Download as pdf or txt
Download as pdf or txt
You are on page 1of 57

MIZO HERITAGE AND CULTURE

(Mizo hnam ziarang leh nunphung)

[Syllabus for MPSC General Studies (Mains) — General Studies I (Indian


Heritage and Culture, History and Geography of the World and Society)
— Unit I (2) Mizo Heritage and Culture]

H.LALDINMAWIA
ASSISTANT PROFESSOR
DEPARTMENT OF MIZO
PACHUNGA UNIVERSITY COLLEGE
(A Constituent College of Mizoram University)
Email :[email protected], Facebook : dmahlondo
MIZO HERITAGE AND CULTURE
(Mizo hnam ziarang leh nunphung)

UNIT 1 — MIZO HNAM TOBUL


UNIT 2 — MIZO KHAWTLANG INAWP DAN/INRELBAWL DAN
UNIT 3 — MIZO KHAWTLANG NUN (SOCIAL LIFE)
UNIT 4 — MIZOTE HUNPUI LEH AN CHHEHVEL NUN
UNIT 5 — MIZO HISTORY-A THIL THLENG PAWIMAWHTE
UNIT 6 — MIZO NUNPHUNG PAWIMAWH ZUALTE
UNIT – I : MIZO HNAM TOBUL

(a) Mizo \obul leh thlang tlak dan


(b) Mizoram luah \an dan
(c) Mizo tawng kalhmang leh \obul
(d) Zohnahthlak hnam hrang hrang te
(e) Mizo in lal an neih \an dan
UNIT – II : MIZO KHAWTLANG
INAWPDAN/INRELBAWL DAN
(a) Khawtlang inawp dan kalhmang
(b) Lal leh khawnbawl upate
(c) Val Upa leh Pasalthate
(d) Mipuite chanvo
(e) Zawlbuk pawimawhna
UNIT – III : MIZO KHAWTLANG NUN
(SOCIAL LIFE)
(a) Mizo te ngaihsan zawng (value system)
(b) Ral thah sawngbawl dan
(c) Nula leh tlangval inrim dan leh
inneih dan
(d) Mizo pipute sakhua
(e) Mizote eizawnna leh a kalphung
UNIT – IV: MIZOTE HUNPUI LEH
AN CHHEHVEL NUN
(a) Mizo te kut hrang hrang
(b) Mizo lam leh infiamna hrang
hrang te
(c) Mizo rimawi leh zai hrang hrangte
(d) Mizote incheina
(e) Mizo in sak dan leh an hmanrua te
UNIT – V: MIZO HISTORY-A THIL
THLENG PAWIMAWHTE
(a) Indo hmingthang zual te
(b) Chhiatna thleng langsar zual te
(c) Vai run hmingthang te
(d) Vai lian leh Bristish lo luh dan
(e) Mizo literature tobul leh a than
chhoh dan
UNIT VI — MIZO NUNPHUNG
PAWIMAWH ZUAL TE
(a) Thihna chi hrang hrang leh an
sawngbawl dan
(b) Zu chi hrang hrang leh a hmanna te
(c) Pi pute ramhuai hriat dan
TEXT
UNIT – I : MIZO HNAM TOBUL

(a) Mizo \obul leh thlang tlak dan


(b) Mizoram luah \an dan
(c) Mizo tawng kalhmang leh \obul
(d) Zohnahthlak hnam hrang hrang te
(e) Mizo in lal an neih tan dan
UNIT – I: MIZO HNAM TOBUL

MIZO TOBUL lEH THLANG TLAK DAN

1. Leilung pian chhuah dan (creation myth)


(Khuazingnu, Tuihriam chanchin, lui leh tlang lo pian dan,
pi pute geography)

2. Mizo tobul (origin of mankind)


(Chhinlung — lei kua atanga lo chhuak,
Chhinlung khaw chhuak, Great Wall of China)

3. Pipute thlang tlak dan


(Engvanga thlang tla nge? Burma ramah - Chin Hillas-ah,
Shan ho hlauh vang, ei leh bar zawnna vang)
A. MIZO TOBUL LEH THLANG TLAK DAN
(LEILUNG PIAN CHHUAH DAN)

— Khawvel siamtu chu ‘Khuazingnu’ an ti.


