Ul0Ft: Siff !)
Ul0Ft: Siff !)
Ul0Ft: Siff !)
sIff !)
g]kfn ;/sf/
lzIff, lj1fg tyf k|ljlw dGqfno
kf7\oj|md ljsf; s]Gb|
;fgf]l7dL, eStk'/
k|sfzs
g]kfn ;/sf/
lzIff, lj1fg tyf k|ljlw dGqfno
kf7\oj|md ljsf; s]Gb|
;fgf]l7dL, eStk'/
978-9937-601- -
kf7\ok':ts;DaGwL kf7sx¿sf s'g} klg k|sf/sf ;¬´fjx¿ ePdf kf7\oj|md ljsf; s]Gb|,
;dGjo tyf k|sfzg zfvfdf k7fOlbg'x'g cg'/f]w 5 . kf7sx¿af6 cfpg] ;¬´fjx¿nfO{
s]Gb| xflb{s :jfut ub{5 .
xfd|f] egfO
kf7\oj|md lzIf0f l;sfOsf] d"n cfwf/ xf] . kf7\ok':ts ljBfyL{df ck]lIft bIftf ljsf; ug]{ Ps
d'Vo ;fwg xf] . o; kIfnfO{ b[li6ut ub} kf7\oj|md ljsf; s]Gb|n] ljBfno lzIffnfO{ Jofjxfl/s,
;do;fk]If / u'0f:t/Lo agfpg] p2]Zon] kf7\oj|md tyf kf7\ok':tssf] ljsf; tyf kl/dfh{g sfo{nfO{
lg/Gt/tf lbFb} cfPsf] 5 . cfwf/e"t lzIffn] afnaflnsfdf cfwf/e"t ;fIf/tf, ul0ftLo cjwf/0ff /
l;k Pjd\ hLjgf]kof]uL l;ksf] ljsf;sf ;fy} JolStut :jf:Yo tyf ;/;kmfO;DaGwL afgLsf] ljsf;
ug]{ cj;/ k|bfg ug{'k5{ . cfwf/e"t lzIffsf dfWodaf6 afnaflnsfx¿n] k|fs[lts tyf ;fdflhs
jftfj/0fk|lt ;r]t eO{ cg'zf;g, ;bfrf/ / :jfjnDag h:tf ;fdflhs Pjd\ rfl/lqs u'0fsf] ljsf;
ug'{k5{ . o;n] lj1fg, jftfj/0f / ;"rgf k|ljlw;DaGwL cfwf/e"t 1fgsf] ljsf; u/fO{ snf tyf
;f}Gbo{k|lt cle?lr hufpg'k5{ . zf/Ll/s tGb'?:tL, :jf:Yos/ afgL Pjd\ l;h{gfTdstfsf] ljsf;
tyf hfthflt, wd{, efiff, ;+:s[lt, If]qk|lt ;Ddfg / ;defjsf] ljsf; klg cfwf/e"t lzIffsf ck]lIft
kIf x'g\ . b]zk|]d, /fli6«o Pstf, nf]stflGqs d"NodfGotf tyf ;+:sf/ l;sL Jofjxfl/s hLjgdf
k|of]u ug'{, ;fdflhs u'0fsf] ljsf; tyf gful/s st{Jok|lt ;hutf ckgfpg', / b}lgs hLjgdf cfOkg]{
Jofjxfl/s ;d:ofsf] klxrfg u/L ;dfwfgsf pkfosf] vf]hL ug'{ klg dfWolds txsf] lzIffsf cfjZos
kIf x'g\ . o; kIfnfO{ b[li6ut u/L ljBfno lzIffsf] /fli6«o kf7\oj|md k|f¿k, @)&^ sf] dd{cg'¿k
sIff !) sf] ul0ft ljifosf] kf7\oj|mdcg'¿k of] k':ts ljsf; ul/Psf] xf] .
o; kf7\ok':tsf] n]vg >L g/xl/ cfrfo{, >L zlSt k|;fb cfrfo{, >L ;'lzn vgfn, >L /fdrGb| 9sfn /
>L huGgfy clwsf/Laf6 ePsf] xf] . kf7\ok':tsnfO{ o; ¿kdf Nofpg] sfo{df o; s]Gb|sf dxflgb]{zs
>L j}s'07k|;fb cof{n, k|f=8f= xl/k|;fb pkfWofo, >L k|ldnf avtL, >L 1fg]Gb| jg, >L gjLg kf}8]n,
>L cg'kdf zdf{, >L ;Togf/fo0f dxh{g, >L l/t' >]i7 / >L /fh'sfGt cfrfo{sf] of]ubfg /x]sf] 5 .
o;sf] efiff ;Dkfbg >L lrgfs'df/L lg/f}nfaf6 / n]cfp6 l8hfOg >L gj/fh k'/Laf6 ePsf] xf] . o;sf]
ljsf;df ;+nUg ;Dk"0f{k|lt s]Gb| xflb{s s[t1tf k|s6 ub{5 .
o; kf7\ok':tsn] ljBfyL{df lgwf{l/t ;Ifdtf ljsf;sf nflu ljBfyL{nfO{ ;xof]u ug{] 5 . o;n]
ljBfyL{sf] l;sfOdf ;xof]u k'¥ofpg] Pp6f dxŒjk"0f{ / cfwf/e"t ;fdu|Lsf ¿kdf sIff lj|mofsnfkaf6
x'g] l;sfOnfO{ dha't agfpg ;xof]u ug{] 5 . To;}n] of] lzIfssf] l;sfO lj|mofsnfksf] of]hgf geO{
ljBfyL{sf l;sfOnfO{ ;xof]u k'¥ofpg] ;fdu|L xf] . kf7\ok':tsnfO{ ljBfyL{sf] l;sfOdf ;xof]u k'¥ofpg]
Pp6f dxŒjk"0f{ cfwf/sf ¿kdf afns]lGb|t, l;sfOs]lGb|t, cg'ejs]lGb|t, p2]Zod"ns, k|of]ud'vL /
lj|mofsnfkdf cfwfl/t agfpg] k|of; ul/Psf] 5 . l;sfO / ljBfyL{sf] hLjGt cg'ejlar tfbfTDo sfod
ub}{ o;sf] ;xh k|of]u ug{ lzIfssf] ;xhstf{, pTk|]/s, k|jw{s / vf]hstf{sf ¿kdf e"ldsfsf] ck]Iff
ul/Psf] 5 . o; k':tsnfO{ c´ kl/is[t kfg{sf nflu lzIfs, ljBfyL{, cleefjs, a'l4hLjL Pjd\ ;Dk"0f{
kf7sx¿sf] ;d]t ljz]if e"ldsf /xg] x'Fbf ;Da4 ;a}sf] /rgfTds ;'´fjsf nflu kf7\oj|md ljsf;
s]Gb| xflb{s cg'/f]w ub{5 .
g]kfn ;/sf/
lzIff, lj1fg tyf k|ljlw dGqfno
lj= ;= @)*) kf7\oj|md ljsf; s]Gb|
ljifo;"rL
kf7 zLif{s k[i7;ª\Vof
! ;d"x (Sets) ! – @%
@ rj|mLo Aofh (Compound Interest) @^ – $^
# j[l4 / x|f; (Growth and Depreciation) $& – ^%
$ d'b|f / ljlgdo b/ (Currency and Exchange Rate) ^^ – &(
% If]qkmn / cfotg (Area and Volume) *) – !@(
^ cg'j|md / >]0fL (Sequence and Series) !#) – !%!
& ju{ ;dLs/0f (Quadratic Equation) !%@ – !&@
* aLhLo leGg (Algebraic Fraction) !&# – !*)
( 3ftfª\s (Indices) !*! – !(#
!) lqe'h / rt'e'{hx¿ (Triangle and Quadrilaterals) !($ – @)(
!! /rgf (Construction) @!) – @@)
!@ j[Q (Circle) @@! – @#*
!# tYofª\s zf:q (Statistics) @#( – @&)
!$ ;DefJotf (Probability) @&! – @(#
!% lqsf]0fldlt (Trigonometry) @($ – #)%
kf7
1 ;d"x (Sets)
ul0ft, sIff !) 1
dflysf] hfgsf/Lsf cfwf/df lgDglnlvt k|Zgdf 5nkmn ug'{xf];\ M
-s_ lbOPsf] hfgsf/LnfO{{ e]glrqdf s;/L k|:t't ug]{ xf]nf <
-v_ skmL dfq dg k/fpg] ljBfyL{ slt hgf /x]5g\ <
-u_ lrof dfq dg k/fpg] ljBfyL{ slt hgf /x]5g\ <
-3_ To; sIffdf hDdf slt hgf ljBfyL{ /x]5g\ <
oxfF n(C) skmL dg k/fpg], n(T) lrof dg k/fpg]x¿sf] ;ª\VofnfO{{ hgfpF5 . To;} u/L no(T)
/ no(C) n] j|mdzM lrof dfq / skmL dfq dg k/fpg] U
;ª\VofnfO{{ hgfpF5 . C T
ca o;nfO{{ e]glrqdf b]vfpFbf,
b'j} dg k/fpg]sf] ;ª\Vof n(C∩T) nfO{{ hgfpg] x'Fbf, 4
9 6
;j{k|yd To;nfO{{ e]glrqdf e/f}F .
To;kl5 skmL dg k/fpg]sf] ;ª\Vof eGgfn] no(C)
+ n(C∩T) x'g] x'Fbf skmL dfq dg k/fpg]sf] ;ª\Vof 5
no(C) = n(C) – n(C∩T) x'G5
no(C) = 15 – 6 = 9
To:t} lrof dg k/fpg]sf] ;Gbe{df,
lrof dfq dg k/fpg]sf] ;ª\Vof no(T) = 10 – 6 = 4 e/f}F .
ca lrof jf skmL b'j} dg gk/fpg]sf] ;ª\Vof
n(C∪T) = 5 e/f}F .
o;k|sf/ ;f] sIffdf ePsf hDdf ljBfyL{ ;ª\Vof n(U) = 9 + 6 + 4 + 5 = 24 hgf
olb A / B b'O{cf]6f vlK6Psf ;d"x 5g\ eg],
(i) b'j} ;d"xsf] hDdf ;ª\Vof n(A∪B) = n(A) + n(B) – n(A∩B)
(ii) A df dfq ePsf] ;ª\Vof no(A) = n(A) – n(A∩B)
(iii) B df dfq ePsf] ;ª\Vof no(B) = n(B) – n(A∩B)
(iv) A / B b'j} ;d"xdf ePsf] ;ª\Vof n(A∪B) = no(A) + no(B) + n(A∩B)
(v) olb A / B cnlUuPsf ;d"x eP n(A∪B) = n(A) + n(B)
(vi) olb U leq A / B sf dfq ;b:o eP n(U) = n (A∪B) x'G5 .
(vii) U leq A / B sf ;b:oafx]s cGo ;b:o eP n(U) = n (A∪B) + n(A∪B ) x'G5 .
cGo s]xL zAbfjnLx¿
sDtLdf Pp6fdf kg]{ (at least one) : n(A∪B) = n(A) + n(B) – n(A∩B)
Or, n(A∪B) = no(A) + no(B) + n(A∩B)
a9Ldf Pp6fdf kg]{ (at most one) : n(A∩B ) = n(U) – n(A∩B)
Pp6fdf dfq kg]{ (exactly one) : no(A) + no(B) = n(A) + n(B) – 2 × n (A∩B)
2 ul0ft, sIff !)
pbfx/0f 1
Pp6f ;d'bfosf 300 hgf dflg;df ul/Psf] ;j]{If0fcg';f/ 175 hgfn] lj|ms]6 / 150 hgfn] km'6an
dg k/fP t/ 25 hgfn] s'g} klg v]n dg gk/fPsf] kfOof] . o;sf cfwf/df tnsf k|Zgsf] pQ/ lbg'xf];\ M
-s_ dflysf] tYonfO{{ e]glrqdf k|:t't ug'{xf];\ .
-v_ b'j} v]n dg k/fpg] dflg;sf] ;ª\Vof kQf nufpg'xf];\
-u_ Pp6f dfq v]n dg k/fpg] dflg;sf] ;ª\Vof kQf nufpg'xf];\ .
;dfwfg
dfgf}F, C / F n] j|mdzM lj|ms]6 / km'6an v]n dg U
k/fpg] dflg;sf] ;d"xnfO{{ hgfpF5g\\ . To:t} U n] hDdf C F
dflg;sf] ;d"xnfO{{ hgfpF5 .
k|Zgcg';f/
175 – x x 150 – x
n(U) = 300, n(C) = 175, n(F) = 150 / n(C∪F ) = 25
dfgf}F, n(C∩F) = x
25
-s_ k|fKt hfgsf/LnfO{{ e]glrqdf bfofF efudf k|:t't
ul/Psf] 5 .
-v_ e]glrqaf6 k|fKt hfgsf/LnfO{{ o;/L n]Vg ;lsG5,
n(U) = no(C) + n(C∩F) + no(F) + n(C∪F )
300 = (175 – x) + x + (150 – x) + 25
or, 300 = 175 – x + x + 150 – x + 25
or, 300 = 350 – x
or, x = 350 – 300
⸫ x = 50
or, n(C∩F) = 50
To;}n] lj|ms]6 / km'6an b'j} v]n dg k/fpg] dflg;sf] ;ª\Vof hDdf 50 /x]5 .
km]l/,
-u_ lj|ms]6 v]n dfq dg k/fpg] dflg;sf] ;ª\Vof no(C) = 175 – 50 = 125
km'6an v]n dfq dg k/fpg] dflg;sf] ;ª\Vof no(F) = 150 – 50 = 100
To;}n] Ps dfq v]n dg k/fpg] dflg;sf] ;ª\Vof no(C) + no(F) = 125 + 100 = 225 /x]5 .
ul0ft, sIff !) 3
pbfx/0f 2
s'g} Pp6f ljBfnosf] sIff 10 sf 120 hgf ljBfyL{df ul/Psf] ;j]{If0faf6 k|fKt glthf o;k|sf/ 5 M
30 hgfn] ul0ft dfq dg k/fpF5g\ .
40 hgfn] cª\u|]hL dfq dg k/fpF5g\ .
10 hgf ljBfyL{n] ul0ft jf cª\u|]hLdWo] s'g} klg dg k/fpFb}gg\ .
o;sf cfwf/df tnsf k|Zgsf] pQ/ lbg'xf];\ M
-s_ dflysf] tYonfO{{ e]glrqdf k|:t't ug'{xf];\ .
-v_ b'j} ljifo dg k/fpg] ljBfyL{sf] ;ª\Vof kQf nufpg'xf];\ .
-u_ sDtLdf Ps ljifo dg k/fpg] ljBfyL{sf] ;ª\Vof kQf nufpg'xf];\ .
;dfwfg
dfgf}F, M / E n] j|mdzM ul0ft / cª\u|]hL dg k/fpg] ljBfyL{sf] ;d"x hgfpF5g\\ . To:t} U n] hDdf
ljBfyL{sf] ;d"x hgfpF5 .
k|Zgcg';f/,
n(U) = 120, no(M) = 30, no(E) = 40 / n(M∪E ) = 10
dfgf}F, n(M∩E) = x
-s_ k|fKt hfgsf/LnfO{{ e]glrqdf bfofF efudf k|:t't ul/Psf] 5 .
U
-v_ e]glrqaf6, M E
30 + x + 40 + 10 = 120
or, 80 + x = 120
30 x 40
or, x = 120 – 80 = 40
⸫ x = 40
or, n(M∩E) = 40 10
4 ul0ft, sIff !)
pbfx/0f 3
s'g} Pp6f ljBfnodf P;OO{{ lbP/ a;]sf s]xL ljBfyL{df ul/Psf] ;j]{If0fcg';f/ 75% n] lj1fg k9\g],
55% n] :6fkm g;{ k9\g] ?lr b]vfP5g\ t/ 5% n] s'g} klg ljifo k9\g] ?lrsf] hfgsf/L u/fPgg\
hxfF 21 hgf ljBfyL{n] lj1fg / :6fkm g;{ b'j} k9\g] s'/fdf ?lr b]vfP5g\ . o;sf cfwf/df tnsf
k|Zgsf] pQ/ lbg'xf];\ M
-s_ dflysf] tYonfO{{ e]glrqdf k|:t't ug'{xf];\ .
-v_ ;j]{If0fdf ;xefuL hDdf ljBfyL{sf] ;ª\Vof kQf nufpg'xf];\ .
-u_ :6fkm g;{ dfq k9\g ?lr b]vfpg]] ljBfyL{sf] ;ª\Vof kQf nufpg'xf];\ .
;dfwfg
dfgf}F, S / N n] j|mdzM lj1fg / :6fkm g;{ k9\g ?lr U
S N
b]vfpg] ljBfyL{sf] ;d"x hgfpF5g\\ . To:t} U n] hDdf
ljBfyL{sf] ;d"x hgfpF5 . 21
k|Zgcg';f/, –
5x 1
0.
7 21 –2
.55
x
dfgf}F, n(U) = x, 0
n(S) = x sf] 75% = 0.75x,
n(N) = x sf] 55% = 0.55x, 0.05x
ul0ft, sIff !) 5
-u_ e]glrqaf6,
:6fkm g;{ dfq k9\g ?lr b]vfpg]] ljBfyL{sf] ;ª\Vof
= 0.55x – 21
= 0.55 × 60 – 21
= 33 – 21
= 12
To;}n] :6fkm g;{ dfq k9\g ?lr b]vfpg]] ljBfyL{sf] ;ª\Vof hDdf 12 /x]5 .
pbfx/0f 4
g]kfn e|d0fsf nflu cfPsf 300 hgf ljb]zLdf ul/Psf] ;j]{If0fdf kf]v/f e|d0f ug]{ / n'lDagL e|d0f
ug]{ ko{6ssf] cg'kft 2:3 kfOof], h;dWo] 90 hgfn] b'j} 7fpF e|d0f u/]sf /x]5g\ t/ 60 hgfn]
kf]v/f jf n'lDagL s'g} klg 7fpF e|d0f u/]sf /x]g5g\ . o;sf cfwf/df tnsf k|Zgsf] pQ/ lbg'xf];\ M
-s_ dflysf] tYonfO{{ e]glrqdf k|:t't ug'{xf];\ .
-v_ Pp6f dfq 7fpF e|d0f u/]sf ko{6ssf] ;ª\Vof kQf nufpg'xf];\ .
-u_ sDtLdf Ps 7fpF e|d0f u/]sf ko{6ssf] ;ª\Vof kQf nufpg'xf];\ .
;dfwfg
Dffgf}F, P / L n] j|mdzM kf]v/f / n'lDagL e|d0f u/]sf ko{6ssf] ;d"x hgfpF5g\ .
To:t} U n] hDdf ko{6ssf] ;d"x hgfpF5 .
U
k|Zgcg';f/, P L
n(U) = 300, n(P∩L) = 90 / n(P∪L )= 60
dfgf}F, n(P) = 2x, n(L) = 3x
-s_ k|fKt hfgsf/LnfO{{ e]glrqdf bfofF efudf k|:t't 2x – 90 90 3x – 90
ul/Psf] 5 .
-v_ ca e]glrqaf6,
60
(2x – 90) + 90 + (3x – 90) + 60 = 300
or, 5x – 30 = 300
or, 5x = 300 + 30
or, 5x = 330
330
or, x = 5
⸫ x = 66
t;y{ no(P) = 2 × 66 – 90 = 42 / no(L) = 3 × 66 – 90 = 108
To;}n] Pp6f dfq e|d0f ug]{ ko{6ssf] ;ª\Vof = 42 + 108 = 150
-u_ sDtLdf Ps 7fpF e|d0f ug]{ ko{6ssf] ;ª\Vof = 300 – 60 = 240
6 ul0ft, sIff !)
pbfx/0f 5
sIff !) df cWoog/t 200 hgf ljBfyL{df ul/Psf] ;j]{If0fdf ul0ft dfq dg k/fpg] / cª\u|]hL dfq
dg k/fpg]sf] cg'kft 2:3 kfOof], h;dWo] hDdf ljBfyL{sf] 30% n] b'j} ljifo dg k/fP t/ 15% n]
ul0ft jf cª\u|]hL b'j} ljifo dg k/fPgg\ . o;sf cfwf/df tnsf k|Zgsf] pQ/ lbg'xf];\ M
-s_ dflysf] tYonfO{{ e]glrqdf k|:t't ug'{xf];\ .
-v_ ul0ft dg k/fpg] / cª\u|]hL dg k/fpg] ljBfyL{larsf] km/s slt 5, kQf nufpg'xf];\ .
;dfwfg
dfgf}F, M / E n] j|mdzM ul0ft / cª\u|]hL ljifo dg k/fpg] ljBfyL{sf] ;d"xnfO{{ hgfpF5g\ . To:t}
U n] hDdf ljBfyL{sf] ;d"xnfO{{ hgfpF5 .
U
k|Zgcg';f/, E
M
n(U) = 200, n(M∩E) = 200 sf] 30% = 60 /
n(M∪E) = 200 sf] 15% = 30
2x 60 3x
dfgf}F, no(M) = 2x, no(E) = 3x
-s_ k|fKt hfgsf/LnfO{{ e]glrqdf bfofF efudf k|:t't
ul/Psf] 5 . 30
-v_ e]glrqaf6,
2x + 60 + 3x + 30 = 200
or, 90 + 5x = 200
or, 5x = 200 – 90
or, 5x = 110
110
or, x = 5
∴ x = 22
To;}n]
ul0ft ljifo dg k/fpg] ljBfyL{sf] ;ª\Vof n(M) = 2x + 60 = 2 × 22 + 60 = 104 hgf /x]5 .
cª\u|]hL ljifo dg k/fpg] ljBfyL{sf] ;ª\Vof n(E) = 3x + 60 = 3 × 22 + 60 = 126 hgf /x]5 .
t;y{ ul0ft / cª\u|]hL ljifo dg k/fpg] ljBfyL{larsf] km/s = 126 – 104 = 22 hgf /x]5 .
ul0ft, sIff !) 7
cEof; 1.1
1. -s_ ;d"xsf] u0fgfTdstfnfO{{ pbfx/0f;lxt k|:t't ug'{xf];\ / lzIfsnfO{{ b]vfpg'xf];\ .
-v_ olb ;d"x A / B df A⸦B eP n(A∪B) / n(A∩B) sf] dfg slt
x'G5, kQf nufpg'xf];\ .
-u_ olb ;d"x A / B Ps cfk;df vlK6Psf ;d"x eP n(A∪B) sf] ;"q pNn]v
ug'{xf];\ .
-3_ ;d"x A / B df j|mdzM 12 / 8 ;b:o 5g\ eg] ;d"x A∪B df 36Ldf slt ;b:o
x'g ;S5g\, kQf nufpg'xf];\ .
2. lbOPsf] e]glrqdf M ;d"xdf 80 hgf, E ;d"xdf 90 hgf / b'j} ;d"xdf gk/]sf 30 hgf ;b:o
U
eP tnsf ;d"xsf] u0fgfTdstf kQf nufpg'xf];\ M
M E
-s_ no(M) -v_ no(E)
-u_ n(M) -3_ n(E)
20 60 30
-ª_ n(M∪E) -r_ n(M∩E)
-5_ n(M∪E ) -h_ n(U)
3. -s_ olb n(U) = 200, no(M) = 2x, no(E) = 3x, 15
n(M∪E) = 60 / n(M∪E ) = 40 eP x sf]
dfg kQf nufpg'xf];\ .
-v_ olb n(U) = 350, n(A) = 200, n(B) = 220 / n(A∩B) = 120 eP n(A∪B) /
n(A∪B ) sf] dfg kQf nufpg'xf];\ .
-u_ olb n(A) = 35 / n(A̅ ) = 25 eP n(U) sf] dfg kQf nufpg'xf];\ .
-3_ b'O{cf]6f ;d"x P / Q dWo] P df 40 cf]6f, (P∪Q) df 60 cf]6f / (P∩Q) df 10
cf]6f ;b:o 5g\ eg] ;d"x Q df hDdf slt ;b:o 5g, kQf nufpg'xf];\ .
4. -s_ s'g} ljBfnosf] 180 hgf ljBfyL{df ul/Psf] ;j]{If0fcg';f/ 45 hgfn] g]kfnL dfq / 60
hgfn] cª\u|]hL dfq dg k/fpF5g\ t/ 15 hgfn]] s'g} klg ljifo dg k/fpFb}gg\ . To;sf
cfwf/df tn ;f]lwPsf k|Zgsf] pQ/ lbg'xf];\ M
-c_ dflysf] tYonfO{{ e]glrqdf k|:t't ug'{xf];\ .
-cf_ b'j} ljifo dg k/fpg] ljBfyL{sf] ;ª\Vof kQf nufpg'xf];\ .
-O_ sDtLdf klg Ps ljifo dg k/fpg] ljBfyL{sf] ;ª\Vof kQf nufpg'xf];\ .
8 ul0ft, sIff !)
-v_ Pp6f ljBfnosf 1200 hgf ljBfyL{df ul/Psf] ;j]{If0fcg';f/ 100 hgfn] ul0ft dfq /
200 hgfn] lj1fg dfq dg k/fpF5g\ t/ 700 hgfn]] s'g} klg ljifo dg k/fpFb}gg\ . To;sf
cfwf/df tn ;f]lwPsf k|Zgsf] pQ/ lbg'xf];\ M
-c_ dflysf] tYonfO{{ e]glrqdf k|:t't ug'{xf];\ .
-cf_ b'j} ljifo dg k/fpg] ljBfyL{sf] ;ª\Vof kQf nufpg'xf];\ .
-O_ sDtLdf Ps ljifo dg k/fpg] ljBfyL{sf] ;ª\Vof kQf nufpg'xf];\ .
-u_ 60 hgf ljBfyL{df ul/Psf] ;j]{If0fdf 10 hgfn] km'6an dfq / 20 hgfn] elnan dfq
v]Ng] /x]5g\ t/ 12 hgfn]] s'g} klg v]n v]Ng] /x]g5g\ . To;sf cfwf/df tn ;f]lwPsf k|Zgsf]
pQ/ lbg'xf];\ M
-c_ dflysf] tYonfO{{ e]glrqdf k|:t't ug'{xf];\ .
-cf_ b'j} v]n v]Ng] ljBfyL{{sf] ;ª\Vof kQf nufpg'xf];\ .
-O_ sDtLdf Ps v]n v]Ng] ljBfyL{{sf] ;ª\Vof kQf nufpg'xf];\ .
5. -s_ Pp6f ;d'bfosf 900 hgf dflg;df ul/Psf] ;j]{If0fcg';f/ 525 hgf dw'ks{ /
450 hgf o'jfd~r k9\g] /x]5g\ t/ 75 hgf s'g} klg kqklqsf k9\g] /x]g5g\ . To;sf
cfwf/df tn ;f]lwPsf k|Zgsf] pQ/ lbg'xf];\ M
-c_ dflysf] tYonfO{{ e]glrqdf k|:t't ug'{xf];\ .
-cf_ b'j} kqklqsf k9\g] dflg;sf] ;ª\Vof kQf nufpg'xf];\ .
-O_ Pp6f dfq kqklqsf k9\g] dflg;sf] ;ª\Vof kQf nufpg'xf];\ .
-v_ 150 hgf dlg;sf] ;d"xdf ul/Psf] ;j]{If0fcg';f/ 90 hgf cfw'lgs / 70 hgf nf]sbf]xf]/L
uLt dg k/fpF5g\ t/ 30 hgf s'g} klg uLt dg k/fpFb}gg\ . To;sf cfwf/df tn ;f]lwPsf
k|Zgsf] pQ/ lbg'xf];\ M
-c_ dflysf] tYonfO{{ e]glrqdf k|:t't ug'{xf];\ .
-cf_ b'j} uLt dg k/fpg] dflg;sf] ;ª\Vof kQf nufpg'xf];\ .
-O_ cfw'lgs uLt dfq dg k/fpg] dflg;sf] ;ª\Vof kQf nufpg'xf];\ .
-u_ Pp6f ;d'bfosf 360 hgf v]nf8Ldf ul/Psf] ;j]{If0fdf 210 hgf elnan v]Ng / 180 hgf
km'6an v]Ng dg k/fpF5g\ t/ 30 hgf s'g} klg v]n v]Ng dg k/fpFb}gg\ . To;sf cfwf/df tn
;f]lwPsf k|Zgsf] pQ/ lbg'xf];\ M
-c_ dflysf] tYonfO{{ e]glrqdf k|:t't ug'{xf];\ .
-cf_ b'j} v]n v]Ng]] v]nf8Lsf] ;ª\Vof kQf nufpg'xf];\ .
-O_ Pp6f dfq v]n v]Ng] v]nf8Lsf] ;ª\Vof kQf nufpg'xf];\ .
ul0ft, sIff !) 9
6. -s_ Pp6f k/LIffdf ;lDdlnt ljBfyL{dWo] 70% cª\u|]hLdf ptL0f{ eP, 60% ul0ftdf ptL0f{
eP t/ 20% b'j} ljifodf cg'tL0f{ eP / 550 hgf ljBfyL{ b'j} ljifodf ptL0f{ ePsf]
kfOof] . o;sf cfwf/df tn ;f]lwPsf k|Zgsf] pQ/ lbg'xf];\ M
-c_ dflysf] tYonfO{{ e]glrqdf k|:t't ug'{xf];\ .
-cf_ k/LIffdf ;xefuL hDdf ljBfyL{{sf] ;ª\Vof kQf nufpg'xf];\ .
-O_ cª\u|]hL dfq ptL0f{ x'g] ljBfyL{sf] ;ª\Vof kQf nufpg'xf];\ .
-v_ sIff 10 sf] k/LIff lbP/ a;]sf s]xL ljBfyL{df ul/Psf] ;j]{If0fcg';f/ 60% n] lj1fg
k9\g], 70% n] Joj:yfkg k9\g] ?lr b]vfP5g\ t/ 10% n] lj1fg / Joj:yfkg b'j}dWo] s'g}
klg ?lrsf] hfgsf/L u/fPgg\, hxfF 400 hgfn] lj1fg / Joj:yfkg b'j} k9\g] s'/fdf ?lr
b]vfP5g\ . o;sf cfwf/df tn ;f]lwPsf k|Zgsf] pQ/ lbg'xf];\ M
-c_ dflysf] tYonfO{{ e]glrqdf k|:t't ug'{xf];\ .
-cf_ ;j]{If0fdf hDdf slt ljBfyL{sf] ;xeflutf /x]5 kQf nufpg'xf];\ .
-O_ lj1fg k9\g dfq ?lr b]vfpg] ljBfyL{sf] ;ª\Vof kQf nufpg'xf];\ .
-u_ Pp6f ;d'bfosf dflg;df ul/Psf] ;j]{If0fcg';f/ 65% n] df]6/;fOsn rnfpg] 35% n]
:s'6/ rnfpg] t/ 20% n] b'j} rnfpg] /x]5g\ . hxfF 200 hgfn] df]6/;fOsn / :s'6/ b'j}
rnfpg] /x]5g\ . o;sf cfwf/df tn ;f]lwPsf k|Zgsf] pQ/ lbg'xf];\ M
-c_ dflysf] tYonfO{{ e]glrqdf k|:t't ug'{xf];\ .
-cf_ ;j]{If0fdf ;xefuL hDdf dflg;sf] ;ª\Vof kQf nufpg'xf];\ .
-O_ df]6/;fOsn dfq rnfpg] dflg;sf] ;ª\Vof kQf nufpg'xf];\ .
7. -s_ Pp6f ;d'bfosf 95 dflg;df ul/Psf] ;j]{If0fcg';f/ lrof lkpg] / skmL lkpg] dflg;sf]
cg'kft 4:5 kfOof], h;dWo] 10 hgfn] b'j} lkpg] /x]5g\ t/ 15 hgfn] lrof jf skmL b'j} lkpg]
/x]g5g\ . o;sf cfwf/df tn ;f]lwPsf k|Zgsf] pQ/ lbg'xf];\ M
-c_ dflysf] tYonfO{{ e]glrqdf k|:t't ug'{xf];\ .
-cf_ lrof jf skmLdWo] Pp6f dfq lkpg] dflg;sf] ;ª\Vof kQf nufpg'xf];\ .
-O_ lrof jf skmLdWo] sDtLdf Pp6f lkpg] dflg;sf] ;ª\Vof kQf nufpg'xf];\ .
-v_ Pp6f sIffsf 64 hgf ljBfyL{df ul/Psf] ;j]{If0fcg';f/ b'w dfq dg k/fpg] / bxL dfq dg
k/fpg]sf] cg'kft 2:1 / 16 hgfn] b'j} dg k/fpg] kfOof] . To;sf cfwf/df tn ;f]lwPsf
k|Zgsf] pQ/ lbg'xf];\ M
-c_ dflysf] tYonfO{{ e]glrqdf k|:t't ug'{xf];\ .
-cf_ b'w dg k/fpg] ljBfyL{sf] ;ª\Vof kQf nufpg'xf];\ .
-O_ Pp6f dfq lrh dg k/fpg] ljBfyL{sf] ;ª\Vof kQf nufpg'xf];\ .
10 ul0ft, sIff !)
-u_ Pp6f ;df/f]xdf ;xefuL 320 hgf dflg;df ul/Psf] ;j]{If0fcg';f/ 60 hgfn] uLt ufpg]
dfq /x]5g\ . 100 hgfn] gfRg] dfq /x]5g\ . olb oL b'O{ ljwfdWo] s'g} klg gug]{ dflg;sf]
;ª\Vof b'j} sfd ug]{ dflg;sf] ;ª\VofeGbf tLg u'0ff a9L 5 . o;sf cfwf/df tn ;f]lwPsf
k|Zgsf] pQ/ lbg'xf];\ M
-c_ dflysf] tYonfO{{ e]glrqdf k|:t't ug'{xf];\ .
-cf_ s'g} klg ljwf gug]{ dflg;sf] ;ª\Vof kQf nufpg'xf];\ .
-O_ a9Ldf Pp6f ljwf k|of]u ug]{ dflg;sf] ;ª\Vof kQf nufpg'xf];\ .
8. Pp6f ;d'bfosf 200 dflg;df ul/Psf] ;j]{If0fcg';f/ Nofk6k dfq k|of]u ug]{ /
df]afOn dfq k|of]u ug]{sf] cg'kft 2:3 kfOof], h;dWo] hDdf dflg;sf] 30% n] b'j} k|of]u
ug]{ /x]5g\ t/ 15% n] b'j} k|of]u gug]{ /x]5g\ . o;sf cfwf/df tn ;f]lwPsf k|Zgsf] pQ/
lbg'xf];\ M
-s_ dflysf] tYonfO{{ e]glrqdf k|:t't ug'{xf];\ .
-v_ Nofk6k k|of]u ug]{ dflg;sf] ;ª\Vof kQf nufpg'xf];\ .
-u_ a9Ldf Pp6f ;fwg k|of]u ug]{ dflg;sf] ;ª\Vof kQf nufpg'xf];\ .
9. Pp6f ;j]{If0fdf ;xefuL 300 v]nf8LdWo] PsltxfO v]nf8L elnan dfq v]N5g\\ .
To;dWo] afFsL /x]sf v]nf8Lsf] 60% km'6an dfq v]N5g\\ . t/ 60 hgf v]nf8Ln] b'j}
v]n v]Nb}gg\ eg] e]glrqsf dfWodaf6 elnan v]Ng] / km'6an v]Ng] v]nf8Lsf] cg'kft
kQf nufpg'xf];\ .
10. Pp6f ;j]{If0fdf ;xefuL 65 v]nf8LdWo] 11 hgf v]nf8L elnan dfq / 33 hgf
v]nf8L lj|ms]6 dfq v]N5g\ . olb lj|ms]6 v]Ng] v]nf8Lsf] ;ª\Vof elnan v]Ng] v]nf8Lsf]
;ª\VofeGbf bf]Aa/ 5 eg] e]glrqsf dfWodaf6 b'j} v]n v]Ng] / b'j} v]n gv]Ng]
v]nf8Lsf] ;ª\Vof kQf nufpg'xf];\ .
11. 80 hgf dflg;df ul/Psf] ;j]{If0fcg';f/ 60 hgfn] ;'Gtnf dfq dg k/fPsf] / 10 hgfn]
;'Gtnf / :ofp b'j} dg k/fPsf] kfOof] . ;'Gtnf dg k/fpg] dflg;sf] ;ª\Vof :ofp dg
k/fpg] dflg;sf] ;ª\VofeGbf 5 u'0ff a9L 5 . e]glrq k|of]u u/L :ofpdfq dg k/fpg]
/ b'j}dWo] s'g} klg kmnkm"n dg gk/fpg] dflg;sf] ;ª\Vof kQf nufpg'xf];\ .
kl/of]hgf sfo{
kfFr kfFr hgf ljBfyL{sf]] ;d"x lgdf{0f u/L ;a} ;d"xn] cfk\mgf] ljBfnosf km/s km/s
sIffdf uO{ k|To]s ljBfyL{nfO{{ tn lbOPsf k|Zg ;f]wL pQ/ ;ª\sng ug'{xf];\ M
tkfO{FnfO{{ s'g v]n v]Ng dg k5{ < -s_ lj|ms]6 -v_ km'6an -u_ lj|ms]6 / km'6an b'j}
-3_ cGo
dflysf k|Zgsf] pQ/ k|fKt ul/;s]kl5 pSt tYofª\snfO{{ e]glrqdf k|:t't u/L k|fKt
glthfnfO{{ sIffsf]7fdf 5nkmn ug'{xf];\ .
ul0ft, sIff !) 11
pQ/
1. -s_ lzIfsnfO{{ b]vfpg'xf];\ . -v_ n(B), n(A)
-u_ n(A) + n(B) – n(A∩B) cyjf n0(A) + n0(B) + n(A∩B) -3_ 12
2. -s_ 20 -v_ 30 -u_ 80 -3_ 90 -ª_ 110 -r_ 60 -5_ 15 -h_ 125
3. -s_ 20 -v_ 300, 50 -u_ 60 -3_ 30
4. -s_ -cf_ 60, -O_ 165 -v_ -cf_ 200 -O_ 500 -u_ -cf_ 18 -O_ 48
5. -s_ -cf_ 150 -O_ 675 -v_ -cf_ 40 -O_ 50 -u_ -cf_ 60 -O_ 270
6. -s_ -cf_ 1100 -O_ 220 -v_ -cf_ 1000
-O_ 200 -u_-cf_ 1000 -O_ 450
7. -s_ -cf_ 70 -O_ 80 -v_ -cf_ 48 -O_ 48
-u_-cf_ 120 -O_ 280
8. -cf_ 104 -O_ 140
9. 6:7 10. 11, 10
11. 4, 6 12. 6
12 ul0ft, sIff !)
1.2 tLgcf]6f ;d"xsf] u0fgfTdstf (Cardinality of Three Sets)
lj|mofsnfk 2
tn lbOPsf b'O{cf]6f e]glrqdf A, B, C sf ;b:onfO{{ b]vfOPsf] 5 . o;sf cfwf/df ;f]lwPsf
k|Zgdfly 5nkmn ug'{xf];\ M
U U
A B A B
1 5 1 5
9 9
3 7 3 7
6 6
4 8 4
8
2 2
C 10
lrq g= 1 lrq g= 2
-s_ lrq g= 1 / lrq g= 2 cjnf]sg u/L A, B / C sf ;b:onfO{{ ;"rLs/0f ljlwaf6
n]Vg'xf];\ .
-v_ lrq g= 1 df ;d"x A, B / C sf]] u0fgfTdstf slt slt x'G5 <
-u_ lrq g= 2 df ;d"x A, B / C sf]] u0fgfTdstf slt slt x'G5 <
-3_ lrq g= 1 af6 n(A∪B∪C) / n(U) sf]] dfg slt slt x'G5 <
-ª_ lrq g= 2 af6 n(A∪B∪C) / n(U) sf]] dfg slt slt x'G5 <
;fyLx¿sf] 5nkmaf6 k|fKt lgisif{nfO{{ lgDgfg';f/ b]vfpg ;lsG5 M
lrq g= 1 lrq g= 2
A = {1, 3, 4, 6, 9} ⸫ n(A) = 5 A = {1, 3, 4, 6, 9} ⸫ n(A) = 5
B = {5, 6, 7, 8, 9} ⸫ n(B) = 5 B = {5, 6, 7, 9} ⸫ n(B) = 4
C = {2, 4, 6, 8} ⸫ n(C) = 4 C = {2, 4, 6} ⸫ n(C) = 3
A∪B∪C = {1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9} A∪B∪C = {1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 9}
⸫ n(A∪B∪C) = 9 ⸫ n(A∪B∪C) = 8
U = {1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9} ⸫ n(U) = 9 U = {1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10}
⸫ n(U) = 10
dflysf] tflnsfaf6
lrq g= 1 / lrq g= 2 df n(A∪B∪C) / n(U) larsf] ;DaGw s:tf] 5, lsg <
ul0ft, sIff !) 13
lj|mofsnfk 3
s'g} sIffdf ePsf ljBfyL{df ;j]{If0f ubf{ 40 hgfn] ;'Gtnf, 35 hgfn] cfFk / 50 hgfn] s]/f dg
k/fpg] kfOof] . ;fy} 15 hgfn] ;'Gtnf / cfFk, 20 hgfn] cfFk / s]/f tyf 25 hgfn] ;'Gtnf / s]/f dg
k/fpg], 5 hgfn] tLgcf]6} kmnkm"n dg k/fpg] / 30 hgfn] s'g} klg kmnkm"n dg gk/fpg] klg kfOof] .
o;sf cfwf/df e]glrqsf dfWodaf6 ;j]{If0fdf ;xefuLsf] ;ª\Vof s;/L kQf nufpg] xf]nf <
oxfF O, M / B n] j|mdzM ;'Gtnf, cfFk / s]/f dg k/fpg] ljBfyL{sf] ;d"xnfO{{ hgfpF5 .
oxfF b]vfOPsf] e]glrqdf ;'?df tLgcf]6} kmnkm"n dg U
O M
k/fpg] ljBfyL{sf] ;ª\Vof n(O∩M∩B) = 5 / s'g} klg
10
dg gk/fpg] ljBfyL{sf] ;ª\Vof n(O∪M∪B) = 30 e/f}F . 5 5
14 ul0ft, sIff !)
olb A, B / C vlK6Psf ;d"x x'g\ eg] ;Fu} lbOPsf] lrqaf6 lgDglnlvt ;DaGw n]Vg ;lsG5 M
no(A∩B)
U
-s_ no(A∩B) = n(A∩B) – n(A∩B∩C) A B
n(A) n(B)
-v_ no(A∩C) = n(A∩C) – n(A∩B∩C) no(A) no(B)
-u_ no(B∩C) = n(B∩C) – n(A∩B∩C) n(A∩B∩C)
no(A∩C) no(B∩C)
no(C)
C
n(A∪B∪C)
-3_ n(A) = no(A) + no(A∩B) + no(A∩C) + n(A∩B∩C) n(C)
-ª_ n(B) = no(B) + no(A∩B) + no(B∩C) + n(A∩B∩C)
-r_ n(C) = no(C) + no(A∩C) + no(B∩C) + n(A∩B∩C)
-5_ n(U) = no(A) + no(B) + no(C) + no(A∩B) + no(B∩C) + no(A∩C) + n(A∩B∩C)
+ n(A∪B∪C)
ul0ft, sIff !) 15
pbfx/0f 1
olb n(U) = 120, n(A) = 48, n(B) = 51, n(C) = 40, n(A∩B) = 11, n(B∩C) = 10,
n(A∩C) = 9, / n(A∩B∩C) = 4 eP n(A∪B∪C) / n(A∪B∪C) sf] dfg kQf nufpg'xf];\ .
pSt hfgsf/LnfO{{ e]glrqdf k|:t't ug'{xf];\ .
;dfwfg
oxfF lbOPsf],
n(U) = 120, n(A) = 48, n(B) = 51, n(C) = 40, n(A∩B) = 11, n(B∩C) = 10,
n(A∩C) = 9, / n(A∩B∩C) = 4 U
A B
xfdLnfO{{ yfxf 5
n(A∪B∪C ) = n(A) + n(B) + n(C) – n(A∩B) 34
32 7
– n(B∩C) – n(A∩C) + n(A∩B∩C)
= 48 + 51 + 40 – 11 – 10 – 9 + 4 4
5 6
= 113
km]l/, 25
C
n(U) = n(A∪B∪C) + n(A∪B∪C)
7
or, 120 = 113 + n(A∪B∪C)
or, n(A∪B∪C) = 120 – 113
⸫ n(A∪B∪C) = 7
k|fKt hfgsf/LnfO{{ bfofF efudf e]glrqdf k|:t't ul/Psf] 5 .
pbfx/0f 2
g]kfn dfWoflds ljBfnosf 2071 sf] P;Pn;L= k/LIffdf ;xefuL hDdf 180 hgf ljBfyL{dWo] 86
hgf lj1fgdf, 80 hgf ul0ftdf / 76 hgf g]kfnLdf pQL0f{ eP5g\ . h;dWo] 26 hgf lj1fg /
ul0ftdf, 36 hgf ul0ft / g]kfnLdf / 32 hgf lj1fg / g]kfnLdf pQL0f{ eP5g\\ t/ 20 hgf s'g}
ljifodf klg pQL0f{ ePg5g\ eg],
-s_ lbOPsf] hfgsf/LnfO{{ e]glrqdf k|:t't ug'{xf];\ .
-v_ tLgcf]6} ljifodf pQL0f{ x'g] ljBfyL{ ;ª\Vof kQf nufpg'xf];\ .
;dfwfg
oxfF U, M, S, / N n] j|mdzM hDdf ljBfyL{ ;ª\Vof, ul0ftdf pQL0f{ ljBfyL{ ;ª\Vof, lj1fgdf
pQL0f{ ljBfyL{ ;ª\Vof / g]kfnLdf pQL0f{ ljBfyL{ ;ª\VofnfO{{ hgfpF5g\ .
16 ul0ft, sIff !)
oxfF,
hDdf ljBfyL{ ;ª\Vof n(U) = 180
lj1fgdf pQL0f{ x'g] ljBfyL{ ;ª\Vof n(S) = 86
ul0ftdf pQL0f{ x'g] ljBfyL{ ;ª\Vof n(M) = 80
g]kfnLdf pQL0f{ x'g] ljBfyL{ ;ª\Vof n(N) = 76
lj1fg / ul0ftdf pQL0f{ x'g] ljBfyL{ ;ª\Vof n(S∩M) = 26
ul0ft / g]kfnLdf pQL0f{ x'g] ljBfyL{ ;ª\Vof n(M∩N) = 36
lj1fg / g]kfnLdf pQL0f{ x'g] ljBfyL{ ;ª\Vof n(S∩N) = 32
;a} ljifodf pQL0f{ gx'g] ljBfyL{ ;ª\Vof n(M∪N∪S) = 20
-s_ xfdLnfO{{ yfxf 5,
n(U) = n(S) + n(M) + n(N) – n(S∩M) – n(M∩N) – n(S∩N) + n(S∩M∩N) +
n(S∪M∪N)
or, 180 = 86 + 80 + 76 – 26 – 36 – 32 + 20 + n(S∩M∩N)
or, 180 = 168 + n(A∩B∩C)
or, n(S∩M∩N) =180 – 168
or, n(S∩M∩N)= 12
t;y{ tLgcf]6} ljifodf pQL0f{ x'g] ljBfyL{sf] ;ª\Vof hDdf 12 /x]5 .
