IX. Uluslararası Hititoloji Kongresi Bildiri Kitabı
IX. Uluslararası Hititoloji Kongresi Bildiri Kitabı
ULUSLARARASI HİTİTOLOJİ
KONGRESİ BİLDİRİLERİ
ÇORUM 08-14 EYLÜL 2014
Yayına Hazırlayan
Aygül SÜEL
1. CİLT
VOLUME I
Çorum, 2019
III
T.C.
Çorum Valiliği
İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yayınları / 2019
1. Cilt
ISBN
ISBN Takım: 978-975-17-4338-1
ISBN Cilt 1: 978-975-17-4339-8
Dizgi : 3N Dizayn/Çorum
BASKI
Dumat Ofset
2477 Sok. No: 6 Şaşmaz, 06797 Etimesgut/Ankara
İÇİNDEKİLER
I. CİLT
SUNUŞ
Çorum Valisi Mustafa ÇİFTÇİ.................................................................................................................................................... XIII
SUNUŞ
Hitit Üniversitesi Rektörü Prof. Dr. Reha Metin ALKAN.................................................................................... XV
ÖNSÖZ
Prof. Dr. Aygül SÜEL.......................................................................................................................................................................... XVII
BİLDİRİLER
URU
LA(HU)WAZANTİYA “LA(HU)WAZANTİYA ŞEHRİ”
Rukiye AKDOĞAN.......................................................................................................................................................................................... 1
V
THE TRIALS OF TUDHALIYA IV
Gary BECKMAN........................................................................................................................................................................................ 125
HATTIAN-CAUCASSIAN ISOGLOSSES
Merab CHUKHUA................................................................................................................................................................................... 135
VI
ON THE ORIGIN OF THE HYDRONYM HALYS
Shalva GABESKIRIA............................................................................................................................................................................. 273
VII
HİTİTLER’İN HURRİ TANRILARINI BENİMSEMESİNİN
KRONOLOJİSİ
Kurtuluş KIYMET...................................................................................................................................................................................... 459
VIII
II. CİLT
IX
PUDUHEPA, PIYAMARADU AND SEA: KUB56.15II15-24 (AHT26) AND
ITS BACKGROUND
Ian RUTHERFORD.................................................................................................................................................................................. 823
ESKİYAPAR TABLETİ
Aygül SÜEL....................................................................................................................................................................................................... 969
X
ŞAPİNUVA’DA ELE GEÇİRİLEN BİR GRUP TAŞ KALIP
Mustafa SÜEL.............................................................................................................................................................................................1005
XI
GEÇ TUNÇ ÇAĞI’ NDA KİLİKİA’DA YEREL ÜRETİMLER
Remzi YAĞCI................................................................................................................................................................................................1215
XII
HİTİTLER ve TEVRAT: TARİHSEL ÇÖZÜMLEMELER
Güngör KARAUĞUZ*
I. Giriş
Dikkatleri çekmek ve toplamak istediğim asıl nokta, İ.Ö. 1650 ila 1200 yılları
arasında bir dünya medeniyeti kurmuş olan Hititleri o zaman ki antik dünyanın
artık hatırlamıyor olmasıdır. Hatta İ.Ö. XII. yüzyıldan sonra da Anadolu’nun
Orta, Doğu ve Güneydoğu’sunda birkaç yüzyıl daha yaşayacak olan Geç Hitit
Beylikleri de İ.Ö. V. yüzyılın başlarında antik dünya toplumlarının hafızasından
tamamen silinmişti. Dolayısıyla Ön Asya coğrafyasının büyük bir bölümünde
bin yıldan daha fazla hüküm sürmüş bu güçlü medeniyet belki de Arkaik
* Necmettin Erbakan Üniversitesi - Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fakültesi - Sosyal Bilgiler Eğitimi ABD -
[email protected].