-— Lei hi a rova, van tukverh a inhawng a, vanchung nula in tui an
chawi
-— Theirah, mihring leh rannung a siam
A. MIZO TOBUL LEH THLANG TLAK DAN
(LEILUNG PIAN CHHUAH DAN)

TUI HRIAM CHANCHIN:


Hmanlai hian leilung (land) hi a la awm lova, khawvel
chu lung leh khawrawk hlirin a khat a, chutah chuan lui pakhat
‘Tuihriam’ an tih hi a luang a. Chu lui chu a vawt em em a,
tumah a ral lehlama hleuh kai thei an awm lo. A tawpah chuan
sakuh (porcupine) hi thi chhawngin a va hleuh kai a, ral
lehlama lei chu a hmui hmawrin tlem te a nawr a, chu chu a
rawn hawn thei hram a ni, Chu lei tlem te chu Pangchat hian a
ei a, a e leh a, a ei leh a a e leh thin a, tichuan lei tam tak a lo
awm thei ta a ni. Chu lei chu ‘Chulteinu’ an tih chuan rual takin
a chul mar put mai a ni.
MIZO TOBUL LEH THLANG TLAK DAN
(LEILUNG PIAN CHHUAH DAN)

LUI LEH TLANG LO PIAN DAN:

Chulneituin a lei chulmar lai takah chuan thing lian tak mai
‘Thing vantawng’ hi a ding a. Chu thing lian tak mai chu kih tluk
an rel ta a, an han kit chu lei a lo la nem bawk si a, a kungin a
delh chu lui lian a lo ni a, a tangin a delh chu lui te niin, lui leh
lui inkar te chu tlang a lo ni ta a, leilung chu a lo piang ta a ni.
MIZO TOBUL LEH THLANG TLAK DAN
(LEILUNG PIAN CHHUAH DAN)

PI PUTE GEOGRAPHY:

(1) Khawvel hi Satel lianpui chungah a innghat a, Satel a chet


chang chuan lir a nghing
(2) Khawvel hi a phek duai a, van hian belthleng angin a khuh
duai bawk a, a khuh phak chin chu a hmuar uar
(3) Khawpui ri hi Pu vana thleng hnuh ri a ni (Thlan vawng thleng)
(4) Vanchung nula in tui an chawi (ruah tur)
(5) Kawlkil tawpah sunhlu kung a awm
MIZO TOBUL LEH THLANG TLAK DAN
(MIZO TOBUL)

Hetiang hian theory pathumah a khaikhawm theih

1. Lei kua atanga lo chhuak


2. Chhinlung khaw chhuak
3. Great Wall of China atanga lo chhuak
MIZO TOBUL LEH THLANG TLAK DAN
(MIZO TOBUL)
Lei kua atanga lo chhuak :
Hmanlaiin thima zing thut a, inleh runpui a thleng, mihring chu
arsi-ah, sava-ah leh thil dangah an chang. Anamahni siamtu
Khuazingnu chu a mangang a, hnam hrang hrang mihring nupa
tuak khat zel lain khur thuk takah a khung a, lungin a chhin tlat a,
chu chu ‗Chhinlung‘ an ti.

Chhinlungah chuan mihring an lo pung a, Khuazingnu chuan a


hawng ta a, Ralte ho an lo chhuah chuan an bengchheng lutuk a,
a khar ta a ni.
MIZO TOBUL LEH THLANG TLAK DAN
(MIZO TOBUL)

Chhinlung khawchhuak:
Mizo lo chhuahna bul chu Mongolian thlah Tibeto-Burman atangin
a ni a, China leh Tibet ramahte an awm a, Tibet-a an awmlai hian
Mizova a lo piang ta a ni. A unaute chu Mirua leh Marua-te an ni.
Awmhmun nghet teh chiam an nei lo va, Burma ramahte pawh an
lo awm tawh a, chumi hnuah Chinzua (Chen-Yuan)-ah an lo awm ta
ni berin a lang. Kum tam tak hnuah Sakai (Irrawaddy) lui kânin
Aupataung-ah kum A.D. 1000 vêl khân an lo awm ta a. Heta an
awm laia Mizova thlahte zínga lal pakhat chu a hming Chhìnglunga
a ni a, chuvàngin „Chhìnglung khua‟ tih a ni thin a, tûnah chuan
„Chhìnlung‟ tih a lo ni ta.
MIZO TOBUL LEH THLANG TLAK DAN
(MIZO TOBUL)