-v_ e]glrqdf b]vfpFbf,
U
S M
40 14 30
12
20 24
20 20
N
ul0ft, sIff !) 17
j}slNks tl/sf
;a} ljifodf pQL0f{ x'g] ljBfyL{ ;ª\Vof n(M∩N∩S) = x dfgf}F
k|fKt hfgsf/LnfO{{ e]glrqdf b]vfOPsf] 5 .
e]glrqaf6,
{86 – (26 –x) – x – (32 – x)} + (26 – x) + (32 – x) U
S M
+ x + (36 – x) + {80 – (26 – x) – x – (36 – x)} + 80
x – ( – (2
{76 – (36 – x) – x – (32 – x)} + 20 = 180 )– 36 6
x)
–x –x – x
26
(26–
– ( ) ) )–
or, (28 + x) + 94 – 2x + (18 + x) + (8 + x) + 20 86 32 –x x
– ( x
= 180
(32 – x) (36 – x)
or, 168 + x = 180
76 – (26 – x) – x 20
or, x = 180 – 168 – (32 –x)
⸫ x = 12 N
pbfx/0f 3
ljBfnon] s'g} Ps k|lt:kwf{df ljleGg ljwfdf ljBfyL{nfO{{ d]8n ljt/0f u/]sf] lyof], h;cg';f/ 36
hgfn] g[Todf, 12 hgfn] gf6sdf / 18 hgfn] ;ª\uLtdf d]8n kfP . olb tL d]8n 45 hgfn] dfq
kfPsf lyP / 4 hgfn] tLgcf]6} ljwfdf d]8n kfPsf lyP eg] b'O{cf]6f ljwfdf dfq} d]8n kfpg] slt
hgf lyP kQf nufpg'xf];\ M
;dfwfg
oxfF A, B / C n] g[Todf, gf6sdf / ;ª\uLtdf d]8n kfpg] ljBfyL{ ;ª\VofnfO{{ hgfpF5 .
g[Todf d]8n kfpg], n(A) = 36
gf6sdf d]8n kfpg], n(B) = 12
;ª\uLtdf d]8n kfpg], n(C) = 18
sDtLdf Pp6f ljwfdf d]8n kfpg], n(A∪B∪C) = 45
tLgcf]6} ljwfdf d]8n kfpg], n(A∩B∩C) = 4
b'O{cf]6f ljwfdf dfq d]8n kfpg] hDdf ljBfyL{]sf] ;d"x
no(A∩B) + no(B∩C) + no(A∩C) = ?
18 ul0ft, sIff !)
xfdLnfO{{ yfxf 5,
n(A∪B∪C) = n(A) + n(B) + n(C) – n(A∩B) – n(B∩C) – n(A∩C) + n(A∩B∩C)
or, 45 = 36 + 12 + 18 – n(A∩B) – n(B∩C) – n(A∩C) + 4
or, 45 = 70 – n(A∩B) – n(B∩C) – n(A∩C)
or, n(A∩B) + n(B∩C) + n(A∩C) = 70 – 45
⸫ n(A∩B) + n(B∩C) + n(A∩C) = 25
ca,
no(A∩B) + no(B∩C) + no(A∩C)
= n(A∩B) – n(A∩B∩C) + n(B∩C) – n(A∩B∩C) + n(A∩C) – n(A∩B∩C)
= n(A∩B) + n(B∩C) + n(A∩C) – 4 – 4 – 4
= 25 – 12
= 13
j}slNks tl/sf
dfgf}F, n0(A∩B) = a, n0(B∩C) = b, n0(A∩C) = C
xfdLnfO{{ rflxPsf] M a + b + c =?
k|fKt hfgsf/LnfO{{ bfofF efudf e]glrqdf k|:t't ul/Psf] 5 M
e]glrqaf6, U
A B
{36 – (4 + a + c)} + a + 4 + b + c + {12 – (4 + a
+ b)} + {18 – (4 + b + c))} = 45
36 –(4+a+c) a
12 –(4+a+b)
or, (32 – a – c) + 4 + a + b + c + (8 – a – b)
4
+ (14 – b – c) = 45
c b
or, 58 – a – b – c = 45
20
or, a + b + c = 58 – 45 18 –(4+b+c)
⸫ a + b + c = 13
t;y{ b'O{cf]6f ljwfdf dfq d]8n kfpg] hDdf ljBfyL{ C
;ª\Vof 13 /x]5 .
ul0ft, sIff !) 19
cEof; 1.2
1. lbOPsf] e]glrqdf P, Q / R sf ;b:onfO{{ b]vfOPsf] 5 . o;sf cfwf/df tnsf ;d"xsf] dfg
kQf nufpg'xf];\ . U
P Q
-s_ n(P) -v_ n(Q) 3 5
1
-u_ n(P∪Q∪R -3_ no(P) 18 9 13
20 ul0ft, sIff !)
-c_ dflysf] tYonfO{{ e]glrqdf k|:t't ug'{xf];\ .
-cf_ s'g} klg ljifodf pQL0f{ gx'g] ljBfyL{sf] ;ª\Vof kQf nufpg'xf];\ .
-v_ Pp6f ;d"xdf ul/Psf] ;j]{If0fcg';f/ lrof dg k/fpg] 60 hgf, skmL dg k/fpg] 45 hgf,
b'w dg k/fpg] 30 hgf, skmL / lrof b'j} dg k/fpg] 25 hgf, b'w / lrof b'j} dg k/fpg]
20 hgf, skmL / b'w b'j} dg k/fpg] 15 hgf / tLgcf]6} dg k/fpg] dflg;sf] ;ª\Vof 10 5 .
To;sf cfwf/df ;f]lwPsf k|Zgsf] pQ/ lbg'xf];\ M
-c_ dflysf] tYonfO{{ e]glrqdf k|:t't ug'{xf];\ .
-cf_ slt hgf dflg;df ;j]{If0f ul/Psf] /x]5, kQf nufpg'xf];\ .
-u_ 60 hgf ljBfyL{df ul/Psf] ;j]{If0fdf 23 hgfn] elnan, 15 hgfn] af:s]6an / 20 hgfn]
lj|ms]6 v]Ng] /x]5g\ . 7 hgfn] elnan / af:s]6an, 5 hgfn] af:s]6an / lj|ms]6, 4 hgfn]
elnan / lj|ms]6 v]Ng] /x]5g\ t/ 15 hgfn] oLdWo] s'g} klg v]n v]Ng] /x]g5g\ . To;sf
cfwf/df tn ;f]lwPsf k|Zgsf] pQ/ lbg'xf];\ M
-c_ dflysf] tYonfO{{ e]glrqdf k|:t't ug'{xf];\ .
-cf_ slt hgf ljBfyL{n] tLgcf]6} v]n v]Ng] /x]5g\, kQf nufpg'xf];\ .
-O_ slt hgfn] lj|ms]6 / elnan dfq v]Ng] /x]5g\ <
5. s'g} k/LIffdf ;xefuL hDdf ljBfyL{dWo] 40% lj1fgdf, 45% ul0ftdf / 50% g]kfnLdf
pQL0f{ eP5g\ . To;} u/L 10% lj1fg / ul0ftdf, 20% ul0ft / g]kfnLdf / 15% lj1fg
/ g]kfnLdf pQL0f{ eP5g\ . olb 5% tLgj6} ljifodf km]n eP5g\\ . To;sf cfwf/df tn
;f]lwPsf k|Zgsf] pQ/ lbg'xf];\ M
-s_ tLgj6} ljifodf pQL0f{ x'g] ljBfyL{sf] k|ltzt kQf nufpg'xf];\ .
-v_ Pp6f dfq ljifodf pQL0f{ x'g] ljBfyL{sf] k|ltzt kQf nufpg'xf];\ .
-u_ b'O{cf]6f dfq ljifodf pQL0f{ x'g] ljBfyL{sf] k|ltzt kQf nufpg'xf];\ .
-3_ sDtLdf Pp6f ljifodf pQL0f{ x'g] ljBfyL{sf] k|ltzt kQf nufpg'xf];\ .
-ª_ dflysf] tYonfO{{ e]glrqdf k|:t't ug'{xf];\ .
6. tkfO{F o'jfd~r, dw'ks{ / d'gfdWo] s'g klqsf k9\g'x'G5 egL Pp6f ;d'bfosf s]xL dflg;df
ul/Psf] ;j]{If0faf6 lgDgfg';f/sf] hfgsf/L kfOof] M
30 hgfn] o'jfd~r, 25 hgfn] dw'ks{, 15 hgfn] o'jfd~r / d'gf b'j} k9\5g\, 12 hgfn]
o'jfd~r / dw'ks{ b'j} k9\5g\, 9 hgfn] dw'ks{ dfq k9\5g\, 11 hgfn] d'gf dfq k9\5g\,
5 hgfn] o'jfd~r / dw'ks{ dfq k9\5g\ t/ 10 hgfn] s'g} klg klqsf k9\b}gg\ . o;sf
cfwf/df tn ;f]lwPsf k|Zgsf] pQ/ lbg'xf];\ M
-s_ dflysf] tYonfO{{ e]glrqdf k|:t't ug'{xf];\ .
-v_ ;j]{If0fdf ;xefuL hDdf dflg;sf] ;ª\Vof kQf nufpg'xf];\ .
ul0ft, sIff !) 21
-u_ b'O{ k|sf/sf dfq klqsf k9\g] dflg;sf] ;ª\Vof kQf nufpg'xf];\ .
-3_ d'gf klqsf k9\g] dflg;sf] ;ª\Vof kQf nufpg'xf];\ .
7. 90 hgf dflg;nfO{{ pgLx¿n] s'g efiffsf] rnlrq dg k/fpF5g\ eGg] ljifodf ;j]{If0f ubf{ 48
hgfn] g]kfnL, 40 hgfn] cª\u|]hL, 31 hgfn] lxGbL, 24 hgfn] g]kfnL / cª\u|]hL, 19 hgfn]
lxGbL / cª\u|]hL, 6 hgfn] ;a} -tLg}_ efiffsf] / 21 hgfn] rnlrq g} x]g{ dg gk/fpg] kfOP5
eg],
-s_ lxGbL rnlrq slt hgfn] dg gk/fpFbf /x]5g\ <
-v_ g]kfnL / lxGbL b'j} rnlrq dg gk/fpg] slt hgf /x]5g\ <
kl/of]hgf sfo{
ljBfnon] cfof]hgf ug{ nfu]sf] z}lIfs e|d0fsf af/]df pko'St e|d0f :yfgsf] 5gf]6
;DaGwdf lgSof]{n ug'{kg]{ lhDd]jf/L tkfOF{sf] sIffaf6 x'g] s'/f ljBfno k|zf;gaf6
hfgsf/L eof] . To;sf nflu cfkm\gf] sIffsf ;Dk"0f{ ljBfyL{ ;xefuL x'g] u/L kfFr kfFr hgf
ljBfyL{sf]] ;d"x lgdf{0f ug'{xf];\ . ;a} ;d"xn] cfk\mgf ljBfnosf km/s km/s sIffdf uO{
k|To]s ljBfyL{nfO{{ tn lbOPsf k|Zg ;f]wL pQ/ ;ª\sng ug'{xf];\ M
tkfO{FnfO{{ z}lIfs e|d0fdf hfgsf nflu s'g 7fpF dg k5{ <
-s_ kf]v/f -v_ n'lDagL -u_ sf7df8f}F -3_ kf]v/f / n'lDagL -ª_ n'lDagL / sf7df8f}F
-r_ kf]v/f / sf7df8f}F -5_ kf]v/f, n'lDagL / sf7df8f}F -h_ oLafx]s cGo 7fpF
;a} ljBfyL{sf] pQ/ ;ª\sng u/]/ k|fKt tYonfO{{ e]glrqdf k|:t't u/L Pp6f dfq 7fpF
e|d0f ug{ dg k/fpg] ljBfyL{ ;ª\Vof kQf nufpg'xf];\ / ;d"xsf sfo{nfO{{ kfn}kfnf] sIffdf
k|:t't ug'{xf];\ .
pQ/
1. -s_ 7 -v_ 6 -u_ 14 -3_ 4 -ª_ 3
-r_ 2 -5_ 4 -h_ 1 -em_ 1
3. -s_ 20 -v_ 9 -u_ 15 -3_ 5
4. -s_ -cf_ 10 -v_ -cf_ 85 -u_ -cf_ 3 -O_ 1
5. -s_ 5% -v_ 60% -u_ 30%, -3_ 95%
6. -v_ 64 -u_ 17 -3_ 30
7. -s_ 59 -v_ 13
22 ul0ft, sIff !)
ldl>t cEof;
1. bfofF efudf b]vfOPsf] e]glrqdf b'O{cf]6f U
ul0ft, sIff !) 23
5. Pp6f ;d'bfosf 400 dflg;df ul/Psf] ;j]{If0fcg';f/ df]6/;fOsnsf] dfq nfO;]G; x'g] /
sf/sf] dfq nfO;]G; x'g]sf] cg'kft 5:3 kfOof] . h;dWo] hDdf dflg;sf] Ps rf}yfO;Fu b'j}sf]
nfO;]G; ePsf] t/ 60 hgf;Fu s'g}sf] klg nfO;]G; gePsf] kfOof] M
-s_ dflysf] tYonfO{{ e]glrqdf k|:t't ug'{xf];\ .
-v_ dflysf] hfgsf/Lsf cfwf/df df]6/;fOsn / sf/sf] nfO;]G; x'g] slt slt hgf
/x]5g\ <
-u_ df]6/;fOsnsf] nfO;]G; x'g] dflg;sf] ;ª\Vof kQf nufpg'xf];\ .
6. s'g} Ps ljBfnodf ePsf ljBfyL{df km'6an, elnan / lj|ms]6 v]ndf s'g v]n dg k5{ egL
;f]w]sf] k|Zgdf k|fKt hfgsf/L o;k|sf/ 5 M
– 100 hgf km'6an, 80 hgf elnan / 120 hgf lj|ms]6 dg k/fpF5g\ .
– km'6an / elnan 30 hgf, elnan / lj|ms]6 20 hgf tyf km'6an / lj|ms]6 35
hgf dg k/fpF5g\ .
– km'6an, elnan / lj|ms]6 tLgcf]6} 10 hgf dg k/fpF5g t/ 5 hgf tLgcf]6}
v]n dg k/fpFb}gg\ .
-s_ lbOPsf] hfgsf/LnfO{{ ;d"xsf] u0fgfTdstfsf ¿kdf k|:t't ug'{xf];\
-v_ lbOPsf] hfgsf/LnfO{{ e]glrqdf k|:t't ug'{xf];\ .
-u_ To; ljBfnodf ePsf hDdf ljBfyL{ ;ª\Vof kQf nufpg'xf];\ .
-3_ km'6an dfq dgk/fpg] ljBfyL{ slt k|ltzt /x]5g\ .
7. Pp6f ;d'bfodf /x]sf ljljw efiffefifL af]Ng] 45 hgf dflg;df ul/Psf] ;j]{If0faf6
lgDgfg';f/sf] hfgsf/L kfOof] M
25 hgfn] g]kfn efiff af]N5g\\, 23 hgfn] tfdfª efiff af]N5g\\, 15 hgfn] d}lynL efiff
af]N5g\ . 12 hgfn] g]kfn efiff / tfdfª efiff af]N5g\, 5 hgfn] g]kfn efiff / d}lynL efiff
af]N5g\, 10 hgfn] tfdfª / d}lynL efiff af]N5g\ . 4 hgf tLgcf]6} efiff af]N5g\ .
o;sf cfwf/df tn ;f]lwPsf k|Zgsf] pQ/ lbg'xf];\ M
-s_ dflysf] tYonfO{{ e]g lrqdf k|:t't ug'{xf];\ .
-v_ slt hgf dflg; g]kfn efiff, tfdfª / d}lynLafx]s cGo efiff af]Nbf
/x]5g\, kQf nufpg'xf];\ .
-u_ Pp6f dfq efiff af]Ng] dflg;sf] ;ª\Vof slt /x]5, kQf nufpg'xf];\ .
-3_ g]kfn efiff / tfdfª efiff af]Ng] t/ d}lynL efiff gaf]Ng] dflg;sf] ;ª\Vof slt
/x]5, kQf nufpg'xf];\ .
24 ul0ft, sIff !)
pQ/
1. -v_ 4 -u_ 3:2
2. -v_ 8 -u_ 12 -3_ 50% a9L
3. -v_ 68 -u_ 4
4. -v_ 350 -u_ 3:1
5. -s_ 250 / 190 hgf -u_ 150 hgf
6. -u_ 240 hgf -3_ 22.92%
7. -v_ 5 -u_ 21 -3_ 8
ul0ft, sIff !) 25
kf7
2 rj|mLo Aofh (Compound Interest)
= ?= 60,000 eof] .
26 ul0ft, sIff !)
klxnf] jif{sf] cGTodf ltg'{kg]{ Aofh ltg{ g;s]kl5,
bf];|f] jif{sf nflu d"nwg (P1) = P + I1 = ?= 5,00,000 + ?= 6,0000 = ?= 5,60,000 x'G5 .
= 5,60,000100× 1 × 12 = ?= 67,200 eof] .
P 1T R
t;y{ bf];|f] jif{sf Aofh (I2) = 100
To;sf/0f lzIfsn] ltg'{kg]{ hDdf Aofh = ?= 60,000 + ?= 67,200 = ?= 1,27,200
klxnf] jif{ / bf];|f] jif{sf Aofhdf lsg km/s b]lvof] <
s'g} d"nwgsf] k|To]s jif{ jf lglZrt ;do cjlw -jflif{s, cw{jflif{s jf q}dfl;s_ kZrft\
Aofh u0fgf u/L AofhnfO{ d"nwgdf hf]8]/ k'gM Aofh u0fgf ul/G5 eg] o;/L k|fKt AofhnfO{{
rj|mLo Aofh (compound interest) elgG5 . rj|mLo Aofh / d"nwgsf] of]ukmnnfO{{ rj|mLo
ld>wg (compound amount) elgG5 .
lj|mofsnfk 2
Pp6f a}ª\saf6 ljzfnn] ;fwf/0f Aofh / ab|Ln] rj|mLo Aofh ltg]{ ;t{df 3 jif{sf nflu
k|ltjif{ 10% Aofhsf b/n] ?= 30,000 C0f lnP5g\ . o;sf cfwf/df tn lbOPsf k|Zgdf
5nkmn ug'{xf];\ M
-s_ ljzfnn] hDdf slt Aofh ltg'{k5{ <
-v_ ab|Ln] hDdf slt Aofh ltg'{k5{ <
-u_ s;n] a9L Aofh ltg'{k5{ <
ljzfnn] ltg'{kg]{ -;fwf/0f Aofh_ ab|Ln] ltg'{kg]{ -rj|mLo Aofh_
klxnf] jif{sf nflu klxnf] jif{sf nflu
d"nwg (P1) = ?= 30,000 d"nwg (P1) = ?= 30,000
Aofh b/ (R) = 10% ;do (T1) = 1 jif{ Aofh b/ (R) = 10% ;do (T1) = 1 jif{
Aofh (I1) = 30,000100
× 10 × 1
= ?= 3,000 Aofh (I1) =
30,000 × 10 × 1
100
= ?= 3,000
bf];|f] jif{sf nflu bf];|f] jif{sf nflu
d"nwg (P2) = 30,000, Aofh b/ (R) = 10% d"nwg (P2) = ?= 30,000 + 3,000 = 33,000
;do (T2) = 1 jif{ Aofh b/ (R) = 10%, ;do (T2) = 1 jif{
Aofh (I2) = 30,000100
× 10 × 1
= ?= 3,000 Aofh (I2) =
33,000 × 10 × 1
100
= ?= 33,00
ul0ft, sIff !) 27
t];|f] jif{sf nflu t];|f] jif{sf nflu
d"nwg (P1) = ?= 30,000 d"nwg (P3) = ?= 33,000 + 3,300 = 36,300
Aofh b/ (R) = 10% Aofh b/ (R) = 10%, ;do (T3) = 1 jif{
;do (T3) = 1 jif{
30,000 × 10 × 1
Aofh (I3) = 36,300100
× 10 × 1
= ?= 3,330
Aofh (I3) = 100
= ?= 3,000
hDdf Aofh (I) = I1 + I2 + I3
hDdf Aofh (I) = I1 + I2 + I3 = 3000 + 3300 + 3630
= 3000 + 3000 + 3000
= ?= 9,000 = ?= 9,930
;fwf/0f Aofh u0fgf ubf{ k|To]s jif{sf nflu d"nwg /sd Pp6} x'G5 . t/ rj|mLo Aofh
u0fgf ubf{ k|To]s jif{ d"nwg /sd kl/jt{g -bf];|f] jif{sf d"nwg /sd klxnf] jif{sf] ld>wg,
To:t} t];|f] jif{sf ;fjfF /sd eg]sf] bf];|f] jif{sf ld>wg cflb_ x'G5 . Pp6} ;fjfFsf] a/fa/
Aofh b/ / ;dodf ;fwf/0f AofhdfeGbf rj|mLo Aofhdf w]/} Aofh cfpg] /x]5 .
lj|mofsnfk 3
jflif{s R% Aofh b/df, T jif{sf nflu s'g} a}ª\sdf hDdf u/]sf] d"nwg (P) 5 eg] tnsf
k|Zgdf 5nkmn ug'{xf];\ M
-s_ Ps jif{sf] cGTodf x'g] Aofh slt x'G5 <
-v_ b'O{ jif{sf] cGTodf x'g] Aofh slt x'G5 <
-u_ To;} u/L tLg jif{sf] cGTodf x'g] Aofh slt x'G5 <
-3_ cGTodf T jif{df x'g] Aofh slt x'G5 <
P ×T × R P ×1 × R PR
Ps jif{sf] cGTodf x'g] Aofh (I1) = 100 = 100 = 100
PR R
Ps jif{sf] cGTodf x'g] ld>wg (A1) = P1 + I1= P + 100 = P 1 + 100
xfdLnfO{{ yfxf 5,
Ps jif{sf] cGTodf x'g] ld>wg = bf];|f] jif{sf] d"nwg x'G5 .
28 ul0ft, sIff !)
R
To;}n] bf];|f] jif{sf] d"nwg (P2) = P 1 + 100
R
P 1 + 100 × T × R
bf];|f] jif{sf] Aofh (I2) =
100
R
P 1 + 100 × 1 × R R R
= = P 1 + 100 × 100
100
R R R
bf];|f] jif{sf cGTodf x'g] ld>wg (A2) = P 1 + 100 + P 1 + 100 × 100
R R
= P 1 + 100 1 + 100
2
R
= P 1 + 100
To;} u/L bf];|f] jif{sf] cGTodf x'g] ld>wg = t];|f] jif{sf nflu d"nwg
2
R
To;}n] t];|f] jif{sf] nflu d"nwg (P3) = P 1 + 100
R 2
P 1 + 100 × 1 × R
t];|f] jif{sf] Aofh (I3) = P3×T×R =
100 100
2
R R
= P 1 + 100 × 100
t];|f] jif{sf] cGTodf x'g] ld>wg (A3) = P3 + I3
2 2
R R R
= P 1 + 100 + 1 + 100 × 100
2 3
R R R
= P 1 + 100 1 + 100 = P 1 + 100
dflysf] u0fgfaf6 T jif{sf] cGtdf x'g] rj|mLo ld>wg (CA) slt x'G5 <
T
R
ctM T jif{sf] cGTodf x'g] rj|mLo ld>wg (CA) = P 1 + 100 x'G5 .
To;} u/L rj|mLo Aofh (CI) = ld>wg (CA) – d"nwg (P)
T
R
CI = P 1 + 100 – P
T
R
CI = P 1 + 100 – 1 x'G5 .
ul0ft, sIff !) 29
lj|mofsnfk 4
tnsf cj:yfdf rj|mLo Aofh / ld>wg s;/L u0fgf ug]{ xf]nf <
-c_ k|To]s jif{ Aofh b/ km/s km/s ePdf
-cf_ ;do T jif{ / M dlxgf ePdf
-O_ cw{jflif{s ¿kdf Aofh u0fgf ug'{kg]{ ePdf
-O{_ q}dfl;s ¿kdf Aofh u0fgf ug'{kg]{ ePdf
-c_ k|To]s jif{ Aofh b/ km/s km/s ePdf
3 jif{df Aofhsf] b/ klxnf] jif{sf] R1%, bf];|f] jif{sf R2%, t];|f] jif{sf R3% ePdf rj|mLo Aofh
/ rj|mLo ld>wg s;/L kQf nufpg ;lsG5 <
R1 R R
rj|mLo ld>wg (CA) = P 1 + 100 1 + 1002 1 + 1003 /
R R R
rj|mLo Aofh (CI) = P 1 + 100 1 + 1002 1 + 1003 – 1
-cf_ ;do 'T' jif{ / 'M' dlxgfdf lbOPsf] 5 eg] rj|mLo Aofh / rj|mLo ld>wg s;/L kQf
nufpg ;lsG5 <
R T MR
rj|mLo ld>wg (CA) = P 1 + 100 1 + 1200
R
T MR
rj|mLo Aofh (CI) = P 1 + 100 1 + 1200 –1
30 ul0ft, sIff !)
elgG5 .
jflif{s / cw{jflif{s rj|mLo Aofhdf s] slt leGgtf 5, 5nkmn ug'{xf];\ .
-O{_ q}dfl;s -3 dlxgfdf_ Aofh u0fgf ubf{
s'g} a}ª\sdf hDdf u/]sf] d"nwg / Aofh q}dfl;s u0fgf ug]{ ul/Psf] 5 eg] Aofh b/ R%
R
nfO{{ 4 % k|lt Ps rf}yfO jif{ / ;do T nfO{{ 4T Ps rf}yfO jif{ n]lvG5 . o:tf] cj:yfdf,
4T 4T
R R
rj|mLo ld>wg (CA) = P 1 + 4 × 100
= P 1 + 400
4T 4T
R R
rj|mLo Aofh (CI) = P 1 + 4 × 100
–P=P 1+ 400
–1 x'G5 .
jfli{fs / cw{jflif{s ¿kdf Aofh u0fgf u/] h;/L g} q}dfl;s klg u0fgf ul/G5 .
lj|mofsnfk 5
tkfO{Fsf] sfsfn] cfkm";Fu ePsf] ?= 1,00,000 sf] 15% k|ltjif{ Aofh b/df 1 jif{sf nflu
rj|mLo Aofhdf nufgL ug]{ ;f]r agfpg' eP5 . jflif{s Aofh, cw{jflif{s Aofh jf q}dfl;s
AofhdWo] s'g ljsNkaf6 nufgL ubf{ kmfObf xf]nf egL ;f]lr/xg'ePsf] 5 . pxfFnfO{{ s'g
ljsNkcg';f/ nufgL ug{ ;'emfj lbg'x'G5, lsg < 5nkmn ug'{xf];\ .
ljsNk
115
= 100000 100
–1 = ?= 15,000
ul0ft, sIff !) 31
oL tLg ljsNkdWo] t];|f] ljsNkcg';f/ nufgL ug{ ;'emfj lbG5' lsgls of] ljsNkaf6 1
jif{kl5 kfpg] Aofh c¿ b'O{ ljsNkaf6 kfpg] AofheGbf w]/} 5 . h;cg';f/ klxnf] ljsNkeGbf
?= 865.04 / bf];|f] ljsNkeGbf ?= 562.50 n] rj|mLo Aofh a9L k|fKt x'G5 .
Pp6} d"nwgsf] pxL Aofh b/ / pxL ;dodf u0fgf ubf{ Ps rf}yfO jfli{fs rj|mLo Aofh >
cw{jflif{s rj|mLo Aofh > jfli{fs rj|mLo Aofh x'G5 .
pbfx/0f 1
?= 2,000 sf] jflif{s 12% Aofh b/df 2 jif{kl5 rj|mLo Aofh / rj|mLo ld>wg slt x'G5 < rj|mLo
Aofh kQf nufpg'xf];\ . -;"q k|of]u gu/L_
;dfwfg
oxfF,
d"nwg (P1) = ?= 2,000
Aofh b/ (R) = 12% k|ltjif{
;do (T) = 2 jif{
2000 × 1 × 12
klxnf] jif{sf] cGTodf Aofh (I1) = P1100
TR
= 100
= ?= 240
bf];|f] jif{sf d"nwg (P2) = klxnf] jif{sf] cGTosf] ld>wg = P1 + I1 = ?= (2000 + 240)
= ?= 2,240
km]l/ bf];|f] jif{sf Aofh (I2) = 2240 100
× 1 × 12
= ?= 268.8
ctM b'O{ jif{kl5sf] rj|mLo Aofh (CI) = I1 + I2 = 240 + 268.8= ?= 508.8
rj|mLo ld>wg (CA) = P1 + CI = 2000 + 508.8 = ?= 2,508.8
pbfx/0f 2
jflif{s rj|mLo Aofhcg';f/ 12% k|lt jif{ Aofh b/n] 3 jif{sf nflu ?= 25,000 ;fk6L lnP/ l7s 3
jif{kl5 a'emfpFbf x'g cfpg] rj|mLo Aofh / rj|mLo ld>wg kQf nufpg'xf];\ .
;dfwfg
oxfF d"nwg (P) = ?= 25,000
Aofh b/ (R) = 12% k|ltjif{
;do (T) = 3 jif{
32 ul0ft, sIff !)
rj|mLo Aofh / ld>wg = ?
T
R
;"qfg';f/ rj|mLo Aofh (CI) = 1 + 100 –1
3
12
= 25,000 1 + 100 –1
3
112
= 25,000 100
–1
= 25,000 [1.404928 – 1]
= 25,000 × 0.404928
= 10123.20
km]l/ rj|mLo ld>wg (CA) = d"nwg (P) + rj|mLo Aofh (CI)
= ?= 25000 + ?= 10123.20 = ?= 35,123.20
pbfx/0f 3
Ps hgf dflg;n] cfk\mgf] ;fyLaf6 jflif{s 12.5% ;fwf/0f Aofh b/n] ?= 32,000 C0f lnP5 .
p;n] ;f]xL Aofh b/n] rj|mLo Aofh kfpg] u/L C0fdf lnPsf] ;Dk"0f{ /sd Ps hgf k;n]nfO{{ ;fk6L
lbP5 . 3 jif{kl5 p;n] slt /sd a9L kfpF5, kQf nufpg'xf];\ .
;dfwfg
oxfF,
d"nwg (P) = ?= 32,000
Aofh b/ (R) = 12.5% k|ltjif{
;do (T) = 3 jif{
;fwf/0f Aofh (SI) = ?
rj|mLo Aofh (CI) = ?
klxnf] cj:yfcg';f/ ;fwf/0f Aofh (SI) = P100
T R 32000 × 3 × 12.5
=
100
= ?= 12,000
T
R
bf];|f] cj:yfcg';f/ rj|mLo Aofh (CI) = P 1 + 100 –1
ul0ft, sIff !) 33
3
12.5
= 32,000 1 + 100 –1
3
112.5
= 32,000 100
–1
= 32,000 [1.423828125 – 1]
= 32,000 × 0.423828125
= ?= 13562.50
pSt dflg;n] a9L kfpg] /sd = CI – SI = 13562.50 – 12000 = ?=1562.50
pbfx/0f 4
;ld/n] ?= 5,000 jflif{s 8% sf b/n] 2 jif{sf nflu nufgL ug]{ lgwf] u/] . To;sf nflu pgL;Fu 2
cf]6f ;'/lIft ljsNk 5g\ . klxnf] ljsNk cw{jflif{s ¿kdf Aofh kfpg] / bf];|f] ljsNk jflif{s ¿kdf
Aofh kfpg] 5 . olb tkfO{Fn] ;'emfj lbg'k¥of] eg] s'g ljsNkdf hfg] ;'emfj lbg'xG5 < sf/0f;lxt
n]Vg'xf];\ .
;dfwfg
oxfF,
d"nwg (P) = ?= 5,000
Aofh b/ (R) = 8% k|ltjif{
;do (T) = 2 jif{
-s_ klxnf] ljsNkcg';f/,
2T
R
cw{jflif{s rj|mLo Aofh (CI1) = P 1 + 200 –1
8 ×
2 2
= 5,000 1 + 200 –1
208 ×
2 2
= 5,000 200
–1
= 5,000[ 1.16985856 – 1]
= 5,000 × 0.16985856
= ?= 849.29
34 ul0ft, sIff !)
-v_ bf];|f] ljsNkcg';f/, T
R
jflif{s rj|mLo Aofh (CI2) = P 1 + 100 –1
2
8
= 5000 1 + 100 –1
2
108
= 5000 100
–1
2
= 5000[ (1.08) – 1]
= 5000 (1.1664 – 1)
= 5000 × 0.1664
= ?= 832
cw{jflif{s rj|mLo Aofh / jflif{s rj|mLo Aofhdf km/s,
CI1 – CI2 = ?= 849.29 – ?= 832 = ?= 17.29
ctM cw{jflif{s rj|mLo Aofhcg';f/ ?= 17.29 a9L k|fKt x'g] x'gfn] lbOPsf] klxnf] ljsNkcg';f/
nufgL ug{ ;'emfj lbG5' .
pbfx/0f 5
sIff 12 k9\b} u/]sf] ljBfyL{n] ?= 10,000 jflif{s rj|mLo Aofh b/df 2 jif{sf nflu nufgL u/]5g\ .
Ps jif{sf] cGTodf rj|mLo ld>wg ?= 11,200 x'G5 eg],
-s_ jflif{s rj|mLo Aofh b/ kQf nufpg'xf];\ .
-v_ bf];|f] jif{sf cGTodf rj|mLo ld>wg slt x'G5, kQf nufpg'xf];\ .
;dfwfg
oxfF -s_ d"nwg (P) = ?= 10,000
klxnf] jif{sf] cGTodf rj|mLo ld>wg (CA) = ?= 11,200
;do (T1) = 1 jif{
T
R
;"qfg';f/ (CA) = P 1 + 100
1
R
or, 11200 = 10000 1 + 100
11200 R
or, 10000 = 1 + 100
R
or, 1.12 = 1 + 100
or, 0.12 ×100 = R
or, R = 12%
ctM jflif{s rj|mLo Aofh b/ (R) = 12%
ul0ft, sIff !) 35
-v_ bf];|f] jif{sf cGTodf ld>wg (CA) = ?
hDdf ;do (T) = 2 jif{
T
R
rj|mLo ld>wg (CA) = P 1 + 100
2
12
= 10,000 1 + 100
2
112
= 10,000 100
= ?= 12,544
ctM bf];|f] jif{sf clGtddf x'g] rj|mLo ld>wg = ?= 12,544
pbfx/0f 6
?= 2,00,000 nfO{{ klxnf] jif{sf nflu 8% k|ltjif{ bf];|f] jif{sf nflu 10% k|ltjif{ / t];|f] jif{sf nflu
12% k|ltjif{ Aofh b/ lgwf{/0f u/L nufgL ubf{ tLg jif{kl5sf] rj|mLo ld>wg / rj|mLo Aofh kQf
nufpg'xf];\ .
;dfwfg
oxf‘ d"nwg (P) = ?= 2,00,000
;do (T) = 3 jif{
klxnf] jif{sf] Aofh b/ (R1) = 8% k|ltjif{
bf];|f] jif{sf Aofh b/ (R2) = 10% k|ltjif{
t];|f] jif{sf] Aofh b/ (R3) = 12% k|ltjif{
rj|mLo ld>wg (CA) = ?
rj|mLo Aofh (CI) = ?
R1 R2 R3
ca ;"qfg';f/ rj|mLo ld>wg (CA.) = P 1 + 100 1 + 100 1 + 100
8 10 12
= 200000 1 + 100 1 + 100 1 + 100
36 ul0ft, sIff !)
pbfx/0f 7
lglZrt jflif{s rj|mLo Aofh b/n] s'g} wgsf] ld>wg 2 jif{df ?= 14,520 / 3 jif{df ?= 15,972 x'G5
eg],
-s_ Aofh b/ kQf nufpg'xf];\ .
-v_ d"nwg slt x'G5, kQf nufpg'xf];\ .
;dfwfg
oxfF dfgf}F Aofh b/ (R) = R%, d"nwg (P) =Rs. x
klxnf] cj:yfcg';f/,
rj|mLo ld>wg (CA1) = ?= 14,520
;do (T) = 2 jif{
T
R
;"qfg';f/ rj|mLo ld>wg (CA1) =P 1 + 100
2
R
?= 14,520 = x 1 + 100
............................. .............(i)
bf];|f] cj:yfcg';f/,
rj|mLo ld>wg (CA2) = ?= 15,972
;do (T) = 3 jif{
T
R
km]l/ (CA2) =P 1 + 100
3
R
?= 15,972 = x 1 + 100
...........................(ii)
;dLs/0f (ii) nfO{{ (i) n] efu ubf{,
3
R
x 1 + 100
15,972
or, 14,520 = 2
R
x 1 + 100
R
or, 1.10 = 1 + 100
R
or, 1.10 – 1 = 100
or, 0.10 × 100 = R
or, R = 10%
ul0ft, sIff !) 37
km]l/ R = 10% ;dLs/0f (i) df /fVbf
2
R
14520 = x 1 + 100
2
10
or, 14520 = x 1 + 100
j}slNks tl/sf
2 jif{sf] ld>wg (CA1) = ?= 14,520
2
R
cyjf, P 1 + 100
= ?= 14,520
2
R
x 1 + 100 = ?= 14,520 ...................(i)
km]l/ 3 jif{sf] ld>wg (CA2) = ?= 15,972
3
R
or, P 1 + 100 = ?= 15,972
3
R
or, x 1 + 100 = 15,972 ...................(ii)
R
14,520 1 + 100 = 15,972 [ ;dLs/0f (i) af6]
R 15,972
or, 1 + 100 = 14,520
R
or, 1 + 100 = 1.10
R
or, 100 = 1.10 – 1
38 ul0ft, sIff !)
R sf] dfg ;dLs/0f (i) df /fVbf
2
10
x 1 + 100 = ?= 14,520
2
110
or, x 100 = 14,520
or, x × 1. 21 = 14,520
14,520
or, x = 1.21
ct M d"nwg (P) = ?= 12,000
Aofh b/ (R) = 10% k|ltjif{
pbfx/0f 8
Ps hgf JolStn], ljsf; a}ª\sdf ?= 2,00,000 b'O{ jif{sf nflu k|lt jif{ 10% sf] b/df kfPsf]
Aofhdf 5% s/ s6\6L x'g] u/L cw{jflif{s rj|mLo Aofh kfpg] u/L hDdf u/]5g\ . t/ l7s Ps jif{kl5
a}ª\sn] gLlt kl/jt{g u/L ;f]xL Aofh b/df q}dfl;s rj|mLo Aofh lbg] lg0f{o u/]5 eg]
-s_ s/ s6\6L u/L klxnf] jif{sf] Aofh /sd kQf nufpg'xf];\ .
-v_ s/ s6\6L u/L bf];|f] jif{sf Aofh /sd slt xf]nf <
-u_ s/ s6\6L u/L klxnf] / bf];|f] jif{sf Aofh /sddf slt km/s 5, kQf nufpg'xf];\ .
-3_ s/ s6\6L u/L klxnf] jif{sf / bf];|f] jif{sf Aofh /sddf slt k|ltztn] km/s
k/]5 < lx;fa u/L u0fgf ug'{xf];\ .
;dfwfg
oxfF d"nwg (P) = ?= 2,00,000
Aofh b/ (R) =10% k|ltjif{
-s_ klxnf] jif{sf nflu, cw{jflif{s rj|mLo Aofhcg';f/
2T
R
CI1 = P 1 + 200 –1
10 ×
2 T
= 200000 1 + 200 –1
210 ×
2 1
= 2,00,000 200
–1
= 2,00,000 [1.1025 – 1]
= 2,00,000 × 0.1025 = ?= 20,500
ul0ft, sIff !) 39
5
5% s/ s6\6L u/L ;s]]kl5sf], CI1 = ?= 20,500 — ?= 20,500 × 100
= ?= 20500 – ?= 1025 = ?= 19,475
s/ s6\6L u/L klxnf] jif{sf] Aofh /sd ?= 19,475
10
4 1 ×
Ö 2,19,475 1 + 400 –1
Ö 2,19,475 [0.1038128906]
Ö 22,784.33
Ö 22,784.33
5
km]l/ 5%s/ s6\6L ul/;s]]kl5sf] Aofh /sd CI2 = 22,784.33 – 22,784.33 × 100
Ö 22,784.33 – 1,139.21
Ö ?= 21,645.12
⸫ s/ s6\6Lkl5 bf];|f] jif{sf Aofh /sd ?= 21,645.12
2170.12
= 19475 × 100% = 11.14%
ctM klxnf] jif{sf] AofheGbf bf];|f] jif{sf Aofh 11.14% n] a9L kfpg] /x]5 .
40 ul0ft, sIff !)
pbfx/0f 9
jfl0fHo a}ª\sn] ?= 52,500 afa'nfn / hLjgnfnnfO{{ jflif{s 10% rj|mLo Aofh b/df C0f k|jfx
u/]5 afa'nfnn] 2 jif{kl5 a}ª\snfO{{ a'emfPsf] rj|mLo ld>wg / hLjnfnn] 3 jif{kl5 a'emfPsf] rj|mLo
ld>wg a/fa/ /x]5 eg] pgLx¿n] a}ª\saf6 slt slt /sd C0f lnPsf /x]5g\ <
;dfwfg
dfgf}F afa'nfnn] C0f lnPsf] /sd (P1) = ?= x
hLjnfnn] C0f lnPsf] /sd (P2) = ?= (52,500 – x)
oxfF afa'nfnn] 2 jif{kl5 a'emfpg' kg]{ rj|mLo ld>wg
T
R
CA1 = P1 1 + 100
2
10
= x 1 + 100
2
110
= x 100
= 1.21x
To:t} hLjnfnn] 3 jif{kl5 a'emfpg'kg]{ rj|mLo ld>wg
T
R
CA2 = P2 1 + 100
3
10
= (52500 – x) 1 + 100
3
110
= (52500 – x) 100
= (52500 – x) 1.331
= 69877.5 – 1.331x
ca k|Zgcg';f/,
CA1 = CA2
1.21x = 69877.5 – 1.331x
or, 1.21x + 1.331x= 69877.5
or, 2.541x = 69877.5
⸫ x = 27,500
ctM afa'nfnn] ?= 27,500 / hLjnfnn] ?= (52,500 – 27,500) = ?= 25,000 lnPsf /x]5g\ .
ul0ft, sIff !) 41
cEof; 2.1
1. kl/eflift ug'{xf];\ M
-s_ jflif{s rj|mLo Aofh
-v_ cw{ jflif{s rj|mLo Aofh
-u_ q}dfl;s rj|mLo Aofh
2. -s_ jflif{s rj|mLo Aofhcg';f/, d"nwg (P) jflif{s rj|mLo Aofh b/ (R) / ;do (T)
eP rj|mLo d"nwg (CA) kQf nufpg] ;"q n]Vg'xf];\ .
-v_ s'g} wg P sf] T jif{df jflif{s R% sf] b/n] rj|mLo Aofh (CA) x'G5 eg] P, T, R
/ CI sf] ;DaGw n]Vg'xf];\ .
-u_ sd{rf/L ;~rosf]ifn] b]zsf] cfly{s t/ntfcg';f/ k|ltjif{ Aofh b/df
kl/jt{g ug]{ u5{ . ;f]xLcg';f/ s'g} wg -P_ sf] klxnf], bf];|f] / t];|f] jif{sf Aofh
b/x¿ j|mdz M R1%, R2%, R3% cg';f/ rj|mLo ld>wg (CA) x'G5 eg] (CA)
kQf nufpg] ;"q n]Vg'xf];\ .
3. rj|mLo Aofhsf] ;"q k|of]u gu/L tn lbOPsf] cj:yfdf jflif{s rj|mLo Aofh / rj|mLo ld>wg
kQf nufpg'xf];\ M
-s_ d"nwg (P) = ?= 10,000 ;do, (T) = 2 jif{ / Aofh b/ (R) = 6% k|ltjif{
-v_ d"nwg (P) = ?= 64,000 ;do, (T) = 3 jif{ / Aofh b/ (R) = 6% k|ltjif{
-u_ d"nwg (P) = +?= 20,000 ;do, (T) = 2 jif{, klxnf] jif{sf] Aofh b/ (R1) = 10%,
k|ltjif{ / bf];|f] jif{sf Aofh b/ (R2) = 12%, k|ltjif{
4. -s_ slt k|ltzt rj|mLo Aofhsf b/n] ?= 100 sf] 1 jif{sf] rj|mLo Aofh ?= 12 x'G5,
n]Vg'xf];\ .
-v_ slt k|ltzt rj|mLo Aofhsf b/n] ?= 200 sf] 2 jif{sf] rj|mLo Aofh ?= 42 x'G5,
kQf nufpgxf];\ .
5. -s_ Ps s[ifsn] s'v'/f kfngsf nflu +?= 20,000 Ps ;xsf/Laf6 15% k|ltjif{
Aofh b/df 3 jif{sf nflu shf{ lnP5g\ . 3 jif{kl5sf] jflif{s rj|mLo Aofh / rj|mLo
ld>wg slt x'G5, kQf nufpg'xf];\ .
-v_ Ps lzIfsn] ?= 50,000 cfk\mgf] 5f]/Lsf] gfddf a}ª\sdf hDdf u/] . olb a}ª\sn]
jflif{s 10% Aofh b/ k|bfg u5{ eg] 3 jif{kl5sf] rj|mLo Aofh / ld>wg slt
x'G5, kQf nufpg'xf];\ .
-u_ ;ljtfn] ?=1,50,000 a}ª\sdf hDdf ul/g\ . olb a}ª\sn] jflif{s 6% Aofh b/ k|bfg
u5{ eg] 2 jif{ 5 dlxgfkl5sf] pgn] k|fKt ug{],
-c_ rj|mLo ld>wg slt x'G5 <
-cf_ rj|mLo Aofh slt x'G5, kQf nufpg'xf];\ .
42 ul0ft, sIff !)