1 Herodotos: II:106.
2 Bu anıtın Hitit’e ait olduğu ilk kez 1908 yılında Batıya duyurulmuştu (Sayce 1908).
385
Güngör KARAUĞUZ
386
HİTİTLER ve TEVRAT: TARİHSEL ÇÖZÜMLEMELER
387
Güngör KARAUĞUZ
388
HİTİTLER ve TEVRAT: TARİHSEL ÇÖZÜMLEMELER
Ancak hem Musevi ve hem de Hıristiyan dünyanın kutsal kitabı olan Tevrat,
İnciller ve diğer Kanonik kitaplarda Asur11 (156 kez), Babil12 (310 kez),
Ninive (31 kez), Asurbanipal (1 kez), Nebukadnezar (93 kez), Salmanasser
(2 kez) ve Koreş/II. Dareios13 (23 kez geçer) gibi daha birçok eskiçağ
uluslarından ve krallarından söz ediliyordu.
Tevrat’a göre hem Asur kralı Salmanassar hem de Babil kralı Nabukadnezar,
tanrının İsrailoğullarını cezalandıran eliydi. Samiriye, Asurlularca işgal
edilmişti (2. Krallar 17:6). Dahası Asur kralı Sanherib Kudüs’e saldırmıştı
(2. Krallar 32:1-2). Hatta Babil, İncillerde ‘yeryüzünde kötülüklerin ve
fahişelerin anası’ (Vahiy 18) olarak tasvir ediliyordu. ‘Babil kulesi’ de
Tevrat’ta destanlaştırılmıştı sanki (Yaratılış 111-9).
9 Seeher 2011.
10 Hamilton 1842, I, 390 vd.
11 Kirschbaum 2004.
12 Salvini 2006.
13 Kuhrt 2010, 389 vd..
14 Sayce 1914.
15 Delaporte 1938.
16 Sayce 1891/1925, 1906, 1928, 1929; Forrer 1936; Kempinski 1979; Chiera 1996, 44.
389
Güngör KARAUĞUZ
17 Chantre 1898.
18 Knudtzon 1915.
19 Thompson 1892, IX.
20 Chiera 1996, 146 vd.
21 Knudtzon vd.1902.
390
HİTİTLER ve TEVRAT: TARİHSEL ÇÖZÜMLEMELER
22 Hrozný 1915, 1917, 1919; Cowley 1920; Beckman 1996; Hoffner 2002.
23 Hrozný 1920.
24 VBoT 2 25.
25 Sayce 1888, 11-19; Messerschmidt 1903, 9 vd.; Garstang 1910; Bryce 2003, 19 vd.; Collins 2007, 3.
26 Conder 1898, V-VI, 111 vd.
27 Campbell 1890.
391
Güngör KARAUĞUZ
28 Arbeitman 1981.
392
HİTİTLER ve TEVRAT: TARİHSEL ÇÖZÜMLEMELER
393
Güngör KARAUĞUZ
Gönlünden geçirdiği bu mezar yeri, Hititli Sohar oğlu Efron’un maliki olduğu
Makpela Mağarası’dır. Bu şahıs, İbrahim’e mağara ile birlikte mağaranın
içinde bulunduğu tarlayı bütün ağaçlarla birlikte dört yüz şekel (yaklaşık
3320 gr) gümüşe satar. İbrahim, ölümüyle kendisinin de buraya gömüleceği
-daha sonra torunu Yakup’un da defnedileceği- Makpela Mağarası için
belirlenen ücreti Hititlerin huzurunda, onların ağırlık ölçüsü hukukuna
uygun şekilde öder30.
29 Wolley 1936.
30 Yaratılış 23; 25:9; 49:29; 50:13.
394
HİTİTLER ve TEVRAT: TARİHSEL ÇÖZÜMLEMELER
Tevrat, görüldüğü üzere Babil için Kildani kelimesini tercih etmektedir. Babil,
ilk kez birinci Babil Hanedanlığı (İ.Ö. 1894-1595) ile tarih sahnesine çıkar.