Chhìnlungah chuan kum rei tak an awm a. Mizova thlahte pawh an


pung tam ta hle a. Chhìnlunga chuan Thlahpa a hring a, Thlahpa
chuan Duhliana, Taichênga leh Hrûmtunga a hring leh a. Duhlian
ho chuan Mizova tawng pianpui chu an chhawm ta zêl a, chu chu
vawiin thlenga Lusei tawng, Mizo tawng kan tih tâk hi a ni. Thlahpa
fate pathum Duhliana, Taichênga leh Hrûmtunga te hi Mizo hnam
hlâwm hrang lian pui pui pathuma thenna bul an lo ni a ta a ni.
MIZO TOBUL LEH THLANG TLAK DAN
(MIZO TOBUL)

Mizova thlahte chuan Chhìnlung chu chhuahsanin Rún leh Chindwin


infinna Rúnkhâwm (Kalewa)-ah an lo insawn leh ta a. Rúnkhâwma an
awm tirh lai hi A.D. 1200 vêl niin an ring. Rúnkhâwm atang hian hnam
hlâwm hrang lian leh tê te pawh an lo darh ta a ni. Chûng hnamte chu
Chhìnlunga an lo awm hma leh awm hnu leh Rúnkhâwma an lo awm laia
lo pêng chhuakte an ni hlawm. An za chuan mahni zâwn theuhvah thlang
lo tlain Mizoram leh a chheh vêlah an lo darh ta a ni. Chûngte chu an
zain Mizova thlah, Chhìnlung chhuak an ni theuh a ni. (Liangkhaia)
MIZO TOBUL LEH THLANG TLAK DAN
(MIZO TOBUL)
SAWI DAN DANG : (Chhinlunga Khawchhuak)
China lal pakhat chuan a fapa ‗Chhinlunga‘ chu a lana ram leh a In atangin
a hnawtchhuak a, chutia a pa berin a hnawhchhuah takah chuan a khaw mipui
thahnem tham tak chu khawthar kai puiin a pemchhuah pui a. Chutia khaw thar an
din takah chuan, an khua-ah chuan mi chi hrang hrang leh hnam hrang hrang an
pem lut a, khaw lian leh ropui tak, khaw upa leh mipui tam zawkna thin khua te
pawh an awt bik lova, inngeih leh lungrual takin an khawsa ho a ni. Chu an khaw
dinna chu tuna Chindwin zo emaw Awksatlang emaw vel a nih thu a sawi tel bawk.

Amaherawhchu, vanduaithlak takin an lal Chhinlunga chu a dam rei lo hle


mai a, a lana leh roluahtu tur fapa pawh nei hman lovin a thi a ni. Chutia an lalpa
ber a thih takah chuan a khaw mipuite chu tapin an rum a, a tawpah phei chuan
mipui te chu hmun hrang hrangah an pem darh ta chiam a. A then chhim lamah, a
then hmar lamah, a then chhak leh thlang lamah te an kal a, an khaw ropui tak mai
pawh chu an pem darh san ta vek a ni.

Chutianga Chhinlung khua atanga lo pem darh te chuan ‗Chhinlung khaw


chhuak kan ni‘ an ti thin a, chu chu ‗Chhinlung chhuak‘ tiin a awlsam zawngin an
sawi ta zel mai a ni. (K.Zawla)
MIZO TOBUL LEH THLANG TLAK DAN
(MIZO TOBUL)
MIZO TOBUL (ORIGIN OF MYTH) CHHUI DAN THAR:
ORAL SOURCES
Chhinlung tradition
Earth Hole tradition
Totemistic tradition
Chieftainship tradition
The lost tribe tradition (Mizo israelism)
Khampat tradition
ARCHEOLOGICAL SOURCES
Megaliths
Other stones
FORREIGN ACCOUNTS
EXISTING LITERATURE
ARCHIVAL RECORDS
— Dr. Malsawmdawngliana (Negotiating the past)
MIZO TOBUL LEH THLANG TLAK DAN
(MIZO TOBUL)
Great Wall of China atanga chhuak :
China lal hmasa ber Shih Huangti an tih chuan a lal lai, BC 228 velah
khan ‗Great Wall of China‘ tih khi a din a. Chutah chuan a ram mipuite
chu hnathawk turin a chhawr nasa hle niin an sawi. An thawh rim
avangin mi tam tak an thi a, he kulh hi kalsan an chak em em thin.
Mahse, kulh chu sipai in an ven avangin an kalchhuak thei lo a ni. China
sorkar rorelna a tawp a, inrelbawlna mumal a awm loh lai takin mipui
chu an chhuak ta mur mur mai a, thenkhatin Shanghai lam an pan a,
thenkhatin hmun dang. Chumi chhuak zingah chuan Mizo pi leh pu te
pawh hi an tel ve ngei nia rin a ni. Hei hi a dik a nih chuan Chhin-lung
chhuak tiha Chhinlung hi BC 200 vel tihna a ni. Amaherawhchu, BC 200
vela khi kulh khi rawn chhuahsan tahw an nih si chuan, thlang an rawn
tla muang hle tihna a ni dawn a. Historian ten pi leh pute Mizoram an
rawn luh hun chu AD 1700 vel nia an sawi bawk si avangin, a kara heti
chen chen an thang hi a awihawm lo deuh. Chuvang chuan China lal
fapa ‗Chhinlunga khaw chhuak‘ tih hi a pawmawm ber a ni. (K.Zawla)
MIZO TOBUL LEH THLANG TLAK DAN
(PIPUTE THLANG TLAK DAN)