6. -s_ dlgiffn] jflif{s rj|mLo Aofh 8% n] ?= 50,000 a}ª\sdf hDdf ul/g\ . olb a}ª\sn]
cw{jflif{s lx;fan] rj|mLo Aofh lbg] /x]5 eg] 2 jif{kl5 pgn] kfpg] ld>wg /
rj|mLo Aofh kQf nufpg'xf];\ .
-v_ Pp6f a}ª\sn] Ps rf}yfO jflif{s lx;fan] rj|mLo Aofh lbG5 . ;'lgnn] ?= 50,00,000
jflif{s 12%, Aofh kfpg] u/L 1 jif{sf nflu hDdf u/] eg] ld>wg / rj|mLo Aofh
kQf nufpg'xf];\ .
7. -s_ sdf{ u'?ªn] jflif{s rj|mLo Aofh 8% sf] b/n] ?= 80,000 Pp6f a}ª\sdf hDdf
u/]5g\ . 2 jif{kl5 ;f] /sdsf] ;fwf/0f Aofh / jflif{s rj|mLo Aofhsf] km/s kQf
nufpgxf];\ .
-v_ ?= 7,500 sf] jflif{s 12% Aofh b/n] 3 jif{df x'g] ;fwf/0f Aofh / jflif{s rj|mLo
Aofhsf] km/s kQf nufpgxf];\ .
8. -s_ l5l/ªn] jflif{s rj|mLo Aofh 6% n] ?= 40,000 Pp6f a}ª\sdf hDdf u/]sf /x]5g\
eg] 2 jif{df ;f]sf] jflif{s / cw{jflif{s rj|mLo Aofhsf] km/s kQf nufpg'xf];\ .
-v_ ?= 18,000 sf] 1 jif{df 12% jflif{s Aofh b/n] x'g] cw{jflif{s rj|mLo Aofh / Ps
rf}yfO jflif{s rj|mLo Aofhsf] cGt/ slt x'G5 < kQf nufpgxf];\ .
-u_ tkfO{F 2 jif{sf nflu ?= 60,000 a}ª\sdf hDdf ug{ hfg' ePsf] lyof] . a}ª\ssf] ;"rgf
kf6Ldf ePsf] hfgsf/L tn lbOPsf] 5 M
a}ª\ssf] lgIf]k ;ª\sngsf] Aofh ;DaGwdf ;"rgf
ldlt 2079-01-01 b]lv nfu' x'g] u/L b'O{ lsl;dsf gofF d'2tL vftf ;~rfngdf
cfPsf 5g\ ;dodf d'2tL vftfdf /sd hDdf u/L df}sfsf] kmfObf p7fpg'xf];\ .
d'2tL vftf (P) d'2tL vftf (Q)
cw{ jflif{s rj|mLo Aofh b/ 10% k|ltjif{ jflif{s rj|mLo Aofh b/ 12% k|ltjif{
-c_ d'2tL vftf (P) df 2 jif{df slt Aofh k|fKt x'G5 <
-cf_ d'2tL vftf (Q) af6 2 jif{df slt Aofh k|fKt x'G5 <
-O_ b'j} ljsNkaf6 k|fKt x'g] Aofh yfxf kfO;s]kl5 tkfO{F s'g ljsNkcg';f/ k};f hDdf
ug'{x'G5, lsg <
9. -s_ k|ltjif{ 15% Aofh b/n] 2 jif{df x'g] /sdsf] jflif{s rj|mLo Aofh ;fwf/0f
AofheGbf ?= 180 n] a9L x'g cfpF5 eg] d"nwg kQf nufpg'xf];\ .
v_ jflif{s 10% sf b/n] Ps jif{df x'g] wg/flzsf] cw{jflif{s rj|mLo Aofh ;f]xL
cjlwdf pxL b/n] x'g cfpg] jflif{s rj|mLo AofheGbf ?= 40 n] a9L x'G5 eg]
d"nwg kQf nufpg'xf];\ .
ul0ft, sIff !) 43
-u_ ;'lk|dn] jflif{s rj|mLo Aofh b/ 10% sf b/n] b'O{ jif{sf nflu s]xL ?lkofF ;fk6L
lnof] / t'?Gt} p;n] cw{jflif{s rj|mLo Aofh b/df ;f]xL b/n] plQg} ;dosf lglDt
;fk6L lbof] . of] l;nl;nfdf p;n] ?= 2019.24 gfkmf u¥of] eg] slt ?lkofF ;fk6L
lnPsf] lyof] xf]nf, kQf nufpgxf];\ .
10. -s_ slt ;dodf jflif{s 10% rj|mLo Aofh b/df d"nwg ?= 1,00,000 sf] ld>wg
?= 1,21,000 x'G5, kQf nufpg'xf];\ .
-v_ jflif{s rj|mLo Aofhcg';f/ k|ltjif{ 5% Aofh b/n] slt ;dodf ?= 8,00,000 sf]
rj|mLo Aofh ?= 12,61,00 xf]nf, kQf nufpg'xf];\ .
-u_ slt k|ltzt rj|mLo Aofh b/n] 2 jif{df ?= 700 sf] ld>wg ?= 847 x'G5 xf]nf <
-3_ jflif{s slt k|ltzt rj|mLo Aofh b/n] ?= 3,43,000 sf] 3 jif{df rj|mLo Aofh
?= 1,13,533 x'G5, kQf nufpg'xf];\ .
11. -s_ jflif{s rj|mLo Aofh b/df s'g} /sd 2 jif{df ?= 6,050 / 3 jif{df ?= 6,655 x'G5
eg],
-c_ rj|mLo Aofh b/ kQf nufpg'xf];\ .
-cf_ d"nwg kQf nufpg'xf];\ .
-v_ s'g} /sdsf] jflif{s rj|mLo Aofh b/n] 2 jif{ / 3 ji{fsf] ld>wg j|mdzM ?= 10,580
/ ?= 12,167 x'G5 eg],
-c_ rj|mLo Aofh b/ kQf nufpg'xf];\ .
-cf_ d"nwg kQf nufpg'xf];\ .
-u_ s'g} /sdsf] jflif{s rj|mLo Aofhcg';f/ Ps jif{ / b'O{ jif{sf] rj|mLo Aofh j|mdzM
?= 1,800 / ?= 3,816 x'G5 eg] rj|mLo Aofh b/ / d"nwg kQf nufpg'xf];\ .
12. -s_ Ps hgf JolStn], sdl;{on a}ª\sdf ?= 5,00,000 kfPsf] Aofhdf b'O{ jif{sf
nflu k|lt jif{ 10% sf] b/df cw{jflif{s rj|mLo Aofh kfpg] u/L hDdf u/]5g\ .
lgodcg';f/ kfPsf] Aofhdf 5% s/ nfU5 . t/ l7s Ps jif{kl5 a}ª\sn] gLlt
kl/jt{g u/L ;f]xL Aofh b/df Ps rf}yfO jflif{s rj|mLo Aofh lbg] lg0f{o u/]5 eg],
-c_ s/ s6\6Lkl5 klxnf] jif{sf] Aofh /sd kQf nufpg'xf];\ .
-cf_ s/ s6\6L ul/;s]kl5 bf];|f] jif{sf] Aofh /sd slt xf]nf <
-O_ s/ s6\6Lkl5 klxnf] / bf];|f] jif{sf] Aofh /sddf slt km/s 5 <
-O{_ s/ s6\6Lkl5 klxnf] jif{sf] / bf];|f] jif{sf Aofh /sddf slt k|ltztn] km/s
k5{, kQf nufpg'xf];\ .
-v_ Ps hgf JolStn] b'O{ jif{sf nflu s'g} ;xsf/L ;+:yfdf ?= 80,000 k|lt jif{ 15%
sf] b/df kfPsf] Aofhdf 5% s/ s6\6L] ug]{ u/L jflif{s rj|mLo Aofh kfpg] u/L
44 ul0ft, sIff !)
hDdf u/]5g\ . t/ l7s Ps jif{kl5 ;xsf/L ;+:yfn] gLlt kl/jt{g u/L ;f]xL Aofh
b/df cw{jflif{s rj|mLo Aofh lbg] lg0f{o u/]5 . s/ s6\6Lkl5 klxnf] jif{sf] / bf];|f]
jif{sf Aofh /sddf slt k|ltztn] km/s k/]5, kQf nufpg'xf];\ .
13. -s_ /fdn] ?= 41,000 b'O{ efudf ljefhg u/L cfˆgf b'O{ 5f]/Lsf gfddf jflif{s 5%
rj|mLo Aofh kfpg] u/L 2 jif{ / 3 jif{sf nflu s'g} a}ª\sdf hDdf ul/lbP5g\ .
pgLx¿n] 2 jif{ / 3 jif{kl5 kfpg] ld>wg a/fa/ x'G5 eg] k|To]sn] slt slt /
sd kfPsf /x]5g\, kQf nufpg'xf];\ .
-v_ ?= 21,000 nfO{{ b'O{ efudf ljefhg ug'{xf];\ . h;cg';f/ 10% jflif{s rj|mLo Aofh
b/n] klxnf] efusf] 3 jif{sf] ld>wg / bf];|f] efusf] 2 jif{sf] ld>wg a/fa/ x'G5
eg] klxnf] efu / bf];|f] efudf slt slt /sd k5{, kQf nufpg'xf];\ .
14. -s_ jflif{s rj|mLo Aofhcg';f/ 1 jif{ / 2 jif{df s'g} /sdsf] rj|mLo Aofh j|mdzM ?=
450 / ?= 945 k'Ub5 eg] Aofh b/ / d"nwg kQf nufpg'xf];\ .
-v_ s'g} /sdsf] jflif{s rj|mLo Aofhcg';f/ 1 jif{ / 2 jif{sf] rj|mLo Aofh j|mdzM
?= 1800, / ?= 3816 x'G5 eg] rj|mLo Aofh b/ / d"nwg slt x'G5, kQf nufpg'xf];\ .
kl/of]hgf sfo{
cfˆgf] 6f]nl5d]sdf /x]sf a}ª\s laQLo ;+:yf jf ;xsf/Ldf hfg'xf];\ . tkfO{F uPsf] ;+:yfsf]
k|d'v jf ;"rgf clwsf/L jf hfgsf/L u/fpg] hf] ;'s} JolStnfO{{ e]6L ljleGg lsl;dsf
of]hgfsf] af/]df hfgsf/L lng'xf];\ . olb ;f] ;+:yfsf] a|f];/ kfpg' eof] eg] To;df ePsf
ljleGg lsl;dsf of]hgfsf] af/]df cWoog ug{'xf];\ . cfˆgf] cfdf a'af jf 3/sf] c¿
sf]xL ;b:on] lglZrt /sd art ug{ vf]Hg' ePsf] 5 eg] s'g rflxF pko'St x'G5 egL
;Nnfx lbg'x'G5 / lsg < cfˆgf ts{ ;d]6L Pp6f l/kf]6{ tof/ ug'{xf];\ . k|ltj]bg tof/ u/L
sIffsf]7fdf k|:t't ug'{xf];\ .
pQ/
3. -s_ ?=1,236 / ?=11,236 -v_ ?= 12,225.02 / ?= 76,225.02
-u_ ?= 4,640 / ?= 24,640
4. -s_ 12% -v_ 10%
5. -s_ ?= 10,417.50 / ?= 30417.50 -v_ ?= 16,550 / ?= 66,550
-u_ ?= 1,72,753.50 / ?=22,753.50
6. -s_ ?= 58492.93/ ?= 8492.93 -v_ ?= 5627,544.05 / ?= 627, 544.05
7. -s_ ?= 512 -v_ ?= 336.96
ul0ft, sIff !) 45
8. -s_ ?= 76.35 -v_ ?= 34.36 -u_ -c_ ?= 12930.37
-cf_ ?= 15264 -O_ ?= 2333.62 a9L Aofh vftf (Q) df x'G5
9. -s_ ?= 8,000 -v_ ?= 16,000 -u_ ?= 366717.82
10. -s_ 2 jif{ -v_ 3 jif{ -u_ 10% -3_ 10%
11. -s_ -c_ 10% -cf_ ?= 5,000
-v_ -c_ 15% -cf_ ?= 8,000 -u_12% ?= 15,000
12. -s_ -c_ ?= 48,687.5 -cf_ 54112.79
-O_ 5425.2936 -O{_ 11.14% -v_ 18.53%
13. -s_ ?= 21,000 / ?= 20,000 -v_ ?=10,000 / ?=11,000
14. -s_10% / ?= 45,00 -v_12% / ?=15,00
46 ul0ft, sIff !)
kf7
3
j[l4 / x|f;
(Growth and Depreciation)
3.0 k'g/jnf]sg (Review)
g]kfndf lj=;= 1968 -;g\ 1911_ ;fnb]lv hgu0fgf ug]{ sfd ;'? ePsf] / To;kl5 nueu
k|To]s 10/10 jif{sf] cGt/df hgu0fgf x'Fb} cfPsf] 5 . tn lbOPsf] tflnsfdf lj=;= 1968
;fnb]lv lj=;= 2078 ;fnsf] k|f/lDes hgu0fgfsf] glthfnfO{{ k|:t't ul/Psf] 5 . lbOPsf]
tflnsfsf cfwf/df tnsf k|Zgdf 5nkmn ug'{xf];\ M
350
300 292
265
250
s'n hg;ª\Vof -nfvdf_
232
200 185
150
150
116
100 94
82
56 56 55 63
50
0
1968 1977 1987 1998 2009/11 2018 2028 2038 2048 2058 2068 2087 -k|f=_
hgu0fgf jif{ -lj=;=_ ;|f]tM /fli6«o tYofª\s ljefu
ul0ft, sIff !) 47
-ª_ lj=;= 1977 ;fnsf] hg;ª\VofnfO{{ cfwf/ dfGbf lj=;= 1987 df slt k|ltztn]
hg;ª\Vofdf sld ePsf] /x]5 <
-r_ k|To]s hgu0fgfdf cluNnf] hgu0fgfeGbf sltn] hg;ª\Vof j[l¢ jf sdL ePsf] 5, u0fgf
ug'{xf];\ .
-5_ xfd|f] b}lgs hLjgdf o:t} j[l¢sf yk pbfx/0f s] s] x'G5g\ < ;"rL tof/ ug'{xf];\ .
= 26,010
48 ul0ft, sIff !)
olb aflx/L s'g} cj:yfn] c;/ gu/]df s'g} 7fpFsf] hg;ª\Vof Pp6f lglZrt b/df
al9/x]sf] x'G5 . o;nfO{{ hg;ª\Vofsf] j[l4b/ elgG5 eg] a9]sf] hg;ª\VofnfO{{ j[l4 ePsf]
hg;ª\Vof elgG5 . hg;ª\Vof j[l¢;DaGwLsf ;d:ofnfO{{ rj|mLo Aofh k|0ffnL;Fu t'ngf u/]/
;dfwfg ug{ ;lsG5 .
T
R
T jif{kl5sf] hg;ª\Vof (PT) = P 1 + 100
T
R
T jif{kl5sf] a9]sf] hg;ª\Vof = P 1 + 100 –1
oxfF P = ;'?sf] jif{sf] hg;ª\Vof
R = hg;ª\Vofsf] j[l4b/
T = ;do
t/ rj|mLo Aofhdf,
P n] d"nwgnfO{{, R n] Aofh b/nfO{{ / T n] ;donfO{{ hgfOG5 .
hg;ª\Vof j[l¢nfO{{ a;fOF;/fO / d[To' h:tf s'/fn] c;/ u5{ .
olb k|To]s jif{sf] hg;ª\Vof j[l¢b/ km/s km/s ePdf T jif{kl5sf] hg;ª\Vof,
R R R R
(PT) = P 1 + 1001 1 + 1002 1 + 1003 ...... 1 + 100T x'G5 . hxfF R1, R2,
R3,.........RT n] j|mdzM k|yd jif{, bf];|f] jif{, t];|f] jif{,===========ub}{ T cf}F jif{sf] hg;ª\Vof
j[l¢b/nfO{{ hgfpF5 .
pbfx/0f 1
s'g} Pp6f ;x/sf] lj=;=2078 sf] hg;ª\Vof 50,000 lyof] . olb jflif{s hg;ª\Vof j[l¢b/ 2% k|lt
jif{ lyof] eg] lj=;= 2080 sf] hg;ª\Vof slt xf]nf < u0fgf u/L kQf nufpg'xf];\ .
;dfwfg
oxfF ;x/sf] ;'?sf] hg;ª\Vof (P) =50,000
Hfg;ª\Vof j[l4 b/ (R) = 2% k|ltjif{
;do (T) = lj=;= 2080 – lj=;= 2078 = 2 jif{
lj=;= 2080 sf] hg;ª\Vof (PT) = <
T
R
xfdLnfO{{ yfxf 5 PT = P 1 + 100
2
2
= 50,000 1 + 100
ul0ft, sIff !) 49
2
102
50,000 100 = 50,000 × 1.0404 = 52,020
pbfx/0f 2
b'O{ jif{ cufl8 sf7df8f}Fdf 25 lsnf]u|fdsf] Ps af]/f lh/f dl;gf] rfdnsf] d"No ?= 1,300 kb{Yof] .
jflif{s 5% d"No j[l4 b/ ePdf pSt rfdnsf] d"No clxn] sltn] a9\of], kQf nufpg'xf];\ .
;dfwfg
oxfF lh/f dl;gf] rfdnsf] ;'?sf] d"No (P) = ?= 1300
d"No j[l4 b/ (R) = 5% k|lt jif{
;do (T) = 2 jif{
a9]sf] d"No = <
T
R
xfdLnfO{{ yfxf 5 a9]sf] d"No = P 1 + 100 –1
2
5
= ?=1300 1 + 100 –1
2
105
= ?=1300 1 + 100 –1
= ?=1300 × 0.1025
= ?=133.25
ctM Ps af]/f lh/f dl;gf] rfdnsf] a9]sf] d"No ?=133.25 /x]5 .
pbfx/0f 3
Pp6f kmf]6f]skL d]l;gsf] d"No 2 jif{df ?= 1,00,000 af6 a9]/ ?= 1,21,000 eof] eg] jflif{s d"No
j[l¢b/ kQf nufpg'xf];\ .
;dfwfg
oxfF kmf]6f]skL d]l;gsf] ;'?sf] d"No (P) = ?= 1,00,000
;do (T) = 2 jif{
kmf]6f]skL d]l;gsf]] clxn]sf] d"No (PT) = ?= 1,21,000
d"Noj[l4 b/ (R) = <
50 ul0ft, sIff !)
T
R
xfdLnfO{{ yfxf 5 PT= P 1 + 100
2
R
or, ?= 1,21,000 = ?=1,00,000 1 + 100
121000 R
2
or, 100000 = 1 + 100
2 2
11 R
or, 10
= 1 + 100
11 R
or, 10 = 1 + 100
11 R
or, 10 – 1 = 100
11 – 10 R
or, 10 = 100
1
or, 10 × 100 = R
⸫ R = 10%
ctM d]l;gsf] d"Noj[l4 b/ (R) =10% k|ltjif{ /x]5 .
pbfx/0f 4
Pp6f cfwf/e"t ljBfnosf] xfnsf] ljBfyL{ ;ª\Vof 500 5 . k|To]s jif{ 20% sf] b/n] ljBfyL{
;ª\Vof a9\bf slt jif{df ljBfyL{ ;ª\Vof 720 k'U5, kQf nufpg'xf];\ .
;dfwfg
clxn]sf] ljBfyL{ ;ª\Vof (P) = 500
j[l4 b/ (R) = 20% k|ltjif{
;do (T) = T jif{
T jif{kl5sf] ljBfyL{ ;ª\Vof (PT) = 720
T
R
xfdLnfO{{ yfxf 5 PT= P 1 + 100
T
20
or, 720 = 500 1 + 100
720 20
T
or, 500 = 1 + 100
ul0ft, sIff !) 51
720 120
T
or, 500 = 100
T
36 6
or, 25 = 5
2 T
6 6
or, 5
= 5
;dfwfg
oxfF k|ltcfgf hUufsf] clxn]sf] d"No (PT) = ?= 15,97,200
;do (T) = 3 jif{
d"Noj[l4 b/ (R) = 10% k|ltjif{
3 jif{ klxn]sf] k|ltcfgf hUufsf] d"No (P) =<
T
R
xfdLnfO{{ yfxf 5 PT = P 1 + 100
3
10
or, 15,97,200 = P 1 + 100
3
110
or, 15,97,200 = P 100
52 ul0ft, sIff !)
pbfx/0f 6
s'g} Pp6f lhNnfaf6 lj=;= 2076 sf] P;OO{df ;fd]n ljBfyL{ ;ª\Vof 50,000 lyof] . To;kl5sf
3 jif{df j|mdzM 5%, 6% / 4% sf b/n] P;OO{ lbg] ljBfyL{ ;ª\Vofdf j[l4 eP lj=;= 2079 sf]
P;OO{df ;f] lhNnfaf6 slt ljBfyL{ ;fd]n x'G5g\ xf]nf, kQf nufpg'xf];\ .
;dfwfg
oxfF 3 jif{ cufl8sf] P;OO{ lbg ljBfyL{ ;ª\Vof (P) = 50,000
;do (T) = 3 jif{
klxnf] jif{sf] j[l4 b/ (R1) = 5% k|ltjif{, bf];|f] jif{sf j[l4 b/ (R2) = 6% k|ltjif{ / t];|f] jif{sf
j[l4 b/ (R3) = 4% k|ltjif{
3 jif{kl5sf] P;OO{df ;fd]n ljBfyL{ ;ª\Vof (P3) = <
R1 R R
xfdLnfO{{ yfxf 5 (P3) = P 1 + 100 1 + 1002 1 + 1003
5 6 4
= 50,000 1 + 100 1 + 100 1 + 100
= 57,876
ctM lj=;= 2079 sf] P;OO{df 57,876 ljBfyL{ pSt lhNnfaf6 ;fd]n x'G5g\ .
pbfx/0f 7
lj=;= 2078 df Pp6f gu/kflnsf] hg;ª\Vof 1,00,000 lyof] . lj=;= 2079 df 8,000 hgf cGoqaf6
a;fOF ;/]/ cfP / ljleGg sf/0faf6 500 hgfsf] d[To' eof] . olb hg;ª\Vof j[l4 b/ 2% k|ltjif{ 5
eg] lj=;= 2081 ;fndf ;f] gu/sf] hg;ª\Vof slt xf]nf, kQf nufpg'xf];\
;dfwfg
oxfF klxnf] cj:yfcg';f/,
lj=;= 2078 sf] hg;ª\Vof (P) = 1,00,000
j[l4 b/ (R) = 2% k|ltjif{
;do (T) = 1 jif{
a;fOF ;/]/ cfPsf] hg;ª\Vof (Min) = 8,000
ul0ft, sIff !) 53
d[To' ePsf] hg;ª\Vof (D) = 500
2079 sf] hg;ª\Vof (P1) = ?
hg;ª\Vof j[l4 b/ 2% x'Fbf,
T
R
xfdLnfO{{ yfxf 5 PT = P 1 + 100
1
2
= 1,00,000 1 + 100
1
102
= 1,00,000 100
= 1,02,000
ca 2079 sf] hg;ª\Vof (P1) = 1,02,000 + 8000 – 500 = 1,09,500
km]l/ bf];|f] cj:yfcg';f/,
lj=;=2079 sf] hg;ª\Vof (P2) =1,09,500
;do (T) = 2 jif{
j[l4 b/ (R) = 2% k|ltjif{
lj=;= 2081 sf] hg;ª\Vof (PT) = <
T
R
xfdLnfO{{ yfxf 5 PT = P2 1 + 100
2
2
=1,09,500 1 + 100
2
102
=1,09,500 100
=1,13,924
ctM lj=;= 2081 sf] ;f] gu/kflnsfsf] hg;ª\Vof 1,13,924 k'U5 .
54 ul0ft, sIff !)
cEof; 3.1
1. -s_ s'g} 7fpFsf] ;'?sf] hg;ª\Vof P, T jif{kl5sf] hg;ª\Vof PT / jflif{s hg;ª\Vof
j[l¢b/ R% eP PT kQf nufpg] ;"q n]Vg'xf];\ .
v_ lrtjg /fli6«o lgs'~hdf lj=;= 2079 ;fndf af3sf] ;ª\Vof x, jflif{s af3sf] j[l¢b/
R% k|ltjif{ eP N jif{kl5sf] af3sf] ;ª\Vof slt x'G5, n]Vg'xf];\ .
-u_ g]kfnaf6 j}b]lzs /f]huf/Ldf hfg] sfdbf/x¿sf] ;ª\Vofsf] j[l¢b/ klxnf], bf];|f] / t];|f]
jif{df j|mdzM R1%, R2% / R3% eP 3 jif{kl5sf] sfdbf/ ;ª\Vof kQf nufpg] ;"q
n]Vg'xf];\ .
2. -s_ s'g} b]zsf] hGd b/eGbf d[To' b/ yf]/} ePdf ;f] b]zsf] hg;ª\Vof a9\5 ls 36\5,
n]Vg'xf];\ .
-v_ Ps jif{ cufl8 ?= 1500 df 25 Kg sf] Ps af]/f rfdn lsGg ;lsGYof] . jflif{s 10%
dxª\uL a9\gfn] clxn] ;f] 25 Kg rfdnsf] af]/fnfO{{ slt k5{ <
3. -s_ ;g\ 2021 sf] hgu0fgfcg';f/ Pp6f ;x/sf] hg;ª\Vof 5,18,452 lyof] . olb
;f] hg;ª\Vof j[l4 b/ 4.5% k|ltjif{ eP 3 jif{kl5 pSt ;x/sf] hg;ª\Vof slt
x'G5, kQf nufpg'xf];\ .
-v_ Pp6f 3/ wgLn] jflif{s 15% k|ltjif{sf b/n] ef8f j[l4 ug]{ ;Demf}tf Jofkf/L;Fu
u/]sf 5g\ . olb pSt ;6/sf] xfnsf] ef8f ?= 10,000 eP 3 jif{kl5 ;f] ;6/sf]
ef8f slt xf]nf <
-u_ bxL hdfpg] AofS6]l/ofsf] j[l4 b/ 10% k|lt306f /x]sf] 5 . olb laxfg 6 ah]
AofS6]l/ofsf] ;ª\Vof 4 × 1011 eP 2 306fkl5 AofS6]l/ofsf] ;ª\Vof slt
x'G5, kQf nufpg'xf];\ .
4. -s_ Pp6f ufpFkflnsfsf] 2 jif{ klxn]sf] hg;ª\Vof 28,500 lyof] . olb hg;ª\Vof j[l4
b/ 2% k|lt jif{ /x]5 eg] 2 jif{df sltn] j[l4 eof] xf]nf <
-v_ s'g} Pp6f ;+:yfut ljBfnosf] 3 jif{ cufl8 sIff 10 sf] dfl;s z'Ns ?= 6,500
lyof] . ljBfnosf] cfˆgf] ljlgodcg';f/ k|To]s jif{ 10% n] z'Ns j[l4 x'G5 eg] 3
jif{df sltn] z'Ns j[l4 xf]nf <
-u_ Pp6f hUufsf] xfnsf] d"No ?= 6,00,000 /x]sf] 5 . olb pSt hUufsf] jflif{s d"No
j[l4 b/ 10% eP 2 jif{kl5 ;f] hUufsf] d"Nodf slt j[l4 x'G5, kQf nufpg'xf];\ .
5. -s_ Pp6f ljZjljBfnodf clxn] cWoog/t ljBfyL{ ;ª\Vof 21,632 5 . 2 jif{ klxn] ;f]
ljZjljBfnodf cWoog ug]{ ljBfyL{ ;ª\Vof hDdf 20,000 lyof] eg] jflif{s ljBfyL{
j[l4 b/ slt xf]nf, kQf nufpg'xf];\ .
ul0ft, sIff !) 55
-v_ Pp6f ufpFkflnsfsf] hg;ª\Vof O{=;+= 2018 sf] cGTodf 40,000 lyof] . O{=;+= 2020
sf] cGTodf pSt ;ª\Vof a9]/ 44,100 eof] eg] jflif{s hg;ª\Vof j[l4 b/ slt
xf]nf, kQf nufpg'xf];\ .
-u_ 3 jif{ cufl8 Ps ln6/ vfg] t]nsf] d"No ?= 125 lyof] . clxn] a9]/ ?= 216 k5{ eg]
t]ndf jflif{s dxª\uL b/ slt eof] xf]nf <
6. -s_ Pp6f ufpFsf] hg;ª\Vof 13,310 5 . ha ls To; ufpFsf] jflif{s hg;ª\Vof j[l4 b/
10% 5 eg] slt jif{ klxn]sf] hg;ª\Vof 10,000 lyof] xf]nf <
-v_ d]jfsf] la?jf j}zfvsf] ;'?df 4 ld6/ lyof] . ;f] d]jfsf] la?jfsf] j[l4 b/ 4%
k|ltdlxgf eg] slt dlxgfkl5 pSt la?jfsf] prfO 4.3264 ld6/ x'G5 <
7. -s_ Pp6f hUufsf] xfnsf] d"No ?= 15,97,200 k|ltcfgf /x]sf] 5 . olb pSt hUufsf]
jflif{s d"No j[l¢b/ 10% eP 3 jif{ cufl8 pSt hUufsf] d"No k|lt /f]kgL slt lyof]
xf]nf, kQf nufpg'xf];\ . -1 /f]kgL = 16 cfgf_
-v_ Pp6f hUufsf] xfnsf] d"No ?= 2,66,200 k|ltcfgf /x]sf] 5 . olb pSt hUufsf]
jflif{s d"No j[l¢b/ 10% eP 3 jif{ cufl8 pSt hUufsf] d"No k|lt /f]kgL slt lyof]
xf]nf, kQf nufpg'xf];\ .
8. -s_ laxfg 6 ah] Ps hgf la/fdLsf] k|of]uzfnfdf lk;fa k/LIf0f ubf{ AofS6]l/ofsf]
;ª\Vof 1×105 . To;kl5 laxfgsf] 7 ah], 8 ah] / 9 ah] k/LIf0f ubf{ k|lt3G6f
j[l¢b/ j|mdzM 3%, 4%, / 5%, kfOof] . laxfgsf] 9 ah] hDdf AofS6]l/ofsf] ;ª\Vof
kQf nufpg'xf];\ .
-v_ cfheGbf 3 jif{ klxn] Pp6f ;x/sf] hg;ª\Vof 1,50,000 lyof] . To;kl5sf 3 jif{df
j|mdzM 2% klxnf] jif{, 4% bf;|f] jif{ / 5% t];|f] jif{df jflif{s hg;ª\Vof j[l4 ePsf]
5 eg] ;f] ;x/sf] clxn]sf] hg;ª\Vof kQf nufpg'xf];\ .
9. -s_ olb 3 jif{ klxn] vf]lnPsf] Pp6f hLjg ladf sDkgLdf b]zel/sf zfvfx¿n] hDdf
1,000 hgfnfO{{ ladf clestf{sf] tflnd lbOPsf] 5 . ahf/sf] k|lt:kwf{cg';f/
laldtsf] ;ª\Vof a9fpFb} nfg'kg]{ x'G5 . To;}n] 3 jif{ klxn]b]lv g} æk|To]s 5 hgf ladf
clestf{sf] Pp6f ;fgf] ;d"xn] k|To]s jif{ 1 hgf gofF clestf{sf] ;ª\Vof yKg'} kg]{Æ
gLlt nfu' u/]/ clestf{sf] ;ª\Vof a9fpFb} nluof] . xfn To; sDkgLdf clestf{sf]
;ª\Vof slt xf]nf, kQf nufpg'xf];\ .
-v_ 2078 ;fnsf] ;'?df :yfkgf ePsf] Pp6f ljQLo ;+:yfdf 200 hgf dfq ahf/
k|ltlglwx¿ 5g\ . pSt ;+:yfsf] sf/f]af/ If]q a9fpFb} nu]kl5 x/]s 5 hgf ahf/
k|ltlglwsf] Pp6f ;fgf] ;d"xn] 1 hgf gofF ahf/ k|ltlglwsf] ;ª\Vof k|To]s jif{ yKg}
kg]{ gLlt nfu' u/]/ ahf/ k|ltlglwsf] ;ª\Vof a9fpFb} nu]sf]] 5 . ca 2079 ;fnsf]
cGTodf To; ;+:yfdf ahf/ k|ltlglwsf] ;ª\Vof slt xf]nf kQf nufpg'xf];\ .
56 ul0ft, sIff !)
10. Pp6f ufpFkflnsfsf] hg;ª\Vof k|To]s jif{ 10% n] a9\b} hfG5 . olb b'O{ jif{sf]
cGTodf ;f] kflnsfsf] hg;ª\Vof 30,000 k'u]sf] lyof] . olb ;f] 5,800 hgf clGtddf
a;fOF ;/fOsf sf/0fn] ylkPsf lyP eg] ;'?sf] hg;ª\Vof slt lyof] <
11. jflif{s 5% sf b/n] 2 jif{ nuftf/ cd]l/sL 8n/sf] clwd"Nogkl5 ($)1 = ?= 120 eP5
eg] 2 jif{ klxn] cd]l/sL 8n/ ($)1 a/fa/ slt g]kfnL ?lkofF lyof] xf]nf <
12. Pp6f ufpFsf] hg;ª\Vof 2 jif{ cufl8 31,250 lyof] . olb pSt ufpFsf] hg;ª\Vof
j[l¢b/ 6% 5 . Ps jif{ cufl8 625 hgfn] cs}{ 7fpFdf a;fOF ;/]/ uP eg] pSt ufpFsf]
xfnsf] hg;ª\Vof kQf nufpg'xf];\ .
13. 3 jif{ cufl8 3,75,000 hg;ª\Vof ePsf] Pp6f lhNnf 5 . olb bf];|f] jif{sf cGTodf
1480 hgf dflg; a;fOF ;/]/ cfP / k|fs[lts k|sf]ksf sf/0f 2,750 hgfsf] d[To'
eof]] . olb jflif{s hg;ª\Vof j[l¢b/ 2% 5 eg] pSt lhNnfsf] xfnsf] hg;ª\Vof kQf
nufpg'xf];\ .
14. lj=;= 2075 df dxfgu/sf] ;'?sf] hg;ª\Vof 5,00,000 lyof] . ;f]xL dxfgu/sf]
hg;ª\Vof lj=;= 2077 sf] cGTodf 6,65,500 lyof] .
-s_ ;f] dxfgu/sf] hg;ª\Vof j[l¢b/ slt lyof] <
-v_ oxL k|sf/n] j[l4 x'b} hfFbf lj=;= 2079 sf] cGTodf ;f] gu/sf] hg;ª\Vof slt
xf]nf, kQf nufpg'xf];\ .
kl/of]hgf sfo{
pko'St ;d"x lgdf{0f u/L k|To]s ;d"xn] cfˆgf] j8f sfof{no uP/ clxn]sf] hg;ª\Vof
slt 5 tYofª\s ;ª\sng ug'{xf];\ . ufpFkflnsf jf j8f sfof{noaf6 jf cGo lstfa tyf
:dfl/sfx¿ k|of]u u/L lj=;= 2078 ;fnsf] hgu0fgfaf6 k|fKt tYofª\snfO{{ cfwf/ dfgL
cfˆgf] j8fsf] hg;ª\Vof j[l4 slt ePsf] 5, kQf nufpg'xf];\ . slt hgf cGoqaf6
a;fOF ;/]/ cfP, slt hgf cGoq a;fOF ;/]/ uP / slt hgfsf] d[To' eof] ;Dk"0f{ tYofª\s
;ª\sng u/L k|ltj]bg tof/ kfg'{xf];\ / sIffdf k|:t't ug'{xf];\ .
pQ/
k|Zg 1 / 2 sf] pQ/ lzIfsnfO{{ b]vfpg'xf];\ .
3. -s_ 5,91,640 -v_ ?= 15,208.75 -u_ 4.84 × 1011
4. -s_ 1152 nueu -v_ ?= 2151.5 -u_ ?= 1,26,000
5. -s_ 4% -v_ 5% -u_ 20% 6. -s_ 3 jif{ -v_ 2 dlxgf
7. -s_ ?= 1,92,00,000 -v_ ?= 32,00,000 8. -s_ 1.1248 × 105
-v_ 1,67,070 9. -s_ 1728 -v_ 288 10. 20,000
11. ($)1 = 108.84 12. 34,450 13. 396,658 14. -s_ 10% -v_ 8,05,255
ul0ft, sIff !) 57
3.2 x|f; (Depreciation)
lj|mofsnfk 1
ljBfyL{ pko'St ;ª\Vofsf ;d"xdf a;L tn ;f]lwPsf k|Zgdf 5nkmn ug'{xf];\ M
-s_ Pp6f ls;fgn] 2 jif{ cufl8 ?= 5,50,000 df lsg]sf] 6\ofS6/ clxn] ?= 3,60,000
df ljj|mL u¥of] eg] d"Nodf lsg sdL eof] xf]nf <
-v_ Pp6f b/fh k'/fgf] ;fdfg ljj|mL ug]{ k;naf6 vl/b ubf{ gofFsf] eGbf ?= 15,000
;:tf]df lsGg kfOof], lsg xf]nf <
-u_ Pp6f kmf]6f]skL d]l;g s]xL jif{ cufl8 ?= 2,10,000 df lslgPsf] lyof] . ;f]
kmf]6f]skL d]l;gsf] k|of]ukl5 xfn o;sf] ljj|mL d"No ?= 1,00,000 5, lsg <
dfly lbOPsf km/s cj:yfcg';f/ -s_ df 6\ofS6/sf] d"No b'O{ jif{kl5 ?= 1,90,000 n]
36]sf] 5 . To:t} -v_ df k'/fgf] ;fdfg vl/b ubf{ s'g} j:t'sf] d"No gofFeGbf s]xL sdLdf kfOG5
eGg] hfgsf/L eof] . -u_ df d]l;g/L ;fdfgnfO{{ k|of]u u/kl5 o;sf] d"Nodf x|f; x'G5 .
s'g} ;fdfu|L lglZrt cjlwsf nflu tof/ kfl/Psf] x'G5 . o;sf] Ifdtf klg ;~rfng
cjlw a9\b} hfFbf j|mdzM sfo{ Ifdtf sd x'Fb} hfG5 . t;y{ s'g} klg d]l;g/L ;fdfgsf]
k|of]ukl5 lglZrt ;dofjlwdf lglZrt b/df ltgLx¿sf] d"Nodf lu/fj6 cfpF5 . o;nfO{ g}
d"Nodf ePsf] x|f; elgG5 . o;/L s'g} lglZrt ;do cjlwdf lglZrt b/df 36]sf] d"NonfO{{
ld>x|f; (compound depreciation) elgG5 .
lj|mofsnfk 2
ljBfyL{ pko'St ;ª\Vofsf ;d"xdf a:g'xf];\ .
s'g} j:t'sf] ;'?sf] d"No = VO, To;} u/L, k|ltjif{ x|f;b/ = R%, ;do cjlw = T jif{ lng'xf];\ .
T jif{kl5sf] d"No = VT
o; cj:yfdf T jif{kl5sf] d"No s;/L kQf nufpg ;lsG5 egL cfk;df ul/Psf]
5nkmnkZrft\ Pp6f ;d"xsf] lgisif{ tn k|:t't ul/Psf] 5 M
1 jif{kl5sf] d"No (V1) = VO – VO sf] R%
= VO – V O × R
100
R
= VO 1 – 100
58 ul0ft, sIff !)
bf];|f] jif{sf nflu,
R R
2 jif{kl5sf] d"No (V2) = VO 1 – 100 – VO 1 – 100 sf] R%
R R R
= VO 1 – 100 – VO 1 – 100 × 100
R R
= VO 1 – 100 1 – 100
2
R
= VO 1 – 100
3
R
To;} u/L 3 jif{kl5sf] d"No (V3) = VO 1 – 100
;f]xLcg';f/,
T
R
-s_ T jif{kl5sf] d"No (VT) = VO 1 – 100 x'G5 .
-v_ km]l/ x|f; ePsf] d"No s;/L kQf nufpg],
x|f; ePsf] d"No = VT – VO
T
R
= VO 1 – 100 – VO
T
R
= VO 1 + 100 –1 x'G5 .
-u_ s] x/]s jif{ s'g} ;fdfgsf] d"No Pp6} b/df x|f; x'G5, 5nkmn ug'{xf];\ .
olb R1%, R2% / R3% =============RT% j|mdzM klxnf], bf];|f], t];|f]=========T cf}F
jif{sf] x|f;b/ x'g\ eg],
R R R R
T jif{kl5sf] d"No (VT) = VO 1 – 1001 1 – 1002 1 – 1003 ...... 1 – 100T x'G5 .
ul0ft, sIff !) 59
k':tssf] clxn]sf] d"No (VT) = <
T
R
xfdLnfO{{ yfxf 5 VT = VO 1 – 100
3
5
= 200 1 – 100
3
95
= 200 100
= 200 × 0.857375
= ?= 171.47
ctM pSt k':tssf] d"No clxn]] ?= 171.47 k5{ .
pbfx/0f 2
;Ldf BBA df egf{ eOg\ . pgn] cfk\mgf] k9fOsf nflu Pp6f sDKo'6/ ?= 40,000 df lsg]sL
lyOg\ . 2 jif{ k|of]u u/]kl5 o;sf] d"Nodf ?= 7,600 n] x|f; eof] eg] x|f;b/ kQf nufpg'xf];\ .
;dfwfg
oxfF sDKo'6/sf] ;'?sf] d"No (VO) = ?= 40,000
;do (T) = 2 jif{
x|f; ePsf] d"No = ?= 7,600
ld>x|f; b/ (R) = ?
ca b'O{ jif{kl5sf] d"No (VT) = VO – ?= 7,600 = ?= 40,000 – ?= 7,600 = ?= 32,400
T
R
xfdLnfO{{ yfxf 5 VT= VO 1 – 100
2
R
or, 32,400 = 40,000 1 – 100
2
32400 R
or, 40000 = 1 – 100
2 2
18 R
or, 20
= 1 – 100
18 R
or, 20 = 1 – 100
R 18
or, 100 = 1 – 20
R 2
or, 100 = 20
2
or, R = 20 × 100 = 10%
ctM pSt sDKo'6/sf] jflif{s x|f;b/ 10% 5 .
60 ul0ft, sIff !)
pbfx/0f 3
Pp6f 3/sf] xfnsf] d"No ?= 20,00,000 k5{ . olb o;sf] d"No k|ltjif{ 10% n] 36\b} hfG5 eg] slt
jif{kl5 o;sf] d"No ?= 14,58,000 x'G5, kQf nufpg'xf];\ .
;dfwfg
oxfF 3/sf] xfn -;'?_ sf] d"No (VO) = ?= 20,00,000
x|f; b/ (R) = 10%
T jif{kl5sf] d"No (VT) = ?= 14,58,000
;do (T) = ?
T
R
xfdLnfO{{ yfxf 5 VT= VO 1 – 100
T
10
or, 14,58,000 = 20,00,000 1 – 100
T
1458000 90
or, 2000000 = 100
pbfx/0f 4
?= 4 s/f]8 kF'hL nufgL u/L :yfkgf ul/Psf] Pp6f sf/vfgfn] 3 jif{df ?= 75 nfv d'gfkmf sdfP5
t/ To;sf] d"Nodf jflif{s 2.5% sf b/n] x|f; eP5 eg] 3 jif{kl5 ljj|mL ubf{ s] slt gfkmf jf
gf]S;fg x'G5, kQf nufpg'xf];\ M
;dfwfg
oxfF sf/vfgfsf] ;'?sf] nufgL d"No (VO) = ?= 4,00,00,000
x|f; b/ (R) = 2.5%
;do (T) = 3 jif{
3 jif{kl5sf] d"No (V3) = ?
T
R
xfdLnfO{{ yfxf 5 VT = VO 1 – 100
3
2.5
= 4,00,00,000 1 – 100
ul0ft, sIff !) 61
3
97.5
= 4,00,00,000 100
= ?= 3,70,74,375
km]l/ 3 jif{df pSt sf/vfgfn] sdfPsf] d'gfkmf = ?= 75,00,000
sf/vfgfaf6 k|fKt s''n /sd = ?= 3,70,74,375 + ?= 75,00,000 = ?= 4,45,74,375
hDdf nufgL = ?= 4,00,00,000
ctM 3 jif{kl5 sf/vfgf ljj|mL ubf{ x'g] gfkmf = ?= 4,45,74,375 – ?= 4,00,00,000
= ?= 45,74,375
pbfx/0f 5
Pp6f kmfOgfG; sDkgLsf] ;]o/sf] d"Nodf nuftf/ 2 jif{;Dd jflif{s 10% x|f;sf b/n] sdL cfPkl5
;f] ;]o/ ljj|mL ubf{ ?= 25,920 k|fKt eof] eg] pSt kmfOgfG;sf] ?= 100 d"No kg]{ slt lsQf ;]o/ ljj|mL
ePsf] /x]5, kQf nufpg'xf];\ .
;dfwfg
oxfF kmfOgfG; sDkgLsf] clxn]sf] ;]o/sf] d"No (VT) = ?= 25,920
x|f; b/ (R) = 10%
;do (T) = 2 jif{
kmfOgfG; sDkgLsf] ;'?sf] ;]o/ d"No (VO) = ?
T
R
xfdLnfO{{ yfxf 5 VT = VO 1 – 100
2
10
or, 25,920 = VO 1 – 100
2
90
or, 25,920 = VO 100
81
or, 25,920 = VO × 100
62 ul0ft, sIff !)
cEof; 3.2
1. -s_ olb s'g} ;fdfgsf] ;'?sf] d"No ?= P / jflif{s x|f;b/ R% 5 eg] T jif{kl5sf] d"No
kQf nufpg] ;"q n]Vg'xf];\ .
T
R
-v_ T jif{kl5sf] d"No VT= VO 1 – 100 df R n] s] hgfpF5, n]Vg'xf];\ .
2. -s_ /fdn] ?= 5,000 kg]{ Pp6f 38L Ps jif{kl5 7% x|f; s6\6L u/L a]Rof] eg] x|f; /sd
slt xf]nf <
-v_ k|ltjif{ 5% x|f; s6\6L u/L Pp6f df]6/;fOsn 1 jif{kl5 ?= 57,000 df a]lrof] eg]
pSt df]6/;fOsn sltdf lslgPsf] lyof] <
3. -s_ ?= 16,800 kg]{ b/fhsf] d"No jflif{s 15% sf b/n] x|f; s6\6f ubf{ 2 jif{kl5 ;f]
b/fhsf] d"No slt xf]nf, kQf nufpg'xf];\ .