Ama Kildani sözcüğü, Yeni Babil devleti döneminde36-İ.Ö. 7. yüzyılda-,
yani pak Tevrat’tan yaklaşık beş yüz yıl sonra kullanılmaya başlanır.
31 Yeşu 24:2.
32 Barnabas İncili 38.
33 Yaratılış 17:15
34 Yaratılış 11:27 vd..
35 Karauğuz 2013, 154-157.
36 Oates 2004, 118 vd..
395
Güngör KARAUĞUZ
396
HİTİTLER ve TEVRAT: TARİHSEL ÇÖZÜMLEMELER
V.1. Çiviyazılı Bir Belgede Avram/İbrahim Hikâyesi: Appu ile İki Oğlu
Bu tarihsel çözümlemem belki sizde çok havada kaldığı noktasında bir
izlenim bırakmış olabilir. Ancak Eski Hitit Dönemine tarihlendirilmiş ‘Appu
ve iki oğlu46’ isimli bir masal sanki bize Tevrat’taki İbrahim’i anlatmaktadır.
Masal özetle şöyledir. Çok zengin ve hiçbir şeye ihtiyacı olmayan Šudul
kentinde yaşayan Appu’nun çocuğu olmuyordur. Katıldığı şölenlerde
ilgilenebileceği bir çocuğunun olmaması onu içten içe kemirmekte ve
üzüntüye boğmaktadır. Yine böyle bir şölenin ardından canı sıkılmış bir
ruh haliyle evine döner. Ama karısının alaycı bir gülümseme ile takındığı
yüz ifadeleri ile karşılaşır ve ayakkabılarıyla birlikte yatağa yatar. Tanrılara
397
Güngör KARAUĞUZ
yakarması sonuç vermiş ve önce ‘Kötü’ daha sonra da ‘İyi’ ismini koyacağı
iki erkek çocuğu dünyaya gelmiştir. Çocuklar büyüyüp yiğit bir erkek haline
gelince Appu’nun oğulları baba evinden ayrılma kararı vermiştir. Bu arada
iki kardeş malı da kendi aralarında bölüşmeye başlamıştır. Ancak malın
iyisini ‘Kötü’ almış, tüm kötü malı ise ‘İyi’ye vermiştir. Bu mal paylaşımının
adaletsiz olduğuna inanan ‘İyi’ bu haksız taksimatı mahkemeye taşımıştır.
Özetlediğimiz bu masalın önemli bir kısmı aşağıda Tevrat cümleleriyle
kıyaslanmaktadır:
KUB XXIV 8 I
Transkripsiyon: Siegelová 1971, 4.
8. Lu-ul-lu-wa-ia-aš-ša-[a]n
URU
8. Lulluwa ülkesinde deniz ona
KUR-e a-ru-ni
9. ZAG-ši e-eš-zi nu-kán še-er 9.-12. sınır (imiş). Appu isimli bir
LÚ-aš adam ülkedeki (en) zengin
(olanı imiş). Sığırları
10. MAp-pu ŠUM-an-še-et (ve) koyunları çok (imiş).
KUR-e-kán iš-tar-na a-pa-a-aš
11. ha-ap-pi-na-an-za
G[UDHI.]A-uš-ši-iš
398
HİTİTLER ve TEVRAT: TARİHSEL ÇÖZÜMLEMELER
KUB XXIV 8 I
Transkripsiyon: Siegelová 1971, 4.
15. nu-uš-ši-pa Ú-UL ku-it-ki 15. Onun hiçbir eksiği yok(muş).
wa[-a]q-qa-ri
16. nu-uš-ši-pa I-an ut-tar 16. Ancak (tek) bir şeye ihtiyacı
wa-aq-q[a-r]i DUMU.NITA-ši var(mış): Ne erkek ne de kız
DUMU.MUNUS-iš çocuğu
19. [n]u-za ku-iš-ša DUMU.NITA-li 19. biri oğluna ekmek ve yağlı (et)
N[INDA-]an UZUÌ-ia pa-a-i veriyor(muş).