Theories of migration — push pull process


(a) Ei leh bar vang
(b) Indona vang
(c) Awmhmun nghet neih loh vang
MIZO TOBUL LEH THLANG TLAK DAN
(PI PUTE THLANG TLAK DAN)

HUN HMASA (EARLY HOME):


— Chhinlung or Sinlung (Lusei and Hmar)
— Khul or Khulpi (Gangte, Vaiphei, Others)
— Szechuan Province in southern China (Sangkima)
— China to Burma
MIZO TOBUL LEH THLANG TLAK DAN
(PI PUTE THLANG TLAK DAN)

BURMA RAMAH :
Chinese leh Mizo thlahtu Tibeto Burman tawng hmang te chu an in ngeih
lova, Chinese chuan Lawi, bawng leh vawk an vulh a,, Tibeto Burman
chuan Kel leh beram an vulh a, ran tlatna inchuh avangin an intibuai a,
Burma ram lamah an chhuk. Tichuan ‗Chindwind valley‘ atangin ‗Kabaw
valley‘an an chhuk a, chu chu ‗Kawlphai‘ an ti. Kawl tih tawngkam tam
tak — Kawlhnam, Kawlhrei, Kawltu, Kawlbahra, Kawlhai, Kawlthei,
Kawlfung, Kawlhren, Kawl per tih te pawhin kawlphaia an awm laia lo
chhuak a ni. Hemi hnu hian Khampat velah an awm leh a ni.

AD 800-850 (B.Lalthangliana) AD 950 (K.Zawla)


MIZO TOBUL LEH THLANG TLAK DAN
(PI PUTE THLANG TLAK DAN)
CHIN HILLS:
Khampat atang chuan Chin hils lamah an lo kal a, Burma ram chhung
tantlang velah te, Manipur lamah te, Mizoramah te an lo lut thla ta a.
Shan ho ral hlauh vangin an rawn tlan chhe thla ni berin an sawi thin.

Khampat atang chuan Chinhils lamah an lo kal a, Burma ram chhung


tantlang velah te, Manipur lamah te, Mizoramah te an lo lut thla ta a.
Shan ho ral hlauh vangin an rawn tlan chhe thla ni berin an sawi thin.

“Thi lovi khua awm maw, fam lovi khua awm maw,
Laiah suanglungpui e, fam lo ten awm na ngai”
(Chawngchen zai)
MIZO TOBUL LEH THLANG TLAK DAN
(PI PUTE THLANG TLAK DAN)

CHIN HILLS:
— Than tlang leh Run lui inkar (1250-1400AD)
— Lentlang leh Tiau inkar (1450 – 1700)
— Tiau rawn kan hnu (1700)
— Sakhua an nei tan a, Lal neih nachang an hre tan bawk.
MIZO TOBUL LEH THLANG TLAK DAN
(PI PUTE THLANG TLAK DAN)

TIAU KAN HNU (MIZORAM LUH)


— Mizote chu Mizoram, Manipur, Assam, Tripura te an pan
— Thlang tla hmasa berte chuan kum zabi 16-ah an kan a,
chungmite chu — Hrangkhawl, Biate, Darlawng etc..
— Hemite hnuaah hian Thadou leh Kuki. An hnu hian Lusei ho.
— Khawpui (Selesih sangsarih) an din a
B. MIZORAM LUAH TAN DAN