-v_ ef/tsf] s'g} sDkgLdf pTkflbt 125 ;L=;L=sf] gofF df]6/;fOsnsf] g]kfndf xfnsf]
d"No ?= 2,50,000 5 . olb pSt df]6/;fOsnsf] d"No 4% k|ltjif{sf b/n] 36\b}
hfG5 eg] 3 jif{ k|of]u u/]kl5 o;sf] d"No slt xf]nf, kQf nufpg'xf];\ .
4. -s_ ;ld/n] ?= 30,000 kg]{ Pp6f df]afOn lsg]sf 5g\ . pgnfO{{ 3/fo;L ;d:ofn] ubf{
2 jif{ k|of]u u/L pSt df]afOn jflif{s 30% sf b/n] x|f; s6\6L u/L a]Rg' kg]{ eof]
eg] x|f; s6\6L /sd kQf nufpg'xf];\ .
-v_ cgnfO{g sIff ;~rfngsf nflu Nofk6kaf6 ;lhnf] x'g] ePsfn] ?= 96,000 df Ps
ul0ft lzIfsn] gofF Nofk6k lsGg'eof] . x/]s jif{ o;sf] d"Nodf 15% x|f; cfpF5 .
3 jif{ k|of]u u/]kl5 pxfFn] o;nfO{{ a]Rbf slt /sd x|f; eof] kQf nufpg'xf];\ .
5. -s_ 3 jif{ klxn] ?= 12,50,000 df lsg]sf] 4 /f]kgL kxf8sf] hUuf clxn] ljj|mL ubf{
k|lt/f]kgL ?= 1,60,000 df dfq a]rlavg ug{ ;lsG5 . pSt hUufsf] d"Nodf jflif{s
slt k|ltztsf b/n] x|f; eof] kQf nufpg'xf];\ .
-v_ Ps hgf dflg;n] ?= 5,000 lt/]/ lsg]sf] Pp6f 38L 3 jif{ k|of]u u/]kl5
ljj|mL ubf{ pgn] ?= 625 dfq kfP eg] pSt 38Lsf] jfifL{s x|f; b/ slt eof]
xf]nf, kQf nufpg'xf];\ .
6. -s_ s]xL jif{ klxn] ?= 4,00,000 df lsg]sf] 5fkfvfgfsf] k|To]s jif{ 30% n] d"Nodf x|f;
cfO{ xfn o;sf] d"No ?= 1,96,000 dfq 5 . pSt 5fkfvfgf slt jif{ klxn] lslgPsf]
/x]5 <
-v_ Pp6f sf/sf] d"No ?= 8,00,000 k5{ . olb o;sf] d"No k|ltjif{ 10% n] 36\b} hfG5
eg] slt jif{kl5 o;sf] d"No ?= 5,83,200 x'G5, kQf nufpg'xf];\ .
ul0ft, sIff !) 63
7. -s_ jflif{s 5% sf b/n] 2 jif{ nuftf/ cd]l/sL 8n/sf] d"Nodf cjd"Nogkl5 clxn]
cd]l/sL 8n/ ($)1 = ?= 125 eP 2 jif{ cufl8 cd]l/sL 8n/ ($)1 a/fa/ g]kfnL
?lkofF slt lyof] xf]nf, kQf nufpg'xf];\ .
-v_ j}b]lzs /f]huf/Laf6 kms]{sf o'jfsf] Ps ;fgf] ;d"xn] 3 jif{ cufl8 ?= 2,80,000
df ufOkfng ;'? u/] . b]zsf] cl:y/ /fhgLlts cj:yfn] ubf{ pSt ufO{ kmf-
d{sf] d"No 5% k|lt jif{ ld>x|f; b/df 36\b} uPdf clxn] ;f] kmfd{sf] d"No slt
xf]nf, kQf nufpg'xf];\ .
8. -s_ Pp6f kmf]6f]skL d]l;gsf] xfnsf] d"No ?= 5,00,000 5 . olb pSt d]l;gsf] d"No
klxnf] jif{ 15% / To;} u/L bf];|f] / t];|f] jif{df j|mdzM 10% / 5% n] x|f; x'Fb}
hfG5 eg] 3 jif{kl5 pSt d]l;gsf] d"No slt xf]nf, kQf nufpg'xf];\ .
-v_ Pp6f n]ldg];g d]l;gsf] klxnf] jif{ / bf];|f] jif{df j|mdzM 4% / 5% n] 36\b} uPkl5
pSt d]l;g ?= 24,168 df a]lrof] . 2 jif{ cufl8 ;f] d]l;gsf] j|mo d"No slt lyof]
xf]nf, kQf nufpg'xf];\ .
9. Ps hgf pBf]u Joj;foLn] ?= 48,00,000 nufgL u/L Pp6f dfnafxs 6«s lsg]sf lyP .
pgn] 6«saf6 2 jif{df ?= 6,80,000 sdfP . o;sf] d"Nodf jflif{s 10% sf b/n] x|f;
cfP5 eg] 2 jif{kl5 ljj|mL ubf{ s] slt gfkmf jf 3f6f x'G5, kQf nufpg'xf];\ .
10. Ps hgf a; Joj;foLn] ?=16,00,000 df Pp6f a; lsg] pgn] 3 jif{;Dd
sf7df8f}F — afUn'ª ?6df rnfpFbf ?= 5,10,000 dfq gfkmf sdfP . o;sf] d"Nodf
jflif{s 5% sf b/n] ld>x|f; eP5 eg] 3 jif{kl5 ljj|mL ubf{ slt gfkmf jf gf]S;fg
eP5, kQf nufpg'xf];\ .
11. g]kfn ;]o/ dfs]{6df ;"rLs[t eO{ sf/f]af/ ePsf] Pp6f kmfOgfG; sDkgLsf] ;]o/sf]
d"No nuftf/ 2 jif{;Dd 10% jflif{s ld>x|f;sf b/n] 36\b} uPsf] 5 . ;f] sDkgLsf]
;]o/ lsg]sf tkfO{Fsf] l5d]sLn] cfkm";Fu ePsf] ;a} lsQf ;]o/ ?= 28,350 df ljj|mL
u/] . 2 jif{clu pSt kmfOgfG;n] ?= 100 sf b/n] slt lsQf ;]o/ pSt l5d]sLnfO{{ a]r]sf]
/x]5, kQf nufpg'xf];\ .
12. Pp6f hnljB't\ sDkgLsf] ;]o/ d"No jflif{s 10% sf b/n] x|f; eO/x]sf] 5 . olb zlzn]
cfkm";Fu ePsf] pSt sDkgLsf] ;]o/ a]Rbf o;sf] clxn]sf] d"No ?= 7,10,775 5 eg]
-s_ 2 jif{ cufl8 pgn] lsg]sf] ;]o/sf] d"No slt lyof] <
-v_ cfOlkcf] v'n]sf] a]nfdf ?= 100 sf] b/n] lsGbf 2 jif{ clu slt lsQf ;]o/ lsg]sf
/x]5g\ .
64 ul0ft, sIff !)
13. lglZrt jflif{s ld>x|f;sf] b/n] s'g} ;fdfgsf] d"No 2 jif{kl5 / 3 jif{kl5 j|mdzM ?= 10,240
/ ?= 8,192 x'G5 eg],
-s_ ld>x|f; b/ slt x'G5, kQf nufpg'xf];\ .
-v_ pSt ;fdfgsf] ;'?sf] d"No slt /x]5 kQf nufpg'xf];\ .
14. lglZrt jflif{s ld>x|f;sf] b/n] s'g} ;fdfgsf] d"No 2 jif{kl5 ?= 5,41,500 / 3 jif{kl5 ?=
5,14,425 x'G5 eg],
-s_ ld>x|f; b/ slt x'G5 <
-v_ pSt ;fdfgsf] ;'?sf] d"No slt /x]5 kQf nufpg'xf];\ .
kl/of]hgf sfo{
pko'St ;d"x lgdf{0f u/L k|To]s ;d"xn] k'/fgf ;fdfg ljj|mL ug]{ sDkgL jf k;n jf
cGo ;+:yfx¿Dff hfg'xf];\ . pSt ;+:yfdf k|of]u u/]sf cyjf ePsf ljB'tLo ;fdfg h:t}M
;jf/L ;fwg, kmf]6f]skL d]l;g, kmlg{r/ cflb ;fdfgsf]] j|mo d"No ;f]Wg'xf];\ . pSt ;dfgsf]
k|of]ukl5 clxn]sf] ;dodf a]Rg'kbf{ pSt ;dfgsf]] d"No slt hlt xf]nf < Tof] ;fdfg vl/b
u/]kl5 s] kmfObf jf slt cfDbfgL eof] < oL k|Zgsf] pQ/;lxt pSt ;fdfu|Lsf] d"No slt
k|ltztn] x|f; cfPsf] /x]5 kQf nufpg'xf];\ . pSt ;fdfg ljj|mL ubf{ slt k|ltzt gfkmf jf
gf]S;fg x'G5 < o; af/]df Pp6f k|ltj]bg tof/ kf/L sIffdf k|:t't ug'{xf];\ .
pQ/
1. lzIfsnfO{ b]vfpg'xf];\ . 2. -s_ ? 350 -v_ ?=60,000
3. -s_ ?= 12,138 -v_ ?= 2,21,184 4. -s_ ?= 15,300 -v_ ?= 37,044
5. -s_ 20% -v_ 50% 6. -s_ 2 jif{ -v_ 3 jif{
7. -s_ $1 = ?= 124.09 -v_ ?= 2,40,065 8. -s_ ?= 3,63,375 -v_ ?= 26,500
9. ?= 2,32,000 3f6f 10. ?= 2,81,800 gfkmf 11. 350 lsQf
12. -s_ ?= 8,77,500 -v_ 8,775 lsQf 13. -s_ 20% -v_ ?= 16,000
14. -s_ 5% -v_ ?= 6,00,000
ul0ft, sIff !) 65
kf7 d'b|f / ljlgdo b/
4 (Currency and Exchange Rate)
66 ul0ft, sIff !)
l:jh/NofG8 l:j; km]ª\s 1 133.13 133.76 CHF
c:6«]lnof c:6«]lnog 8n/ 1 87.82 88.23 AUD$
Sofg8f Sofg]l8og 8n/ 1 98.08 98.54 CAD$
l;ª\ufk'/ l;ª\ufk'/ 8n/ 1 91.68 92.11 SGD$
hfkfg hfkfgL o]g 10 9.32 9.37 ¥
rLg lrlgofFF o'cfg 1 18.70 18.79 Y
;fpbL c/a ;fpbL c/laog 1 33.91 34.07 SAR﷼
l/ofn
stf/ stf/L l/ofn 1 34.82 34.98 QAR﷼
yfONofG8 yfO ef6 1 3.57 3.59 THB
;+o'St c/a Old/]6\; ;+o'St c/a 1 34.67 34.83 د.إ
Old/]6 lb/fd
dn]l;of dn]l;og l/ª\u]6 1 28.45 28.58 MR
blIf0f sf]l/of blIf0f sf]l/og 100 9.58 9.63 ₩
jg
l:j8]g l:jl8; j|mf]g/ 1 12.07 12.12 SEK kr
8]gdfs{ 8]lg; s|f]g/ 1 17.23 17.31 DKK kr
xªsª xªsª 8n/ 1 16.23 16.31 HKD $
s'j]t s'j]tL lbgf/ 1 414.23 416.18 KD د.ك
ax/fOg ax/fOg lbgf/ 1 337.80 339.39 BD د.ب
s'g} cfly{s sf/f]af/ ug{sf nflu Ps b]zsf] d'b|fsf] d"No csf]{ b]zdf slt x'g] egL ;/sf/sf]
cflwsfl/s lgsfo jf ;/sf/sf] s]Gb|Lo a}ª\sn] lglZrt b/ lgwf{/0f u/]sf] x'G5 . pSt b/nfO{{
g} ljb]zL d'b|f ljlgdo b/ elgG5 . xfd|f] b]zsf] ljlgdo b/ ef/t;Fu l:y/ 5 eg] c¿ b]z;Fu
rnfOdfg 5 . xfd|f] b]zdf d'b|fsf] ljlgdo b/ g]kfn /fi6« a}ª\sn] lgwf{/0f u/]sf] x'G5 . a}ª\s
jf ljQLo ;+:yfn] ljb]zL d'b|f vl/b ubf{ lbg] ljlgdo b/nfO{{ vl/b b/ elgG5 . To:f}u/L a}ª\s
jf ljQLo ;+:yfn] ljb]zL d'b|f ljj|mL ubf{ lbg] ljlgdo b/nfO{{ ljj|mL b/ elgG5 .
ul0ft, sIff !) 67
pbfx/0f 1
dfly lbOPsf] ljlgdo b/sf cfwf/df 500 kfpG8 l:6ln{ªsf] vl/b b/ / ljj|mL b/df slt ?lkofF
km/s k5{, kQf nufpg'xf];\ .
;dfwfg
oxfF lbOPsf] kfpG8 l:6ln{ª = 500
ljlgdo b/ tflnsfcg';f/ 1 kfpG8 l:6ln{ªsf] vl/b b/ Ö ?= 150.94
ca 500 kfpG8 l:6ln{ªsf] vl/b d"No = ?= 150.84 × 500 = ?= 75,420
km]l/ ljj|mL b/cg';f/, 1 kfpG8 l:6ln{ªsf] ljj|mL b/ = ?= 151.65
500 kfpG8 l:6ln{ªsf] ljj|mL d"No = ?= 151.65 × 500 = ?= 75,825
t;y{ vl/b d"No / ljj|mL d"Nosf] km/s = ?= 75,825 – ?= 75,420 = ?= 405
pbfx/0f 2
s'g} Ps lbgsf] cd]l/sg 8n/ / g]kfnL ?lkofFsf] ljlgdo b/, $1 = ?= 126.35 5 .
-s_ ?= 85,500 df slt cd]l/sg 8n/ ljlgdo ug{ ;lsG5 <
-v_ $3,000 df slt g]kfnL ?lkofF ljlgdo ug{ ;lsG5 <
;dfwfg
oxfF -s_ $1 = ?= 126.35
or, ?= 126.35 = $1
1
or, ?= 1 = $ 126.35
1
or, ?= 85,500 = $ 126.35 × 85,500 = $676.69
pbfx/0f 3
dfly lbOPsf] ljlgdo b/ tflnsfcg';f/ tn lbOPsf d'b|f kl/jt{g ug'{xf];\ M
-s_ 1 Sofg]l8og 8n/nfO{{ hfkfgL o]gdf
-v_ 250 c:6«]lnog 8n/nfO{{ l:j; k|m]ª\sdf
68 ul0ft, sIff !)
;dfwfg
oxfF -s_ 1 Sofg]l8og 8n/ lbFbf = ?= 98.08 kfOG5 .
or, ?= 98.08 =1 Sofg]l8og 8n/ [⸪ vl/b b/cg';f/]
1
or, ?= 1 = 98.08 Sofg]l8og 8n/ ====================(i)
km]l/ 10 hfkfgL o]g lng = ?= 9.37 ltg'{k5{ .
or, ?= 9.37 =10 hfkfgL o]g [⸪ ljqmL b/cg';f/]
10
or, ?= 1 = hfkfgL o]g =============================(ii)
9.37
;dLs/0f (i) / (ii) af6
1 10
98.08 Sofg]l8og 8n/ = 9.37 hfkfgL o]g
1 Sofg]l8og 8n/ = 10 ×9.37
98.08
hfkfgL o]g = 104.67 hfkfgL o]g
ctM 1 Sofg]l8og 8n/ = 104.67 hfkfgL o]g x'G5 .
ul0ft, sIff !) 69
-v_ 1 c:6«]lnog 8n/ = ?= 87.82
or, ?= 87.82 =1 c:6«]lnog 8n/
1
or, ?= 1 = 87.82 c:6«]lnog 8n/==========================(i)
km]l/ 1 l:j; k|m]ª\s = ?= 133.76
or, ?= 133.76 =1 l:j; k|m]ª\s
1
or, ?= 1 = 133.76 l:j; k|m]ª\s =============================(ii)
;dLs/0f (i) / (ii) af6
1 1
87.82 c:6«]lnog 8n/ = 133.76 l:j; k|m]ª\s
1 × 87.82
or, 1 c:6«]lnog 8n/ = 133.76 l:j; k|m]ª\s
87.82
or, 250 c:6«]lnog 8n/ = 133.76 × 250 l:j; k|m]ª\s = 164.14 l:j; k|m]ª\s
ctM 250 c:6«]lnog 8n/ = 164.14 l:j; k|m]ª\s
j}slNks tl/sf
dfgf}F, 250 c:6«]lnog 8n/ = x l:j; k|m]ª\s
1 l:j; k|m]ª\s = ?= 133.76
?= 87.82 = 1 c:6«]lnog 8n/
250 × 1 × 87.82 = x × 133.76 x 1
250 x 87.82
x = 133.76
c1ft r/x¿sf] dfg kQf nufpg P]lss lgod, cg'kft / ;dfg'kftsf] j}slNks tl/sf
Chain rule xf] .
dfgf}F, A, B / C km/s b]zsf d'b|fsf] PsfO x'g\ eg],
olb A = B, B = C / C = A eP,
A×B×C = B×C×A x'G5 .
70 ul0ft, sIff !)
pbfx/0f 4
olb cd]l/sL 8n/ ($) 500 = kfpG8 :6ln{ª (£)390 / g]kfnL ?= 7,547= kfpG8 :6ln{ª (£) 50
5 . g]kfnL ?= 10,308 sf] slt cd]l/sL 8n/ ($) ;f6\g ;lsG5 xf]nf, kQf nufpg'xf];\ .
;dfwfg
dfgf}F cd]l/sL $ x = g]kfnL ?= 10,308
clg tn lbOPcg';f/ n]Vg],
or, $500 =£390
£ 50 = ?= 7,547
?= 10,308 = $x
r]g lgodsf] k|of]u u/L,
or, 500 × 50 × 10,308 = 390 × 7547 × x
500 × 50 × 10308
or, 7547 × x =x
or, x = 87.55
ct M ?=10,308 n] cd]l/sL 8n/ ($) 87.55 ;f6\g ;lsG5 .
pbfx/0f 5
Ps hgf Jofkf/Ln] kfpG8 :6ln{ª (£) 1= ?= 150 sf] b/df ?= 8,40,000 sf] kfpG8 :6ln{ª
;f6] . kfFr lbgkl5 g]kfnL d'b|f 5% n] clwd"Nog eof] / pSt lbgdf p;Fu ePsf] kfpG8 :6ln{ª k'gM
g]kfnL d'b|fdf ;f6\bf p;nfO{{ slt gfkmf jf gf]S;fg eof] xf]nf <
;dfwfg
oxfF kfpG8 :6ln{ª (£)1 = ?= 150
Ps hgf Jofkf/Ln] ?= 8,40,000 sf] kfpG8 :6ln{ª ;f6] .
clwd"Nogsf] b/ = 5%,
gfkmf jf gf]S;fg = ?
ca ?= 150 = £1
1
?= 1 = £ 150
1
?= 8,40,000 = £ 150 × 8,40,000 =£ 5,600
kfFr lbgkl5 g]kfnL d'b|f 5% n] clwd"Nog eof] t;y{ kfFr lbgkl5sf] ljlgdo b/
ul0ft, sIff !) 71
5
£1 = 150 –150 sf] 5% = 150 – 150 × 100
= ?= 150 – ?= 7.50 = ?= 142.5
k'gM p;Fu ePsf] kfpG8 :6ln{ª g]kfnL ?lkofFFdf ;f6]
To;}n] £5,600 = ?= 142.5 × 5,600 = ?= 7,98,000
oxfF ?= 7,98,000 < ?= 8,40,000 To;}n] p;nfO{{ gf]S;fg eof] .
t;y{ gf]S;fg /sd = ?= 8,00,000 – ?= 7,98,000 = ?= 2,000
pbfx/0f 6
ga]{df Jofkf/ ug]{ g]kfnL d"nsf Jofkf/Ln] g]kfndf cfPsf a]nf 900 cf]6f g]kfnL kl:dgf ;n
?= 4,000 sf] b/n] sf7df8f}Fdf lsg]5g\ . pgn] lgof{t s/ 5% lt/]/ ga]{ nuL 20% gfkmf u/L
a]Rbf ;a} g]kfnL kl:dgf ;n slt o'/f]df a]Rg' knf{, kQf nufpg'xf];\ . (€1 = ?= 130)
;dfwfg
oxfF 1 cf]6f g]kfnL kl:dgf ;nsf] d"No = ?= 4,000
900 cf]6f g]kfnL kl:dgf ;nsf] d"No = ?= 4,000 × 900 = ?= 36,00,000
5% lgof{t s/;lxtsf] 900 cf]6f g]kfnL kl:dgf ;nsf] j|mo d"No
= ?= 36,00,000 + ?= 36,00,000 sf] 5%
5
= ?= 36,00,000 + ?= 36,00,000 × 100
= ?= 37,80,000
xfdLnfO{{ yfxf 5 €1 = ?= 130
cyf{t\ ,?= 130 = €1
€1
or, ?= 1 = 130
€1 × 37,80,000
or, ?= 37,80,000 = 130
= €29076.92
⸫ hDdf j|mo d"No -o'/f]df_ = €29076.92
20% gfkmf u/L a]Rg' kbf{,
20
km]l/ 900 cf]6f ;nsf] ljj|mo d"No = €29076.92 + €29076.92 × 100
= €29076.92 + 5,815.38
ct M ;a} ;nsf] ljj|mo d"No = €34892.30
72 ul0ft, sIff !)
j}slNks tl/sf
5% lgof{t s/;lxtsf] 900 cf]6f g]kfnL kl:dgf ;nsf] j|mo d"No = ?= 37,80,000
20% gfkmf u/L a]Rg' kbf{,
900 cf]6f ;nsf] ljj|mL d"No = ?= 3780000 + 3780000 sf] 20%
= 3780000 + 756000
= 4536000
ca ?= 130 = € 1 x'G5 .
€1
?= 1 = 130
€1 × 4536000
?= 4536000 = 130
= 34892.30
ct M ;a} ;nsf] ljj|mo d"No = €34892.30
cEof; 4
1. -s_ d'b|f ljlgdo eGgfn] s] a'lemG5 <
-v_ olb g]kfnL ljBfyL{ cd]l/sf k9\g hfFbf p;n] g]kfnL ?lkofFFnfO{{ cd]l/sL 8n/df
;f6\bf a}ª\n] vl/b b/ jf ljj|mL b/ s'g k|of]u u5{, n]Vg'xf];\ .
-u_ vl/b b/ / ljj|mL b/nfO{{ kl/eflift ug'{xf];\ .
2. dfly lbOPsf] ljb]zL d'b|f ljlgdosf] vl/b b/ k|of]u u/L ljleGg b]zsf d'b|fnfO{{ g]kfnL
?lkofFFdf ¿kfGt/0f ug'{xf];\ M
-s_ ef/tLo ?lkofF 1425 -v_ cd]l/sL 8n/ 2000
-u_ kfpG8 :6ln{ª 4672 -3_ c:6«]lnog 8n/ 672
-ª_ ;fpbL c/laog l/ofn 1851 -r_ stf/L l/ofn 2225
-5_ blIf0f sf]l/ofnL jg 58,230 -h_ xªsª 8n/ 4512
-em_ dn]l;og l/ª\u]6 6725 -~f_ lrlgofFF o'cfg 3450
3. ljb]zL d'b|f ljlgdosf] ljj|mL b/ k|of]u u/L ?= 2,00,000 nfO{{ lgDg d'b|fdf ¿kfGt/0f ug'{xf];\ M
-s_ c:6«]lnog 8n/ -v_ cd]l/sL 8n/
-u_ o'/f] -3_ ;+o'St c/a Old/]6 lb/fd
ul0ft, sIff !) 73
4. s'g} Ps lbgsf] g]kfn /fi6« a}ª\ssf] d'b|f ljlgdo b/cg';f/ cd]l/sL 8n/ 1 sf] vl/b b/ /
ljj|mL b/ j|mdzM g]kfnL ?= 127.50 / ?= 128 5g\ eg],
-s_ g]kfnL ?= 81,280 ;Fu slt cd]l/sL 8n/ ;f6\g ;lsG5 <
-v_ tkfO{Fn] cd]l/sL 8n/ 600 ;Fu slt g]kfnL ?lkofFF ;f6\g ;Sg'x'G5, kQf nufpg'xf];\ .
5. 23 cu:6 2022 sf] g]kfn /fi6« a}ª\ssf] d'b|f ljlgdo b/cg';f/ rfOlgh o'cfg 1 sf] vl/b
b/ / ljj|mL b/ j|mdzM g]kfnL ?= 18.64 / ?= 18.73 lyof] eg],
-s_ g]kfnL ?= 37,460 ;Fu slt rfOlgh o'cfg ;f6\g ;lsG5 <
-v_ tkfO{Fn] rfOlgh o'cfg 5000 ;Fu slt g]kfnL ?lkofFF ;f6\g ;Sg'x'G5 <
6. dfly tflnsfdf lbOPsf] d'b|fsf] ljlgdo b/ k|of]u u/L tnsf k|Zgsf] pQ/ lbg'xf];\ M
-s_ 1 o'/f]sf] slt ;+o'St c/a Old/]6 lb/fd x'G5 <
-v_ 1 stf/L l/ofnsf] slt dn]l;og l/ª\u]6 x'G5 <
-u_ slt Sofg]l8og 8n/sf] 200 cd]l/sg 8n/ x'G5 <
-3_ 200 kfpG8 :6ln{ªsf] slt yfO ef6 x'G5 <
7. g]kfnaf6 pRr lzIff k|flKtsf nflu ;f]latf c:6«]lnof uPsL lyOg\ . cfk\mgf] cWoog k"/f u/L
pgL clxn] ToxfF dfWolds lzIfssf ¿kdf sfd ul5{g\ . pgn] k|lt306f c:6«]lnog 8n/ 37
sdfpFl5g\ . pgL cfOtaf/afx]s xKtfsf] x/]s lbg 5 306fsf] b/n] k9fpFl5g\ . ljlgdo b/
c:6«]lnog 8n/ 1 = ?= 90 eP,
-s_ pgsf] Ps xKtfsf] tna g]kfnL ?lkofFFdf slt x'G5 <
-v_ pgsf] Ps dlxgfsf] tna g]kfnL ?lkofFFdf slt x'G5, kQf nufpg'xf];\ .
8. -s_ Ps hgf Jofkf/Ln] cd]l/sg 8n/ 1 = g]kfnL ?= 124 sf] b/df, g]kfnL d'b|f
?= 12,40,000 sf] cd]l/sg 8n/ ;f6]5g\ . Ps xKtfkl5 g]kfnL d'b|f 10% n]
cjd"Nog eof] . ToxL cjd"Nog ePsf] ;dodf p;n] k'gM pSt 8n/ g]kfnL d'b|fdf
;f6\bf slt gfkmf jf gf]S;fg eof] xf]nf, kQf nufpg'xf];\ .
-v_ Ps hgf Jofkf/L b;}Fsf] j]nfdf yfONofG8af6 ;fdfg lsG5g\ . To;sf nflu pgn]
yfO ef6 1 = g]kfnL ?= 3.60 sf] b/df g]kfnL d'b|f ?= 7,20,000 sf] yfO ef6
;f6] . Ps lbgkl5 g]kfnL d'b|f 5% n] clwd"Nog eof] . b]zsf] ljifd kl/l:yltn]
ubf{ pgn] ;fdfg yfONofG8af6 glsGg] larf/ u/] . To;}n] clwd"Nog ePs} ;dodf
pSt yfO ef6 k'gM g]kfnL d'b|fdf ;f6\bf pgnfO{{ slt gfkmf jf gf]S;fg eof]
xf]nf, kQf nufpg'xf];\ .
9. -s_ Ps hgf g]kfnL ;+o'St c/a Old/]6 3'Dg uPsf lyP . To; ;dodf pgLx¿n]
75" -OGr_ sf] a|fG8]8 sDkgLsf] 6]lnlehg 10,000 lb/fddf lsg]5g\ . To; lbgsf]
74 ul0ft, sIff !)
ljlgdo b/cg';f/ ;+o'St c/a Old/]6 lb/fd 1 = g]kfnL ?= 34.50 lyof] . 20%
eG;f/ z'Ns / 13% Eof6 lt/]/ g]kfn NofP5g\ . pgLx¿sf cfkmGtn] o;nfO{{
lsGg] rfxgf u/] . gfkmf gx'g] u/L a]Rbf ;f] 6]lnlehgnfO{{ slt g]kfnL ?lkofFFdf j]Rg'
knf{, kQf nufpg'xf];\ .
-v_ s'g} ;fdfgnfO{{ ef/tLo ?lkofF 21,600 df a]Rbf 20% gfkmf x'G5 . ;f]xL ;fdfgnfO{{
25% gfkmf ug{ slt g]kfnL ?lkofFFdf a]Rg ;lsG5 <
10. -s_ Ps hgf g]kfnL c:6«]lnofdf Jofkf/ u5{g\ . 3/fo;L sfdsf] l;nl;nfdf pgL
g]kfn cfPsf lyP . ca ptf kmls{bf g]kfnaf6 500 cf]6f kl:dgfsf] ;n nfg]larf/
u/] . k|To]ssf] ?= 3,500 sf] b/n] kl:dgfsf ;n lsg] . pgn] lgof{t s/ 5% lt/L
c:6«]lnof k'¥ofP . ToxfFsf] ljdfg:ynaf6 pgL a:g] 7fpFdf k'¥ofpg c:6«]lnog
8n/ 30 9'jfgL vr{ lt/] . Pp6f kl:dgf ;nnfO{{ c:6«]lnog 8n/ 80 sf] b/n]
a]Rbf pgnfO{{ slt k|ltzt gfkmf jf gf]S;fg eof], kQf nufpg'xf];\ . -c:6«]lnog
8n/ 1 = g]kfnL ?= 88.50)
-v_ g]kfn jfo';]jf lgudaf6 sf7df8f}Fb]lv a}ª\ssf] xjfO l6s6 ?= 28,000 k5{ .
km]l/ yfoNofG8af6 l6s6 a'lsª u/fpFbf 8600 yfO ef6 k5{ eg] s'g 7fpFaf6 a'lsª
u/fpFbf slt k|ltztn] ;:tf] k5{, kQf nufpg'xf];\ . -yfO ef6 1 = g]kfnL ?=3.50)
11. -s_ olb 176 cd]l/sL 8n/ = 100 kfpG8 :6ln{ª / 1 kfpG8 :6ln{ª = g]kfnL ?= 151
eP 132 cd]l/sL 8n/;Fu slt g]kfnL ?lkofFF ;f6\g ;lsG5, kQf nufpg'xf];\ .
-v_ olb ₹ 100 (IC) = g]kfnL ?= 160 / 1 cd]l/sL 8n/ = g]kfnL ?= 120 eP ₹ 7500
(IC) a/fa/ slt cd]l/sL 8n/ x'G5 <
-u_ olb lrlgofF o'cfg 1 = ?= 18.70 / ;fpbL c/a l/ofn 1 = ?= 33.91 eP lrlgofF
o'cfg 5612 nfO{{ ;fpbL c/a l/ofndf ¿kfGt/0f ug'{xf];\ .
kl/of]hgf sfo{
pko'St ;d"x lgdf{0f u/L k|To]s ;d"xn] kqklqsf jf u'unaf6 vf]h u/L cfhsf] lbgsf]
ljb]zL d'b|f ljlgdo b/ kQf nufpg'xf];\ . b'O{ lbg cufl8 / cfhsf] lbgdf s'g} d'b|f ljlgdo
b/df sltsf] km/s kfpg'x'G5 jf Pp6} kfpg'x'G5 < ;fy} pSt lbgdf cGt/f{li6«o ahf/df
;'g k|lt s]=hL= jf k|lt tf]nf jf k|lt u|fd slt 5 < cd]l/sfdf slt 5 < a]nfotdf slt
5 < c:6«]lnofdf slt 5 < ;+o'St c/a Old/]6df slt 5 < pSt lbgdf s'g b]zsf] s'g
;x/df lsGbf sltn] ;:tf] k5{ < o;af/]df Pp6f k|ltj]bg tof/ kf/L sIffdf k|:t't
ug'{xf];\ .
ul0ft, sIff !) 75
pQ/
2. -s_ ?= 2280 -v_ ?= 254700 -u_ ?= 704724.48
-3_ ?= 59015.04 -ª_ ?= 62767.41 -r_ ?= 77474.5
-5_ ?= 5578.43 -h_ ?= 73229.76
-em_ ?= 191326.25 -~f_ ?= 64515
3. -s_ c:6]«lnog $2266.8 -v_ cd]l/sg $1563.11
-u_ kfpG8 :6ln{ª €1553.63 -3_ lb/fd 5742.17
4. -s_ ($)635 -v_ ?= 76,500
5. -s_ lrlgofF o'cfg 2000 -v_ ?= 93,200
6. -s_ lb/fd 3.68 -v_ dn]l;og l/ª\u]6 1.22
-u_ Sofg]l8og 8n/ 258.47 -3_ yfO ef6 8408.91
7. -s_ 99,900 -v_ 4,99,500
8. -s_ gfkmf ?=1,24,000 -v_ gf]S;fg ?= 36,000
9. -s_ ?= 4,67,820 -v_ g]=?=36,000
10. -s_ gfkmf 92.37% -v_ sf7df8f}F 6.97% ;:tf]
11. -s_ ?=11,325 -v_ 8n/ 100
-u_ ;f=c= l/ofn 3094.79
ldl>t cEof;
1. Pp6f kl/jf/n] sIff 11 k9\g ;'? u/]sf] 17 jif{sf] 5f]/f jf 5f]/Lsf] k9fOdf vr{ ug]{
p2]Zosf ;fy aRrfs} gfddf s'g} a}ª\sdf ?= 4,00,000 hDdf ul/lbg vf]lh/xg'ePsf] 5 .
pgL 19 jif{sf] x'Fbf 12 sIff pQL0f{ ePkl5 ;a} /sd -;fjfF / Aofh_ lemSg] ;t{df pSt
a}ª\sdf k};f hDdf ug'{eof] eg],
-s_ cw{jflif{s rj|mLo Aofhcg';f/ 2 jif{sf] nfuL hDdf u/]sf] ?lkofFdf slt k6s
Aofhsf] u0fgf x'G5, n]Vg'xf];\ .
-v_ tkfOFn] cfˆgf] afa'cfdfnfO{{ tn lbOPsf dWo] s'g ljsNkcg';f/ k};f hDdf ug{
;Nnfx lbg'x'G5 / lsg < u0fgf u/L sf/0f lbg'xf];\ .
76 ul0ft, sIff !)
lasf; a}ª\s
2. jflif{s rj|mLo Aofh b/df s'g} /sdsf] ld>wg 2 jif{ / 3 jif{df j|mdzM ? 12,000 /
?= 13200 k'Ub5 .
-s_ jflif{s rj|mLo Aofh kQf nufpg] ;"q n]Vg'xf];\ .
-v_ rs|Lo Aofhsf] b/ slt x'g'k5{ <
-u_ d"nwg slt x'g' k5{, kQf nufpg'xf];\ .
3. Ps hgf JolStn] lj=;= 2075 j}zfv 25 df Pp6f hUuf ?= 80, 00,000 df lsg] /
ToxL lbg b]vL g} hu yfKg ;'? u/L ?= 2,70,00,000 df 3/ lgdf{0f u/] . olb hUufsf]
d"No k|ltjif{ 20% sf b/n] a9\b} hfG5 eg] 3/sf] d"No 20% n] k|ltjif{ 36\b} hfG5 .
T
R
-s_ T jif{kl5sf] d"No (PT) = P 1 + 100 df R n] s] hgfpF5 .
-v_ 2 jif{kl5 ;f] hUufsf] d"No slt x'G5 <
-u_ 2 jif{kl5 ;f] 3/sf] d"No slt x'G5 <
-3_ s] 2 jif{kl5 hUuf / 3/sf] d"No a/fa/ xG5 t < x'Fb}g eg] slt jif{kl5 hUuf /
3/sf] d"No a/fa/ x'G5, kQf nufpg'xf];\ .
4. /fdn] cd]l/sg 8n/ ($)1 = g]= ?= 110 sf b/n] s]xL g]kfnL ?lkofFsf] cd]l/sg 8n/ vl/b
u/]5g\ . kfFr lbgkl5 cd]l/sg 8n/sf t'ngfdf g]kfnL ?lkofF 10% n] cjd"Nog eof] / pSt
8n/ km]l/ g]kfnL d'b|fdf ;f6\bf pgnfO{{ ?= 33,000 gfkmf eP5 .
-s_ d'b|f ljlgdo b/ eGgfn] s] a'lemG5, n]Vg'xf];\ .
-v_ g]kfnL ?lkofF 10% n] cjd"Nog ePkl5 cd]l/sg 8n/ ($)1 a/fa/ slt g]kfnL
?lkofF x'G5 <
-u_ /fdn] ;'?df slt g]kfnL d'b|fsf] cd]l/sg 8n/ vl/b u/]sf /x]5g\, kQf
nufpg'xf];\ .
-3_ g]kfnL ?lkofF 10% cjd"Nog x'g'sf] ;6\6f 10% n] g} clwd"Nog ePsf] eP p;nfO{{
slt gfkmf jf gf]S;fg x'GYof], kQf nufpg'xf];\ .
ul0ft, sIff !) 77
5. g]kfn a}ª\s lnld6]8sf] ;~rfns ;ldltsf] lgoldt a}7saf6 jflif{s gLltdf s]xL k/Ljt{g
ug]{ lg0f{o u/]sf] 5 . h;cg';f/ lg0f{osf] Pp6f a'Fbfdf d'2tL vftfdf tn lbOPsf] b/cg';f/
cw{jflif{s Aofh lbg] lg0f{o sfod ul/Psf] 5 .
hDdf ug]{ ;do Aofhsf] b/ sDtLdf cfjZos /sd
6 dlxgf;Dd 6.75% Rs. 50,000
6 dlxgf b]lv 1 jif{;Dd 7.25% Rs. 50,000
1 jif{b]lv 5 jif{;Dd 7.5% Rs. 75,000
;'lht 7fs'/n] dfly lbOPsf] hfgsf/L lnO;s]kl5 2 jif{df 5% k|ltjif{ ;fwf/0f Aofhb/n]
ltg]{ u/L k|bLk emfaf6 ?= 2,0,000 ;fk6L lnP5g\ / t'?Gt} pSt d"nwg plt g} ;dosf
nflu g]kfn a}ª\ssf] d'2tL vftfdf nu]/ hDdf u/]5g\ .
-s_ ;'lht 7fs'/n] d'2tL vftfdf hDdf ubf{ dflysf] s'g Aofhb/cg';f/ hDdf ug'{k5{ <
-v_ ;'lht 7fs'/n] 2 jif{df k|fKt ug]{ hDdf ld>wg slt xf]nf, kQf nufpg'xf];\ .
-v_ k|bLk emfnfO{ 2 jif{kl5 ltg'{kg]{ hDdf /sd slt xf]nf, kQf nufpg'xf];\ .
-u_ ;'lht 7fs'/n] 2 jif{df hDdf slt ?lkofF gfkmf u/] xf]nfg\ .
6. clg; ;+o'St c/a Old/]6df 5 jif{ sfd u/L g]kfn kmls{Psf 5g\ . pgn] cfˆgf] ;fydf
;+o'St c/a Old/]6 lb/fd 60,000 lnP/ cfPsf 5g\ . ;+o'St c/a Old/]6 lb/fd 1 a/fa/
g]kfnL ?= 34.83 sf] b/df pgn]] ;a} lb/fd ;f6]5g\ . ;f]xL lbg g]kfn a}ª\s lnld6]8sf] d'2tL
vftfdf tn lbOPsf] b/cg';f/ cw{jflif{s rj|mLoAofh kfpg] u/L 1 jif{sf nflu hDdf u/]5g\ .
hDdf ug]{ ;do Aofhsf] b/ sDtLdf cfjZos /sd
6 dlxgf;Dd 9% Rs. 50,000
6 dlxgf b]lv 1 jif{;Dd 10% Rs. 50,000
1 jif{b]lv 5 jif{;Dd 12% Rs. 75,000
78 ul0ft, sIff !)
-v_ 2022 sf] cGTodf ;f] 38]/Lsf] d"No slt eP xf]nf, kQf nufpg'xf];\ .
-u_ O{=;+= 2022 df 4% n] 36\g'sf] ;f6f] 5% n] 36]sf] eP hUuf a]Rg] dflg;nfO{{ slt
3f6f x'GYof] xf]nf, u0fgf u/L kQf nufpg'xf];\ .
8. s'naxfb'/ j}b]lzs /f]huf/Ldf hfg] lg0f{o u/L Pp6f ;xsf/L ;+:yfaf6 2 jif{sf nflu
15% k|ltjif{ jflif{s rj|mLo Aofhb/df ?= 2,50,000 C0f lnP . 1 jif{kl5 pgn] cfˆgf]
sdfOaf6 ar]sf] dn]l;og l/ª\u]6 7,000 C0f ltg{sf nflu cfˆgf] 3/df k7fOlbP . dn]l;og
l/ª\u]6 1 = g]kfnL ?lkofF 28.58 sf] b/df pgsf] >LdtLn] ;a} dn]l;og l/ª\u]6 ;f6]/ pSt
;xsf/L ;+:yfaf6 cfˆgf] >Ldfg\ lab]z hfFbf nfu]sf] C0f 36fOg\ . afFsL ;fjfF / Aofh ;f]xL
Aofhb/cg';f/ csf]{ 1 jif{kl5 a'emfpFl5g\ eg],
-s_ jflif{s rj|mLo ld>wg kQf nufpg] ;"q n]Vg'xf];\ .
-v_ 1 jif{kl5 ltg'{kg]{ hDdf /sd slt ePsf] /x]5, kQf nufpg'xf];\ .
-u_ dn]l;og l/ª\u]6 7,000 a/fa/ slt g]kfnL ?lkofF x'G5 <
-3_ clGtddf ;a} C0f r'Stf ug{ pgn] slt /sd a'emfpg' k5{ <
9. Ps hgf JolStn] jflif{s 10% rj|mLo Aofhb/df ?= 1,50,000 b'O{ jif{sf nflu C0f lnP .
Aofh / C0f sxL sd ug{ pgn]] Ps jif{sf] cGTodf ?= 85,000 lt/]5g\ .
-s_ ca C0f r'Stf ug{ pgn] bf];|f] jif{sf cGTodf slt ?lkofF ltg'{ knf{, kQf nufpg'xf];\ .
-v_ b'O{ jif{df pgn] lt/]sf] hDdf Aofh kQf nufpg'xf];\ .
-u_ olb pgn] lnPsf] C0f /sd bf];|f] jif{sf cGTodf dfq lt/]sf] eP slt Aofh a9L
jf sd ltg'{kYof]{ xf]nf, kQf nufpg'xf];\ .
pQ/
1. -s_ 4 k6s -v_ klxnf] ljsNkcg';f/
T
R
2. -s_ P 1+ 100
–1 v_ 10% -u_ 9917.35
3. -s_ j[l4 b/ -v_ ?= 1,15,20,000 -u_ ?= 1,72,80,000 -3_ xF'b}g, 3 jif{
4. -v_ ?= 121 -u_ ?= 3,30,000 -3_ ?= 36,300 gf]S;fg
5. -s_ 7.5 % -v_ ?= 2,31,125 -u_ ?= 2,20,000 -3_ ?= 31,125
6. -s_ g]kfn /fi6« a}ª\s -v_ 20,89,800 -u_ 10 % -3_ ?= 23,04,004.5
7. -s_ j[l4 -v_ ?= 63,36,000 -u_ ?= 66,000 -3f6f_
8. -v_ ?= 2,87,500 -u_ ?= 2,00,060 -3_ ?= 1,00,556
9. -s_ ?= 88,000 -v_ ?= 23,000 -u_ ?= 8,500 a9L
ul0ft, sIff !) 79
kf7 If]qkmn / cfotg
5 (Area and Volume)
80 ul0ft, sIff !)
-s_ sltcf]6f ;txx¿ /x]5g\ <
-v_ s'g cfsf/sf ;txx¿ /x]5g\ <
-u_ zLif{laGb'x¿ sltcf]6f /x]5g\ <
-3_ ;txx¿ s;/L /x]sf 5g\ <
lj|mofsnfk 2
pko'St ;ª\Vofdf ;d"xdf a;L tn lbOPsf h:t} Ps Pscf]6f sfuhaf6 jf l;;faf6 jf
sf7af6 ag]sf 7f]; j:t'x¿ lng'xf];\ . pSt j:t'x¿sf] cjnf]sg u/L tnsf k|Zgdf 5nkmn
ug'{xf];\ / sIffdf k|:t't ug'xf];\ .
P P P
S D C Z Y
R Q A B W X
ul0ft, sIff !) 81
5.1.2 lk/fld8sf ljleGg efux¿ / ltgLx¿larsf] ;DaGw
lj|mofsnfk 3
lrqdf ju{ cfwf/ ePsf] lk/fld8sf] lrq lbOPsf] 5 . lbOPsf] lrqsf] cWoog u/L lgDglnlvt
k|Zgdf 5nkmn ug'{xf];\ M
P
-s_ lk/fld8df s'g s'g efux¿
x'G5g\ < lsgf/f (e)
-v_ lk/fld8df 7f8f] prfO 58\s] prfO (l)
eGgfn] s] a'lemG5 < D C
7f8f] prfO (h)
-u_ 58\s] prfO s] nfO{{ elgG5 <
-3_ lk/fld8df s] nfO{{ lsgf/f M
O
elgG5 <
-ª_ lsgf/f, 58\s] prfO, 7f8f]
B
prfO / cfwf/sf] e'hfsf] A
nDafOlarsf] s:tf] ;DaGw cfwf/sf] nDafO (a)
x'G5 <
oxfF lsgf/f 'e', 58\s] prfO 'l ', 7f8f] prfO 'h' / cfwf/sf] e'hfsf] nDafO 'a' 5 .
ca lrqaf6,
;dsf]0f ∆POM df
(PM)2 = (PO)2 + (OM)2 [ ⸪ kfOyfuf]/; ;fWocg';f/]
[OM = 12 AB = 12 a]
a 2
l2 = h2 + 2
[MC = 12 BC = 12 a]
a 2
e2 = 12 + 2
82 ul0ft, sIff !)
5.1.3 lk/fld8sf] ;txsf] If]qkmn (Surface Area of Pyramid)
lj|mofsnfk 4
lrqdf ju{ cfwf/ ePsf] lk/fld8 / To;nfO{{ vf]Nbf ag]sf] hfnL lbOPsf] 5, h;sf] 58\s] prfO
(l) / cfwf/ e'hfsf] nDafO (a) 5 .
ca lgDglnlvt k|Zgdf 5nkmn ug'{xf];\ M
P
-s_ lk/fld8df sltcf]6f lqe'hfsf/
;txx¿ 5g\ <
-v_ s] ;a} lqe'hfsf/ ;txx¿sf]
Z Y
If]qkmn a/fa/ x'G5 <
-u_ lk/fld8df s] s:tf ;txx¿
x'G5g\ / ltgLx¿sf] If]qkmn
slt slt x'G5g\ < W X
lk/fld8 lk/fld8sf] hfnL
oxfF lbOPsf] lk/fld8sf] cfwf/ ju{ ePsf] x'Fbf,
cfwf/sf] If]qkmn = ju{sf] If]qkmn
= -e'hfsf] nDafO_2 = a2
lk/fld8df lqe'hfsf/ 58\s] ;tx x'G5g\ .