399
Güngör KARAUĞUZ
KUB XXIV 8 I
Transkripsiyon: Siegelová 1971, 4-5.
22. [GISBAN]ŠUR-ká[n GA]D-it 22. Sofraya örtü seril(miş)
ka-ri-ia-an
23. [na-]at GIŠZAG.GA.RA pí-ra-an 23. ve sunağın önüne kon(muş).
ar-ta-ri
24. [a-r]a-i-ša-pa MAp-p[u-u]š 24. Appu (da) evine doğru
na-aš-za par-na-aš-ša
25. [i-i]a-an-ni-iš š[a-aš-t]a-aš-ša-an 25. yönel(miş). Hazır
26. [GIŠ]NÁ-aš šar-ku-w[(a-a)]n-za 26. karyolasına ayakkabılarıyla
še-eš-k[(i-)]it (birlikte) uzan(mış.).
27. [DAM] MAp-pu LÚ.MEŠAMA.TU-an 27. Appu’nun karısı uşaklarına soru
pu-nu-uš-ki-w[a-]an da-a-iš sorarak (onlarla dertleşmeye,
onlara kinayeli bir şekilde
gülerek içini dökmeye)
başla(mış.)
28. [Ú-]UL-wa ku-uš-ša-an-qa kat-ta 28.‘Daha önce o, (çocuk yapmayı)
e-ep-ta asla başaramamış
29. [nu-]wa ki-nu-un kat-ta e-ep-ta 29. (ve) şimdi başaracağını mı
pa-a-i-ta-aš düşünüyorsunuz?’ (diye
söylene söylene) giden
30. [MUNU]S-za na-aš-za IT- 30. kadın, Appu’nun (yanına)
TI MAp-pu wa-aš-ša-an-za giysileriyle yat(mış).
še-eš-ki-it
31. [MAp-pu-uš Ù-az par-ku-i-ia-ta-at 31. Appu uykudan uyan(ır
uyanmaz)
32. [na-]an DAM-ZU 32. karısı onu soru (yağmuruna)
pu-nu-uš-ku-wa-an da-a-iš boğ(arak):
33. [Ú-]UL–wa ku-uš-ša-an-qa 33. ‘Daha önce (çocuk yapmayı)
kat-ta e-ep-ta bir türlü başarama(mış)tın.
400
HİTİTLER ve TEVRAT: TARİHSEL ÇÖZÜMLEMELER
34. [nu-]wa ki-nu-un kat-ta e-ep-ta 34. (Sanki) şimdi başardın mı?’
(diye sormuş).
35.[MA]p-pu-uš IŠ-ME nu-uš-ši 35. Appu (bu sözleri) işitin(ce)
me-mi-iš-ki-wa-an da-a-iš (kızarak) söylenmeye
başla(mış):
36. [MUNUS-]an-za-wa-za 36. ‘Sen bir kadınsın ve kadın (gibi
MUNUS-ni-li-ia-az zi-ik düşünüyorsun. Hatta)
37. [nu-]wa Ú-UL ku-it-ki ša-ak-ti 37. hiçbir şeyin de farkında
değilsin! (demiş)
38. a-ra-i-ša-pa MAp-pu GIŠNÁ-az 38. Appu yataktan kalk(mış)
39. [n]u-za har-ki-in SILA-an da-a-[aš] 39. ve beyaz bir kuzu al(ıp)
40. na-aš DUTU-i kat-ta-an i-ia-an- 40. Güneş Tanrısı’nın yanına
ni-[iš] (gitmek için) yola koyul(muş).
41. DUTU-uš-kán ne-pi-ša-za 41. Güneş Tanrısı gökyüzünden
kat-ta š[a-ku-wa-ia-at] aşağıya nazar et(miş)
42. na-aš-za LÚGURUŠ-an-za 42. (yaşlı olan Appu’yu) genç bir
ki-ša-at delikanlı(ya) dönüştür(müş).