THLANG TLAK DAN HUN INDAWT


Chindwin valley vela awm lai AD 800-850 vel
Khampat vela awm lai AD 1250 vel
Thantlang leh run inkara awm lai vel AD 1250-1400
Lentlang leh tiau inkar AD 1450-1700
Tiau rawn kan thlak AD 1700
Selesih sangsarih vanglai AD 1740-1750
MIZORAM LUAH TAN DAN

MIZO HNAHTHLAK HNAM TE THLANG TLAK DAN


Hmar ho an lut hmasa ber (Biate, Khawbung, Khawzawl,
Thiak, Ngur, Chhungte, Ruantlang, Lungtan etc)
Ralte hovin an dawt leh
Lusei ho (Sailo, Pachuau etc)
Lai ho (pawi etc)
Mara ho
Paite ho
Fanai ho
MIZORAM LUAH TAN DAN

KHAWPUI DING HMASA TE


Dungtlang sangthum — AD 1670-1680 (Palian lal ho an
awmkhawm Buara, Hulaiana, Bulpuia)
Selesih sangsarih — Kawlha, lalhluma, Rohnaa, Lalchera,
Darpuiliana, Darliankuala, Lalsailova AD 1740-1750
Tualte vanglai - In sangkhat - Vanhnuailiana - 1861
MIZORAM LUAH TAN DAN

SELESIH SANGSARIH
Lal pasarihte — Rohnaa, Lalchera, Lalhluma,
Thangphunga, Pukawlha, Darliankuala, Darpuiliana
Mi hmingthangte — Lianchia (hmeltha hmingthang),
Aihniara (Tuan rang hmingthang), Buizova (Zaithiam
hmingthang), Chula,(mi chak hmingthang) Saichawnkhupa
(Hmelchhe hmingthang).
MIZORAM LUAH TAN DAN

KHAWPUI DIN A TUL CHHAN:


1. Sa leh ral laka an him nan
2. Hnam inpumkhatna atan
3. An ropuizia tarlanna atan

KHAWPUI DIN REI LOH CHHAN:


1. Ei leh bar harsat vang
2. Lo neih tur harsat vang
3. Roreltu leh uapkhawmtu bik awm loh vang
MIZO THUMAL TOBUL
— Tunhma chuan ‗Mizo‘ tih bik an awm ngai lo
— Mc Cabe (Lalman sap) khan a lehkhabu-ah ‗Mizo/Mizau‘ tih chu
1892-ah a hmang. A hmang hmasa ber nia ngaih a ni.
— 1903 – Mizo kan ni lawm ilangin – Zosapthara
— 1912 – A fly on the wheel - TH Lewin (Thangliana) ‗Dzo‘
— 1935 – Young Mizo Association, Mizo Zirlai pawl
— 1942 – Mizo Union
— 1952 – Mizo District Council
— 1986 – Mizoram

(Saikuti hlaa ‗Mizo lu ngenin‘ tih hi ‗Bawmzo lu ngenin‘ tih a ni. Saikuti hi
Mizo tih hmang hmasatu a ni lo)
MIZO THUMAL TOBUL
C.MIZO TAWNG KALHMANG LEH TOBUL

1. Tawng tobul
(a) Pathian pek — Genesis-ah Adama‘n ramsa hming a vuah. BC
600 vel khan Pharoah pakhat in experiment a buatsaih. Naupang
pahnih beram zingah a dah a, a tawpah Phrygian tawng ‗Bekos‘ (chhang)
tihna an hria. Hetiang chiah hian BC 1500-ah Scotland lal James IV in a
enchhin, naupang te chu rei tak hnuah Hebrai tawngin an tawng.
(b) Thil ri dang atangin — Pooh pooh theory, ding dong theory.
German - bam bam,
Spain - din dan,
English - ding dong,
Vai - tang tang
Mizo - bel bel
(c) Awka leh chetze tangkawp - Gesture
(d) Pian ken - Physiological adaptation - Voice box, vocal chord
MIZO TAWNG KALHMANG LEH TOBUL

2. Mizo tawng tobul leh kalhmang:


— Tibeto chinese (Sino Tibetan) - Sino Tibetan Proper - Tibeto
Burman - Assam Burmese - Mizo (Hmar, Lai, Paite, Lusei, Mara, Paite,
ralte, Kuki etc) - GA Grierson - Linguistic survey of india 1967)