1
t;y{ Pp6f 58\s] ;txsf] If]qkmn = 2 × cfwf/ × prfO
1 [ ⸪ lk/fld8sf] 58\s] prfO
= 2 ×a×l
lqe'hsf nflu 7f8f] prfO x'G5 ]
lk/fld8df 4 cf]6f lqe'hfsf/ 58\s] ;txx¿ x'G5g\ / tL ;a} lqe'hsf If]qkmn a/fa/ x'G5g\ .
1
t;y{ lk/fld8sf] 58\s] ;txsf] If]qkmn = 4 ( 2 × a × l )
= 2al
ju{ cfwf/ ePsf] lk/fld8sf] 58\s] ;txsf] If]qkmn (LSA) = 2 a l
k"/f ;txsf] If]qkmn (TSA) = cfwf/sf] If]qkmn + 58\s] ;txsf] If]qkmn
= (a2 + 2al) = a(a + 2l)
ul0ft, sIff !) 83
pbfx/0f 1
ju{ cfwf/ ePsf] Pp6f lk/fld8sf] cfwf/ e'hfsf] nDafO (a) = 8 cm / 58\s] prfO (l) = 3 cm
5 eg] pSt lk/fld8sf] 58\s] ;tx / k"/f ;txsf] If]qkmn kQf nufpg'xf];\ .
;dfwfg
oxfF cfwf/sf] e'hfsf] nDafO (a) = 8 cm
58\s] prfO (l) = 3 cm
xfdLnfO{ yfxf 5 cfwf/sf] If]qkmn = a2 = (8 cm)2 = 64 cm2
58\s] ;txsf] If]qkmn (LSA) = 2al = 2 × 8 × 3 = 48 cm2
km]l/ k"/f ;txsf] If]qkmn (TSA) = cfwf/sf] If]qkmn + 58\s] ;txsf] If]qkmn
= 64 cm2 + 48 cm2 = 112 cm2
t;y{ pSt lk/fld8sf] k"/f ;txsf] If]qkmn 112 cm2 /x]5 .
pbfx/0f 2
ju{ cfwf/ ePsf] Pp6f lk/fld8sf] cfwf/sf] e'hfsf] nDafO 10 cm / lsgf/fsf] nDafO 13 cm
5 . pSt lk/fld8sf] k"/f ;txsf] If]qkmn kQf nufpg'xf];\ .
G
;dfwfg
13 cm
oxfF ju{ cfwf/ ePsf] lk/fld8df,
cfwf/sf] e'hfsf] nDafO (a) = 10 cm S R
lsgf/fsf] nDafO (e) = 13 cm
M
k"/f ;txsf] If]qkmn = <
a 2
xfdLnfO{ yfxf 5 e2 = l2 + 2 P Q
10 2 10 cm
or, (13)2 = l2 + 2
or, 169 = l2 + 25
or, 169 – 25 = l2
or, 144 = l2
⸫ l = 12 cm
⸫ 58\s] prfO (l) = 12 cm
84 ul0ft, sIff !)
km]l/ xfdLnfO{ yfxf 5 cfwf/sf] If]qkmn (A) = a2 = (10)2 = 100 cm2
58\s] ;txsf] If]qkmn (LSA) = 2al = 2 × 10 × 12 = 240 cm2
ca k"/f ;txsf] If]qkmn (LSA) = cfwf/sf] If]qkmn (A) + 58\s] ;txsf] If]qkmn
=100 + 240 = 340 cm2
ct M pSt lk/fld8sf] k"/f ;txsf] If]qkmn 340 cm2 /x]5 .
pbfx/0f 3
ju{ cfwf/ ePsf] Pp6f lk/fld8sf] k"/f ;txsf] If]qkmn 144 cm2 / 58\s] prfO 5 cm 5 eg] pSt
lk/fld8sf] 7f8f] prfO / lsgf/fsf] nDafO kQf nufpg'xf];\ .
;dfwfg
oxfF ju{ cfwf/ ePsf] lk/fld8df, G
xfdLnfO{ yfxf 5,
P Q
k"/f ;txsf] If]qkmn = a2 + 2al 10 cm
or, 144 = a2 + 2a × 5
or,144 = a2 + 10a
or a2 + 10a – 144 = 0
or, a2 + (18 – 8)a–144 = 0
or, a2 + 18a – 8a – 144 = 0
or, a(a + 18) – 8(a + 18) = 0
or, (a + 18) (a – 8) = 0
either, a + 18 = 0 ⸫ a = –18 [ ⸪ nDafO slxNo} C0ffTds x'Fb}g,
or, a – 8 = 0 ⸫ a = 8 To;}n] a sf] dfg –18 x'g ;Sb}g .]
ctM cfwf/ e'hfsf] nDafO (a) = 8 cm
ul0ft, sIff !) 85
a 2
km]l/ l2 = h2 + 2
8 2
or, 52 = h2 + 2
or, 25 = h2 + 16
or, 25 – 16 = h2
or, 9 = h2
h = 3 cm
⸫ 7f8f] prfO (h) = 3cm
a 2
To:t}, e2 = l2 + 2
8 2
or, e2 = 52 + 2
or, e2 = 25 + 16
or, e2 = 41
⸫ e = 41 cm
ctM pSt lk/fld8sf] 7f8f] prfO (h) = 3 cm / lsgf/fsf] nDafO (e) = 41 cm /x]5 .
pbfx/0f 4
lbOPsf] lrq ju{ cfwf/ ePsf] Pp6f lk/fld8 xf] . pSt lk/fld8sf] cfwf/sf] nDafO 12 cm /
58\s] ;txsf] If]qkmn 240 cm2 5 . pSt lk/fld8sf] 58\s] prfO / 7f8f] prfO kQf nufpg'xf];\ .
;dfwfg P
xfdLnfO{ yfxf 5,
U T
58\s] ;txsf] If]qkmn = 2al 12 cm
or, 240 = 2 × 12 × l
240
or, 2 × 12 = l
⸫ l = 10 cm
86 ul0ft, sIff !)
a 2
ca l2 = h2 + 2
12 2
or, (10)2 = h2 + 2
or, 100 = h2 + 36
or, 100 – 36 = h2
or, 64 = h2
⸫ h = 8 cm
t;y{ lbOPsf] lk/fld8sf] 58\s] prfO (l) = 10 cm / 7f8f] prfO (h) = 8 cm /x]5 .
oxfF lk/fld8df lk7f] jf afn'jf e/]/ tLg k6s vGofpbf 3g el/of] . o;af6 pSt 3gsf]
cfotg ju{ cfwf/ ePsf] lk/fld8sf] tLg u'0ff x'G5 eGg ;lsG5 .
t;y{ 3 × ju{ cfwf/ ePsf] lk/fld8sf] cfotg = 3gsf] cfotg
1
cyf{t\ ju{ cfwf/ ePsf] lk/fld8sf] cfotg = 3 3gsf] cfotg
1
= 3 cfwf/sf] If]qkmn × prfO
ju{ cfwf/ lk/fld8sf] cfwf/sf] e'hfsf] nDafO 'a' / prfO 'h' eP,
pSt lk/fld8sf] cfotg = 13 cfwf/sf] If]qkmn × prfO
1 1
= 3 × A × h = 3 × a2 × h
ul0ft, sIff !) 87
pbfx/0f 5 G
pbfx/0f 6
ju{ cfwf/ ePsf] Pp6f lk/fld8sf] cfotg 384 cm3 / cfwf/ e'hfsf] nDafO 12 cm 5 . ;f]
lk/fld8sf] 58\s] ;txsf] If]qkmn kQf nufpg'xf];\ .
;dfwfg
oxfF ju{ cfwf/ ePsf] lk/fld8df,
lk/fld8sf] cfotg (V) = 384 cm3
cfwf/ e'hfsf] nDafO (a) = 12 cm
58\s] ;txsf] If]qkmn = ?
xfdLnfO{ yfxf 5 lk/fld8sf] cfotg (V) = 13 × a2 × h
1
or, 384 = 3 × (12 )2 × h
1
or, 384 = 3 × 144 × h
384
or, 144 × 3 = h
⸫ h = 8 cm
a 2
km]l/ l2 = h2 + 2
or, l2 = 82 + 12
2
2
or, l2 = 64 + 36
or, l2 = 100 cm2
⸫ l = 10 cm
km]l/ 58\s] ;txsf] If]qkmn (LSA)= 2al = 2 × 12 × 10 = 240 cm2
t;y{ pSt lk/fld8sf] 58\s] ;txsf] If]qkmn (LSA) = 240 cm2 /x]5 .
88 ul0ft, sIff !)
pbfx/0f 7
Pp6f ju{ cfwf/ ePsf] lk/fld8sf] k"/f ;txsf] If]qkmn 96 cm2 / cfwf/ e'hfsf] nDafO 6 cm 5 .
pSt lk/fld8sf] cfotg kQf nufpg'xf];\ .
;dfwfg
ju{ cfwf/ ePsf] lk/fld8df, P
k"/f ;txsf] If]qkmn (TSA) = 96 cm2
cfwf/ e'hfsf] nDafO (a) = 6 cm
lk/fld8sf] cfotg (V) = ?
;"qfg';f/,
k"/f ;txsf] If]qkmn (TSA) = a2 + 2al A D
or, 96 = 62 + 2 × 6 × l
or, 96 – 36 = 12 × l
N M
or, 60 = 12 × l
60
or, l = 12 C
B 6 cm
⸫ l = 5 cm
a 2
To:t} l2 = h2 + 2
6 2
or, 52 = h2 + 2
or, 25 = h2 + 9
or, 25 – 9 = h2
h2 = 16
⸫ h = 4 cm
1
ca lk/fld8sf] cfotg (V) = 3 cfwf/sf] If]qkmn × prfO
1
= 3 × 62 × 4 = 48 cm3
ctM pSt lk/fld8sf] cfotg (V) = 48 cm3 /x]5 .
ul0ft, sIff !) 89
cEof; 5.1
1. lbOPsf] ju{ cfwf/ ePsf] lk/fld8sf] lrq cWoog u/L tnsf k|Zgsf] pQ/ lbg'xf];\ M
-s_ GO / GM n] lk/fld8df s] hgfpF5 < G
-v_ olb XY = a cm 5 eg] OM sf] nDafO slt x'G5 <
n]Vg'xf];\ .
-u_ olb lk/fld8sf] 7f8f] prfO = h, 58\s] prfO
= l / cfwf/sf] e'hf = a eP logLx¿sf] ;DaGwnfO{{ W Z
ul0ftLo ¿kdf n]Vg'xf];\ .
-3_ lbOPsf] lk/fld8df GZ, GY, GX / GW nfO{{ O M
s] elgG5 < s] logLx¿ Pscfk;df a/fa/ x'G5g\ <
2. -s_ cfwf/ e'hf ‘m’ cm / 58\s] prfO ‘n’ cm ePsf] ju{ X Y
cfwf/ ePsf] lk/fld8sf] k"/f ;txsf] If]qkmn slt x'G5, a cm
n]Vg'xf];\ .
-v_ cfwf/ e'hf ‘p’cm / 58\s] prfO ‘q’cm ePsf] ju{ cfwf/ ePsf] lk/fld8sf] 58\s]
;txsf] If]qkmn slt x'G5 <
-u_ ju{ cfwf/ ePsf] lk/fld8sf] cfwf/ e'hfsf] nDafO ‘r’cm / 7f8f] prfO ‘h’cm 5
eg] pSt lk/fld8sf] cfotg r / h sf] ¿kdf n]Vg'xf];\ .
-3_ Pp6f ju{ cfwf/ ePsf] lk/fld8sf] cfwf/sf] If]qkmn ‘z’ sq. unit / k"/f ;txsf]
If]qkmn ‘y’ sq. unit 5g\ . ;f] lk/fld8sf] lqe'hfsf/ ;txsf] If]qkmn slt
x'G5, kQf nufpg'xf];\ .
3. -s_ Pp6f ju{ cfwf/ ePsf] lk/fld8sf] cfwf/sf] If]qkmn 64 cm2 / prfO 15 cm eP
To;sf] cfotg kQf nufpg'xf];\ .
-v_ Pp6f ju{ cfwf/ ePsf] lk/fld8sf] k"/f ;txsf] If]qkmn 285 cm2 / lqe'hfsf/
;txsf] If]qkmn 192 cm2 5g\ . pSt lk/fld8sf] cfwf/sf] If]qkmn kQf nufpg'xf];\ .
-u_ tn ju{ cfwf/ ePsf lk/fld8sf] lrq lbOPsf] 5 M
90 ul0ft, sIff !)
-c_ olb PO = 8 cm / OM = 12 cm eP, -cf_ olb SA = 13 cm / NO = 10 cm eP,
P S
D C M P
M A G
O
A B N O
58\s] prfO / lsgf/sf] nDafO 7f8f] prfO / lsgf/sf] nDafO
slt slt /x]5 < slt slt /x]5 <
4. lbOPsf] gfkcg';f/ ju{ cfwf/ ePsf lk/fld8sf] k"/f ;txsf] If]qkmn / cfotg kQf
nufpg'xf];\ .
-s_ P -v_ S -u_ G
10 cm 12 cm
13 cm
D W Z
C M P
M G O M
O A
A B N O X Y
12 cm 10 cm 10 cm
5. ;f]lkmof;Fu ePsf] Pp6f efF8fsf] cfwf/ juf{sf/ lk/fld8 cfsf/df 5 . o;df pgn]
cfkm"n] lkpg] kfgL eg'{kg]{ 5 . h;sf] prfO 25 cm / cfwf/sf] nDafO 30 cm 5 eg]
pSt efF8fdf slt ln6/ kfgL c6fpF5, kQf nufpg'xf];\ .
6. k"/f ;txsf] If]qkmn 800 cm2 ePsf] Pp6f ju{ cfwf/ ePsf] lk/fld8sf] cfwf/sf] e'hf
16 cm 5 . pSt lk/fld8sf] lqe'hfsf/ ;txsf] If]qkmn / cfotg kQf nufpg'xf];\ .
7. ju{ cfwf/ ePsf] lk/fld8 cfsf/df /x]sf] Pp6f PSo'l/odsf] k"/f ;txsf] If]qkmn 400
sq.inch / 58\s] prfO 15 inch 5 eg] pSt PSo'l/odsf] cfotg kQf nufpg'xf];\ .
ul0ft, sIff !) 91
8. OlhK6df 3'Dg uPsf] Pp6f ljb]zL ko{6ssf] ;d"x 6'l/:6 ufO8sf] ;xfotfaf6
lk/fld8 ePsf] 7fpFdf k'Uof] . To;kl5 ju{ cfwf/ ePsf] lk/fld8 b]vfpFb} 6'l/:6 ufO8n]
eGof] lsÙ o;sf] cfwf/sf] ;txsf] If]qkmn 3600 m2 / o;sf] prfO 50 m 5 . of]
;'g]kl5 ko{6ssf] ;d"xdf ePsf Ps hgf ul0ft ljifosf lj1n] pSt lk/fld8sf]
k"/f ;txsf] If]qkmn kQf nufpg' eP5 eg] Tof] slt lyof] xf]nf, kQf nufpg'xf];\ .
9. ljb]zL ko{6ssf] ;d"x /fVgsf nflu Pp6f xf]6nn] ju{ cfwf/ ePsf] lk/fld8 cfsf/sf] 6]G6
lgdf{0f ug'{ kg]{ 5 . h;sf] cfwf/sf x/]s e'hf 32 m / prfO 50 m 5g\ .
-s_ of] 6]G6 agfpg slt ju{ld6/ sk8f cfjZos xf]nf <
-v_ Ps ju{ld6/ sk8fsf] ?= 500 sf b/n] pSt 6]G6 agfpg hDdf slt vr{ nfUnf <
10. ;Fu} b]vfOPsf] lrq cfzf/fdsf] hUufdf g]kfn b"/;~rf/
;+:yfgn] lgdf{0f u/]sf] 6]lnkmf]gsf] 6fj/ xf] . juf{sf/ cfwf/
ePsf] pSt 6fj/sf] 58\s] prfO 50 ft / 7f8f] prfO 40 ft
5.
-s_ pSt 6fj/n] cf]u6]sf] hUufsf] If]qkmn slt xf]nf <
-v_ olb k|ltjif{ 1 sq.ft sf] ef8f ?= 50 eP 20 jif{df
g]kfn b'/;~rf/ ;+:yfgn] cfzf/fdnfO{ ef8fafkt
slt /sd a'emfpg' knf{, kQf nufpg'xf];\ .
11. b]vfOPsf] lk/fld8 cfsf/df ag]sf] of] rSn]6sf] cfwf/ juf{sf/ 5 . h;sf]
k"/f ;txsf] If]qkmn 1920 cm2 / cfwf/sf] nDafO 30 cm 5 . o;sf] 7f8f]
prfO slt x'G5 kQf nufpg'xf];\ .
kl/of]hgf sfo{
rf6{ k]k/af6 ju{ cfwf/ ePsf km/s km/s gfksf ju{ cfwf/ ePsf lk/fld8 lgdf{0f
ug'{xf];\ . tkfO{Fn] lgdf{0f u/]sf lk/fld8sf ljleGg efusf] gfk lnO{ pSt lk/fld8sf],
-s_ cfwf/sf] If]qkmn
-v_ lqe'hfsf/ ;txsf] If]qkmn
-u_ k"/f ;txsf] If]qkmn
-3_ cfotg kQf nufO{ sIffsf]7fdf k|:t't ug'{xf];\ .
92 ul0ft, sIff !)
pQ/
1. lzIfsnfO{ b]vfpg'xf];\
2. -s_ (m2 + 2mn) cm2 -v_ 2pq cm2
1
-u_ 3 r2h cm3 -3_ (y – z) sq. unit
3. -s_ 320 cm3 -v_ 93 cm2
-u_ -c_ 4 13 cm / 4 22 cm -cf_ 12 cm, 194
4. -s_ 384 cm2 / 384 cm3 -v_ 360 cm2 / 400 cm3
-u_ 360 cm2 / 400 cm3 -3_ 384 cm2 / 384 cm3
-ª_ 576 cm2 / 512 cm3 -r_ 800 cm2 / 1280 cm3
5. 7.5 l 6. 544 cm2 / 1280 cm3
7. 471.40 inch3 8. 10597.14 cm2
9. 3359.84 cm2 / ?= 1679923.81
10. -s_ 3600 sq.ft -v_ ?= 36,00,000 11. 8 cm
ul0ft, sIff !) 93
5.2.1 ;f]nLsf] kl/ro (Introduction of cone)
lj|mofsnfk 6
lrqdf cfO;lj|mdsf] ;f]nL / hGd lbgdf k|of]u ul/g]
6f]kL lbOPsf] 5 .
s] logLx¿sf cfsf/ ;dfg 5g\ < oL s:tf cfsf/sf
7f]; j:t'x¿ x'g\ <
hGdlbgdf k|of]u ul/g] 6f]kLnfO{{ lrqdf b]vfPsf] h:t} u/L s}+rLn] sf6\g'xf];\ / To;nfO{{
lkmhfpg'xf];\, s] aGof] <
;f]nLsf] jj|m ;txsf] efunfO{{ sf6]/ lkmhfpFbf j[Qsf] If]qs (sector) aG5 .
lj|mofsnfk 7 A
-s_ Pp6f cfotfsf/ sfuhdf Pp6f j[Q lvRg'xf];\ . B
-v_ lrqdf b]vfOPsf] h:t} u/L j[Qsf] s]Gb|df ∠AOB lvr]/
If]qs AOB sf6\g'xf];\ . O
l2 = h2 + r2
C O r B
⸫ l = h2 + r2
;f]nLsf] 58\s] prfO ;f]nLsf] prfOsf] ju{ / cfwf/sf] cw{Jof;sf] ju{sf] of]ukmnsf] ju{d"n;Fu
a/fa/ x'G5, cyf{t\ l = h2 + r2
94 ul0ft, sIff !)
;f]nLsf] ;txsf] If]qkmn (Surface Area of Cone)
lj|mofsnfk 9
sfuhaf6 ag]sf] Pp6f ;f]nL lng'xf];\ / s}FrLsf] ;xfotfn] lrq -s_ df b]vfOP h:t} u/L sf6]/
k"0f{ ¿kdf vf]Ng'xf];\ . o;/L ;f]nLsf] jj|m ;txsf] efunfO{{ sf6]/ lkmFhfpFbf lrqdf b]vfPsf] h:t}
If]qs aGg] 5 . o;/L ag]sf] If]qssf]] nDafO ;f]nLsf] cfwf/sf] kl/lw 2πr x'G5 .
l
2πr
lrq -s_
ca lrq -v_ df b]vfOP h:t} u/L If]qsnfO{{ rf/cf]6f ;fgf] a/fa/ If]qsx¿df sf6\g'xf];\ /
b'O{cf]6fdf /ftf] /ª eg'{xf];\ .
O
A B
2pr
lrq -v_
clg lrq -u_ df b]vfOP h:t} u/L ;fgf If]qsx¿nfO{{ ljk/Lt lbzfdf ldnfP/ /fVg'xf];\ . Pp6f
;dfgfGt/ rt'{e'h ag]sf] b]Vg ;lsG5 .
pr
pr
lrq -u_
oxfF,
olb ;f]nLsf] cfwf/sf] cw{Jof; 'r' 58\s] prfO ‘l’ / 7f8f] prfO ‘h’
;f]nLsf] jj|m ;txsf] If]qkmn (CSA) = ;dfgfGt/ rt'e'{hsf] If]qkmn
ul0ft, sIff !) 95
= nDafO × prfO
= πr × l
;f]nLsf] k"/f ;txsf] If]qkmn (TSA) = ;f]nLsf] cfwf/sf] If]qkmn + jj|m ;txsf] If]qkmn (CSA)
= πr2 + πrl
= πr(r + l)
cfwf/sf] cw{Jof; 'r' 58\s] prfO ‘l’ / 7f8f] prfO ‘h’ ePsf] ;f]nLsf],
jj|m ;txsf] If]qkmn (CSA) = πr × l = πrl
k"/f ;txsf] If]qkmn (TSA) = πr2 + πrl = πr(r + l)
pbfx/0f 1
lbOPsf] ;f]nLsf] cfwf/sf] If]qkmn / jj|m ;txsf] If]qkmn kQf nufpg'xf];\ M
;dfwfg
P
oxfF ;f]nLsf] 7f8f] prfO (h) = 12 cm
13 cm
;f]nLsf] 58\s] prfO (l) = 13 cm
;f]nLsf] cfwf/sf] If]qkmn = ? 12 cm
96 ul0ft, sIff !)
pbfx/0f 2
;f]nLsf] cfwf/sf] Jof; 12 cm / o;sf] 7f8f] prfO 8 cm k"/f ;txsf] If]qkmn kQf nufpg'xf];\ M
;dfwfg
oxfF ;f]nLsf] cfwf/sf] Jof; (d) = 12 cm
;f]nLsf] cfwf/sf] cw{Jof; (r) = d2 = 12
2
= 6 cm 8 cm
;f]nLsf] 7f8f] prfO (h) = 8 cm
;f]nLsf] k"/f ;txsf] If]qkmn = < 12 cm
lrqaf6 l2 = h2 + r2
or, l2 = 82 + 62
or, l2 = 64 + 36
or, l2 = 100 ⸫ l = 10cm
ca ;f]nLsf] k"/f ;txsf] If]qkmn = πr(r + l)
= ( 22
7 × 6 × (6 + 10)
= 301.71 cm2
ct pSt ;f]nLsf] k"/f ;txsf] If]qkmn 301.71 cm2 /x]5 .
pbfx/0f 3
;f]nLsf] cfwf/sf] cw{Jof; / 58\s] prfOsf] of]ukmn 64 cm 5 . o;sf] k"/f ;txsf] If]qkmn
2816 cm2 eP jj|m ;txsf] If]qkmn kQf nufpg'xf];\ M
;dfwfg
oxfF k"/f ;txsf] If]qkmn (TSA) = 2816 cm2
k|Zgfg';f/,
cfwf/sf] cw{Jof; (r) + 58\s] prfO (l) = 64 cm
⸫ r + l = 64
;f]nLsf] jj|m ;txsf] If]qkmn (CSA)= ?
xfdLnfO{{ yfxf 5, ;f]nLsf] k"/f ;txsf] If]qkmn = πr(r + l)
or, 2816 = 22
7 × r × 64
or, 2816 × 7 = r × 22 × 64
2816 × 7
or, r = 22 × 64
⸫ r =14 cm
ul0ft, sIff !) 97
r sf] dfg ;dLs/0f (i) df /fVbf
14 + l = 64
or, l = 64 –14 = 50 cm
ca ;f]nLsf] jj|m ;txsf] If]qkmn = πrl = 22 × 14 ×5 0 = 2200 cm2
7
pbfx/0f 4
;f]nLsf] k"/f ;txsf] If]qkmn / jj|m ;txsf] If]qkmn j|mdzM 1320 cm2 / 704 cm2 eP pSt
;f]nLsf cfwf/sf] kl/lwsf] nDafO kQf nufpg'xf];\ M
;dfwfg
oxfF k"/f ;txsf] If]qkmn (TSA) = 1320 cm2
jj|m ;txsf] If]qkmn (CSA) = 704 cm2
cfwf/sf] kl/lwsf] nDafO (C) = ?
xfdLnfO{{ yfxf 5,
;f]nLsf] k"/f ;txsf] If]qkmn = cfwf/sf] If]qkmn + jj|m ;txsf] If]qkmn
or, 1320 = πr2 + 704
22 2
or, 1320 – 704 = r
7
616
or, ×7=r
2
22
or, r2 = 196
⸫ r =14 cm
22
ca kl/lwsf] nDafO (C) = 2πr = 2 × × 14 = 88 cm
7
t;y{ pSt ;f]nLsf] kl/lwsf] nDafO (C) = 88 cm /x]5 .
98 ul0ft, sIff !)
o;/L agfPsf] ;f]nLdf afn'jf jf w'nf] df6f] eg{'xf];\ . ;f] afn'jf jf w'nf] df6f]nfO{{ l;lnG8/df
vGofpg'xf];\ .
-s_ slt k6s vGofpFbf ;f] a]ngf afn'jf jf w'nf] df6fn] el/G5 <
-v_ s] of] tLg k6sdf el/G5 <
kSs} klg afn'jf jf w'nf] df6fn] ;f]nL eb}{ vGofpFbf tLg k6sdf ;f] l;lnG8/ el/G5 . To;}n]
1
;f]nLsf] cfotg (V) = 3 a]ngfsf] cfotg
1 1
;f]nLsf] cfotg (V) = 3 × A × h = 3 πr2h [ a]ngfsf] cfotg = πr2h x'G5 .
pbfx/0f 5
lbOPsf] ;f]nLsf] cfotg slt x'G5, kQf nufpg'xf];\ . M
;dfwfg 26 cm
ul0ft, sIff !) 99
pbfx/0f 6
;f]nLsf] jj|m ;txsf] If]qkmn 1158.3 cm2 / 58\s] prfO 19.5 cm eP pSt ;f]nLsf] cfotg kQf
nufpg'xf];\ .
;dfwfg
oxfF jj|m ;txsf] If]qkmn (CSA) = 1158.3 cm2
58\s] prfO (l) = 19.5 cm
;f]nLsf] cfotg (V) = ?
xfdLnfO{{ yfxf 5,
;f]nLsf] jj|m ;txsf] If]qkmn = πrl
or, 1158.3 cm2 = 22
7 × r × 19.5 cm
1158.3
or, 22 × 19.5 × 7 cm = r
or, r =18.5 cm
ca prfO (h) = l2 – r2 = (19.5)2 – (18.9)2 = 4.8 cm
pbfx/0f 7
cfotg 314.86 cm3 ePsf] Pp6f ;f]nLsf] cfwf/sf] cw{Jof; / prfOsf] cg'kft 5:12 5 . pSt
;f]nLsf] jj|m ;txsf] If]qkmn / k"/f ;txsf] If]qkmn kQf nufpg'xf];\ .
;dfwfg
oxfF cfwf/sf] cw{Jof; / prfOsf] cg'kft 5:12
dfgf}F, cw{Jof; (r) = 5x / prfO (h) = 12x
cfotg (V) = 314.86 cm3
jj|m ;txsf] If]qkmn = ?
k"/f ;txsf] If]qkmn = ?
cEof; 5.2
1. lbOPsf] lrqdf cfwf/sf] ;tx s'g cfsf/df 5 < lrqdf lbOPsf] hfgsf/Lsf] cfwf/df tnsf
k|Zgsf] pQ/ lbg'xf];\ M B
21 cm 17 cm 16 cm
14 cm 8 cm
5. Pp6f ;dsf]0fL ;f]nLsf] cfotg 100π cm3 / prfO 12 cm eP pSt ;f]nLsf] 58\s]
prfO kQf nufpg'xf];\ .
6. Pp6f ;f]nL cfsf/sf] 6]G6sf] cfotg 1232 cm3 / pSt 6]G6sf] cfwf/sf] If]qkmn 154
cm2 eP 6]G6sf] cfwf/sf] cw{Jof; / 6]G6sf] prfO kQf nufpg'xf];\ .
7. 58\s] prfO 14 m ePsf] ;f]nL cfsf/sf] 6]G6 agfpg 77 m2 Knfl:6s rflxG5 eg] ;f]
6]G6sf] cfwf/sf] If]qkmn / kl/ldlt slt x'G5, kQf nufpg'xf];\ .
8. Jof; 8 cm / 7f8f] prfO 21 cm ePsf] ;f]nLsf] cfotg, 58\s] ;txsf] If]qkmn / k"/f
;txsf] If]qkmn kQf nufpg'xf];\ .
9. Pp6f 7f]; ;f]nLsf] 7f8f] prfO Jof;sf] tLgu'0ff 5 . pSt ;f]nLsf] cfotg 54π cm3
eP k"/f ;txsf] If]qkmn kQf nufpg'xf];\ .
10. sIffdf 10 cWoog/t Ps hgf ljBfyL{n] kl/of]hgf sfo{cGtu{t sf7af6 agfPsf]
;f]nLsf] cfwf/sf] If]qkmn 154 m2 5 . pSt ;f]nLsf] prfO 14 m 5 . k|lt ju{ ld6/
?= 1.50 sf] b/n] cfwf/ afx]ssf ;txdf /ª nufpFbf hDdf slt vr{ nfU5 <
11. kfgLn] el/Psf] Pp6f ;f]nL cfsf/sf] efF8fsf] prfO 21 cm / cfwf/sf] Jof; 14 cm
5 . a/fa/ gfksf b'O{cf]6f c¿ 7f]; ;f]nLx¿ 8'afpFbf pSt efF8faf6 Ps ltxfO kfgL
aflx/ kf]lvG5 eg] tL 8'afOPsf k|To]s ;f]nLsf] cfotg slt slt xf]nf <
pQ/
1. -v_ l2 = h2 + r2 -u_ h =12 cm
1
2. -s_ πmn cm2 -v_ πx(x + y) cm2 -u 12 πp2qcm3
3. -s_ 405 cm3 -v_132 cm2 -u_ 16π cm3
4. -s_ 486.99 cm2, 640.99 cm2, 1078 cm3
-v_ 120π cm2, 184π cm2, 320π cm3
-u_ 260π cm2, 360π cm2, 800π cm3
-3_ 330π cm2, 484π cm2, 681.01 cm3
-ª_ 65π cm2, 90π cm2, 100π cm3
-r_ 156π cm2, 300π cm2, 240π cm3
5. 13 cm 6. 7 cm, 24 cm 7. 9.62 m2, 11m
8. 352 cm3, 268.54 cm2, 318.80 cm2 9. 200.34 cm2 10. ?= 516.53
11. 179.67 cm3 12. 10 2 cm 13. 195.99 cm3
;f]nL
6]G6
a]ngf
cfO;lj|md
;f]nL
;f]nL a]ngf
b'O{ jf b'O{ebf a9L lqcfoflds j:t'x¿ ldn]/ ;+o'St 7f]; j:t'x¿ aGb5g\ .
l
+ ;f]nL
=
h1
h2 a]ngf
lrqdf ;f]nL / a]ngf ldn]/ ag]sf 7f]; j:t'sf] lrq lbOPsf] 5 . olb cfwf/sf] cw{Jof; 'r',
a]ngfsf] prfO 'h1', ;f]nLsf] prfO ' h2', / ;f]nLsf] 58\s] prfO 'l' eP,
pSt j:t'sf] cfwf/sf] If]qkmnÖ j[Qsf] If]qkmn = πr2
a]ngfsf] jj|m ;txsf] If]qkmn = 2πrh1
;f]nLsf] jj|m ;txsf] If]qkmn = πrl
-s_ k"/f ;txsf] If]qkmn Ö cfwf/sf] If]qkmn ± a]ngfsf] jj|m ;txsf] If]qkmn ± ;f]nLsf]
jj|m ;txsf] If]qkmn
= πr2 + 2πrh1 + πrl
-v_ cfotg (V) Ö a]ngfsf] cfotg ± ;f]nLsf] cfotg
= πr2h1 + 13 πr2 h2
= πr2 (h1 + 13 h2)
lrqdf ;f]nL / cw{uf]nf ldnL ag]sf] ;+o'St 7f]; j:t' b]vfOPsf] 5 hxfF ;f]nL r
efusf] 7f8f] prfO 'h' 58\s] prfO 'l' / cw{Jof; 'r' 5g\ . C r A
-s_ k"/f ;txsf] If]qkmn (TSA) = ;f]nLsf] jj|m ;txsf] If]qkmn ± cw{uf]nfsf] H
l
jj|m ;txsf] If]qkmn
= πrl + 2πr2 = πr (l + 2r) B
-v_ cfotg (V) Ö ;f]nLsf] cfotg ± cw{uf]nfsf] cfotg
= 13 πr2h + 23 πr3 = 13 πr2 (h + 2r)
= 13 πr2h1 + 13 πr2h2
= 13 πr2(h1 + h2)
pbfx/0f 1
lrqdf Pp6f l;;fsnd lbOPsf] 5 . pSt l;;fsndsf] k"/f ;txsf] If]qkmn / cfotg kQf nufpg'xf];\ M
;dfwfg
oxfF cfwf/sf] cw{Jof; (r) = 7 cm 24 cm
;dfwfg
oxfF cfwf/sf] cw{Jof; (r) = 21 cm
cfO;lj|md;lxt ;f]nLsf] cfotg (V) = 32340 cm3
-s_ xfdLnfO{{ yfxf 5,
1
cfO;lj|md;lxt ;f]nLsf] cfotg (V) = 3 πr2h + 23 πr3
or, 32340 = 13 πr2 (h + 2r)
or, 32340 = 13 × 22
7 × (21) (h + 2 × 21)
2
pbfx/0f 4
lbOPsf] lrq Pp6f :t'kfsf] xf] . h;sf] tNnf] efu cfwf/ ju{ ePsf] lk|Hd / dflyNnf] efu ju{ cfwf/
ePsf] lk/fld8af6 ag]sf] 5 . lbOPsf] gfkcg';f/ pSt :t'kfsf],
-s_ cfotg kQf nufpg'xf];\
-v_ k"/f ;txsf] If]qkmn kQf nufpg'xf];\ .
5.5 m
5m
;dfwfg
oxfF :t'kfsf] hDdf prfO = 5.5 m
lk|Hdsf] prfO (h1) = 5 m
2 m
lk/fld8sf] prfO (h2) = 5.5 – 5 = 0.5 m
:t'kfsf] cfwf/ e'hfsf] nDafO (a) = 2 m
-s_ cfwf/sf] If]qkmn (A1) = a2 = 22 = 4 m2
:t'kfsf] lk|Hd efusf] cfotg (V1) = A1 × h1 = 4 × 5 = 20 m3
:t'kfsf] lk/fld8 efusf] cfotg (V2) = 13 A1 × h2 = 1
3 × 4 × 0.5 = 23 m3
2
7f]; j:t' -:t'kf_ sf] cfotg (V) = V1 + V2 = 20 + 3 = 20.67 m3
2
= (0.5)2 + ( 2 )2 = 0.25 + 1 = 1.25 m
:t'kfsf] lk|Hd efusf] 58\s] ;txsf] If]qkmn (A2) = p × h1 = 8 × 5 = 40 m2
:t'kfsf] lk/fld8 efusf] 58\s] ;txsf] If]qkmn (A3) = 2al = 2 × 2 × 1.25 = 4.47m2
7f]; j:t' -:t'kf_ sf] k"/f ;txsf] If]qkmn (A) = A1 + A2 + A3
= 4+40 + 4.47
= 48.47 m2
ct M pSt :t'kfsf] k"/f ;txsf] If]qkmn = 48.47 m2 /x]5 .
pbfx/0f 5
lbOPsf] lrq b'O{cf]6f ju{ cfwf/ ePsf] lk/fld8 ldn]/ ag]sf] 5 . b'j} lk/fld8sf] prfO
a/fa/ 5 . olb pSt lk/fld8sf] cfwf/ e'hfsf] nDafO 6 cm / b'j}sf] hDdf cfotg 96 cm3 eP
k|To]s lk/fld8sf] prfO slt xf]nf, kQf nufpg'xf];\ .
;dfwfg
oxfF Pp6f lk/fld8sf] cfwf/ e'hfsf] nDafO (a) = 6 cm
b'j} lk/fld8sf] hDdf cfotg (V) = 96 cm3
dfgf}F lk/fld8 sf] prfO = h
lk/fld8sf] hDdf cfotg (V2) = 13 a2h + 1
3 a2h
or, 96 = 23 a2h 6 cm
or, 96 × 3 = (6)2 × h
2
or, 96 × 3 = h
2 × 36
⸫ h = 4 cm
ct M k|To]s lk/fld8 sf] prfO (h) = 4 cm /x]5 .
1. ;+o'St 7f]; j:t'x¿;DaGwL lbOPsf] hfgsf/LnfO{{ k|of]u u/L ;f]lwPsf k|Zgsf] pQ/ kQf
nufpg'xf];\ M
-s_ 7f]; j:t'sf] hDdf cfotg (V) = 1050 cm3 -v_ ;f]nL efusf] jj|m ;txsf] If]qkmn = 252 cm2
a]ngf efusf] cfotg (V1) = 748 cm3 a]ngf efusf] jj|m ;txsf] If]qkmn = 272 cm2
cfwf/ efu -j[Q_ sf] If]qkmn = 154 cm2
2h
h
2r
10 cm
15 cm
6 cm
70 cm
12 cm
-u_ -3_
14 cm
6 cm 9 cm
56 cm
42 cm
4.5 cm
kQf nufpg'xf];\ .
14 cm
25
cm
120 cm
-u_ 31 cm -3_ B
A
24 cm A 48 cm O
B
O
50 c
m
-ª_ -r_
8 cm
29 cm
28 cm
6 cm
30 cm 6 cm
5. 14 cm cw{Jof; ePsf] ;f]nL / cw{uf]nf ldn]/ Pp6f v]nf}gf tof/ ul/Psf] 5 . pSt
v]nf}gfsf] k"/f prfO 49 cm eP ;f] v]nf}gfsf] k"/f ;txsf] If]qkmn kQf nufpg'xf];\ .
6. ju{ cfwf/ ePsf] Pp6f if8\d'vfsf/ 7f]; j:t'dfly 12 cm 7f8f] prfO ePsf] Pp6f
lk/fld8 /flvPsf] 5 . olb pSt if8\d'vfsf/ 7f]; j:t'sf] cfwf/sf] If]qkmn 100 cm2 tyf
prfO 10 cm eP pSt ;+o'St 7f]; j:t'sf],
-s_ k"/f cfotg kQf nufpg'xf];\ .
-v_ k"/f ;txsf] If]qkmn kQfnufpg'xf];\ .
3 cm
-v_ ;Fu} lbOPsf] 7f]; j:t'sf] dflyNnf] efu lk/fld8 xf] o;sf] 5 cm
58\s] prfO 5 cm 5 . tNnf] efu ju{ cfwf/ ePsf] Pp6f
lk|Hd xf] . h;df e'hfsf] nDafO 8 cm 5 . olb 7f];sf] cfotg
448 cm3 eP lk|Hd efusf] prfO slt x'G5, kQf nufpg'xf];\ .
m
8 c
8 cm
9. ;Fu}sf] lrqdf s'g} kfs{df agfOPsf] Pp6f :tDe / :tDe dfly ju{
cfwf/sf] lk/fld8 /flvPsf] 5 . 6 ft cUnf] :tDedfly 1 ft prfO
6 ft
ePsf]] lk/fld8 5 .
-s_ lk/fld8 efusf] 58\s] ;txsf] If]qkmn kQf nufpg'xf];\ .
6 ft
-v_ pSt :tDedf /ª nufpg ldNg] efusf] k"/f ;txsf]
If]qkmn kQf nufpg'xf];\ .
1 ft
1 ft
10. /fdsf a'afn] 5f]/fsf] 5}6f}F hGdf]T;jdf /ª gnufPsf] sf7sf] e'?ª pkxf/ lbg'ePsf]
5 . /fdn] o;nfO{{ /ª nufpg] dg u5{g\ . e'?ª ;f]nL / ;f]nLsf] dfly cw{uf]nf ldnL
ag]sf] 5 . pSt e'?ªsf] k"/f prfO 5 cm / cw{uf]nfsf] cfwf/sf] Jof; 3.5 cm 5 eg]
/ª nufpg] efusf] If]qkmn kQf nufpg'xf];\ .
pQ/
1. -s_ 302 cm3 -v_ 678 cm2 -u_ 96 cm3 -3_ 308 cm2
2. -s_ 92190.47 cm3 -v_ 1296 cm3 -u_ 14373.33 cm3 -3_ 770 cm3
3. 9.375 cm3, 23.13 cm2
4. -s_ 2262.85 cm2 -v_ 2112 cm2 -u_ 858 cm2
-3_ 3432 cm2 -ª_ 4320 cm2 -r_ 3504 cm2 5. 2890.63 cm2
6. -s_ 1400 cm3 -v_ 760 cm2 7. 2112 cm3
8. -s_ 12 cm -v_ 6 cm
9. -s_ √5 cm2 -v_ 26.23 cm2 10. 118.88 cm2
pbfx/0f 1
juf{sf/ cfwf/ ePsf] 6\ofª\sLsf] leqL nDafO 3 m / prfO 4m 5 eg] ;f] 6\ofª\sLdf slt ln6/
kfgL c6fpF5, kQf nufpg'xf];\ .
;dfwfg
oxfF juf{sf/ cfwf/ ePsf] 6\ofª\sLsf],
leqL nDafO (l) = 3 m
leqL rf}8fO (b)= 3 m
6\ofª\sLsf] cfwf/sf] If]qkmn (A) = l2 = (3)2 = 9 m2
pSt 6\ofª\sLsf] cfotg (V) = A × h = 9 × 4 = 36 m3
6\ofª\sLsf] cfotg (V) = kfgLsf] cfotg x'G5 .
ct M 6\ofª\sLdf c6\g] kfgLsf] cfotg (V) = 36 m3
km]l/ xfdLnfO{{ yfxf 5,
3g ld6/ kfgL = 1000 l kfgL
⸫ 36 m3 = 36 × 1000 l = 36,000 l
ct M 6\ofª\sLdf 36,000 l kfgL c6fpF5 .
pbfx/0f 3
Pp6f cfotfsf/ sf]7fsf] nDafO 14 ft rf}8fO 12 ft / prfO 10 ft 5 . pSt sf]7fdf 3 ft lsgf/f
ePsf b'O{cf]6f juf{sf/ ‰ofn 5g\ / b'O{cf]6f 6 ft × 2 ft sf 9f]sf 5g\ eg],
-s_ rf/leQf / l;lnªsf] If]qkmn kQf nufpg] ;"q n]Vg'xf];\ .
-v_ pSt sf]7fdf ?= 300 k|lt ju{ld6/sf] b/n] sfk]{6 la5\ofpFbf slt vr{ nfU5, kQf nufpg'xf];\ .
-u_ 9f]sf / ‰ofnafx]s rf/ leQf / l;lnªdf ?= 30 k|lt ju{ lkm6sf] b/n] /ª nufpg slt
vr{ nfU5 <
-3_ ahf/df ePsf] dxª\uLn] ubf{ /ª nufpg k|lt ju{ld6/df klxn]sf] eGbf Ps ltxfOn]
a9\bf hDdf vr{ sltn] j[l¢ x'G5, kQf nufpg'xf];\ .
2 ft
10 ft
10 ft
4 ft
4 ft
4 ft 4 ft
-u_ km]l/ lk|Hdsf] 58\s] ;txsf] If]qkmn (A1) = cfwf/sf] kl/lw (P) × prfO (h1)
= 4a × 10 ft
= 4 × 4 × 10 = 160 ft2
lk/fld8sf] 58\s] ;txsf] If]qkmn (A2) = 2al = 2 × 4 × 2.83 = 22.64 ft2
To;}n] lk/fld8;lxtsf] Pp6f lkn/sf] k"/f ;txsf] If]qkmn = A1 + A2
= (160 + 22.64) = 182.64 ft2
cEof; 5.4
1. tn lbOPsf lasf]{ aGb u/]/ /flvPsf 6\ofª\sLdf a9Ldf slt ln6/ kfgL c6fpg ;S5, kQf
nufpg'xf];\ . (1 ft3 = 28.317 l)
-s_ -v_ -u_
2m
6 ft 4m
1.5 m
2m 1m
6 ft 6 ft
A 10 ft D
2. g]kfn /fli6«o ladf ;+:yfgsf] aflx/ uf8L kfls{ª ug]{ 7fpF
lbOPsf] h:tf] HofldtLo cfsf/sf] 5 . pSt kfls{ªdf Pp6f
OF6fn] 0.222 ft2 If]qkmn 9fSg ;lsG5 . k|ltOF6f ?= 16 kg]{ OF6f 8 ft
la5\\ofpg] lg0f{o ul/Psf] 5 eg],
B
C
-s_ pSt kfls{ª :ynsf] If]qkmn kQf nufpg'xf];\ . 12 ft
-v_ ;a} efu 9flsg] u/L OF6f la5\\ofpFbf sDtLdf sltcf]6f OF6f cfjZos k5{ <
-u_ k|ltlbg ?= 1200 k|ltsfdbf/sf] Hofnf;lxt 2 hgf sfdbf/n] 3 lbgdf OF6f
la5\\ofpg ;S5g\ eg] OF6f;lxtsf] hDdf vr{ slt nfU5 <
14 m D
3. lbOPsf] lrqn] aGb} u/]sf] Pp6f dlGb/sf] bfofFlt/ /x]sf] A
kl/of]hgf sfo{
1. cfjZostfcg';f/ ;d"xsf] lgdf{0f ug'{xf];\ . k|To]s ;d"xn] cfˆgf] glhssf] lgdf{0f
;fdfu|L laj|mL ug]{ k;nx¿df hfg] / ljleGg cfsf/sf kfgL 6\ofª\sLx¿sf] cjnf]sg
ug'{xf];\ . s'g HofldtLo cfsf/df 6\ofª\sLx¿ ag]sf x'G5g\ < s'gdf slt ln6/
kfgL c6fpF5 < s'gsf] d"No slt k5{ < w]/} kfgL c6fpg] 6\ofª\sLsf] d"No /
yf]/} kfgL c6fpg] 6\ofª\sLsf] d"Nosf] cg'kft s:tf] kfpg'eof] < kmnfdaf6 ag]sf]
6\ofª\sL / Knfl:6saf6 ag]sf] 6\ofª\sLsf] d"Nodf sltn] sltn] km/s kbf]{ /x]5 <
dfly p7fg ul/Psf / cGo hfgsf/LnfO{{ ;d]t ;dfj]z u/L Pp6f k|ltj]bg tof/
kfg'{xf];\ / sIffdf k|:t't ug'{xf];\ .