43. na-aš-ši-pa an-da i-ia-an-n[i-iš] 43-44. (Güneş Tanrısı) ona yönelip
soru sormaya başla(mış):
44. [n]a-an pu-nu-uš-ki-wa-an
da-a-[iš]
45. [k]u-it-wa wa-aš-túl-ti-it nu-wa- 45. ‘Senin kusurun nedir? Senin
ra-at-t[a [için çözmemiz gereken mesele
nedir?] (demiş) .
“Ve Allah, İbrahim’e dedi: ‘Senin karın Saray’a gelince, …. onu mübarek
kılacağım ve ondan da sana bir oğul vereceğim.’ Ve İbrahim yüz üstü düştü
ve güldü ve yüreğinden dedi: ‘Yüz yaşında olana bir oğul doğar mı ve doksan
yaşında olan Sara doğurur mu?’
“Sara kocamış ve yaşta ilerlemişti. Sara âdetten kesilmişti. Ve Sara:
‘İhtiyar olduktan sonra bana sevinç olur mu? Efendim de kocamıştır diyerek
içinden güldü.”
Yaratılış 17:15-17; 18:11-12.
401
Güngör KARAUĞUZ
402
HİTİTLER ve TEVRAT: TARİHSEL ÇÖZÜMLEMELER
47 Imparati 1992, 3.
403
Güngör KARAUĞUZ
Çocuk Düşürme
Adam Yaralama
19. ták-ku ÌR-an na-aš-ma GÉME-an “Eğer bir adam kölesinin gözüne
ku-iš-ki da-šu-wa-ah-hi na-aš-ma yahut cariyesine vurur ve onu sakat
[(KAxUD-SU)] la-a-ki ederse, gözü yerine onu hür olarak
Eğer bir adam erkek kölesini salıverecektir. Eğer kölesinin yahut
ya da cariyesini kör ederse ya cariyesinin dişini düşürürse, dişi
da [(dişini)] kırarsa yerine onu hür olarak salıverecektir
Çıkış: 21:26-27.”
20. [(10)] GÍN KÙ.BABBAR pa-a-i
pár-na-aš-še-e-a šu-wa-a-iz-zi
.
on šeqel gümüş verir. (Böylece
yaptığı kötülüğü) evinden
kaldırır.
404
HİTİTLER ve TEVRAT: TARİHSEL ÇÖZÜMLEMELER
Hırsızlık
26. ták-ku GUD.MAH ku-iš-ki “Eğer bir adam öküz yahut koyun
ta-ia-az-zi çalarsa ve onu boğazlar yahut
Eğer bir adam öküz çalarsa satarsa bir öküz yerine beş öküz ve
bir
35. ták-ku UDU.A.LUM ku-iš-ki
ta-ia-az-zi Koyun yerine dört koyun ödeyecektir
Çıkış: 22:1.”
Eğer bir adam koyun çalarsa
Kundaklama
405
Güngör KARAUĞUZ
406
HİTİTLER ve TEVRAT: TARİHSEL ÇÖZÜMLEMELER
407
Güngör KARAUĞUZ
408
HİTİTLER ve TEVRAT: TARİHSEL ÇÖZÜMLEMELER
409
Güngör KARAUĞUZ
VII. Sonuç
55 Yaratılış 31.
56 Chiera 1996, 79.
57 Yaratılış 16:1-3.
58 Tosun-Yalvaç 1975, 67.
410
HİTİTLER ve TEVRAT: TARİHSEL ÇÖZÜMLEMELER
KAYNAKÇA
Bruce, F. F. 1948 The Hittites and the Old Testament, The Tyndale
Old Testament Lecture, London.
411
Güngör KARAUĞUZ
412
HİTİTLER ve TEVRAT: TARİHSEL ÇÖZÜMLEMELER
413
Güngör KARAUĞUZ
Sayce, A. H.
414
HİTİTLER ve TEVRAT: TARİHSEL ÇÖZÜMLEMELER
415