— Kum 1869 hmalam zawng kha chuan Mizo tawng hi inbiakna


(communication) atan hman a ni ber a, hla leh thawnthu inhlanchhawn
nan te pawh an hmang bawk ang. Kum 1864-a Chittagong hill tracs
enkawl tura Superintendent hna chelhtu, Sapho zinga Mizo ten an kawm
tlangnel hmasak ber Lt. Col. Thomas Herbert Lewin (Thangliana) chuan
1869 khan „ The Hill Tracks of Chittagong and the Dwellers Therein :
With Comparative Vocabulary of the Hill Dialects‟ tih a ziakah khan Mizo
hnahthlak hnam hrang hrang ten tawng khaikhinna a ziak a, Mizo tawng
thumal ngawt pawh 186 zet a ziak a ni.
MIZO TAWNG KALHMANG LEH TOBUL
Sino Tibetan/Tibeto Chinese

Tibeto Burman

Naga Kachin Burmese Mizo A dangte

Lusei Lai Mara Hmar Paite A dangte


MIZO TAWNG KALHMANG LEH TOBUL

TH Lewin hian kum 1870 khan ‗Wild Races of South Eastern


India‘ tih lehkhabu a ziak leh a, hetah hian Sap tawnga Mizo chanchin a
ziah mai bakah amahin Mizo tawng a ngaihthlak atangin Mizo tawng
thumal thenkhat chu ziakin a dah a — Lusei tih chu Lhoosai tiin a ziak a,
Khuavang chu Koa-vang, Pathian chu Patyen, Lal chu Lal, Thlanrawkpa
chu Tlandrok-pah, Vanhnuailiana chu Vanhuilen ti tein a lo ziak bawk. 12

Heng bakah hian a lehkhabu ziak dang ‗Progressive Colloquial


Exercise in the Lushai Dialect of the Dzo of Kuki languages with
vacabularies and Popular Tales‘ (1874) leh ‗A Fly on the Wheels‘ (1912)-
ah te chuan Mizo tawnga thuziak awmze nei (written literature)-a bul
tantu a ni a, hawrawp hmanga Mizo tawng, ziaka dah hmasa ber a ni hial
awm e.
MIZO TAWNG KALHMANG LEH TOBUL

Kum 1894-a Arthington Mission hnuaia Mizorama Chanchin |ha


hril tura lo kal, Pu Buanga (JH Lorain) leh Sap Upa (FW Savidge) te
khan TH Lewin-a lehkhabu ziak te hi an hmang tangkai hle a. Heng
lehkhabu an hmuh atang te leh Mizo sumdawng, Silchara kal thin
te an lo kawmna atangin Mizorama an lo luh hma, Silchar-a an
awm lai 1893 khan A, aw, b hi an lo siam fel vek tawh a. 13 Kum
1894-a Mizoram an lo luh hnuah heng an a, aw, b siam te hi
midang an zirtir ta chauh a ni.

Kum 1869-a TH Lewin-a‘n Mizo hawrawp a lo ziak atanga


chhut chuan kum 2014 hian Mizo hawrawp/thuziak chu kum 145
chauha upa a la ni a, kum 1893-a a,aw, b siam a nih atanga
chhiar phei chuan kum 120 chauh a la ni.
MIZO TAWNG KALHMANG LEH TOBUL
3. Mizo tawng danglamna:
1. Tawng thluk nei (tonal language)
2. SOV — Liana‘n Sakei a that.
English SVO - Liana kills a tiger.
3. Double adjective/double adverb
— Liana a lo kal boh boh, Pari chu hmeltha ving veng tak a ni.
4. Hawrawp a nghet (English - December, Cancer —
„e‟ rik dan a in ang lo. Mizo \awngah a awm ve lo)
5. Hla thu (poetical word) a hausa — Nula - lanu, siali etc.
6. |awng upa-ah a hausa -
7. Thil sawifiahna tawngkam a tam - hmai phih,
kut sil, lu su (wash - english)
MIZO TAWNG KALHMANG LEH TOBUL
3. Mizo tawng danglamna:
1. Tawng thluk nei (tonal language)
2. SOV — Liana‘n Sakei a that.
English SVO - Liana kills a tiger.
3. Double adjective/double adverb
— Liana a lo kal boh boh, Pari chu hmeltha ving veng tak a ni.
4. Hawrawp a nghet (English - December, Cancer —
„e‟ rik dan a in ang lo. Mizo \awngah a awm ve lo)
5. Hla thu (poetical word) a hausa — Nula - lanu, siali etc.
6. |awng upa-ah a hausa -
7. Thil sawifiahna tawngkam a tam - hmai phih,
kut sil, lu su (wash - english)
D. MIZO HNAHTHLAK
HNAM HRANG HRANG TE