2. tkfO{Fsf] 3/df 30,000 ln6/ kfgL c6\g] hldgd'lg Pp6f if8\d'vfsf/ 6\ofª\sL
agfpg'kg]{ 5 . To;sf nflu hdLgdf vfN8f] vGg'kg]{ x'G5 . nDafO, rf}8fO /
prfOsf] vfN8f] slt vGg' knf{ h;n] ubf{ sDtLdf 30,000 ln6/ kfgL c6fpg
;lsof];\ <
14 cm
lrq g= 1 lrq g= 2
-s_ ;f]nLsf] cfotg kQf nufpg] ;"q n]Vg'xf];\ .
-v_ lrq g=1 df b]vfOPsf] b'j} 7f]; j:t'x¿sf] If]qkmn kQf nufO{ ltgLx¿sf]
If]qkmnsf] of]ukmn slt x'G5 <
-u_ lrq g= 1 df b]vfOPsf 7f]; j:t'sf] If]qkmnsf] of]ukmn / lrq g= 2 sf]
;+o'St 7f]; j:t'sf] k"/f ;txsf] If]qkmn a/fa/ x'G5 < x'Fb}g eg] sltsf] km/s
x'G5, kQf nufpg'xf];\ .
-3_ lrq g= 1 df b]vfOPsf] 7f]; j:t'sf] cfotgsf] of]ukmn / lrq g= 2 sf] ;+o'St
7f]; j:t'sf] cfotg a/fa/ x'G5 jf x'Fb}g < sf/0f;lxt k'li6 ug'{xf];\ .
-ª_ lrq g= 1 sf b'j} 7f]; j:t'x¿sf ;txdf ?= 150 k|lt ju{ld6/sf] b/n] /ª nufpFbf
nfUg] hDdf vr{ / pxL b/df lrq g= 2 df ePsf] ;+o'St 7f]; j:t'sf] ;txdf /ª
nufpFbf nfUg] vr{df t'ngf ug'{xf];\ .
19. ;dfg cfwf/ ePsf] Pp6f a]ngf / Pp6f ;f]nL ;+o'St ¿kdf ldn]/ ag]sf] v]nf}gf 5 h;sf]
Jof; 10 cm 5 . pSt v]nf}gfsf] a]ngfsf/ efusf] nDafO 14 cm / ;f]nLsf] prfO 12 cm
5.
-s_ ;f]nLsf] cfotg kQf nufpg] ;"q n]Vg'xf];\ .
-v_ v]nf}gfdf ;f]nL efusf] 58\s] nDafO slt xf]nf <
-u_ olb Jof; / ;f]nLsf] prfOsf] gfknfO{{ ;f6f;f6 u/L csf]{ p:t} v]nf}gf agfOof] eg]
k|lt ju{ ;]lG6ld6/ Pp6} b/df /ª nufpFbf s'g rflxF v]nf}gfdf a9L vr{ nfUnf <
20. Pp6f 7f]; j:t' ;dfg cw{Jof; ePsf Pp6f a]ngf / Pp6f ;f]nL ldnL ag]sf] 5 . a]ngfsf]
prfO / ;f]nLsf] 58\s] prfO j|mdzM 28 ;]=ld= / 17 ;]=ld= 5g\ . olb ;f] j:t'sf] k"/f ;txdf
k|lt 100 ju{ ;]=ld= sf] ?= 140 sf] b/n] /ª nufpFbf hDdf ?= 2851.20 vr{ nfUof] .
-s_ k|Zgcg';f/sf] ;+o'St 7f]; j:t'sf] lrq agfpg'xf];\ .
-v_ a]ngfsf] cwf/ s'g cfsf/sf] x'G5, n]Vg'xf];\ .
-u_ ;f] ;f]nLsf] prfO kQf nufpg'xf];\ .
pQ/
1
1. -s_ 3 a2h -v_ 8 cm -u_ 432 cm2 -3_ Rs 57,600
2. -s_ a2 + 2al -v_ 64 cm -u_ 17 cm
-3_ 800 cm2, 544 cm2, 256 cm2 n] a9L
3. -s_ a2 + 2al -v_ 18 cm -u_ 1296 cm3
4. -s_ 14 cm -v_ 44 cm -u_ 902 cm2 -3_ 2258.66 cm3
5. -s_ lzIfsnfO{ b]vfpg'xf]; \ -v_ 3 cm -u_ 12 cm n] sdL 5 -3_ 624 cm2
6. -s_ lzIfsnfO{ b]vfpg'xf]; \ -v_ 14 cm -u_ 4752 cm2 -3_ Rs. 23,76,000
7. -s_ 858 cm2 -v_ 25 cm -u_ 24 cm -3_ 31 cm
8. -s_ 13 cm -v_ ;f6f;f6 u/]/ kl5 ag]sf] v]nf}gfdf If]]qkmn w]/} x'G5 To;}n] a9L vr{ nfU5
9. -s_ 10 cm -v_ 1300 cm3
10. -s_ 28 cm -v_ 3611.21 cm2 -u_ 61,600 gm
11. -s_ lzIfsnfO{ b]vfpg'xf]; \ -v_ 2al -u_ 5 cm -3_ 252 cm2 -ª_ Rs. 27,720
12. -s_ ph -v_ 4 ft. -u_ 25 ft -3_ (24 + 5 ) cm2 -ª_ Rs. 1364.27
13. -s_ Rs. 38,400 -v_ 308 cm3 -u_ 134.75 cm3
14. -s_ 2al -v_ 960 cm2
15. -s_ πr(r + l) -v_ 4.4 m -u_ 3418.8 l
16. -s_ ;f]nL / cw{uf]nf -v_ πrl -u_ 301.71 cm2
-3_ x'G5, b'j} ;txsf] If]qkmn Pp6} cfpg] ePsfn]
17. -s_ a]ngf / ;f]nL -v_ 2πr -u_ 10057.14 cm3
-3_ k"/f ;txsf] If]qkmn 314.28 cm2 n] a9L x'G5 .
18. -s_ 13 a2h -v_ 2728 cm2 -u_ 308 cm2
-3_ b'j}sf] cfotg 9702 cm2 -a/fa/_ -ª_ klxnf]df ?= 46200 n] a9L
19. -s_ πr2h -v_ 13 cm -u_ bf];|f]df w]/} nfU5 .
20. -s_ lzIfsnfO{ b]vfpg'xf];\ -v_ j[Q -u_ 15 cm
21. -s_ 1m3 = 1000 l -v_ r = 7 m -u_ 13 m -3_ ?= 12,24,300
pbfx/0f 3
b'O{cf]6f kb 3 / 43 sf lardf 7 cf]6f ;dfgfGt/Lo dWodf kQf nufpg'xf];\ M
;dfwfg
oxfF 7 cf]6f ;dfgfGt/Lo dWodf;lxtsf] cg'j|md 3, m1, m2, m3, m4, m5, m6 m7, 43 x'G5 .
klxnf] kb (a) = 3
dWodf ;ª\Vof (m) = 7
hDdf kb ;ª\Vof (n) = 7 + 2 = 9
gjf}F kb (t9) = 23
xfdLnfO{{ yfxf 5 gjf}F kb (t9) = a + (9 – 1)d
or, 43 = 3 + 8d
or, 8d = 43 – 3 = 40
or, d = 5
ca m1 = bf];|f] kb = a + d = 3 + 5 = 8
m2 = t];|f] kb = a + 2d = 3 + 2 × 5 = 13
m3 = rf}yf] kb = a + 3d = 3 + 3 × 5 = 18
m4 = kfFrf}F kb = a + 4d = 3 + 4 × 5 = 23
m5 = 5}6f}F kb = a + 5d = 3 + 5 × 5 = 28
m6 = ;ftf}F kb = a + 6d = 3 + 6 × 5 = 33
m7 = cf7f}F kb = a + 7d = 3 + 7 × 5 = 38
;dfwfg
oxfF 1 + 2 + 3 + . . . ;dfgfGt/Lo cg'j|md xf] .
To;}n] klxnf] kb (a) = 1
;dfg cGt/ (d) = 2 – 1 = 1
kb ;ª\Vof (n) = 20
20 cf}F kb;Ddsf] of]ukmn (S20) = ?
xfdLnfO{{ yfxf 5,
n 20
Sn = 2 [2a+(n – 1)d] = 2 [2 × 1 + (20 –1)1]
= 10(2 + 19)
= 10 × 21 = 210
pbfx/0f 5
2 + 4 + 6 + … sf klxnf] 13 cf]6f kbsf] of]ukmn kQf nufpg'xf];\ M
;dfwfg
oxfF 2 + 4 + 6 + ... ;dfgfGt/Lo cg'j|md xf] .
To;}n] klxnf] kb (a) = 2
;dfg cGt/ (d) = 4 – 2 = 2
kb ;ª\Vof (n) = 13
13 cf}F kb;Ddsf] of]ukmn (S13) = ?
xfdLnfO{{ yfxf 5,
n 13
Sn = 2 [2a + (n – 1)d] = 2 [2 × 2 + (13 – 1)2]
= 13
2
(4 + 24)
= 13
2
× 28
= 182
pbfx/0f 7
Pp6f ;dfgfGt/Lo >]0fLsf] klxnf] kb 2, clGtd kb 29 / hDdf kbsf] of]ukmn 155 5 . pSt >]0fLsf
hDdf kb;ª\Vof / ;dfg cGt/ kQf nufpg'xf];\ .
;dfwfg
oxfF klxnf] kb (a) = 2,
clGtd kb (tn) = 29 /
hDdf of]ukmn Sn = 155
hDdf kb ;ª\Vof (n) = ?
;dfg cGt/ (d)= ?
n
xfdLnfO{{ yfxf 5 Sn = 2 (a + tn)
n
or, 155 = 2 (2 + 29)
or, 310 = 31n
or, n = 310
31
= 10
;dfwfg
oxfF klxnf] jif{sf] hDdf cDbfgL (a) = 40000 × 12 = 4,80,000
k|To]s jif{ a9\g] /sd (d) = 1000 × 12 = 12,000
6 jif{kl5sf] hDdf cfDbfgL (S6) = ?
hDdf jif{ (n) = 6
xfdLnfO{{ yfxf 5,
Sn = n2 [2a + (n – 1)d]
S6 = 6 [2 × 480000 + (6 – 1) × 12000]
2
= 3[960000 + 60000]
= 3 × 10,20,000
= 30,60,000
Tf;y{ 6 jif{df x'g] hDdf cfDbfgL /sd ?= 30,60,000 x'G5 .
To;}n] 6 jif{df x'g] hDdf cfDbfgL ?= 35 nfv k'¥ofpg,
hDdf 35,00,000 – 30,60,000 = 4,40,000 ck'u x'G5 .
cEof; 6.1
1. -s_ ;dfgfGt/Lo dWodf eg]sf] s] xf] <
-v_ olb a, m, b ;dfgfGt/Lo cg'j|mddf eP m nfO{{ a / b sf ¿kdf n]Vg'xf];\ .
-u_ b'O{ ;ª\Vof 12 / 18 sf] dWodfg slt x'G5, n]Vg'xf];\ .
2. ;dfgfGt/Lo dWodf kQf nufpg'xf];\ M
-s_ 6 / 10 -v_ –2 / 2 -u_ –4 / 8 -3_ (a + b) / (a – b)
3. ;dfgfGt/Lo dWodf kQf nufpg'xf];\ M
-s_ 5 / 20 sf lardf 4 cf]6f
-v_ 70 / 14 sf lardf 6 cf]6f
-u_ 5 / –9 sf lardf 6 cf]6f
kl/of]hgf sfo{
tkfO{Fsf cfdf jf a'afnfO{{ klg cfkm\gf] x/]s hGdlbgdf jflif{s ;dfg cGt/df a9fpg] u/L
s]xL /sd hDdf ug{ nufpg'xf];\ / 5 jif{df s;sf] /sd slt a9L x'g] /x]5, hDdf ePsf]
k};f s;/L ;b'kof]u ug]{ cflb ljifodf ;fyLx¿;Fu 5nkmn ug'{xf];\ .
pQ/
1. -v_ m = a + b -u_ 15 2. -s_ 8 -v_ 0 -u_ 0 -3_ a
2
3. -s_ 8, 11, 14, 17 -v_ 62, 54, 46, 38, 30, 22 -u_ 3, 1, –1, –3, –5, –7
4. -s_ 7 -v_ 4 -u_ 3
5. -s_ 900 -v_ –77 -u_ 128 -3_ 455
-ª_ –112 -r_ 100 -5_ 5050 -h_ 3825
47
6. -s_ 7 -v_ –4 -u_ – 16
7. -s_ 46 -v_ –24 -u_ 2
8. -s_ 11 -v_ 8
9. -s_ 200 -v_ 420
10. -s_ 1050 -v_ –6 –3 + 0 +…
11. -s_ ;Sb}g, 500 sd -v_ 12 nueu
pbfx/0f 2
b'O{cf]6f kb 5 / 405 sf lardf 3 cf]6f u'0ff]Q/ dWodf lgsfNg'xf];\ M
;dfwfg
oxfF 3 cf]6f u'0ff]Q/ dWodf;lxtsf] cg'j|md 5, m1, m2, m3, 405 x'G5 .
klxnf] kb (a) = 5
dWodf ;ª\Vof (m) = 3
hDdf kb ;ª\Vof (n) = 3 + 2 = 5
kfFrf}F kb (t5) = 405
xfdLnfO{{ yfxf 5 t5 = ar5 –1
or, 405 = 5r5 – 1
or, 405 = 5r4
or, 81 = r4
or, 34 = r4
⸫r=3
ca m1 = bf];|f] kb = ar = 5× 3 = 15
m2 = t];|f] kb = ar2 = 5 × 32 = 45
m3 = rf}yf] kb = ar3 = 5 × 33 = 135
ctM 5 / 405 sf larsf 3 dWodfx¿ 15, 45 / 135 x'g\ .
(r – 1)
or, S5 = 61051
ctM pSt sd{rf/Lsf] 5 dlxgf;Ddsf] hDdf cfDbfgL ?= 61051 x'G5 .
s'g} u'0ff]Q/ cg'j|mdsf] n cf}F kb;Ddsf] of]ukmn Sn = a(r – 1) hxfF r > 1 /
n
(r – 1)
Sn = a(1 – rn) hxfF r < 1 x'G5 .
(1 – r )
oxfF klxnf] kb = a, ;dfg cg'kft = r, kb ;ª\Vof = n / n cf}F kb;Ddsf] of]ukmn = Sn
km]l/ Sn = a(r – 1) = arn – a = arn – 1 × r – a
n
(r – 1) (r – 1) (r – 1)
= tn r – a ⸪ tn = arn – 1
r–1
(r – 1)
t;y{ S5 = 1[(3 – 1)
5
(3 – 1)
243 – 1
= 2
= 121
ctM u'0ff]Q/ >]0fL 1 + 3 + 9 + 27 +… sf] klxnf] 5 cf]6f kbsf] of]ukmn 121 x'G5 .
pbfx/0f 4
u'0ff]Q/ >]0fL 2 + 1 + 12 + 41+... sf] klxnf] 5 cf]6f kbsf] of]ukmn kQf nufpg''xf];\ M
;dfwfg
oxfF klxnf] kb (a) = 2
1
;dfg cg'kft (r) = 2
kbsf] ;ª\Vof (n) = 5
xfdLnfO{{ yfxf 5 r < 1, Sn = a(1 – r )
n
(1 – r)
1 1
2{1– ( 2 )5} 2(1– (32) 1 31
S5 = 1
= 1 = 4(1– 32) = 8
1– 2 2
1 1
ctM u'0ff]Q/ >]0fL 2 + 1+ 2 + 4 +… sf] klxnf] 5 cf]6f kbsf] of]ukmn 31
8 x'G5
pbfx/0f 5
u'0ff]Q/ >]0fL 3 + 6 + 12 + 24+ … + 768 sf] of]ukmn kQf nufpg''xf];\ M
;dfwfg
oxfF klxnf] kb (a) = 2
;dfg cg'kft (r) = 63 = 2
clGtd kb (tn) = 768
ca klxnf] kb / clGtd kb lbOPsfn] Sn = tn r – a x'G5 .
r–1
768 × 2 – 3
Sn= (2 – 1)
= 1536 – 3 = 1533
ct M u'0ff]Q/ >]0fL 3 + 6 + 12 + 24 + … + 768 sf] of]ukmn 1533 x'G5 .
(r – 1)
pbfx/0f 8
u'0ff]Q/ >]0fL] 64 + 32 + 16 +… df sltcf]6f kbsf] hDdf of]ukmn 255 x'G5, kQf nufpg'xf];\ M
2
;dfwfg
oxfF klxnf] kb (a) = 64
;dfg cg'kft (r) = 32
64
1
= 2
hDdf of]ukmn Sn = 255 2
5.
hDdf kb ;ª\Vof (n) = ?
𝑎𝑎(1− 𝑟𝑟 𝑛𝑛 )
oxfF r < 1 5 . To;}n] Sn = (1 − 𝑟𝑟 )
1 1
255 64{1− (2)𝑛𝑛 } 64{1− (2)𝑛𝑛 } 1
or,
2
= 1
(1−2 )
= 1 = 128 { 1- ( )𝑛𝑛 }
2
2
255 1
or, = 1 − ( )𝑛𝑛
256 2
1 255
or, ( )𝑛𝑛 = 1 −
2 256
1 1
or, ( )𝑛𝑛 =
2 256
1 1
or, ( )𝑛𝑛 = ( )8
2 2
∴n=8
r–1
or, 19682 = a(3 – 1)
9
(3 – 1)
or, 19682 = 19683 – 1)
a(
2
or, 19682 = a × 19682
2
⸫a=2
klxnf] ls:tfaGbL = ?= 2
km]l/ clGtd ls:tfaGbL (t9) = arn–1 = 2 × 39–1 = 2 × 38 = 13122
t;y{ clGtd ls:tfaGbL / klxnf] ls:tfaGbLlarsf] km/s 13122 – 2 = ?= 13120 5 .
cEof; 6.2
1. -s_ u'0ff]Q/ dWodf eGgfn] s] a'lemG5 <
-v_ olb wgfTds ;ª\Vof a, m / b u'0ff]Q/ cg'j|mddf eP m nfO{{ a / b sf ¿kdf
n]Vg'xf];\ .
-u_ 3 / 27 larsf] u'0ff]Q/ dWodf slt x'G5, n]Vg'xf];\ .
2. lbOPsf b'O{ kblar kg]{ u'0ff]Q/ dWodf kQf nufpg'xf];\ M
1
-s_ –4 / –64 -v_ 5 / 125 -u_ 7 / 343
3. u'0ff]Q/ dWodf kQf nufpg'xf];\ M
-s_ 6 / 192 sf lardf 4 cf]6f
-v_ 5 / 405 sf lardf 3 cf]6f
9 4
-u_ 4 / 9 sf lardf 3 cf]6f
pQ/
1. -v_ m = a × b -u_ 9
2. -s_ –16 -v_ 5 -u_ 49
3 2
3. -s_ 12, 24, 48, 96 -v_ 15, 45, 135 -u_ 2 ,1, 3
4. -s_ 6 -v_ 2 -u_ 124
121 21
5. -s_ 126 -v_ 9 -u_ 4
-3_ 31 15
16
-ª_ 1 364
729
6. -s_ 3 -v_ 3 -u_ 2
7. -s_ 2046 -v_ 1093
8. -s_ 6 -v_ 10
9. ?= 29,040
pbfx/0f 1
xn ug'{xf];\ / ldn] gldn]sf] hfFRg'xf];\ M
-s_ x2 + 4x = 0 -v_ x2 + 6x + 8 = 0 -u_ x2 – 5x + 6 = 0
-3_ x2 – x – 6 = 0 -ª_ 2x2 + 7x + 6 = 0
;dfwfg
-s_ x2 + 4x = 0
hfFr]/ x]bf{,
or, x(x + 4) = 0
x2 + 4x = 0 df x = 0 /fVbf,
either x = 0
LHS = 0 + 4 × 0 = 0 = RHS
or, x + 4 = 0 eP, x = –4 /fVbf
x = –4
LHS = (–4)2 –4 × (–4) = 16 – 16 = 0 = RHS
ctM x = 0, –4 x'G5 .
-3_ x2 – x – 6 = 0
hfFr]/ x]bf{,
or, x2 – (3 – 2) x – 6 = 0 x = 3 /fVbf,
or, x2 – 3x + 2x – 6 = 0 LHS = (3)2 – 3 – 6
or, x(x – 3) +2(x – 3) = 0 = 9 – 9 = 0 = RHS
or, (x – 3) (x + 2) = 0 x = –2 /fVbf,
LHS = (–2)2 – 2 – 6
either, (x – 3) = 0 ⸫x=3 = 4 + 2 – 6 = 0 = RHS
or, x + 2 = 0 ⸫ x = –2
⸫ ju{ ;dLs/0fsf d"n 3 / –2 x'g\ .
either, (x + 2) = 0. ⸫ x = – 2 = 92 – 21
2+6=
21 – 21
2
3 = 0 = RHS
or, 2x + 3 = 0. ⸫x=– 2
⸫ ju{ ;dLs/0f 2x2 + 7x + 6 = 0 sf d"nx¿ –2 / – 3 x'g\ .
2
lj|mofsnfk 2
lbOPsf ju{ ;dLs/0fsf] xn ug'{xf];\ M
-s_ x2 – 9 = 0 -v_ x2 – 5x + 6 = 0
;dfwfg
-s_ x2 – 9 = 0 o;nfO{{ o;/L klg ug{ ;lsG5,
or, x2 – 32 = 0
x2 – 9 = 0
or, (x + 3) (x – 3) = 0
or, x2 = 9
Either x + 3 = 0 ⸫ x = –3
or, x2 = 32 [⸪ oxfF x2 / 9 b'j} ju{ x'g\ .]
or, x – 3 = 0 ⸫x=3
or, x = ± 3
⸫x=±3
x2 = a2 :j¿ksf ju{ ;dLs/0fsf] xn x = ± a x'g] /x]5 .
-u_ 2x2 – 7x + 6 = 0
or, 2x2 – 7x + 6 = 0
7
or, 2(x2 – 2 x + 3) = 0
7
or, x2 – 2 x + 3 = 0
2 2
7 7 7
or, x2 – 2 × x × 4 + 4 – 4 +3=0
2
7 7 49
or, x2 – 2 × x × 4 + 4 + 3 – 16 =0
2
or, x – 7 – 1 =0
4 16 ca wgfTds lrx\g lnFbf,
2 1 1 8
or, x – 7 = 1 x– 7 = 4 or, x = 7 + 4 = 4 = 2
4 16 4 4
7 1
7
2
1
2 C0ffTds lrx\g lnFbf, x – 4
=– 4
or, x – =
4 4 1 6 3
or, x = 7 – 4 = 4 = 2
4
1
or, x – 7 = ± 4 ⸫ x = 2, 3
4
2
𝑏𝑏 𝑏𝑏 2 𝑏𝑏 2 𝑐𝑐
or, 𝑥𝑥 2 + 2 × 𝑥𝑥 +( ) −( ) =− [ ju{ k"/f ubf{ ]
2𝑎𝑎 2𝑎𝑎 2𝑎𝑎 𝑎𝑎
𝑏𝑏 2 𝑐𝑐 𝑏𝑏 2
or, (𝑥𝑥 + ) =− +( )
2𝑎𝑎 𝑎𝑎 2𝑎𝑎
𝑏𝑏 2 𝑐𝑐 𝑏𝑏2
or, (𝑥𝑥 + ) =− +
2𝑎𝑎 𝑎𝑎 4𝑥𝑥𝑥𝑥2
𝑏𝑏 2 𝑏𝑏2 𝑐𝑐
or, (𝑥𝑥 + ) = −
2𝑎𝑎 4𝑎𝑎2 𝑎𝑎
𝑏𝑏 2 𝑏𝑏2 −4𝑎𝑎𝑎𝑎
or, (𝑥𝑥 + ) =( )
2𝑎𝑎 4𝑎𝑎2
𝑏𝑏 𝑏𝑏2 −4𝑎𝑎𝑎𝑎
or, 𝑥𝑥 + = ± √( )
2𝑎𝑎 4𝑎𝑎2
𝑏𝑏 √𝑏𝑏2 −4𝑎𝑎𝑎𝑎
or, 𝑥𝑥 = − ±
2𝑎𝑎 2𝑎𝑎
−𝑏𝑏±√𝑏𝑏2 −4𝑎𝑎𝑎𝑎
or, 𝑥𝑥 =
2𝑎𝑎
−(−5)±√(−5)2 − 4×1×6
= 5+1 6
2×1 ca wgfTds lrx\g lnFbf, x = 2
= 2 =3
5 ± √25−24 5–1 4
= C0ffTds lrx\g lnFbf, x = = 2 = 2
2 2
=
5±1 t;y{ x sf d"n j|mdzM 3 / 2 /x]5g\ .
2
2 3
-v_ x x – 7
= 49
2 3
oxfF x(x – 7) = 49
2 3
or, 𝑥𝑥 2 − 7 𝑥𝑥 − 49 = 0
xfdLnfO{ yfxf 5,
−𝑏𝑏±√𝑏𝑏2 −4𝑎𝑎𝑎𝑎
𝑥𝑥 =
2𝑎𝑎 14 + 28 42 3
ca wgfTds lrx\g lnFbf, x = 98
= 98 = 7
−(−14)±√(−14)2 − 4×49×(−3)
=
2×49 C0ffTds lrx\g lnFbf, x = 1498
– 28 –14
= 98 = – 1
7
14 ± √196+588 t;y{ x sf d"n j|mdzM 3 1
/ – /x]5g\ .
= 7 7
98
14 ±√784
=
98
ul0ft, sIff !) 159
14 ±28
=
98
cEof; 7.1
1. lbOPsf dWo] s'g s'g ju{ ;dLs/0f x'g\ < sf/0f;lxt n]Vg'xf];\ M
-s_ (x – 2)2 + 1 = 2x – 3 -v_ x(x + 1) + 8 = (x + 2) (x – 2)
-u_ x (2x + 3) = x2 + 1 -3_ (x + 2)3 = x3 – 4
-ª_ x2 + 3x + 1 = (x – 2)2 -r_ (x + 2)3 = 2x (x2 – 1)
2. v08Ls/0f ljlwaf6 xn ug'{xf];\ M
-s_ x2 – 3x – 10 = 0 -v_ 2x2 + x – 6 = 0 -u_ 2x2 – x + 18 = 0
-3_ 100x2 – 20x +1 = 0 -ª_ x2 – 45x + 324 = 0 -r_ x2 – 27x – 182 = 0
3. ju{ k"/f u/]/ xn ug'{xf];\ M
-s_ x2 – 6x + 9 = 0 -v_ 9x2 – 15x + 6 = 0 -u_ 2x2 – 5x + 3 = 0
-3_ 5x2 – 6x – 2 = 0 -ª_ x2 + 15
16
= 2x -r_ x2 + 23 x = 35
9
4. ;"q k|of]u u/]/ xn ug'{xf];\ M
-s_ x2 - 9x + 20 = 0 -v_ x2 +2x – 143 = 0 -u_ 3x2 – 5x + 2 = 0
1
-3_ 2x2 – 2 2 x + 1 = 0 -ª_ x + 1x = 3 -r_ 1x + (x – 2) = 3,
1 1 11
-5_ x + 4 – x – 7 = 30
5. sIff 10 sf] klxnf] q}dfl;s k/LIffdf /fdg/]z dxtf]n] b'O{ ljifo ul0ft / cª\u|]hLdf u/L
hDdf 30 cª\s dfq NofP5g\ . olb pgn] ul0ftdf 2 cª\s a9L / cª\u|]hLdf 3 cª\s
sd NofPsf] eP tL b'O{ ljifodf NofPsf] cª\ssf] u'0fgkmn 210 x'g] lyof] eg] pgn]
ul0ft / cª\u|]hLdf slt slt cª\s NofP5g\, kQf nufpg'xf];\ .
6. oxfF Pp6f cfotfsf/ v]nd}bfg lrqdf b]vfOPsf] 5 .
o;sf] nfdf] e'hf 5f]6f]] e'hfeGbf 30 ld6/ a9L 5 t/
o;sf] ljs0f{ 5f]6f]] e'hfeGbf 60 ld6/ a9L 5 M
-s_ cfotfsf/ v]nd}bfgsf] nDafO / rf}8fO kQf
nufpg'xf];\ .
-v_ pSt v]nd}bfgdf 12 m × 9 m b'af]sf rk/L la5\ofpFbf hDdf slt rk/L cfjZos
k5{g\, kQf nufpg'xf];\ .
-u_ pSt hUufsf] jl/kl/ 4 kmGsf] sfF8]tf/ nufpg k|ltld6/ ?= 15 sf b/n] slt vr{
nfU5, kQf nufpg'xf];\ .
lbOPsf] ;t{cg';f/,
(12 + x) (18 + x) = 280
or, 216 + 18x + 12x + x2 = 280
or, x2 + 30x + 216 – 280 = 0
or, x2 + 30x – 64 = 0
or, x2 + 32x – 2x – 64 = 0
or x(x + 32) –2(x + 32) = 0
or, (x + 32) (x – 2) = 0
either x + 32 = 0 ⸫ x = –32
or, x – 2 = 0 ⸫x=2
oxfF x = –32 pko'St ;dfwfg xf]Og lsgeg] jif{ C0ffTds x'Fb}g .
To;}n] x = 2
ct M 2 jif{kl5 pgLx¿sf] pd]/sf] u'0fgkmn 280 x'G5 .
pbfx/0f 7
26
olb s'g} ;ª\Vof / To;sf]] Jo'Tj|mdsf] of]ukmn 5 eP ;f] ;ª\Vof kQf nufpg'xf];\ M
;dfwfg
1
dfgf}F, Tof] ;ª\Vof x / To;sf] Jo'Tj|mdsf] ;ª\Vof x xf] .
k|Zgfg';f/,
1 26
x+x= 5
26
or, x x+ 1 = 5
2
pbfx/0f 8
b'O{ hgf bfh' / efOsf] xfnsf] pd]/sf] of]ukmn 34 jif{ / pgLx¿sf] pd]/sf] u'0fgkmn 288 5 eg]
ltgLx¿sf] xfnsf] pd]/ slt x'G5, kQf nufpg'xf];\ M
;dfwfg
dfgf}F bfh'sf] pd]/ / efOsf] pd]/ j|mdzM x / y jif{ 5g\ .
k|Zgfg';f/,
x + y = 34…………. (i)
x × y = 288…………. (ii)
;dLs/0f (i) af6 y = 34 – x……..(iii)
y sf] dfg ;dLs/0f (ii) df /fVbf,
x (34 – x) = 288
or, 34x – x2 = 288
or, x2 – 34x + 288 = 0
or, x2 – 16x – 18x + 288 = 0
or, x(x – 16) – 18(x – 16) = 0
or, (x – 16) (x – 18) = 0
either, x – 16 = 0 ⸫ x = 16
or, x – 18 = 0 ⸫ x = 18
x sf] dfg ;dLs/0f (iii) df /fVbf,
olb x = 16 eP y = 34 – x = 34 – 16 = 18 [⸪ bfh'sf] pd]/ efOsf] eGbf a9L x'g'k5{ .]
olb x = 18 eP y = 34 – x = 34 – 18 = 16
To;}n] bfh'sf] pd]/ 18 jif{ / efOsf] pd]/ 16 jif{ /x]5 .
pbfx/0f 11
Pp6f ;dsf]0fL lqe'hsf] s0f{ 13 ld6/ 5 . olb afFsL b'O{ e'hfsf] gfksf] km/s 7 ld6/ eP afFsL
e'hfx¿sf] nDafO kQf nufpg'xf];\ .
;dfwfg
oxfF lrqdf ABC Pp6f ;dsf]0f lqe'h xf], hxfF ∠B = 90° A
pbfx/0f 13
sIff 10 df cWoog/t s]xL ljBfyL{n] hDdf ?= 42,000 sf] ah]6 /xg] u/L jgef]hsf]
cfof]hgf u/] . To;sf nflu pgLx¿n] a/fa/ /sd p7fpg] klg lg0f{o u/] . t/ jgef]hsf lbg
;f]r]eGbf 5 hgf sd ljBfyL{sf] ;xeflutf /x\of], h;n] ubf{ k|To]sn] ?= 700 a9L p7fpg' kg]{ eP5 .
To;sf cfwf/df tnsf ;d:of ;dfwfg ug'{xf];\ M
-s_ jgef]hdf hDdf slt ljBfyL{sf] ;xeflutf /x\of], kQf nufpg'xf];\ .
-v_ Ps hgfsf] efudf slt /sd k/]5, kQf nufpg'xf];\ .
;dfwfg
42000
dfgf}F ljBfyL{sf] ;ª\Vof = x / k|To]sn] ltg'{kg]{ /sd = ?= x
oxfF 5 hgf ljBfyL{n] jgef]hdf ;xeflutf hgfPgg\ .
To;}n] ;xefuL ljBfyL{sf] ;ª\Vof = x – 5
cEof; 7.2
1. Pp6f k|fs[lts ;ª\Vofsf] ju{df 11 hf]8\bf 36 x'G5 eg] Tof] ;ª\Vof kQf nufpg'xf];\ .
2. s'g} ;ª\Vofsf] ju{af6 11 36fpFbf 25 afFsL /xG5 eg] pSt ;ª\Vof kQf nufpg'xf];\ .
3. olb Pp6f wgfTds ;ª\Vofsf] ju{sf] bf]Aa/af6 7 36fpFbf 91 afFsL /xG5 eg] Tof]
;ª\Vof kQf nufpg'xf];\ .
4. Pp6f k|fs[lts ;ª\Vofsf] ju{af6 2 36fpFbf 7 afFsL /xG5 eg] Tof] ;ª\Vof kQf
nufpg'xf];\ .
5. s'g} ;ª\Vofsf] ju{af6 11 36fpFbf 89 afFsL /xG5 eg] Tof] ;ª\Vof kQf nufpg'xf];\ .
6. olb s'g} ;ª\Vofsf] ju{sf] bf]Aa/af6 17 36fpFbf 55 afFsL /xG5 eg] ;f] ;ª\Vof slt
xf]nf, kQf nufpg'xf];\ .
7. olb Pp6f wgfTds ;ª\Vofsf] ju{sf] bf]Aa/af6 3 36fpFbf 285 afFsL /xG5 eg] Tof]
;ª\Vof kQf nufpg'xf];\ .
pQ/
1. 5 2. ±6 3. 7 4. 3 5. ±10 6. ±6
7. 12 8. 8 9. 8 / 10 jf –10 / –8
10. 3 / 5 jf –5 / –3 11. 3 / 1/3 12. 6 / 15
13. 17 jif{ / 13 jif{ 14. 12 jif{ / 10 jif{ 15. 15 jif{ / 12 jif{
16. -s_ 7 jif{ -v_ 6 jif{ -u_ 5 jif{ -3_ 10 jif{
17. -s_ 24 m / 7m -v_ 10m, 24m, 26m -u_ 15 m / 10 m
-3_ 9 m / 6 m -ª_ 240 m 2
-r_ 20% n] sdL
18. 24 19. -s_ 15 hgf -v_ 18 cf]6f l;;fsnd
-cf_ lbOPsf leGgsf] ;/n ug'{xf];\ / ldn] gldn]sf] hfFRg ;fyLnfO{{ b]vfpg'xf];\ M
3 1 2 1 1 1
-s_ 5 +5 -v_ 3 + 5 -u_ 4 + 6
2a
-3_ a
b + 2a
b -ª_ 3a
b – ab
a -r_ 3
xy + xy2
dfly plNnlvt leGgnfO{{ ;/n ubf{ leGgsf] x/ ;dfg jf c;dfg s] 5 Tof] x]/L ;/n
ug'{k5{ . olb x/ ;dfg ePdf c+zx¿sf] cfjZos lj|mof dfq u/]/ Pp6f x/ n]v] k'U5 eg]
c;dfg x/ ePdf ltgLx¿sf] n=;= kQf nufpg'k5{ .
h:t}M
x y
-s_ x–y + x – y oL ;dfg x/ ePsf leGg x'g\, To;}n]
x y x+y
x–y + x – y = x – y [Pp6f dfq x/ /fv]/ c+zdf hf]8 lj|mof ul/of] .]
pbfx/0f 3 pbfx/0f 4
x+y x–y a3 + 1 a3 – 1
;/n ug'{xf];\ M x–y + x+y ;/n ug'{xf];\ M = a2 – a + 1 + a2 + a + 1
;dfwfg ;dfwfg
𝑥𝑥 + 𝑦𝑦 𝑥𝑥 −𝑦𝑦 𝑎𝑎3 +1 𝑎𝑎3 −1
= + = +
𝑥𝑥 − 𝑦𝑦 𝑥𝑥 + 𝑦𝑦 𝑎𝑎2 − 𝑎𝑎 + 1 𝑎𝑎2 + 𝑎𝑎 + 1
(𝑥𝑥 + 𝑦𝑦)2 + (𝑥𝑥− 𝑦𝑦)2 (𝑎𝑎+1)(𝑎𝑎2 − 𝑎𝑎 + 1) (𝑎𝑎−1)(𝑎𝑎2 + 𝑎𝑎 + 1)
= = +
(𝑥𝑥 − 𝑦𝑦)(𝑥𝑥 + 𝑦𝑦) 𝑎𝑎2 − 𝑎𝑎 + 1 𝑎𝑎2 + 𝑎𝑎 + 1
𝑥𝑥 2 + 2𝑥𝑥𝑥𝑥 + 𝑦𝑦 2 + 𝑥𝑥 2 − 2𝑥𝑥𝑥𝑥 + 𝑦𝑦 2
= = (a + 1) + (a – 1)
𝑥𝑥 2 − 𝑦𝑦 2
2(𝑥𝑥 2 + 𝑦𝑦 2 ) = 2a
=
𝑥𝑥 2 − 𝑦𝑦 2
pbfx/0f 5
1 𝑎𝑎+𝑏𝑏
;/n ug'{xf];\ M –
2𝑎𝑎−3𝑏𝑏 4𝑎𝑎2 − 9𝑏𝑏2
;dfwfg
1 𝑎𝑎+𝑏𝑏
= –
2𝑎𝑎−3𝑏𝑏 4𝑎𝑎2 − 9𝑏𝑏2
1 𝑎𝑎+𝑏𝑏
= – 4a2 – 9b2 sf] u'0fgv08 lgsfNbf,
2𝑎𝑎−3𝑏𝑏 (2𝑎𝑎 − 3𝑏𝑏)(2𝑎𝑎+ 3𝑏𝑏)
4𝑥𝑥 2 + 𝑦𝑦 2 2𝑥𝑥 − 𝑦𝑦
= –
(2𝑥𝑥 − 𝑦𝑦)(2𝑥𝑥 + 𝑦𝑦) 2𝑥𝑥 + 𝑦𝑦 4x2 – y2 sf] u'0fgv08 lgsfNbf,
4𝑥𝑥 2 + 𝑦𝑦 2 − (2𝑥𝑥 − 𝑦𝑦)2 = (2x)2 – (y)2
=
(2𝑥𝑥 − 𝑦𝑦)(2𝑥𝑥 + 𝑦𝑦)
= (2x + y) (2x – y)
4𝑥𝑥 2 + 𝑦𝑦 2 − 4𝑥𝑥 2 + 4𝑥𝑥𝑥𝑥 − 𝑦𝑦 2
=
4𝑥𝑥 2 − 𝑦𝑦 2
4𝑥𝑥𝑥𝑥
=
4𝑥𝑥 2 − 𝑦𝑦 2
pbfx/0f 7
𝑥𝑥 𝑥𝑥 2𝑥𝑥𝑥𝑥
;/n ug'{xf];\ M + +
𝑥𝑥 − 𝑦𝑦 𝑥𝑥 + 𝑦𝑦 𝑥𝑥 2 + 𝑦𝑦 2
;dfwfg
𝑥𝑥 𝑥𝑥 2𝑥𝑥𝑥𝑥
= + +
𝑥𝑥 − 𝑦𝑦 𝑥𝑥 + 𝑦𝑦 𝑥𝑥 2 + 𝑦𝑦 2
2𝑥𝑥 2 2𝑥𝑥𝑥𝑥
= +
𝑥𝑥 2 − 𝑦𝑦 2 𝑥𝑥 2 + 𝑦𝑦 2
;dfwfg
1 1 𝑦𝑦
– –
2(𝑥𝑥 − 𝑦𝑦) 2(𝑥𝑥 + 𝑦𝑦) 𝑥𝑥 2 − 𝑦𝑦 2
1 1 𝑦𝑦
= – –
2(𝑥𝑥 − 𝑦𝑦) 2(𝑥𝑥 + 𝑦𝑦) (𝑥𝑥 − 𝑦𝑦)(𝑥𝑥 + 𝑦𝑦)
𝑥𝑥 + 𝑦𝑦 − 𝑥𝑥 + 𝑦𝑦 − 2𝑦𝑦
=
2(𝑥𝑥 − 𝑦𝑦)(𝑥𝑥 + 𝑦𝑦)
0
=
2(𝑥𝑥 − 𝑦𝑦)(𝑥𝑥 + 𝑦𝑦)
=0
pbfx/0f 9
𝑎𝑎 − 1 𝑎𝑎 − 2 𝑎𝑎 − 5
;/n ug'{xf];\ M: 𝑎𝑎2 − 4𝑎𝑎 + 3 + 𝑎𝑎2 − 8𝑎𝑎 + 12 + 𝑎𝑎2 − 8𝑎𝑎 + 15 a2 – 4a + 3
;dfwfg = a2 – 3a – 1a + 3
𝑎𝑎 − 1 𝑎𝑎 − 2 𝑎𝑎 − 5
= + + = a(a – 3) – 1(a – 3)
𝑎𝑎2 − 4𝑎𝑎 + 3 𝑎𝑎2 − 8𝑎𝑎 + 12 𝑎𝑎2 − 8𝑎𝑎 + 15
𝑎𝑎 − 1 𝑎𝑎 − 2 𝑎𝑎 − 5 = (a – 3) (a – 1)
= (𝑎𝑎 + (𝑎𝑎 + (𝑎𝑎
− 1)(𝑎𝑎 − 3) − 6)(𝑎𝑎 − 2) − 5)(𝑎𝑎 − 3)
a2 – 8a + 15
1 1 1
= + + = a2 – 5a – 3a + 15
(𝑎𝑎 − 3) (𝑎𝑎 − 6) (𝑎𝑎−3)
𝑎𝑎 − 6 + 𝑎𝑎 − 3 + 𝑎𝑎 − 6 = a(a – 5) – 3(a – 5)
= (𝑎𝑎 − 6)(𝑎𝑎 − 3) = (a – 5) (a – 3)
3𝑎𝑎 − 1 5
= (𝑎𝑎 a2 – 8a + 12
− 2)(𝑎𝑎 − 3)
= a2 – 6a – 2a + 12
= a(a – 6) – 2(a – 6)
= (a – 6) (a – 2)
pbfx/0f 11
𝑎𝑎−𝑏𝑏 𝑎𝑎+𝑏𝑏 2𝑎𝑎3
;/n ug'{xf];\ M + –
𝑎𝑎2 − 𝑎𝑎𝑎𝑎 + 𝑏𝑏2 𝑎𝑎2 + 𝑎𝑎𝑎𝑎 + 𝑏𝑏2 𝑎𝑎4 − 𝑎𝑎2 𝑏𝑏2 + 𝑏𝑏4
;dfwfg
𝑎𝑎−𝑏𝑏 𝑎𝑎+𝑏𝑏 2𝑎𝑎3
= 2 + –
𝑎𝑎2 − 𝑎𝑎𝑎𝑎 + 𝑏𝑏 𝑎𝑎2 + 𝑎𝑎𝑎𝑎 + 𝑏𝑏2 𝑎𝑎4 − 𝑎𝑎2 𝑏𝑏2 + 𝑏𝑏4
2𝑎𝑎3 2𝑎𝑎3
= –
(𝑎𝑎4 + 𝑎𝑎2 𝑏𝑏2 + 𝑏𝑏4 ) 𝑎𝑎4 − 𝑎𝑎2 𝑏𝑏2 + 𝑏𝑏4
2𝑎𝑎3 (𝑎𝑎4 − 𝑎𝑎2 𝑏𝑏2 + 𝑏𝑏4 ) − 2𝑎𝑎3 (𝑎𝑎4 + 𝑎𝑎2 𝑏𝑏2 + 𝑏𝑏4 )
=
(𝑎𝑎4 + 𝑎𝑎2 𝑏𝑏2 + 𝑏𝑏4 ) (𝑎𝑎4 − 𝑎𝑎2 𝑏𝑏2 + 𝑏𝑏 4 )
2𝑎𝑎7 − 2𝑎𝑎5 𝑏𝑏2 + 2𝑎𝑎3 𝑏𝑏4 − 2𝑎𝑎7 − 2𝑎𝑎5 𝑏𝑏2 − 2𝑎𝑎3 𝑏𝑏4
=
(𝑎𝑎4 + 𝑎𝑎2 𝑏𝑏2 + 𝑏𝑏4 ) (𝑎𝑎4 − 𝑎𝑎2 𝑏𝑏2 + 𝑏𝑏 4 )
− 4𝑎𝑎5 𝑏𝑏2
=
(𝑎𝑎8 + 𝑎𝑎4 𝑏𝑏4 + 𝑏𝑏8 )
2. ;/n ug'{xf];\ M
𝑎𝑎 𝑏𝑏 1 𝑏𝑏 + 𝑐𝑐 1 1
-s_ + -v_ – -u_ +
𝑎𝑎−𝑏𝑏 𝑏𝑏−𝑎𝑎 𝑏𝑏 − 𝑐𝑐 𝑏𝑏2 − 𝑐𝑐 2 𝑚𝑚 − 𝑛𝑛 𝑚𝑚 + 𝑛𝑛
𝑚𝑚 + 𝑛𝑛 𝑚𝑚 −𝑛𝑛 1 𝑛𝑛 3 1
-3_ + -ª_ + -r_ + (𝑥𝑥−2)2
𝑚𝑚 − 𝑛𝑛 𝑚𝑚 + 𝑛𝑛 𝑚𝑚 + 𝑛𝑛 𝑚𝑚2 − 𝑛𝑛2 𝑥𝑥 2 −4
𝑎𝑎3 + 𝑏𝑏3 𝑎𝑎3 − 𝑏𝑏3 4𝑥𝑥 2 + 25𝑦𝑦 2 2𝑥𝑥 − 5𝑦𝑦 4𝑥𝑥 3 8𝑥𝑥 7
-5_ 𝑎𝑎2 − 𝑎𝑎𝑎𝑎 + 𝑏𝑏 2 + 𝑎𝑎2 + 𝑎𝑎𝑎𝑎 + 𝑏𝑏2
-h_ 4𝑥𝑥 2 − 25𝑦𝑦 2
–
2𝑥𝑥 + 5𝑦𝑦
-em_
𝑥𝑥 4 +𝑎𝑎 4 - 𝑥𝑥 8 −𝑎𝑎8
𝑥𝑥 𝑥𝑥 2𝑥𝑥𝑥𝑥 3 4 9𝑎𝑎
-`_ – + -6_ + +
𝑥𝑥 − 𝑦𝑦 𝑥𝑥 + 𝑦𝑦 𝑥𝑥 2 + 𝑦𝑦 2 𝑎𝑎+3 𝑎𝑎−3 2(9− 𝑎𝑎2 )
1 1 2𝑥𝑥 𝑎𝑎 𝑏𝑏 𝑐𝑐
-7_ – + -8_ + +
𝑥𝑥+2𝑦𝑦 𝑥𝑥−2𝑦𝑦 4𝑦𝑦 2 − 𝑥𝑥 2 (𝑎𝑎−𝑏𝑏)(𝑎𝑎−𝑐𝑐) (𝑏𝑏−𝑎𝑎)(𝑏𝑏−𝑐𝑐) (𝑐𝑐 −𝑏𝑏)(𝑐𝑐 −𝑎𝑎)
𝑦𝑦−𝑧𝑧 𝑧𝑧−𝑥𝑥 𝑥𝑥−𝑦𝑦
-9_ + +
𝑥𝑥 2 −(𝑦𝑦−𝑧𝑧)2 𝑦𝑦 2 −(𝑧𝑧−𝑥𝑥)2 𝑧𝑧 2 −(𝑥𝑥−𝑦𝑦)2
1 2 3
-t_ + –
𝑝𝑝2 + 7𝑝𝑝 + 12 𝑝𝑝2 + 5𝑝𝑝 + 6 𝑝𝑝2 + 6𝑝𝑝 + 8
𝑥𝑥 + 3 𝑥𝑥 − 3 54 1 2 3
-y_ + – -b_ + –
𝑥𝑥 2 + 3𝑥𝑥 + 9 𝑥𝑥 2 −3𝑥𝑥 + 9 𝑥𝑥 4 + 9𝑥𝑥 2 + 81 𝑥𝑥 2 −5𝑥𝑥+6 4𝑥𝑥−𝑥𝑥 2 −3 𝑥𝑥 2 −3𝑥𝑥+2
𝑏𝑏 + 2 𝑏𝑏 −2 2𝑏𝑏2 1 1 2𝑏𝑏
-w_ – – -g_ – –
1 + 𝑏𝑏 + 𝑏𝑏 2 1 − 𝑏𝑏 + 𝑏𝑏 2 1 + 𝑏𝑏2 + 𝑏𝑏4 1− 𝑏𝑏 + 𝑏𝑏2 1 + 𝑏𝑏 + 𝑏𝑏 2 1 − 𝑏𝑏2 + 𝑏𝑏4
𝑎𝑎+𝑐𝑐 𝑎𝑎−𝑐𝑐 2𝑐𝑐 3
-k_ + +
𝑎𝑎2 + 𝑎𝑎𝑎𝑎+𝑐𝑐 2 𝑎𝑎2 − 𝑎𝑎𝑎𝑎+𝑐𝑐 2 𝑎𝑎4 + 𝑎𝑎2 𝑐𝑐 2 +𝑐𝑐 4
3. ;/n ug'{xf];\ M
1 1 2√𝑥𝑥 1 1 2√𝑥𝑥
-s_ – + – +
4(1− √𝑥𝑥) 4(1 + √𝑥𝑥) 4(1− 𝑥𝑥) -v_ 8(1− √𝑥𝑥) 8(1 + √𝑥𝑥) 8(1− 𝑥𝑥)
1 1 2
-u_ (𝑎𝑎+1)2
+ (𝑎𝑎−1)2 –
𝑎𝑎2 −1
𝑎𝑎 1 4𝑥𝑥+5
4. olb + = eP a sf] dfg slt x'G5, kQf nufpg'xf];\ .
