu xa Vandau kunga Xikwembu
xa Jacob kumbe Israel.
sweswo a swi tikomba hiloko vaku Xikwembu I hloko ya Jeso ,Jeso I hloko ya wanuna ,
wanuna I hloko ya wansati ,wansati I hloko ya matevula ya mufana ,matevula I hloko ya
vomakwavo hi ku landelelana ka vona,Sweswo swi vula kuri wanuna u fanele a
rhanda sati wa yena naswona wasati u fanele a hlonipha nuna wa yena sweswo
hikwaswo swivulala leswaku milandu hikwayo ya muti yi le Hehla ka wanuna,wanuna
anga fanelanga a rhandana loko a ri na sati naswona loko a lava kuteka o lovola ,anga
lovola votala kungari kurhandana.
Africa ayi xitirhisi Democracy kumbe Colonisation, hikuva Democracy yi huma ka Politic,
Politic I nwana wa Colonisation, wanuna u fanele a teka wasati tsanana ka yena hi
malembe ya Ntsevu kumbe ku tlula ku hava wasati tsanana ka wanuna, mhaka yinkulu
hileswaku hi xintu wansati ukulukumba hi malembe ya ntsevu kumbe ku hunda eka
tangha ya yena ya xinuna, loko vo tekana hi Xi Africa kumbe hi tradition va ta
hloniphana hi tumbuluko va ta tlhela va rhandana va hambanisiwa hi rifu.
Ndlovu Gacheni, Maringa inwana Sambo, Sambo nwana Dzovo ari nwana Mathye,
Mathye ari nwana Ndlovu wa Gacheni iMuhluvi;Dzovo ,Mahasule ,Xitangeni ,Xivangele
,Xikondweni ,Vukosi ,Nyangambi ,Gumbano ,Masinga ,Xinyeketi ivana va Mathye
,Mathye nwana Ndlovu ; (Ishmail ,July ,George ,John ,Mica na Calvin ) ivana va
Jameson Kolele wa Mayimi wa Mahlakuke wa Mavuxeni wa Gayu wa Xikomu wa
Chunani wa Mahasule wa Mathye wa Ndlovu – Freddy nwana Zakariya wa Nwasuku
wa Ntimane wa Xivangelo wa Tsisiri wa Mboveni wa Dzahela wa Khafa wa Jusi wa
Xivangelo ,Xivangelo na Mahasule ivana va Mathye wa Ndlovu wa Gacheni ,Gacheni
imu Hluvi – Dumasi wa Chaka wa Maringana wa Gunwana wa Gindimula wa Chunani
wa Mukaxi wa Manyunyu wa Mahlathi wa Gumbano wa Mahasule wa Mathye wa
Ndlovu – Matafeni ,Komu ,Xikanyula ,Govana na Mavali ingati ya Xinyeketi wa Mathye
wa Ndlovu – Ndloti wa Nwataninga wa Kazi wa Dzungeni wa Dzahela wa Khafa wa Jusi
wa Xivangelo wa Mathye wa Ndlovu – Xisekwani ,Gwalana na Xixongi ivana va Maringa
wa Sambo wa Dzovo wa Mathe wa Dlovu – Matsilele ,Cornel na Martin ivana va
Marivate ,Marivate wa Ximatsi wa Gwalala wa Xisekwani wa Maringa wa Sambo wa
Dzovo wa Mathye wa Ndlovu wa Gacheni.Muti wa ka Ndlovu akuri Gandelo ra le
Langeni.