Lusei (Tribe):
(Zahnuaka thlah (lal chi- 6: Zadeng, Palian, Rokhum, Rivung,
Thangluah, Thangur), Thangura thlah (Lalchi 4 - Chawnglul,
Thangmang, Sailo, Chenkual) Pachuau (8), Chhangte (9), Chuaungo,
Chawngte, Chuauhang, Hauhnar, Hrahsel, Vanchhawng, Chhakchhuak,
Hualhang, Kunkhua)

Hmar (tribe):
(Thiak, Lungtau, Chawhte, Chawnthei, Lawithang, Zote,
Darngawn, Ngurte, Khawbung, Faihriem, Khawlhring, Vangsie, Ngente,
Leiri, Changsan, Biete, Hrangkhawl, Sakechep, Bawm, Chiru, Pang,
Aimol, Halam, Darlong, Kom)
MIZO HNAHTHLAK
HNAM HRANG HRANG TE
Mizo
— Duhlian (Tukkhuma sam zial)
— Hrumtung (Chhipa sam zial)
— Tai cheng (Sam phiar)
MIZO HNAHTHLAK
HNAM HRANG HRANG TE

Pawi (Tribe) :
(Hauhulh, Hlawncheu, Tlau, Fanai, Sukte)
Ralte (Tribe):
(Lelhchhun, Khelte, Siakeng, Kawlni)
Paite (Tribe) :
(No sub tribe - family 220)
Thado/Kuki (Tribe):
(Chawngthu (9) No sub tribe (35)
Gangte (Tribe):
(Thanglun, Hilkhiang, Neihsial, Thangzawm)
MIZO HNAHTHLAK
HNAM HRANG HRANG TE

Vaiphei (Tribe):
Suantak, Vangluah Khaute
Simte (Tribe)
(Ngaihte, Dim)
Zo (Zou) (Tribe)
(Manlun, Samte, Dopmul, Tungnung, Phiamphu)
Mara
(22 sub tribes)
E. MIZO TEN LAL AN NEIH TAN DAN
1. Hnam hrang hrang ten a tia lal an neih chhan chu Indonaa hotu tur
an duh vang a ni tlangpui a, chumi hnuah roreltu leh khawtlang
awptu an ni zui thin

2. Mizo pipute Lentlang vela an awm lai AD 1400 -1450 vel khan
mihuaisen leh chak deuh te chu Lal angin an awm tawh. Mahse an
hnenah chhiah (tax) an la pe lo. (B.Lalthangliana)

3. Mizo te hian Run leh Tiau inkara an awm laiin Lal an nei tan niin an
sawi a. Chu chu AD 1500-1700 vel a ni (Mizoram District Gazetteers
1989)

4. Seipui khuaa Lusei Pasalthaho Run kam vela rammu chuan mipa
naupang an chhar a, chu naupang chu ‗Chhuahlawma‘ an ti a.
Chhuahlawma pa chu ralnaa an ni a, Ralnaa pa chu Sihsinga a ni a,
Sihsinga pa chu Niguitea a ni.
E. MIZO TEN LAL AN NEIH TAN DAN

1. Chhuahlawma chuan nupui a nei a, a fa hmingah Zahmuaka a


sa a, zahmuaka fate chu – Zadenga, Paliana, Thangluaha,
Thangura, Rivunga leh Rokhuma te an ni.

2. Zahmuaka te chhungkua chu an pa rual em avangin Seipui


khua chuan lal atan an sawm a. Lal nih chu nuam a ti vak lova,
a khua te chuan a hlawh atan kumtin buh pek an tiam a, hei hi
‗Lal Fathang‘ lo chhuah dan niin an sawi.