2𝑥𝑥+1 𝑥𝑥+2 2𝑥𝑥 2 +5𝑥𝑥+2
𝑎𝑎 𝑏𝑏 𝑥𝑥+7
5. olb + = eP a / b sf] dfg slt x'G5, kQf nufpg'xf];\ .
2𝑥𝑥−3 3𝑥𝑥+4 6𝑥𝑥 2 −𝑥𝑥−12
a+b
a+b
a2 + b2 2ab
-s_ b'j} 6'j|mfsf] hDdf nDafO slt x'G5 <
a / b sf ¿kdf kQf nufpg'xf];\ .
-v_ olb a = 5 ld6/ / b = 3 ld6/ eP tL b'O{ sfuhsf] If]qkmn, nDafO / rf}8fOsf]
;DaGw s:tf] /x]5 kQf nufO{ sIffsf]7fdf k|:t't ug'{xf];\ .
pQ/
x a+b x–2
1. -s_ a+5 -v_ a–b -u_ x–4
2m
2. -s_ 1 -v_ 0 -u_ m2 – n2
2(m2 + n2) m 4(x2 – 12)
-3_ m2 – n2 -ª_ m2 – n2 -r_ (x + 2) (x2 – 2)2
20xy 4x3 4x3y
-5_ 2a -h_ (4x2 – 20y)2 -em_ a4 – x4 -`_ x4 – y4
5a + 6 2
-6_ 2(a – 9)
2 -7_ 2y –x -8_ 0 -9_ 0 -0f_ 1
1 2(x – 3) 4
-t_ (p + 2) (p + 3) (p + 4) -y_ x2 – 3x + 9 -b_ 3x – x2 – 2
4 – 4b3 2(a + c)
-w_ 1+b +b2 4 -g_
1 + b4 + b8 -k_ a2 + ac + c2
x x 4
3. -s_ 1 – x -v_ 2(1 – x)
u_ (a2 – 1)2
4. a = 2 5. a = 1, b = –1
1
-u_ 3x = 9
x –3 –2 –1 0 1 2 3
3x 3–3 = 27
1 …… …… …… …… …… ……
pbfx/0f 1
xn ug'{xf];\ M 7x = 49
;dfwfg
oxfF 7x = 49
or, 7x = 72
⇒x=2
pbfx/0f 3 pbfx/0f 4
xn ug'{xf];\ M 35x–4 + 35x = 82 xn ug'{xf];\ M 3x–1 + 3x–2 + 3x–3 = 13
;dfwfgM ;dfwfg
oxfF 35x–4 + 35x = 82 oxfF 3x–1 + 3x–2 + 3x–3 = 13
or, 3x × 3–1 + 3x × 3–2 + 3x × 3–3 = 13
or, 35x × 3–4 + 35x = 82
1 1 1 1
or, 35x 81 + 1 = 82 or, 3 3x + 9 3x + 27 3x = 13
82 1 1 1
or, 35x 81 = 82 or, 3x ( 3 + 9 + 27 ) = 13
9+3+1
or, 35x = 81 or, 3x 27 = 13
13
or, 35x =34 or, 3x 27 = 13
⇒ 5x = 4
or, 3x = 27
4
⸫x= 5 or, 3x =33
⇒x=3
a
or, 2(a2 + 1) = 5a
or, 2a2 – 5a + 2 = 0
or, 2a2 – 4a – a + 2 = 0
or, 2a (a – 2) – 1(a – 2) = 0
or, (a – 2) (2a – 1) = 0
either, (a – 2) = 0 ⸫a=2
1
or, (2a – 1) = 0 ⸫a= 2
ca a sf] dfg ;dLs/0f (i) df /fVbf,
a = 2 eP 2x = 21 ⇒x=1
1 1
a = 2 eP 2x = 2 = 2–1 ⇒ x = –1
t;y{ x sf dfgx¿ 1 / –1 x'g\ .
pbfx/0f 6
xn ug'{xf];\ M 5 × 4x+1 – 16x = 64
;dfwfg
oxfF 5 × 4x+1 – 16x = 64
or, 5 × (4x × 4) – 42x = 64
or, 20 × 4x – (4x )2 = 64
dfgf}F, 4x = a………………(i)
t;y{ 20a – a2 = 64
1 –1
⇒ x = 3 3 –3 3 ………..(i)
;dLs/0f (i) sf] b'j}lt/ 3g ubf{,
1 −1
or, x3 = (33 – 3 3 )3
1 −1 1 1 1 1
or, x3 = (33 )3 + (3 3 )3 – 3 ×3(3) × 3−(3) (33 − 3−3 )
or, x3 = 3 – 3–1 – 3 × 1 × x
or, x3 = 3 – 13 – 3x
or, x3 = 9 – 1 – 9x
3
or, 3x3 = 8 – 9x
or, 3x3 + 9x = 8
⸫ 3x (x2 + 3) = 8 k|dfl0ft eof] .
-v_ x –3 –2 –1 0 1 2 3
5–x …… …… …… …… …… …… ……
4. xn ug'{xf];\ M
-s_ 5x + 51x = 5 15
-v_ 7x + 71x = 7 17
-u_ 9x + 1 = 9 1
9x 9
1
-3_ 4x + 41x = 1616
1
-ª_ 5x + 5–x = 2525
-r_ 81 × 3x + 3–x = 30
pQ/
1 1
2. -s_ 2 -v_ 3 -u_ 2 -3_ 2 -ª_ –3 -r_ 1
1
3. -s_ 2 -v_ 34 -u_ 5 -3_ 4 -ª_ 2 -r_ 3 -5_ 2 -h_ 3
-em_ 2 -`_ 7
4. -s_ ±1 -v_ ±1 -u_ ±1 -3_ ±2 -ª_ ±2 -r_ 1, 3
5. -s_ 1, 2 -v_ 1, 2 -u_ 1, 2 -3_ 2, 3 -ª_ –1, 2 -r_ 0, 1
7. 1, 2
12 m
16 m
-s_ dflysf] ;Gbe{cg';f/ 3fF;] d}bfgsf] jl/kl/ /x]sf] a/fa/ rf}8fOnfO{{ x dfg]/
;dLs/0f agfpg'xf];\ .
-v_ 3fF;] d}bfgsf] jl/kl/ /x]sf] rf}8fO slt x'G5, kQf nufpg'xf];\ .
10. Pp6f cfotfsf/ hldgsf] nfdf] e'hf 5f]6f]] e'hfeGbf 40 m a9L 5 t/ To;sf] ljs0f{ nfdf]
e'hfeGbf 40 m a9L 5 .
-s_ dflysf] ;Gbe{cg';f/ 5f]6f] e'hfnfO{{ x dfg]/ ;dLs/0f agfpg'xf];\ .
-v_ 5f]6f] e'hf, nfdf] e'hf / ljs0f{sf] nDafO slt slt x'G5, kQf nufpg'xf];\ .
-u_ pSt hUufsf] jl/kl/ 4 k6s sfF8]tf/ nufpg k|ltld6/ ?= 15 sf b/n] slt vr{
nfU5, kQf nufpg'xf];\ .
-3_ pSt cfotfsf/ hldgdf 20 × 15 ld6/sf sltcf]6f hUufsf 6'j|mfx¿ tof/ ug{
;lsPnf, u0fgf ug{'xf];\ .
15. xn ug'{xf];\ M
-s_ 3x+2 +32–x = 82
32x + 1 82
-v_ 3x = 9
pQ/
1. -s_ sd{rf/L A -v_ ?= 6000, ?= 3000 -u_ ?= 8625
2. -s_ ?= 5000, ?= 1000 -v_ ?= 4000, ?= 22000 -u_ rf}yf]
3. -s_ ?= 1024 -v_ ?= 2046
4. -s_ ?= 5 -v_ ?= 320
5. -s_ ?= 8,000 -v_ ?= 68,000 -u_ 20 cf}F jif{
6. -s_ 20 m, 18 m / 24 m, 15 m -v_ k'Ub}g, 76 m / 78 m
-u_ bf];|f]df ?= 20
7. -s_ (30 – x) jif{ / (25 – x) jif{ -v_ 5 jif{ -u_ 22 jif{
8. -s_ – 6 -u_ –250
9. -s_ (16 + 2x) (12 + 2x) = 320 -v_ 2 m
10. -v_ 120 m, 160 m / 200 m -u_ ?= 8400 -3_ 64
11. -s_ 30 – x / 25 – x -v_ 2 jif{ -u_ 2 jif{
12. -v_ 7 km -u_ 25 km
90 1
13. -s_ 90
x – x + 15 = 2 -v_ 2 m
1 2(a – 4) 5
14. -s_ a + b -v_ a2 – 4a + 16
-u_ (a – 3) (a – 4) (a – 5) -3_ 3
15. -s_ ±2 -v_ ±2 -u_ a22(a – 4)
– 4a + 16
D G A B
A B C F
lrq -c_ lrq -cf_ lrq -O_
Dfflysf lrqsf] cfwf/df,
-s_ s'g lrqdf Pp6} cfwf/ / km/s ;dfgfGt/ /]vfdf rt'e'{hx¿ ag]sf 5g\, rt'e'{hx¿sf]
gfd n]Vg'xf];\ .
-v_ s'g lrqdf km/s cfwf/ / pxL ;dfgfGt/ /]vfdf lqe'h / rt'e'{h ag]sf 5g\, lqe'h /
rt'e'{hsf] gfd n]Vg'xf];\ .
3 cm
= 21 cm2
ctM ;=r= ABCD sf] If]qkmn = ;=r= ABEF sf] If]qkmn
A G B
7 cm
Pp6} cfwf/ / pxL ;dfGffGt/ /]vfx¿df ag]sf ;dfgfGt/ rt'e'{hx¿sf] If]qkmn
a/fa/ x'Fbf] /x]5 . ;=r= ABCD sf] If]qkmn = ;=r= ABEF sf] If]qkmn
;}4flGts k|df0f
;fWo 1
Pp6} cfwf/ / pxL ;dfgfGt/ /]vfx¿lardf ag]sf ;dfgfGt/ rt'e'{hx¿sf] If]qkmn a/fa/ x'G5 .
Yffxf lbOPsf] M ;dfgfGt/ rt'e'{hx¿ ABCD F D E C
/ ABEF Pp6} cfwf/ AB / pxL ;dfgfGt/
/]vfx¿ AB//CF df /x]sf 5g\ .
k|dfl0ft ug'{kg]{ M ;dfgfGt/ rt'e'{h ABCD
sf] If]qkmn = ;dfgfGt/ rt'e'{h ABEF sf]
If]qkmn A B
A B
Pp6} cfwf/ / pxL ;dfgfGt/ /]vfdf ag]sf] lqe'hsf] If]qkmn ;dfgfGt/ rt'e'{hsf] cfwf
x'G5 . ∆ABE sf] If]qkmn = 12 ;=r= ABCD sf] If]qkmn
k|df0f
tYo sf/0f
1. ;=r=ABFE sf] If]qkmn = ;=r= 1. Pp6} cfwf/ AB / CE//AB df ag]sf
ABCD sf] If]qkmn ;=r=x¿ ePsfn]
2. lqe'h ABE sf] If]qkmn = 1 ;=r= 2. ljs0f{ EB n] ;=r= ABFE nfO{{ a/fa/
2
ABFE sf] If]qkmn b'O{ efudf afF8\5 .
3. lqe'h ABE sf] If]qkmn = 1 ;=r= 3. tYo 1 / 2 af6
2
ABCD sf] If]qkmn
ct M Pp6} cfwf/ / pxL ;dfgfGt/ /]vfx¿lardf /x]sf lqe'hsf] If]qkmn ;dfgfGt/
rt'e'{hsf] If]qkmnsf] cfwf eof] .
k|dfl0ft eof] .
k|df0f
tYo sf/0f
1. AH = 12 AD AD sf] dWolaGb' H xf]
2. BF = 12 BC BC sf] dWolaGb' F xf]
3. AD = BC ;dfgfGt/ rt'e{'h ABCD sf
;Dd'v e'hfx¿
4. t;y{ AH = BF / AH // BF tYo 1, 2 / 3 tyf AD//BC
ePsfn]
5. t;y{ ABFH Pp6f ;dfgfGt/ rt'e{'h eof] . AH//BF / AH = BF ePsfn]
6. To;} u/L, CDHF Pp6f ;dfgfGt/ rt'e{'h eof] . CF//DH / CF = DH ePsfn]
7. ca ∆HEF sf] If]qkmn = 12 ;=r= ABFH sf] Pp6} cfwf/ HF / /]vf HF//AB df
If]qkmn ag]sf ;=r=/ lqe'h
8. km]l/ ∆HGF sf] If]qkmn = 12 ;=r= CDHF sf] Pp6} cfwf/ HF / HF//DC df ag]
If]qkmn sf ;=r=/ lqe'h
9. ∆HEF sf] If]qkmn + ∆HGF sf] tYo 7 / 8 af6 hf]8 tYo k|of]u u/L
1 1
If]qkmn = 2 ;=r= ABFH sf] If]qkmn + 2
;=r= CDHF sf] If]qkmn
or, ;=r= HEFG sf] If]qkmn = 12 -;=r= ABFH
+ ;=r= CDFH) sf] If]qkmn
⸫ ;=r= HEFG sf] If]qkmn = 12 ;=r= ABCD
sf] If]qkmn
k|dfl0ft eof] .
6 cm
lqe'h ABE sf] If]qkmn /
lqe''h ABC sf] If]qkmn kQf nufpg'xf];\ . A B
8 cm
b'O{ lqe'hsf] If]qkmnsf] t'ngf ug'{xf];\ / ;DaGw
kQf nufpg'xf];\ .
oxfF lqeh ABE cfwf/ AB = 8 cm / prfO AE = 6 cm ePsf] ;dsf]0fL lqe'h xf] .
1 1
t;y{ lqe'h ABE sf] If]qkmn = 2 cfwf/ × prfO = 2 × 8 cm × 6 cm = 24 cm2
km]l/ lqe'h ABC sf] cfwf/ AB = 8 cm / AB // EC ePsfn] prfO AE = 6 inch 5 .
1 1
t;y{ lqe'h ABC sf] If]qkmn = 2 cfwf/ × prfO = 2 × 8 cm × 6 cm = 24 cm2
ct M lqe'h ABE sf] If]qkmn = lqe'h ABC sf] If]qkmn eof] .
Pp6} cfwf/ / pxL ;dfgfGt/ /]vfx¿lar ag]sf lqe'hx¿sf] If]qkmn a/fa/ x'Fbf]/x]5 .
∆ABE sf] If]qkmn = ∆ABC sf] If]qkmn
;}4flGts k|df0f
;fWo 3
Pp6} cfwf/ / pxL ;dfgfGt/ /]vfx¿lar ag]sf lqe'hx¿sf] If]qkmn a/fa/ x'G5 .
E D C
yfxf lbOPsf] M lqe'hx¿ ABE / ABC b'j}
Pp6} cfwf/ AB tyf pxL ;dfgfGt/ /]vfx¿
EC / AB lardf ag]sf 5g\ .
k|dfl0ft ug'{kg]{ M ∆ABE sf] If]qkmn = ∆ABC
sf] If]qkmn
A B
/rgf M BC // AD lvrf}F . ca ABCD ;=r=
xf] .
tYo sf/0f
1. ∆ABC sf] If]qkmn = 12 ;=r= ABCD sf] ljs0f{ AC n] ;=r= ABCD nfO{{ a/fa/
If]qkmn b'O{ efudf ljefhg u5{ .
2. ∆ABE sf] If]qkmn = 1 ∆ABE / ;=r= ABCD b'j} Pp6}
2 ;=r= ABCD sf]
If]qkmn cfwf/ AB tyf pxL ;dfgfGt/ /]vfx¿
EC / AB lardf /x]sfn] .
3. ∆ABC sf] If]qkmn = ∆ABE sf] If]qkmn tYo 1 / 2 af6 k|dfl0ft eof] .
Pp6} cfwf/ / pxL ;dfgfGt/ /]vfx¿lar ag]sf lqe'hx¿sf] If]qkmn a/fa/ eof] .
k|dfl0ft eof] .
pbfx/0f 3
A B
lbOPsf] lrqdf ;dfgfGt/ rt'e{'h ABCD leq laGb' P
/x]sf] 5 eg] k|dfl0ft ug'{xf];\ . M N
1
∆APB sf] If]qkmn + ∆PCD sf] If]qkmn = 2 ;=r= P
pbfx/0f 7 P
lbOPsf] lrqdf MN // QR, eP ∆PQN sf] If]qkmn = ∆PRM sf]
If]qkmn x'G5 egL k|dfl0ft ug'{xf];\ .
;dfwfg M N
4 cm
4 cm
B D C Q 12 cm R
B C
7 cm
12 cm
-ª_ P S -r_ E H
-3_ A 6 cm D
5 cm
7 in.
m
5 c
B E 9 cm C
Q M R F 6 cm G
6 in. P W Z
A E D
lgsfNg'xf];\ . B C
F
T S R
-u_ lbOPsf] lrqdf PQST Pp6f ;dfgfGt/ rt'e{'h
xf] . olb SA⊥TP, SA = 8 cm / ∆PQR sf] If]qkmn
A
64 cm2 eP TP sf] nDafO kQf nufpg'xf];\ .
P Q
-3_ lbOPsf] lrqdf PQRS Pp6f ;dfgfGt/ rt'e'{h xf], P S
h;df e'hf QR sf] s'g} laGb' O af6 PO nfO{{ T ;Dd
/ SR nfO{{ klg pxL laGb' T ;Dd nDAofO{ QT hf]l8Psf]]
5 eg] ∆QOT sf] If]qkmn = ∆ROS sf] If]qkmn x'G5 R
egL k|dfl0ft ug'{xf];\ . Q O
T
B C E
P 18 cm S
3. -s_ ;dnDa rt'e'{h PQRS df PS//QR, PQ = 13
cm
cm, PS = 18 cm, QR = 23 cm / SR⊥QR eP
13
∆PSR sf] If]qkmn kQf nufpg'xf];\ .
Q R
23 cm
S T R
-v_ ;Fu}sf] lrqdf PQ//ST, PS//QT / ;=n=r= PQRS
sf] If]qkmn 95 cm2 / ∆QRT sf] If]qkmn 15 cm2
eP ∆RPQ sf] If]qkmn kQf nufpg'xf];\ .
P Q
E C D
-u_ ;Fu}sf] lrqdf DE//AB, AD//BC / BE sf] dWolaGb'
F / ∆AFE sf] If]qkmn 12 cm2 ePdf ;=r= ABCD
sf] If]qkmn kQf nufpg'xf];\ . F
B A
B C
4. k|dfl0ft ug'{xf];\ M
P Y S X
-s_ lbOPsf] lrqdf PQRS Pp6f ;=r= xf] . QRXY
Pp6f ju{ xf] eg], ;=r= PQRS sf] If]qkmn /
ju{ QRXY sf] If]qkmn a/fa/ x'G5 egL k|dfl0ft
ug'{xf];\ .
Q R
G
-3_ lbOPsf] lrqdf ;=r= PQRS sf] e'hf SR nfO{{ T ;Dd P S
nDAofOPsf] 5 . e'hf QR sf] s'g} laGb' O af6 hfg] u/L
PO nfO{{ klg T ;Dd nDAofOPsf] 5, k|dfl0ft ug'{xf];\ M
∆POR sf] If]qkmn = ∆QOT sf] If]qkmn x'G5 .
Q O R
T
-r_ ;Fu}sf] lrqdf ABCD Pp6f ;=r= xf], h;sf e'hf A X D
AD sf] X laGb' tyf e'hf CD sf] Y laGb'af6
lqe'hx¿ XBC / YAB ag]sf 5g\ eg] ΔABY sf]
Y
If]qkmn = ΔABX sf] If]qkmn + ΔCDX sf] If]qkmn
x'G5 egL k|dfl0ft ug'{xf];\ .
B C
F
-5_ ;Fu}sf] lrqdf ABCD Pp6f ;=r= xf] . e'hf
C B
BC df s'g} laGb' E 5 . DE / AB nfO{{ F ;Dd E
nDAofOPsf] 5 . CF hf]8]sf] 5 eg] ∆CEF sf]
If]qkmn = ∆ABE sf] If]qkmn x'G5 egL k|dfl0ft
D A
ug'{xf];\ .
B Q C
A E D
-0f_ lbOPsf] lrqdf AD//BC 5g\ . olb ∆ABE / ∆ACF sf
If]qkmnx¿ a/fa/ 5g\ eg] k|dfl0ft ug'{xf];\ M EF//AC. F
B C
kl/of]hgf sfo{
u|fkm k]k/ jf juf{ª\lst sfuhdf km/s km/s /ª k|of]u u/L Pp6} cfwf/ / pxL ;dfgfGt/
/]vfx¿lar ag]sf,
-s_ ;dfgfGt/ rt'e'{hx¿sf] ;DaGw
-v_ ;dfgfGt/ rt'e'{h / lqe'hsf] ;DaGw /
-u_ lqe'hx¿sf] ;DaGw :ki6 b]lvg] u/L tof/ kfg'{xf];\ / sIffdf k|:t't ug'{xf];\ .
pQ/
1. -s_ 24 cm2 -v_ 21 cm2 -u_ 36 3 cm2
-3_ 37.5 cm2 -ª_ 42 sq.inch -r_ 24 cm2
2. -s_ 4 cm2 -v_ 96 cm2 -u_ 8 cm2
-3_ lzIfsnfO{ b]vfpg'xf];\ -ª_ 48 cm2
3. -s_ 138 cm2 -v_ 40 cm2 -u_ 48 cm2
-3_ 54 cm2 4. lzIfsnfO{ b]vfpg'xf];\ .
-s_ Ps hf]8f Pp6} cfwf/ / pxL ;dfgfGt/ /]vfx¿lar aGg] a/fa/ If]qkmn ePsf ;dfgfGt/
rt'e{'hx¿
-v_ Pp6} cfwf/ / pxL ;dfgfGt/ /]vfx¿lar aGg] Pp6f ;=r=/ To;sf] If]qkmnsf] l7s
cfwf x'g] Pp6f lqe'h
-u_ Ps hf]8f Pp6} cfwf/ / pxL ;dfgfGt/ /]vfx¿lar aGg] a/fa/ If]qkmn ePsf lqe'hx¿
11.1. a/fa/ If]qkmn x'g] lqe'h / rt'e'{hx¿sf] /rgf (Construction of triangle
and quadrilaterals with equal areas)
r/0fx¿
-s_ lbOPsf] cj:yfsf] gd'gf lrq ?n/ / l;;fsndsf] k|of]u u/L lvRg'xf];\ .
-v_ lbOPsf dfgx¿nfO{{ gd'gf lrqdf eg'{xf];\ .
-u_ lbOPsf cj:yf / efux¿sf] gfksf cfwf/df sDkf; / ?n/ k|of]u u/L lbOPsf r/0fx¿
k|of]u u/L /rgf ug{] / gfdfs/0f ug]{ .
5.5
5.5
rfkn] 60° agfpg] /]vfdf sf6L C gfd lbcf}F .
cm
cm
120°
-3_ ca A af6 5.5 cm rfk / C af6 4 cm sf] cw{Jof;n] 60°
sf6\bf sfl6Psf] :yfgnfO{ D gfd lbcf}F . A 4 cm B
D 4 cm C P Q
S T
5.5
5.5
cm
cm
120°
60°
A 4 cm B
o;/L ag]sf] ;=r= ABQP sf] If]qkmn ;=r= ABCD sf] If]qkmn;Fu a/fa/ x'G5, lsg
xf]nf < ;fyL;Fu 5nkmn ug'{xf];\ .
5.5
nDAofcf}F .
5.5
6 cm
cm
cm
-u_ laGb' A af6 6 cm sf] cw{Jof; ST df lrx\g nufcf}F 60°
/ P gfd lbcf}F . km]l/ ;f]xL gfksf] cw{Jof;sf rfkn] A 4 cm B
laGb' B af6 ST df T tkm{ lrx\g nufO{ Q gfd lbcf}F .
-3_ ?n/ / l;;fsnd k|of]u u/L laGb'x¿ A / P tyf B / Q hf]8f}F .
D C P Q
S T
5.5
cm
5.5
6 cm
cm
60°
A 4 cm B
o;/L ag]sf] ;=r= ABQP / ;=r= ABCD sf] If]qkmn a/fa/ x'G5, lsg xf]nf < ;fyL;Fu
5nkmn ug'{xf];\ .
Pp6} cfwf/ AB / pxL ;dfgfGt/ /]vfx¿ AB//ST lar ag]sf ;=r= ABCD / ;=r=
ABQP ePsfn] If]qkmn a/fa/ x'G5 .
cm
5.5
-c_ lbOPsf] cj:yfsf cfwf/df lqe'h ABC sf] gd'gf 120°
lrq lvrL dfgx¿ e/f}F . 60°
-cf_ BC = 4.4 cm, ∠ABC = 60º / AB = 5.5 cm B 4.4 cm C
ePsf] ∆ABC lvrf}F .
-O_ laGb' A df ∠ABC = ∠BAS x'g] u/L BC//ST lvrf}F .
-O{_ ca C df 120º sf] sf]0f lvrL pSt /]vfn] ST df e]6\g] laGb'nfO{{ P gfd lbcf}F .
-p_ laGb' D / C hf]8f}F .
A D
S T
cm
5.5
120°
60°
B 4.4 cm C
o;/L ag]sf] ∆DBC sf] If]qkmn ∆ABC sf] If]qkmn;Fu a/fa/ x'G5, lsg xf]nf < ;fyL;Fu
5nkmn ug'{xf];\ .
Pp6} cfwf/ BC / pxL ;dfgfGt/ /]vf BC//ST df ag]sf lqe'hx¿ ePsfn] .
cm
6.2
5.5
lrq lvrL dfgx¿ e/f}F .
-v_ BC = 4.4 cm, ABC = 60º / AB = 5.5 cm ePsf] 60°
ABC lvrf}F . B 4.4 cm C
-u_ laGb' A df ∠ABC = ∠BAS x'g] u/L BC//ST lvrf}F .
-3_ ca 6.2 cm cw{Jof;sf] rfk lnO{ B af6 ST df sf6f}F . sfl6Psf] laGb'nfO{{ D gfd
lbcf}F .
-ª_ laGb' D / C hf]8f}F .
A D
S T
2 cm
6.
cm
5.5
60°
B 4.4 cm C
o;/L ag]sf] BCD sf] If]qkmn ABC sf] If]qkmn;Fu a/fa/ x'G5 . lsg xf]nf < ;fyL;Fu 5nkmn
ug'{xf];\ .
Pp6} cfwf/ BC / pxL ;dfgfGt/ /]vf BC//ST df ag]sf lqe'hx¿ ePsfn] .
lj|mofsnfk 3
AB = 4 cm, BC = 6.5 cm / ∠ABC = 120° ePsf] lqe'h ABC sf] If]qkmn a/fa/ x'g] u/L
Pp6f e'hf PB = 5 cm ePsf] ;dfgfGt/ rt'e{h PBDQ sf] /rgf s;/L ug]{ xf]nf <
-s_ lbOPsf] cj:yfsf cfwf/df lqe'h ABC sf] gd'gf lrq lvrL dfgx¿ e/f}F .
-v_ AB = 4 cm, BC = 6.5 cm / ∠ABC A P Q
= 120° ePsf] Pp6f lqe'h ABC 5 cm
lvrf}F . 5 cm
4 cm
-u_ ∠ABC = ∠BAS agfO{ e'hf BC ;Fu 120°
;dfgfGt/ x'g] laGb' A af6 hfg] /]vf ST B D C
lvrf}F . 6.5 cm
-3_ e'hf BC sf] dWolaGb' D kQf nufcf}F . ca 5 cm cw{Jof; ePsf] rfk lnP/ laGb' B
af6 ST df rfk sf6L P gfd lbcf}F .
-ª_ D af6 BP a/fa/sf] cw{Jof;sf] rfkn] ST df T tkm{ lrx\g nufO{ Q gfd lbcf}F .
laGb'x¿ B / P tyf D / Q hf]8f}F .
A P Q
S T
5 cm
4 cm 5 cm
B D C
6.5 cm
o;/L ag]sf] ;=r= PBDQ sf] If]qkmn ∆ABC sf] If]qkmn;Fu a/fa/ x'G5, s;/L xf]nf <
;fyL;Fu 5nkmn ug'{xf];\ .
Pp6} cfwf/ / pxL ;dfgfGt/ /]vflar ag]sf lqe'hsf] If]qkmn ;=r=sf] If]qkmnsf] cfwf
x'G5 . olb ;=r= cfwf cfwfdf agfPdf lqe'hsf] If]qkmn / ;=r=sf] If]qkmn a/fa/ x'G5 .
m
m
6 c
5 c
-u_ e'hf BC = CE x'g] u/L BC nfO{{ E ;Dd
nDAofcf}F . BE ;Fu ;dfgfGt/ x'g] laGb' A af6 hfg] 60°
/]vf ST lvrf}F . B 4 cm C 4 cm E
-3_ ∠ABC = ∠BAS x'g] u/L BE ;Fu ;dfgfGt/ x'g] /]vf ST lvrf}F .
-ª_ laGb' B af6 6 cm cw{Jof;sf] gfkn] ST df sf6L sfl6Psf] laGb'nfO{ P gfd lbcf}F .
-r_ laGb'x¿ B / P tyf P / E hf]8f}F .
A P D
S T
m
m
6 c
5 c
B 4 cm C 4 cm E
o;/L ag]sf lqe'h BPE xf] h;sf] If]qkmn ;dfgfGt/ rt'e'{h ABCD ;Fu a/fa/ x'G5, s;/L
xf]nf < ;fyL;Fu 5nkmn ug'{xf];\ .
Pp6} cfwf/ / pxL ;dfgfGt/ /]vflar ag]sf ;=r=sf] If]qkmn lqe'hsf] bf]Aa/ x'G5 .
lqe'hsf] cfwf/ bf]Aa/ kfbf{ aGg] lqe'hsf] If]qkmn ;=r=sf] If]qkmn;Fu a/fa/ x'G5 .
lj|mofsnfk 5
PQ = 5 cm, PS = 4 cm, QR = 4.4 cm RS= 3.6 cm / ljs0f{ PR = 6.4 cm ePsf]
Pp6f rt'e'{h PQRS lvrL pSt rt'e'{h;Fu a/fa/ If]qkmn x'g] lqe'h PSG sf] /rgf
s;/L ug]{ xf]nf <
-s_ lbOPsf] cj:yfsf cfwf/df rt'e'{h PQRS sf] gd'gf lrq tof/ u/L dfgx¿ e/f}F .
-v_ PQ = 5 cm, PS = 4 cm, QR = 4.4 cm R
3.6 cm
S
RS= 3.6 cm / ljs0f{ PR = 6.4cm ePsf]
4.4 cm
Pp6f rt'e'{h PQRS lvrf}F .
4 cm
-u_ ljs0f{ SQ lvrf}F . cm
6 .4
-3_ ∠SQR = ∠QRH x'g] u/L SQ ;Fu
;dfgfGt/ /]vf RH lvrf}F . ca PQ nfO{{ P 5 cm Q G
l;wf nDAofP/ RH ;Fu sfl6Psf] laGb'nfO{{
G gfd lbcf}F . laGb'x¿ S / G hf]8f}F .
R
3.6 cm
S
4.4 cm
4 cm m
4 c
6.
P 5 cm Q G
H
o;/L ag]sf] lqe'h PSG sf] If]qkmn a/fa/ rt'e'{hsf] If]qkmn;Fu a/fa/ x'G5, s;/L xf]nf <
;fyL;Fu 5nkmn ug'{xf];\ .
∆SQR sf] If]qkmn = ∆SQG sf] If]qkmn
RH cfwf/ / RG//SQ lar ag]sf lqe'h b'j}tkm{ ∆PSQ hf]8\bf,
(∆SQR + ∆PSQ) sf] If]qkmn = (∆SQG + ∆PSQ) sf] If]qkmn
⸫ rt'e'{h PQRS sf] If]qkmn = ∆PSG sf] If]qkmn
2.6 cm
4 c
m
B D C
3.4 cm
cfjZos cfot CDEF xf] h;sf] If]qkmn lqe'h ABC ;Fu a/fa/ x'g] u/L tn /rgf
ul/Psf] 5 .
A E F
2.6 cm
4 c
m
B D C
3.4 cm
ctM cfjZos cfot CDEF xf], h;sf] If]qkmn lqe'h ABC sf] If]qkmn;Fu a/fa/ x'G5 .
kl/of]hgf sfo{
kfFr kfFr hgfsf] ;d"x lgdf{0f ug'{xf];\ . afF;sf l;Gsf, 5\jfnL jf h'; kfOksf] k|of]u
u/L ;a} ;d"xn] dflysf k|To]s /rgfsf] Ps Pscf]6f gd'gf lgdf{0f u/L sf8{af]8{df 6fF;L
sIffsf]7fdf k|:t't ug'{xf];\ .
O
P R A B
A B
lrq -s_ lrq -v_ lrq -u_
-s_ ∠AOB sxfF ag]sf] 5 < o;nfO{{ s] elgG5 .
-v_ ∠PQR sxfF ag]sf] 5 < o;nfO{{ s] elgG5 <
-u_ ∠AOB / ∠PQR lar s] km/s 5 < t'ngf ug'{xf];\ .
-3_ lrq -u_ df rfk APB / rfk AB nfO{{ s] s] elgG5 <
1. b'O{cf]6f cw{Jof;n] s]Gb|df agfPsf] sf]0fnfO{{ s]Gb|Lo sf]0f elgG5 . lrqdf ∠AOB nfO{{
s]Gb|Lo sf]0f xf] .
2. j[Qsf b'O{cf]6f hLjfx¿ kl/lwdf hf]l8P/ ag]sf] sf]0fnfO{{ kl/lwsf] sf]0f elgG5 .
lrqdf ∠PQR nfO{{ kl/lwsf] sf]0f xf] .
3. s'g} rfk cw{ j[QeGbf ;fgf] ePdf Minor arc / cw{ j[QeGbf 7'nf] ePdf Major arc
elgG5 . oxfF APB Major arc / AB Minor arc x'g\ .
O A O
A C O
A
C
C
lrq g= 1 lrq g= 2 lrq g= 3
-s_ s]Gb|Lo sf]0f 180° x'Fbf To;sf] ;Dd'v rfk pSt kl/lwsf] slt efu x'G5, 5nkmn
ug'{xf];\ .
-v_ s]Gb|Lo sf]0f Ps j[Qsf] Ps rf}yfO x'Fbf, To;sf] ;Dd'v rfk pSt kl/lwsf] slt efu
x'G5, 5nkmn ug'{xf];\ .
1
-u_ s]Gb|Lo sf]0f Ps j[Qsf] 6 efudf x'Fbf To;sf] ;Dd'v rfk pSt kl/lwsf] slt efu x'G5,
5nkmn ug'{xf];\ .
-3_ s] s]Gb|Lo sf]0f / ;Dd'v rfklar k|ToIf ;DaGw 5 <
∠AOC ≗ AOC nfO{{ rfk AC sf] l8u|Ldf gfk egL k9\g] ul/G5 . s]Gb|Lo sf]0f / ;Dd'v
rfklar k|ToIf ;DaGw x'G5 . oxfF ;ª\s]t ≡ cyjf ≗ nfO{{ ;dk|efjL (Equal influence)
eg]/ klg k9\g] ul/G5 .
12.4 Pp6} rfkdf cfwfl/t s]Gb|Lo sf]0f / kl/lw sf]0fsf] ;DaGw (Relation
between central angle and inscribed angle)
A B
Pp6} rfkdf cfwfl/t s]Gb|Lo sf]0f kl/lwsf] sf]0fsf] bf]Aa/ x'Fbf] /x]5 . ∠AOB = 2∠ACB
O O O
A B
A B
lgisif{ M Pp6} rfkdf cfwfl/t s]Gb|Lo sf]0f kl/lwsf] sf]0fsf] bf]Aa/ x'G5 .
k|dfl0ft eof] .
Pp6} rfkdf cfwfl/t kl/lwsf] sf]0fsf] dfg s]Gb|Lo sf]0fsf] cfwf x'G5 . cyf{t\, s]Gb|Lo sf]0f
kl/lwsf] sf]0fsf] b'O{ u'0ff x'G5, h:t}M dflysf] lrqdf ∠AOB = 2 ∠ACB
lj|mofsnfk 5
cw{j[Qdf ag]sf kl/lwsf] sf]0f Ps ;dsf]0f x'G5 egL k|of]ufTds k/LIf0faf6 s;/L b]vfpg] xf]nf <
-c_ k|of]ufTds k/LIf0f
lrqdf b]vfOP h:t} km/s km/s cw{Jof; ePsf j[Qx¿ lvRg'xf];\ . j[Qsf] Jof;df cfwfl/t u/L
kl/lwsf] sf]0f ∠ACB 5 . tnsf] tflnsfdf ∠ACB sf] dfg /fvL lgisif{ kQf nufpg'xf];\ .
C C
C
B A B A B
A O O
O
Pp6} rfkdf cfwfl/t kl/lwsf sf]0fx¿ a/fa/ x'g] /x]5g\ . ∠ACB = ∠ADB
-cf_ k|of]ufTds k/LIf0f
lrqdf b]vfOP h:t} km/s km/s gfk ePsf j[Qx¿df Pp6} rfkdf cfwfl/t kl/lwsf] sf]0fx¿
lvRg'xf];\ .
D
A O
O O
A B A
B B
tYo k|df0f
Pp6} rfk APB df kl/j]li7t
1. ∠AOB = 2∠ACB
kl/lwsf] sf]0f
Pp6} rfk APB df cfwfl/t kl/lwsf] sf]0f
2. ∠AOB = 2∠ADB
/ s]Gb|Lo sf]0f ePsfn]
2∠ACB = 2∠ADB
3. tYo (1) / (2) af6
or, ∠ACB = ∠ADB
s'g} klg j[Qsf] Pp6} rfkdf cfwfl/t kl/lwsf sf]0fx¿ a/fa/ x'G5g\ .
k|dfl0ft eof] .
D
A
D A D
A
lrq g= 1 lrq g= 2 lrq g= 3
j[Qdf ag]sf kl/lwsf sf]0fx¿sf] gfk tflnsfdf eg'{xf];\ / lgisif{ klg n]Vg'xf];\ M
lrq g= ∠DAB ∠ABC ∠BCD ∠ADC ∠DAB + ∠BCD ∠ABC + ∠ADC glthf
1.
2.
3.
lgisif{ M
tYo k|df0f
1.
Pp6} rfk ABC df cfwfl/t s]Gb|Lo sf]0f
clwssf]0f ∠AOC = 2∠ADC
/ kl/lwsf] sf]0f
pbfx/0f 3
D
;Fu}sf] lrqdf A, B,C / D j[Qsf rf/ laGb'x¿ x'g\ . hLjfx¿ AC A
E
/ BD laGb' E df k|ltR5]lbt ePsf 5g\ . olb ∠BEC = 130° / 20°
∠ECD = 20° eP ∠BAC sf] dfg kQf nufpg'xf];\ . 130°
B C
;dfwfg
oxfF ∠BEC = 130° / ∠ECD = 20°
∠BEC + ∠CED = 180° [l;wf sf]0f]
or, ∠CED = 180° – ∠BEC = 180° – 130° = 50°
km]l/ ∠EDC + ∠CED + ∠ECD = 180° [lqe'hsf tLg sf]0fx¿]
or, ∠EDC = 180° – 50° – 20°= 110°
or, ∠EDC = ∠BAC [ Pp6} rfk BC df cfwfl/t kl/lw sf]0fx¿ ]
or, ∠BAC = 110°
;dfwfg
oxfF rj|mLo rt'e'{h ABCD df ljs0f{x¿ AC / BD laGb' E df 70°
B
sf6LPsf 5g\ . C
∠DAC = ∠DBC = 70° [ Pp6} rfk CD df cfwfl/t kl/
lwsf]0fx¿ ]
∠DAB = ∠DAC + ∠BAC = 70° + 30° = 100°
km]l/ ∠BCD + ∠DAB = 180° [rj|mLo rt'e'{hsf ;Dd'v sf]0fx¿ ]
or, ∠BCD + 100° = 180°
or, ∠BCD + 100° = 180° – 100° = 80°
km]l/ AB = BC ePsfn] ∠BAC = ∠ACB = 30° x'G5 .
∠BCD = ∠BCA + ∠ACD = 80°
or, 30° + ∠ACD = 80°
or, ∠ACD = 80° – 30° = 50°
C
⸫ ∠ECD =50°
pbfx/0f 5 D
O E
bfofFsf] lrqdf ABCD rj|mLo rt'e'{h xf]] . AB nfO{ l;wf E ;Dd B
a9fOPsf] 5 eg] ∠ADC = ∠CBE x'G5 egL k|dfl0ft ug'{xf];\ .
yfxf lbOPsf] M s]Gb| laGb' ePsf] j[Qdf rj|mLo rt'e'{h ABCD A
5 . rj|mLo rt'e'{hsf] AB e'hfnfO{{ laGb' E ;Dd nDAofOPsf] 5 .
k|dfl0ft ug'{kg]{ M ∠ADC = ∠CBE
k|df0f
tYo sf/0f
rj|mLo rt'e'{hsf ;Dd'v sf]0fx¿sf] of]
1. ∠ADC + ∠ABC = 180°
ukmn
2. ∠ABC + ∠CBE = 180° ;/nsf]0f ePsfn]
∠ADC + ∠ABC = ∠ABC + ∠CBE
3. tYo (1) / (2) af6
or, ∠ADC = ∠CBE
k|dfl0ft eof] .