Ngoveni Mlabya akuri Muti kumbe Vuhosi byo hlonipheka ka Mabulandlela tani hi leswi
Kokwani wa ka Mabulandlela kunga Ndwandwe wa Manukunuku ,Ngoveni Mlambya
akuri Makwavo wa Ndwandwe wa Manukunuku ,xikombiso Vuhosi byaka Mahonisi byi
lahlekile hi 1914 avangari ehansi ka Mavambe ,va vile vava a hasi ka Vuhosi bya ka
Mavambe kufana na bya ka Gandelo ra Africa kunga bya ka Mhlahlandlela Bila Langeni
,endhaku ka karhi va vile va swivona ku aswi tshamisekangi kahle ,Xihoxo xa vona a
vanga hlamuseli hi muti wa ka Mhlahlandlela Bila Langeni ,vatlhela va ku tiko ra ka
Mavambe ira vona ,vona Mahonisi a yi fanele yi ti yimele hi yoxe yiri yoxe yinga vangi
hasi ka le ka Mavambe ,kambe xihoxo xivile na Colonisation na milawu ya yona Mimiti
yotala yi vile yi lahlekeriwa hi vunwinyi.Masiya Govile akuri nwana Govela Vurhena wa
Ngoveni Mlabya – Vana va Masiya Govile akuri Xitari ,Gomana ,Ntlaru ,Xongani
,Matsuvani ,Xibotani ,Xinyangana ,Xikwakwa ,Mitsembyani ,Xindzindzana ,Xifuvayila
,Mbanga na Masingiri – Nyala wa Madlawa wa Masavani wa Masingiri wa Maxoni wa
Ndzavala wa Nwandzule kumbe Xiphika na Mabye wa Ndzavakulwa – Mkhachani wa
Ximanga wa Nwamandzovo wa Maphahla wa Misabi wa Xivasa wa Xikuluvi wa Mavuza
wa Mahasa wa Xikomuxohela – Xikomuxohela ,Matalakubola, Matalakufa iva makwavo
kunga vana va Masiyagovile wa Govelavurhena wa Ngoveni Mlambya – Matlasulele wa
Rimbangwa wa Kondle wa Tsangalala wa tuke wa Manyise wa Xihondweni ingati ya
Masiyagovile wa Govelavurhena wa Ngoveni Mlambya – Amos wa mbhekwani wa
Magagana wa Mbhoxani wa Ndzepfane wa Mhandze wa Masangoveni wa Ringhala wa
Xiwayi wa Xinguletele wa Masiyagovile wa Govelavurhena wa Ngoveni Mlambya –
Vanwana loko va hlaya Swivongo ava hlaya na vamakwavo ndhawini yinwe kumbe
vahlaya mavito hikwawo wa munhu ingaku kova Nwana na Papa na Kokwani ,tani
hileswi vanhu va khale a va ri na mavito yotala ,lawa vanga vuya va duma ngopfu hi
wona akuri lawo duvulela – Muti wa ka Ngoveni loko Vuhosi byaka Mhlahlandlela Bila
Langeni abya ha hundza byi ya emahlweni ,ka Mabulandlela aku ta sala kuri tiko ra
Vahlave ,kuya a mahlweni Mhlahlandlela Bila Langeni aku ta va Hosi ,Ndhuna Nkulu
kuva muti wa Ngoveni Mlambya ,hileswi aswi fambisa swona kusuka ehehla kumbe
kusuka ekusunguleni.
Dyondzo: Loko swilo swo vuyela ka xikhale xa ka Mabulandlela kunga sifika lembe ra
1914, kungaka ku nga Vekiwi vu King kungari na Ndhuna Nkulu, nakembe kungari na ti
Paramount Chiefs leta khume na yinwe, kunga ri na tihosi ta Swivongo swo suka ka ti
Tribal Authority tani hileswi matiko ma fumiwaka hi tihosi ta Miganga, leswi swivulaka
leswaku tihosi ta Swivongo hitona tihosi ta Magandelo leti vanhu vango va Kokwani va
vona va tshikile Vuhosi va langha Vun‟anga akungari vun‟anga akuri Vuhosi bya muti.
Mhaka yikulu kumbe mhaka yo hlupha kunga Political System ,tona tinga tinharhu
kunga Communism ,Socialism na Capitalism leswi swivulaka kuri Communism ,swilo
hikwaswo swa tiko iswa vanhu na tiko unwana na unwana munhu u ringana na unwana
,Socialism yona yi vula leswaku swilo hikwaswo I swa mfumu Kuhava ti thendara vatirhi
va tirhela fumu kasi Capitalism swona swivula leswaku tiko rifumiwa hivukungundwani
naswona xisiwana xitava xisiwana xiza xikarhala ,xifumi xifuma xiya mahlweni ,hiyona
leyi yitirhisiwaka laha e South Africa hi vito ra Free Market System leyi vitaniwaka Mix
Market.
Financial System yona yinga na swiyenge swinharhu kunga Financial Market ,Finacial
Institution na Financial Instruments laha Financial Market swivulaka laha kuxavisiwaku
kona ,Financial Institution iva xavisi ,Financial Instruments iswi xavisiwa ;Financial
Market yina timakete ta 6 kunga Stock Market ,Bond Market ,Mortgage Market ,Foreign
Exchange kumbe Forex Market ,Money / Capital Market and Derivative Market,laha
vaxavisi vanga avanyisiwa kambiri kunga lavo amukela diboziti na lavoka va nga
amukeli diboziti.
Swi xavisiwa iswa 5 kuriku ti Market ti 6 ,sweswo swivulaku kuri Stock Market yixavisa
Stock ,Bond Market yixavisa Bond ,Mortgage Market yixavisa Real Estate , Forex
Market yixavisa Currency ,Money Market yixavisa ti Commodities .sweswo swivula kuri
Derivative Market yixavisa Stock ,Bond ,Currency na ti Commodity kufana na Capital
Market yitirhaku na ti Market hikwato ,walawo hiwona maendlelo ya tirhisiwaka Misava
hikwayo.