3. N Chatterji chuan a lehkhabu- Mizo Chiefs and his


administrations (1975)-ah chuan Pa rual chhungkua leh mi
chak chhungkua chu Lal atan an sawm mai thin niin a sawi.
E. MIZO TEN LAL AN NEIH TAN DAN

1. Mizo khawpui lian hmasa Selesih sangsarih (AD 1740-1750)


ah khan sailo lal 7 an awm , chungte chu — Kawlha,
Darliankuala, Darpuiliana, Rohnaa, Lalchera, Lalchhuma.
Thangchunga te an ni. (B.Lalthangliana)

2. Dungtlang sangthum (AD 1670-1680)-ah khan Palian lal


pathum an awm (K.Zawla)

3. Sailo lal te kha an chak ber a, a chhan chu administration an


thiam vang niin an sawi a, Bristish lo luh thleng khan an lal
hlawm a ni.
NIGUITEA
(AD 1500-25)
MIZO LALTE (TH LEWIN NEN)
MIZORAM LALBER KAIRUMA THLAN, BIATE
KAIRUMA, MIZORAM LAL BER A NIH CHHAN

Vuta fapa Kairuma hi lal fing tak chu a. 1902 a bawrhsap


J.Shakespeare (Superintendet, Lushai Hills)hova, Viceroy hmu
tura Silcharaa an kal khan Viceroy in ―In zingah tunge lal ber‘ tia
Mizo lalho an zawh khan. Tuman an chhang thei si lova Kairuma
erawh chuan ―Keimah‖ tih nachang kha a lo hre pek niawm tak
a ni. A thih ni March 1912 thleng khan bawrhsapte khan an lal
ber chei zui ta zel a ni. Tiin, Mizo Lal Ber Kairuma Sailo tih ziaktu
Rev . Zokima chuan a sawi.
KAIRUMA, MIZORAM LAL BER A NIH CHHAN

1912 khan Mizoram ah lal 312 an la awm a, Sap hovin min awp
tawh avangin chutih laia Bawrhsap chu Hezlett-a a ni. Bawrhsap
chuan ―Ka ram chhunga lal leh hnamchawm te ho chanchin ka
hrechiang duh e,‖ a ti a. Tichuan, September 1912 khan lal leh
hnamchawm ho chu lammualah a ko khawm ta.

Hetah hian lal zinga hausa ber te, hnamchawm zinga hausa ber
te, Lal zinga lian ber te, kut chak ber te, taksa lian ber te an
thlang chhuak a, lawmman an pe zel a ni.
KAIRUMA, MIZORAM LAL BER A NIH CHHAN

Bawrhsap chuan lal khawngaihna ngah ber leh zaidam ber,


mahni khaw vawng fai ber atan Kairuma Sailo lal Tlaikuang
(Biatea an insawn hmaa an khua a ni) ami a thlanga ―Khawi
chin nge i lal ram‖ a ti a. Kairuma chuan,‖Thlang lam ah Reng
lal nen kan inri a, chhaklam ah Tiau chin‖ a ti hem mai
(Mizoram pum ang a ni. Lal dang an awm ve vek a, huai ve tak a
ni). Bawrhsap hian a ngaisang bawk aniang parthi leh thutna
pek bakah TUAL VAWI THUM THLENG THAH PHALNA A PE. Hemi
tum a Lawman an pek ho hi Medal an pe tel vek bawk a, an
mahni zah entir nan leh chibai buk nan Bawrhsap chuan
Zemabawk lam hawiin laipui a kah tir a tin Bawrhsap hian sipai
ho an mahni tih hlim nan darkar khat a lam tir bawk a tichuan
an tin ta a ni. (misual.com)
SUGGESTED READINGS
Mizo Chanchin – B.Lalthangliana
Mizo kan ni 1&2 : H.Thangluaia
Pi pute leh an thlah te chanchin : K.Zawla
Mizo chanchin : Liangkhaia
Mizo hnahthlak thawnthu : RL Thanmawia
History of Mizo in Burma : B.Lalthangliana
Mizo chanchin : B.lalthangliana
Mizo chanchin : zatluanga
Lusei te leh an vela hnam dangte : Vanchhunga
Mizo History : VL Siama
Mizo Literature: Mizoram University

Zo History : Dr. Vumson


The Lushai Kuki Clans : J.Shakespeare
Mizo Narratives : Malsawmdawngliana & Rohmingmawii
Mizoram : History and Cultural Identity : Lalrimawia
Mizo Society and Polity : C.Nunthara
A Monograph on Lushai Customs and Ceremonies : NE parry
A fly on the wheel : Th Lewin
Negotiating the past : Memory, History and Culture of Mizo : Malsawmdawngliana
A brief History and Culture of Mizo : B.Lalthangliana

You might also like