30° 35°
A B O
O
35°
25° x°
70° x° C
x°
B B
C Q
x° A O
O
120° 90° 50°
x° 130°
O C
B C B A
x°
C B
-3_ -ª_ -r_
2. tnsf lrqx¿df x sf] dfg kQf nufpg'xf];\ M
C C A
C
x°
50
x°
130°
°
50° A B
A B 80° B
D O P O
x° D B
40° x°
D A D
-s_ -v_ -u_ -3_
3. -s_ ;Fu}sf lrqdf O j[Qsf] sGb|laGb' xf] . ∠OBA = 25° / A
∠OCA = 30° eP ∠BOC sf] dfg kQf nufpg'xf];\ .
°
25 O
30
°
B
C
Q 40° R
O
x°
S
F
-u_ lbOPsf] lrqdf, O j[Qsf] s]Gb| laGb' xf] . FAEC Pp6f rj|mLo
rt'e'{h xf], olb ∠CED = 68° 5 eg]
-c_ ∠AFC sf] dfg kQf nufpg'xf];\ . O C
A
-cf_ a[xt\ sf]0f ∠AOC
68°
E
D
D
o
100
C
-3_ lbOPsf] lrqdf AOB j[Qsf] Jof; xf] . olb ∠ADC = 100°
eP ∠BAC sf] dfg kQf nufpg'xf];\ . A B
O
A F
B E
C D
P Q
C D
C
5. lrqdf O j[Qsf] s]Gb|laGb' xf] . olb hLjfx¿ DE /
FG laGb' H df k|ltR5]bg ePsf 5g\ eg] k|dfl0ft F E
H
ug'{xf];\ M ∠DOF + ∠EOG = 2∠EHG
D G
O
P
7. PQRS Pp6f rj|mLo rt'e'{h xf] . olb ∠QPS
B
/ ∠QRS jf cw{sx¿n] j[QnfO{{ j|mdzM laGb'x¿ S
A / B df e]6\5g\ eg] AB j[Qsf] Jof; xf] egL
k|dfl0ft ug'{xf];\ .
A
R
Q
R
N
Q
U
Q
k|of]ufTds sfo{ tyf kl/of]hgf sfo{
1. s]Gb|Lo sf]0f / kl/lw sf]0fsf] ;DaGw / ltgLx¿;Fu ;DalGwt rfk tyf hLjfx¿sf]
;DaGw k|:6\ofpg] u/L sfuhsf df]8]nx¿ agfpg'xf];\ / sIffsf]7fdf k|:t't ug'{xf];\ .
2. s]Gb|x¿ j|mdzM X / Y ePsf tLg hf]8f a/fa/ j[Qx¿ ABP / CDQ lvRg'xf];\ .
a/fa/ rfkx¿ AB / CD agfO{ hLjfx¿ AB / CD hf]8\g'xf];\ . AB / CD
gfKg'xf];\ / cfPsf] glthfnfO{{ tflnsfdf eg'{xf];\ .
s] hLjf AB = hLjf CD 5 <
s] hLjf AB / CD n] s]Gb|df agfPsf sf]0fx¿ a/fa/ 5g\ <
s] hLjf AB n] j[Qsf] kl/lwdf agfPsf] sf]0f s]Gb|Lo sf]0fsf] cfwf 5 . o; sfo{sf
nflu dl;gf] wfuf÷tf/ / 6]«l;ª k]k/sf] k|of]u ug{ ;lsG5 .
pQ/
1. -s_ 80° -v_ 55° -u_ 120° -3_ 75° -ª_ 50° -r_ 115°
2. -s_ 50° -v_ 25° -u_ 60° -3_ 50°
3. -s_ 110° -v_ 50° -u_ -c_ 68° -cf_ 136° -3_ 10°
4 b]lv 9 ;Dd lzIfsnfO{ b]vfpg'xf];\ .
R
5. lbOPsf] lrqdf ABCD Pp6f ;dfgfGt/ rt'e'{h xf] eg] X pSt ;=r=sf] leq kg]{ Pp6f laGb'
xf] . olb MN//AB 5 eg], D C
s_ lqe'h XCD / CXB sf] If]qkmnsf] of]ukmn
;=r= ABCD sf] cfwf x'G5 egL k|dfl0ft
ug'{xf];\ . M N
-v_ lqe'h ADB / lqe'h ACD sf] ;DaGw X
n]Vg'xf];\ . A B
pQ/
pQ/ lzIfsnfO{ b]vfpg'xf];\ .
∑fx
= ∑f
∑fx
= n
h:t}M s'g} ljBfnosf sIff 9 sf 40 hgf ljBfyL{sf] ul0ft ljifosf] k|fKtfª\s lgDgfg';f/ 5 .
25, 10, 31, 22, 37, 42, 45, 37, 32, 34, 45, 40, 29, 27, 28, 17, 19, 22, 25, 33
15, 14, 13, 28, 36, 38, 41, 42, 39, 25, 24, 31, 21, 22, 25, 26, 35, 36, 39, 49.
dflysf] tYofª\snfO{{ cljlR5Gg >]0fLdf /fv]/ dWos lgsfNg ;lsG5 .
-s_ ;a}eGbf ;fgf] k|fKtfª\s 10 / ;a}eGbf 7'nf] k|fKtfª\s 49 5 . o;nfO{{ 10 sf] juf{Gt/df
lgDgfg';f/ juL{s[t tYofª\ssf] tflnsf agfpg ;lsG5 .
sIff 9 sf ljBfyL{sf] ul0ft ljifosf] k|fKtfª\s ljj/0f
k|fKtfª\s ldnfg lrx\g ljBfyL{ ;ª\Vof
X f
10 - 20 6
20 - 30 14
30 - 40 13
40 - 50 7
hDdf ljBfyL{ ;ª\Vof 40
juL{s[t tYofª\ssf] dWos kQf nufpgsf nflu ;j{k|yd k|To]s juf{Gt/sf] dWodfg lgsfNg'
k5{ .
juf{Gt/sf] tNnf] ;Ldf + juf{Gt/sf] dflyNnf] ;Ldf
dWodfg (m) = 2
To;kl5 vl08t >]0fLsf h:t} x sf] 7fpFdf m /fv]/ dWos lgsflnG5 .
dflysf] tflnsfnfO{{ af/Daf/tf tflnsf elgG5 . k|To]s juf{Gt/sf] ljBfyL{ ;ª\VofnfO{{ pSt
juf{Gt/sf] af/Daf/tf elgG5 . o;/L dWos kQf nufpg] ljlwnfO{{ k|ToIf ljlw (Direct
method) elgG5 .
j}slNks tl/sf
sIff 9 sf ljBfyL{sf] ul0ft ljifosf] k|fKtfª\s ljj/0f
k|fKtfª\s ljBfyL{ ;ª\Vof dWodfg d=m–A fd
X f m
10 – 20 6 10 + 20 15 – 25 = –10 – 60
2 = 15
20 – 30 14 20 + 30 25 – 25 = 0 0
2 = 25
30 – 40 13 30 + 40 35 – 25 = 10 130
2 = 35
40 – 50 7 40 + 50 45 – 25 = 20 140
2 = 45
N = 40 ∑fd = 210
oxfF slNkt dWos (A) = 25 dfgf} .
dWodfg / slNkt dWoslarsf] leGgtf (deviation from Assumed mean) = d
∑fm
dWos X = A+ N x'G5 .
1210
= 25 + 40
= 25 + 5.25 = 30.25
pbfx/0f 1
olb ∑fm = 2700 / N = 50 eP dWos X kQf nufpg'xf];\ M
;dfwfg
oxfF ∑fm = 2700
N = 50
dWos X = ?
∑fm
xfdLnfO{{ yfxf 5 X = N
2700
= 50
= 54
ctM dWos (X) = 54
pbfx/0f 2
u0f]z dfWoflds ljBfnosf 100 hgf ljBfyL{sf] tf}n tnsf] tflnsfdf lbOPsf] 5 . pSt tYofª\saf6
ljBfyL{sf] dWos tf}n kQf nufpg'xf];\ M
Tff}n (Kg) df 10 – 20 20 – 30 30 – 40 40 – 50 50 – 60
ljBfyL{ ;ª\Vof 18 27 20 17 6
20 – 30 27 20 + 30 675
2 =25
30 – 40 20 30 + 40 700
2 =35
40 – 50 17 40 + 50 765
2 =45
50 – 60 6 50 + 60 330
2 =55
∑f = N = 88 ∑fm = 2740
∑fx 2740
xfdLnfO{{ yfxf 5, X = N = 88 = 31.14
ctM dWos (X) = 31.14
j}slNks tl/sf
oxfF dfgf}F, slNkt dWos (A) = 35
ljBfyL{sf] tf}n ljj/0f
tf}n (Kg) ljBfyL{ ;ª\Vof dWodfg d = m-35 fd
(X) (f) (m)
10 – 20 18 15 –20 –360
20 – 30 27 25 –10 –270
30 – 40 20 35 0 0
40 – 50 17 45 10 170
50 – 60 6 55 20 120
N = 88 ∑fd = –340
∑fd
xfdLnfO{{ yfxf 5, dWos (X) = A + N
–340
= 35 + 88
= 35 – 3.86 = 31.14
ctM ljBfyL{sf] cf};t tf}n (X) = 31.14
pbfx/0f 4
hghfu[lt 6f]nsf dflg;sf] tf}nsf cfwf/df tof/ ul/Psf] tYofª\s tflnsfdf lbOPsf] 5 . pSt
tflnsfsf cfwf/df cf};t tf}n -dWos_ kQf nufpg'xf];\ .
Tff}n (Kg) 0-10 10-20 20-30 30-40 40-50 50-60
dflg;sf] ;ª\Vof 10 18 25 20 12 5
;dfwfg
dfgf}F, slNkt dWos A = 25 / juf{Gt/sf] cGt/ h = 10,
ljBfyL{ ;ª\Vof 2 5 8 p 7 5 9
;dfwfg
oxfF cª\sul0ftLo dWos kQf nufpFbf,
zflGt df=lj= sf sIff 11 / sIff 12 sf ljBfyL{sf] prfO ljj/0f
prfO (X) ljBfyL{ ;ª\Vof (f) dWodfg (m) fm
140-145 2 142.5 285
145-150 5 147.5 737.5
150-155 8 152.5 1220
155-160 p 157.5 157.5p
160-165 7 162.5 1137.5
165-170 5 167.5 837.5
170-175 3 172.5 517.5
N = 30 + p ∑fm = 4735 + 157.5 p
pbfx/0f 6
afnfh' kfs{df laxfg 7 ah]b]lv 8 ah];Dd k|j]z ug]{ pd]/cg';f/ dflg;sf] ;ª\Vof tn lbOPsf] 5 .
pSt tYofª\snfO{{ 10 juf{Gt/sf] af/Daf/tf tflnsf lgdf{0f u/L kfs{ cfpg] dflg;sf] cf};t pd]/
(X) kQf nufpg'xf];\ M
7, 22, 32, 47, 59, 16, 36, 17, 23, 39, 49, 31, 21, 24, 41, 12, 49, 21, 9, 8, 51, 36, 35,
18.
;dfwfg
oxfF af/Daf/tf tflnsfdf k|:t't ubf{,
pd]/ (X) ldng lrx\g Aff/Daf/tf (f) dWodfg (m) fm
0-10 3 5 15
10-20 4 15 60
20-30 5 25 125
30-40 6 35 210
40-50 4 45 180
50-60 2 55 110
N = 24 ∑fm = 700
∑fm
xfdLnfO{{ yfxf 5, dWos (X) = N
700
= 24
= 29.17
(X) = 29.17
ctM dflg;sf] cf};t pd]/ = 29.17 jif{
5. lbOPsf] sf]/f tYofª\snfO{{ af/Daf/tf tflnsf lgdf{0f u/L dWos x kQf nufpg'xf];\ M
-c_ 15, 51, 32, 12, 32, 33, 23, 43, 35, 46, 57, 19, 59, 25, 20, 38, 16, 45, 39,
40 (10 juf{Gt/_
-cf_ 25, 15, 24, 42, 22, 35, 34, 41, 33, 38, 54, 50, 36, 40, 27, 18, 35, 16, 51,
31, 23, 9, 16, 23, 31, 51, 7, 30, 17, 40, 60, 32, 50, 10, 23, 12, 21, 28, 37,
20, 58, 39, 10, 41, 13 (5 juf{Gt/_
6. -c_ lbOPsf tflnsfaf6 dWos x kQf nufpg'xf];\ M
cfkm\gf] ;d'bfosf 100 hgf dflg;sf] pd]/ ;f]w]/ pko'St juf{Gt/df af/Daf/tf tflnsfdf
k|:t't ug'{xf];\ . pSt af/Daf/tf tflnsfnfO{{ lx:6f]u|fddf k|:t't ug'{xf];\ . k|ToIf ljlw /
5f]6s/L ljlwaf6 dWos kQf nufO{ sIffsf]7fdf k|:t't ug'{xf];\ .
64
= 24 + 18
= 24 + 3.56
= 27.56
pbfx/0f 2
lbOPsf] tYofª\saf6 dlWosf kQf nufpg'xf];\ M
tf}n (X) 20-30 30-40 40-50 50-60 60-70 70-80
ljBfyL{ ;ª\Vof (f) 16 12 10 16 18 12
;dfwfg
ljBfyL{sf] tf}n ljj/0f
tf}n ljBfyL{ ;ª\Vof eGbf sd af/Daf/tf ;l~rt
(X) (f) af/Daf/tf (cf)
20-30 16 30 eGbf sd = 16 16
30-40 12 40 eGbf sd = 16+12 28
40-50 10 50 eGbf sd = 16 +12+10 38
50-60 16 60 eGbf sd = 16+12+10+16 54
60-70 18 70 eGbf sd = 16+12+10+16+18 72
70-80 12 80 eGbf sd = 16+12+10+16+18+12 84
N = 84
hDdf ljBfyL{ ;ª\Vof (N) = 84
N 84
dlWosf kg]{ :yfg = 2 cf}F kb = 2 cf}F kb = 42 cf}F kb
42 cf}F kb ePsf] juf{Gt/ (50-60) xf] .
ca dlWosf kg]{ juf{Gt/sf] tNnf] ;Ldf (L) = 50
dlWosf kg]{ juf{Gt/eGbf cluNnf] juf{Gt/sf] ;l~rt af/Daf/tf (cf) = 38
dlWosf kg]{ juf{Gt/sf] af/Daf/tf (f) = 16
dlWosf kg]{ juf{Gt/sf] cGt/ (h) = 60 - 50 = 10
;dfwfg
Af/Daf/tf kQf nufpg] tflnsf
lbg sfdbf/ ;ª\Vof eGbf sd ;l~rt af/Daf/tf
X f cf
0-30 5 5
30-60 y 5+y
60-90 22 27 + y
90-120 25 52 + y
120-150 14 66 + y
150-180 4 70 + y
N = (70 + y)
hDdf sfdbf/ ;ª\Vof N = 70 + y
dlWosf (Md)= 93.6
dlWosf k/]sf] juf{Gt/ (90-120) x'G5 .
ca dlWosf kg]{ juf{Gt/sf] tNnf] ;Ldf (L) = 90
dlWosf kg]{ juf{Gt/eGbf cluNnf] juf{Gt/sf] ;l~rt af/Daf/tf (cf) = 27 + y
dlWosf kg]{ juf{Gt/sf] af/Daf/tf (f ) = 25
dlWosf kg]{ juf{Gt/sf] cGt/ (h) = 120 – 90 = 30
70 + y – 54 – 2y
or, 3.6 = 50
× 30
(16 – y) × 3
or, 3.6 = 5
or, 3.6 × 5 = 48 – 3y
or, 3y = 48 –18
or, 3y = 30
or, y = 10
⸫ 5'6]sf] af/Daf/tf (y) = 10
lj|mofsnfk 5
Pp6f au}Frfdf ePsf ?vx¿sf] prfOsf cfwf/df tof/ ul/Psf] af/Daf/tf tflnsf lbOPsf]
5M
prfO (ft) 4-6 7-9 10-12 13-15 16-18 19- 21 22-24
?vsf ;ª\Vof 2 3 10 7 4 3 2
= 20 + 125– 7 × 10
= 20 + 10
= 30
-3_ juf{Gt/ (x) 102 105 125 140 170 190 200
af/Daf/tf (f) 10 18 22 25 15 12 8
2. lbOPsf] tYofª\saf6 dlWosf kQf nufpg'xf];\ M
-s_ Tff}n (Kg) 30-40 40-50 50-60 60-70 70-80 80-90 90-100
ljBfyL{ ;ª\Vof 3 5 7 11 10 3 1
-v_ prfO (cm) 140-145 145-150 150-155 155-160 160-165 165-170 170-175
Aff/Daf/tf 2 5 8 10 7 5 3
100- 200-300 300-400 400-
-u_ vr{ -k|lt lbg_ 100 eGbf 200 500
500 eGbf
sd a9L
Aff/Daf/tf 22 34 52 20 19 13
-3_ Kf|fKtfª\s 20 eGbf 40 eGbf 60 eGbf 80 eGbf 100 eGbf
sd sd sd sd sd
21 44 66 79 90
ljBfyL{ ;ª\Vof
3. tnsf tYofª\saf6 5'6]sf] af/Daf/tf kQf nufpg'xf];\ M
-s_ dlWosf = 35
Kf|fKtfª\s 20-25 25-30 30-35 35-40 40-45 45-50
ljBfyL{ ;ª\Vof 2 5 8 k 4 5
-u_ dlWosf = 36
pd]/ (yr) 20-25 25-30 30-35 35-40 40-45 45-50 50-55 55-60
Dflg; ;ª\Vof 50 70 100 300 ? 220 70 60
lj|mofsnfk 8
juL{s[t tYofª\ssf] l/t (Mode form continuous series)
juL{s[t tYofª\ssf] l/t lgDglnlvt r/0fx¿df kQf nufpg ;lsG5 M
-s_ w]/} k6s bf]xf]l/Psf] dfg l/t ePsfn] ;a{k|yd ;aeGbf 7'nf] af/Daf/tf ePsf]
juf{Gt/ kQf nufpg] M
-v_ l/t kg]{ juf{Gt/sf] af/Daf/tf f1, l/t kg]{ juf{Gt/eGbf tNnf] juf{Gt/sf]
af/Daf/tf f0, l/t kg]{ juf{Gt/eGbf dflyNnf] juf{Gt/sf] af/Daf/tf f2 kQf nufpg] M
-u_ l/t kg]{ juf{Gt/sf] cGt/ (h) kQf nufpg]
-3_ tnsf] ;"q k|of]u u/L l/tsf] dfg kQf nufpg] M
f –f
l/t (mode) = L + 2f 1– f 0– f × h
1 0 2
;dfwfg
Tff}n (Kg) 30-40 40-50 50-60 60-70 70-80 80-90 90-100
ljBfyL{ ;ª\Vof 3 5 7 11 10 3 1
= 60 + 2 × 11 – 7 – 10 ×10
4
= 60 + 5 × 10
= 60 + 8 = 68
ctM ax'ns -l/t_ = 68
cEof; 13.3
1. tnsf tYofª\ssf] l/t (Mode) kQf nufpg'xf];\ M
-s_ 29 cm, 34 cm, 29 cm, 26 cm, 55 cm, 34 cm, 35 cm, 40 cm, 34 cm, 56 cm
-v_ 99 kg, 135 kg, 182 kg, 49 kg, 189 kg, 196 kg, 78 kg, 192 kg, 182 kg
2. lbOPsf af/Daf/tf tflnsfx¿af6 l/t kQf nufpg'xf];\ .
-s_ k|fKtfª\s 5 10 15 20 25 30 35 40 45
ljBfyL{ ;ª\Vof 2 6 7 9 11 5 15 2 3
-v_ Hofnf (Rs.) 100-110 110- 120 120-130 130-140 140-150 150-160
sfdbf/ ;ª\Vof 5 6 4 7 5 4
-u_ pd]/ (yr) 20-25 25-30 30-35 35-40 40-45 45-50 50-55 55-60
pQ/
1. -s_ 34 cm -v_ 182 kg
2. -s_ 35 -v_150 kg
3. -s_ 33 -u_ 136 -u_ 38.57
N+1
oxfF klxnf] rt'yf{Fz kg]{ :yfg =
4
cf}F kb
= 59 + 1 cf}F kb
4
60
= = 15 cf}F kb
4
15 cf}F kbsf] dfg 28 ePsfn] klxnf] rt'yf{Fz (Q1) = 28
km]l/ t];|f] rt'yf{Fz kg]{ :yfg = 3(N4+ 1) cf}F kb
= 3(59 + 1) cf}F kb = 180 = 45 cf}F kb
4 4
45 cf}F kbsf] dfg 32 ePsfn] t];|f]{ rt'yf{Fz (Q3) = 32
;dfwfg
ljBfyL{sf] k|fKtfª\s ljj/0f
k|fKtfª\s (X) ljBfyL{ ;ª\Vof (f) ;l~rt af/Daf/tf (cf)
10-20 2 2
20-30 8 10
30-40 15 25
40-50 14 39
50-60 10 49
60-70 8 57
70-80 3 60
oxfF hDdf ljBfyL{ ;ª\Vof N = 60
klxnf] rt'yf{Fz kg]{ :yfg = N4 cf} kb = 60
4 cf}F kb = 15 cf} kb
15 cf} kb ePsf] juf{Gt/ (30-40) xf] .
ca klxnf] rt'yf{Fz kg]{ juf{Gt/sf] tNnf] ;Ldf (L) = 30
klxnf] rt'yf{Fz kg]{ juf{Gt/eGbf cluNnf] juf{Gt/sf] ;l~rt af/Daf/tf (cf) = 10
klxnf] rt'yf{Fz kg]{ juf{Gt/sf] af/Daf/tf (f ) = 15
klxnf] rt'yf{Fz kg]{ juf{Gt/sf] cGt/ (h) = 40 – 30 = 10
N – cf
xfdLnfO{{ yfxf 5, klxnf] rt'yf{Fz (Q1) = L + 4 ×h
f
= 30 + 15 – 10 × 10
15
50
= 30 +
15
= 30 + 3.34 = 33.34
km]l/ t];|f] rt'yf{Fz kg]{ :yfg = 3N
4
cf}F kb = 3 ×460 cf}F kb = 45 cf}F kb
45 cf}F kb ePsf] juf{Gt/ (50-60) xf] .
pbfx/0f 3
tn tflnsfdf sfdbf/sf] cfDbfgL lbOPsf] 5 . pSt tYofª\saf6 Q1, Q2 / Q3 sf] dfg kQf
nufpg'xf];\ M
cfDbfgL -xhf/df_ 0-5 5-10 10-15 15-20 20-25 25-30 30-35
sfdbf/ ;ª\Vof 10 15 40 55 30 25 5
;dfwfg
sfdbf/sf] cfDbfgL ljj/0f
cfDbfgL (X) sfdbf/ ;ª\Vof (f) eGbf sd ;l~rt af/Daf/tf (cf)
0-5 10 10
5-10 15 25
10-15 40 65
15-20 55 120
20-25 30 150
25-30 25 175
30-35 5 180
oxfF hDdf ljBfyL{ ;ª\Vof (N) = 180
klxnf] rt'yf{Fz kg]{ :yfg = N4 cf}F kb = 180
4 cf}F kb = 45 cf}F kb
ljBfyL{ ;ª\Vof 15 18 P 20 17
;dfwfg
rt'yf{“z kQf nufpg] tflnsf
vr{ (X) ljBfyL{ ;ª\Vof (f) eGbf sd ;l~rt af/Daf/tf (cf)
100-200 15 15
200-300 18 33
300-400 p 33 + p
400-500 20 53 + p
500-600 17 70 + p
oxfF t];|f] rt'yf{{“z (Q3) = 460 5 . To;}n] t];|f] rt'yf{Fz kg]{ juf{Gt/ (400-500)
ca t];|f] rt'yf{“z kg]{ juf{Gt/sf] tNnf] ;Ldf (L) = 400
t];|f] rt'yf{Fz kg]{ juf{Gt/eGbf cluNnf] juf{Gt/sf] ;l~rt af/Daf/tf (cf) = 33 + p
t];|f] rt'yf{Fz kg]{ juf{Gt/sf] af/Daf/tf (f) = 20
t];|f] rt'yf{Fz kg]{ juf{Gt/sf] cGt/ (h) = 500 – 400 = 100
3N – cf
xfdLnfO{{ yfxf 5, t];|f] rt'yf{Fz (Q3) = L + 4 ×h
f
3(70 + p) – (33 + p)
or, 460 = 400 + 4 × 100
20
-u_ prfO (cm) 100- 110- 120- 130- 140- 150- 160-
110 120 130 140 150 160 170
ljBfyL{ ;ª\Vof 3 4 9 15 20 14 7
-v_ tf}n (lbs) 110- 120- 130- 140- 150- 160- 170- 180-
119 129 139 149 159 169 179 189
af/Daf/tf 5 7 12 20 16 10 7 3
-u_ vr{ 100 eGbf 100- 200- 300- 400- 500 eGbf
sd a9L 200 300 400 500
-k|lt lbg_
Aff/Daf/tf 22 34 52 20 19 13
5. -s_ tn lbOPsf cfFs8fx¿n] s'g} Pp6f cfGtl/s k/LIf0fdf 30 ljBfyL{n] k|fKt u/]sf]
k|fKtfª\snfO{{ hgfpF5 . pSt cfFs8fnfO{{ 10 sf] juf{Gt/df af/Daf/tf tflnsf agfO{
klxnf] / t];|f] rt'yf{Fzx¿ kQf nufpg'xf];\ M
42, 65, 78, 70, 62, 50, 72, 34, 30, 40, 58, 53, 30, 34, 51, 54, 42, 59, 20, 40,
42, 60, 25, 35, 35, 28, 46, 60, 47, 52
-v_ Pp6f s'v'/f kmfd{df x/]s lbg pTkflbt cG8fsf] ;ª\VofnfO{{ tn lbOPsf] 5 . pSt
cfFs8fnfO{{ 20 sf] juf{Gt/df af/Daf/tf tflnsf agfO{ klxnf] / t];|f] rt'yf{Fzx¿
kQf nufpg'xf];\ M
32, 87, 17, 51, 99, 79, 64, 39, 25, 95, 53, 49, 78, 32, 42, 48, 59, 86, 69, 57,
15, 27, 44, 66, 77, 92.
kl/of]hgf sfo{
ljBfnosf sIff 9 / 10 sf 100 hgf ljBfyL{n] cfGtl/s k/LIff 100 k"0ff{ª\sdf k|fKt
u/]sf] hDdf k|fKtfª\s ;f]w]/ n]Vg'xf];\ .
-s_ pSt tYofª\snfO{{ pko'St juf{Gt/sf] af/Daf/tf tflnsfdf k|:t't ug'{xf];\ .
-v_ tYofª\ssf] k|of]u u/L eGbf 7'nf] / eGbf ;fgf] ;l~rt af/Daf/tf tflnsf tof/
kfg'{xf];\ .
-u_ ;a} sfo{sf] l;nl;n]af/ ¿kdf k|ltj]bg tof/ u/L sIffdf k|:t't ug'{xf];\ .
pQ/
1. -s_ 12, 22 -v_ 53, 65
2. -s_ 7.54, 13.91 -v_ 32.08, 64.09 -u_ 121.33, 152.14 -3_ 230.35, 334.5
-ª_ 40, 98.33 -r_ 18.3, 35.8 -5_ 30.31, 40.63
3. -s_ 8 -v_ 10 -u_ 16
4. -s_ 137.69, 148 -v_ 136.10, 169.6 -u_ 152.94, 360 -3_ 20.45, 61.15
5. -s_ 37.5, 59.28 -v_ 38, 61.57
1
km]l/ P(A) + P(B) = 2 + 12 = 1
P(A∩C) = n(A∩C) = 16
n(S)
caolbp(A) A +/ p(C)
B b'O–{ kf/:kl/s = 12ws
p(A∩C) lgif] + 1236gf
- 16 = 5 P(A∪B) = P(A) + P(B) / olb A / C
ePdf
6
b' O { kf/:kl/s lgif] w s 36gf
⸫ p(A∪C) = p(A) + p(C) – p(A∩C) gePdf P(A ∪ C) = P(A) + P(C) – P(A∩C) x'G5 . o;nfO{{
;DefJotfsf] hf]8sf] l;4fGt (Addition law of Probability) elgG5 .
pbfx/0f 1
Ps xKtfsf] af/sf gfddWo] Pp6f gfd lnFbf W af6 ;'? x'g] cyjf T af6 ;'? x'g] gfd cfpg] ;DefJotf
kQf nufpg'xf];\ .
;dfwfg
oxfF S = {Sunday, Monday, Tuesday, Wednesday, Thursday, Friday, Saturday};
n(S) = 7
= 17
n(A)
dfgf}F}+, A ={W af6 ;'? x'g] af/x¿ } = {Wednesday}; n(A) = 1 ⸫ P(A) = n(S)
= 27
n(B)
B ={T af6 ;'? x'g] af/x¿ } = {Tuesday, Thursday}; n(B) = 2 ⸫ P(B) = n(S)
W af6 ;'? x'g] cyjf T af6 ;'? x'g] gfd cfpg] ;DefJotf P(A∪B) = ?
oxfF A / B kf/:kl/s lgif]lwt 36gf x'g\ .
t;y{ P(A∪B) = P(A) + P(B) = 1
7 + 27 = 37
3
ctM W af6 ;'? x'g] cyjf T af6 ;'? x'g] af/sf] gfd cfpg] ;DefJotf = 7
pbfx/0f 4
Ps ;]6 52 kQL tf;nfO{{ /fd|/L lkm6]/ s'g} Pp6f tf;sf] kQL y'Tbf afbzfx, ld:;L cyjf u'nfd
kg]{ ;DefJotf kQf nufpg'xf];\ M
;dfwfg
oxfF hDdf tf;sf] ;ª\Vof, n(S) = 52
4 1
afbzfxsf] ;ª\Vof, n(K) = 4 ; P(K) = n(K)
n(S)
= 52 = 13
4 1
ld:;Lsf] ;ª\Vof, n(Q) = 4 ; P(Q) = n(Q)
n(S)
= 52 = 13
n(J) 4 1
u'nfdsf] ;ª\Vof, n(J) = 4 ; = n(S)
= 52 = 13
afbzfx, ld:;L cyjf u'nfd kg]{ ;DefJotf P(K∪Q∪J) = ?
oxfF K, Q / J tLg}cf]6f 36gf kf/:kl/s lgif]ws 36gf x'g\ .
t;y{ afbzfx jf ld:;L jf u'nfd kg]{ ;DefJotf P(K∪Q∪J) = P(K) + P(Q) + P( J)
1 1 1 3
= 13 + 13 + 13 = 13
3
ctM afbzfx, ld:;L cyjf u'nfd kg]{ ;DefJotf = 13
klxnf] 36gfn] bf];|f] 36gfsf] ;DefJotfnfO{{ klxnf] 36gfn] bf];|f] 36gfsf] ;DefJotfnfO{{
s]xL c;/ ub}g . t;y{ logLx¿ cgfl>t c;/ u¥of] . t;y{ logLx¿ k/fl>t 36gf
36gf (Independent Event) eP . (dependent Event) eP .
b'O{ jf b'O{eGbf a9L 36gfdf Pp6fsf] k|flKtn] csf]{ 36gfnfO{{ c;/ ub}{g eg] To:tf
36gfnfO{{ cgfl>t 36gf (Independent Event) elgG5 . s'g} k/LIf0fdf b'O{ jf b'O{eGbf
a9L 36gfdf Pp6fsf] k|flKtn] csf]{ 36gfsf] ;DefJotfdf k|efj kfg]{ 36gfnfO{{ k/fl>t 36gf
(Dependent Events) elgG5 .
pbfx/0f 1
Pp6f l;Ssf / Pp6f 8fO; Ps} ;do pkmfbf{ l;Ssfsf] cu|efu (H) / 8fO;df 5 cfpg] 36gf s:tf
36gf x'g\ <
;dfwfg
oxfF Pp6f l;Ssf / Pp6f 3gfsf/ 8fO;nfO{{ Ps} ;fy
pkmfbf{ l;Ssfdf H cyjf T dWo] s'g} klg cfpg
;S5 eg] 8fO;df 1 b]lv 6 cª\s;Dd s'g} klg cfpg
;S5 . l;Ssfdf cfpg] 36gfn] 8fO;df cfpg] 36gfnfO{{ s'g} c;/ ub}{gg\ tL 36gf
cgfl>t x'g\ .
1
To;} u/L P(A∩B) = n(A∩B)
n(S)
= 12
P(A) × P(B) = 12 × 16 = 12
1
= P(A ∩B)
olb b'O{cf]6f 36gf A / B kf/:kl/s cgfl>t 5g\ eg],
P(A / B) = P(A∩B) = P(A) × P(B) x'G5 .
pbfx/0f 3
Pp6f l;Ssf / tLg /ª xl/of], lgnf] / /ftf] ePsf] l:kg/nfO{{ ;Fu} 3'dfpFbf, l;Ssfdf T /
l:kg/sf] ;'O{ xl/of] /ªdf cl8g] ;DefJotf kQf nufpg'xf];\ M
;dfwfg
l;Ssfsf] gd'gf If]q (S1) = {H, T} ⸫ n(S1) = 2 1
n(T) 1
l;Ssfsf] T cfpg] ;DefJotf P(T) = n(S ) = 2
1
pbfx/0f 6
Pp6f emf]nfdf 5 cf]6f lgnf / 6 cf]6f /ftf u'Rrfx¿ 5g\ . tLdWo] b'O{cf]6f u'Rrf gx]/L lgsfNbf klxnf]
u'Rrf /ftf] / bf];|f] lgnf] u'Rrf cfpg] ;DefJotf slt x'G5 <
-s_ klxnf] u'RrfnfO{{ k'gM /fv]/ bf];|f] lgsfNbf
-v_ klxnf] g/fvLsg bf];|f] u'Rrf lgsfNbf .
;dfwfg
Pp6f emf]nfdf ePsf hDdf u'Rrf ;ª\Vof n(S) = 5 + 6 = 11
Pp6f u'Rrf lgsfNbf,
n(R) 6
/ftf] u'RRff kg]{ ;DefJotf P(R) = n(S) = 11
5
lgnf] u'Rrf kg]{ ;DefJotf P(B) = n(B)
n(S)
= 11
-s_ klxnf] u'Rrf k'gM emf]nfdf /fvL Pskl5 csf]{ j|mdzM lgsfNbf,
klxnf] u'Rrf /ftf] / bf];|f] u'Rrf lgnf] kg]{ ;DefJotf P(R∩B) = ?
6
klxnf] u'Rrf /ftf] cfpg] ;DefJotf P(R) = 11
5
bf];|f] u'Rrf lgnf] cfpg] ;DefJotf P(B) = 11
klxnf] u'Rrf /ftf] / bf];|f] u'Rrf lgnf] kg]{ ;DefJotf P(R∩B) = P(R) × P(B )
6 5 30
= 11 × 11 = 121
-v_ klxnf] u'Rrf k'gM emf]nfdf g/fvL Pskl5 csf]{ j|mdzM lgsfNbf,
6
klxnf] u'Rrf /ftf] cfpg] ;DefJotf P(R) = 11
ca ef]nfdf hDdf 11 – 1= 10 cf]6f u'Rrf /x] .
5
bf];|f] u'Rrf lgnf] cfpg] ;DefJotf P(B) = 10
klxnf] u'Rrf /ftf] / bf];|f] u'Rrf lgnf] kg]{ ;DefJotf P(R∩B) = P(R) × P(B )
6 5 3
= 11 × 10 = 11
kl/of]hgf sfo{
;DEffJotfsf] k|of]u b}lgs hLjgdf sxfF sxfF x'G5, vf]hL ug'{xf];\ . o;sf] ;sf/fTds k|of]u
;DaGwdf Ps n]v tof/ u/L sIffsf]7fdf k|:t't ug'{xf];\ .
klxnf] k6s HT
H
TH
T
TT
s'g} klg k/LIf0faf6 cfpg ;Sg] glthfnfO{ k|:t't ul/g] dflysf] h:t} lrqnfO{{ j[If
lrq elgG5 . o;df k/LIf0fsf k|To]s glthfnfO{{ xfFufx¿n] hgfOG5 . o;n] ltgLx¿sf]
;DefJotfsf] gd'gf If]q / ;DefJotf kQf nufpg ;lsG5, h:t}M dflysf] k/LIf0fdf gd'gf If]q
S = { HH ,HT, TH, TT} x'G5 .
pbfx/0f 1
Pp6f 8fO; / l;SsfnfO{{ Pskl5 csf]{ ub}{ pkmfbf{ cfpg ;Sg] glthf / ltgLx¿sf] ;DefJotfnfO{{
hgfpg] j[If lrq tof/ ug'{xf];\ .
pbfx/0f 2
/fd|/L lkml6Psf] 52 kQL tf;sf] u8\8Laf6 klxnf] tf; lgsfn]/ k'gM pSt u8\8Ldf gld;fO{ bf];|f] tf;
lgsfNbf /ftf] jf sfnf] tf; cfpg ;Sg] 36gf / ltgLx¿sf] ;DefJotfnfO{{ hgfpg] j[If lrq tof/
ug'{xf];\ M
;dfwfg
tf;sf] u8\8Laf6 klxnf] tf; lgsfn]/ k'gM pSt u8\8Ldf gld;fO{ bf]:f|f] tf; lgsfNbf cfpg
;Sg] 36gf / ltgLx¿sf] ;DefJotfnfO{{ hgfpg] j[If lrqnfO{{ lgDgfg';f/ b]vfpg ;lsG5 M
26 Red
26 Black 26 26 13
P2(R) =
26 P(BR) = × =
52 51 51
51
26 26 Red
P1(B) =
52
25 Black 26 25 25
P2(B) =
25 P(BB) = × =
52 51 102
51
pbfx/0f 3
tLgcf]6f l;SsfnfO{{ Pskl5 csf]{ ub} j|mdzM pkmfbf{,
-s_ cfpg ;Sg] 36gf / ltgLx¿sf] ;DefJotfnfO{{ hgfpg] j[If lrq tof/ ug'{xf];\ .
-v_ sDtLdf 2 cf]6f cu|efu (H) cfpg] ;DEffJotf kQf nufpg'xf];\ .
;dfwfg
-s_ tLgcf]6f l;SsfnfO{{ Pskl5 csf]{ ub} j|mdzM pkmfbf{ cfpg ;Sg] 36gf / ltgLx¿sf]
;DefJotfnfO{{ hgfpg] j[If lrqnfO{{ lgDgfg';f/ b]vfpg ;lsG5 M
1
H HHH
2
1 H
2 1 T HHT
2
1 H 1
2 2 H HTH
1 T
2
1 T HTT
2
1
1
2 H THH
1 2 H
2 T 1
2
T THT
1 1
2
2 T H TTH
1
2
T TTT
-v_ gd'gf If]q (S) = {HHH, HHT, HTH, HTT, THH, THT, TTH, TTT} ⸫ n(S) = 8
pbfx/0f 4
Pp6f emf]nfdf 12 cf]6f lgnf, 15 cf]6f xl/of / 18 cf]6f ;]tf a/fa/ cfsf/sf an /x]sf 5g\ .
b'O{cf]6f an Pskl5 csf]{ ub}{ gx]/Lsg lgsfNbf aGg] 36gfnfO{{ j[If lrqdf b]vfpg'xf];\ . pSt j[If
lrqsf] k|of]u u/L tnsf ;DefJotf kQf nufpg'xf];\ M
-s_ b'j} an lgnf] cfpg]
-v_ klxnf] an ;]tf] / bf];|f] an xl/of] cfpg]
-u_ Pp6f an lgnf] / csf]{ ;]tf] an cfpg]
;dfwfg
emf]nfdf ePsf 12 cf]6f lgnf, 15 cf]6f xl/of / 18 cf]6f ;]tf a/fa/ cfsf/sf anaf6
2 cf]6f an Pskl5 csf]{ gx]/L lgsfNbf cfpg] 36gf / ltgLx¿sf] ;DefJotfnfO{{ j[If lrqdf
lgDgfg';f/ b]vfpg ;lsG5 M
12 11 1
P2(B) =
11 B P(BB) = × =
44 45 44 15
15
P2(G) = 12 15 1
44
G P(BG) = × =
B 18
45 44 11
P2(W) =
44
12
P1(B) = P(BW) =
12
×
18
=
6
45 W 45 44 55
12 15 12 1
12 B P2(B) = B P(GB) = × =
44 45 44 11
14
15 G G P2(G) =
15 44
P1(G) = G P(GG) =
15
×
14
=
7
18 W 45
P2(W) =
18 45 44 66
44
15 18 3
W P(GW) = × =
45 44 22
12
P2(B) =
44 18 12 6
18 B P(WB) = × =
P1(W) = 45 44 55
45
W P2(G) =
15
44
18 15 3
G P(WG) = × =
45 44 22
17
P2(W) =
44 W P(WW) =
18
×
17
=
17
45 44 110
cEof; 14.3
1. Pp6f l;SsfnfO{{ tLg k6s pkmfbf{ cfpg] ;Defljt 36gfnfO{{ j[If lrqdf b]vfpg'xf];\ /
lgDgfg';f/sf ;DefJotfx¿ kQf nufpg'xf];\ M
-s_ ;a} tLgcf]6f kZr efu (T)
-v_ sDtLdf b'O{cf]6f cu| efu (H)
-u_ tLgcf]6f kZr efu (T)
2. /ftf lgnf / v}/f tLgfcf]6f /ª ePsf] Pp6f l:kg/ 3'dfP/ Pp6f l;Ssf pkmfbf{ cfpg ;Sg]
;a} 36gfnfO{{ b]vfpg] j[Iflrq tof/ kfg'{xf];\ . j[If lrqs]f k|of]u u/L tnsf ;DefJotfx¿ kQf
nufpg'xf];\ M
-s_ l:kg/sf] ;'O{ /ftf] /ªdf cl8g] / l;Ssfdf H cfpg]
-v_ l:kg/sf] ;'O{ v}/f] /ªdf cl8g] / l;Ssfdf T cyjf H cfpg]
3. Pp6f l;SsfnfO{ / Pp6f 8fO;nfO{{ Pskl5 csf]{ u/L pkmfl/of] . o;/L pkmfbf{ cfpg;Sg] ;a}
36gfnfO{{ j[If lrqdf b]vfpg'xf];\ . j[If lrqsf] k|of]u u/L tnsf ;DefJotf kQf nufpg'xf];\ M
-s_ l;Ssfdf H / 8fO;df hf]/ ;ª\Vof cfpg]
-v_ l;Ssfdf T / 8fO;df ju{ ;ª\Vof cfpg]
4. /fd|/L lkml6Psf] 52 kQL tf;sf] u8\8Laf6 Pp6f tf; tfGbf -x's'd, lr8L, OF6f / kfg_
dWo] Pp6f cfpg] / To;kl5 l;SsfnfO{{ pkmfbf{ cfpg] ;DefJo 36gf hgfpg] j[If lrq
tof/ ug'{xf];\ . pSt j[If lrq k|of]u u/L -s_ /ftf] / H cfpg] -v_ sfnf] / T cfpg]
;DefJotf kQf nufpg'xf];\ .
5. Pp6f emf]nfdf ePsf 7 cf]6f /ftf] / 5 cf]6f xl/of] u'RRffaf6 gx]/Lsg 3 cf]6f an
Pskl5 csf]{ kfn}kfnf] lgsfNbf (i) k'gM /fv]/ (ii) k'gM g/fvLsg cfpg;Sg] 36gfnfO{{
hgfpg] j[If lrq tof/ kfg'{xf];\ .
ldl>t cEof;
1. 50 hgf dflg;sf] prfO -;]=ld=df_ tn lbOPsf] 5 M
prfO -;]=ld=df_
125, 137, 155, 149, 122, 128, 133, 144, 115, 118, 142, 145, 151, 157, 159, 160,
165, 162, 156, 158, 155, 141, 147, 149, 148, 159, 154, 155, 166, 168, 169, 172,
174, 173, 176, 161, 164, 163, 149, 150, 154, 153, 152, 164, 158, 159, 162, 157,
156, 155.
-s_ pSt tYofª\snfO{{ 10 sf] juf{Gt/ agfO{ af/Daf/tf tflnsf tof/ kfg'{xf];\ .
-v_ dflYfsf] af/Daf/tf tflnsfaf6 dWos kQf nufpg'xf];\ .
-u_ -s_ df tof/ kfl/Psf] af/Daf/tf tflnsfnfO{{ lx:6f]u|fddf b]vfpg'xf];\ .
-3_ dflysf] tYofª\sf] dlWosf dfg slt xf]nf <
2. tnsf] tflnsfn] Pp6f ljBfnosf ljBfyL{sf] tf}n (kg) df hgfpF5 M
Tff}n ( Kg)
18, 20, 13, 24, 35, 34, 56, 45,33, 23, 24, 56, 33, 22, 26, 35, 39,44, 42, 47, 46, 48,
55,51,44,40,47, 49,34, 31, 28, 29, 35, 39, 28, 48,51,50,47,23,19,27, 57, 42, 33,
23, 38,36, 45, 45,37,29, 27, 22, 28, 36, 35,57, 54, 40, 50, 30, 29,
-s_ dflysf] tYofª\saf6 5 juf{Gt/df af/Daf/tf tflnsf tof/ kfg'{xf];\ .
-v_ eGbf ;fgf] / eGbf 7'nf] af/Daf/tf tflnsf tof/ kfg'{xf];\ .
-u_ ax'ns / dlWosfsf] km/s kQf nufpg'xf];\ .
-s_ dflysf] tflnsfdf ;a}eGbf w]/} hflu/] s'g pd]/ ;d"xsf /x]5g\ <
-v_ hflu/]x¿sf] cf};t pd]/ slt /x]5 <
-u_ PGhnn] cf};t / dlWosf Pp6} juf{Gt/df k5{ eg] s] of] s'/f l7s xf] <
4. yfxf gu/kflnsfsf 40 3/w'/Ln] dfl;s vkt ug]{ lah'nLsf] ljj/0f lgDgfg';f/ /x]sf] 5 M
vkt o'lg6 10-20 20-30 30-40 40-50 50-60 60- 70 70- 80
3/w'/L ;ª\Vof 5 6 8 9 7 4 1
-s_ dflysf] tflnsfaf6 eGbf ;fgf] / eGbf 7'nf] ;l~rt af/Daf/tf tflnsf tof/
kfg{'xf];\ .
-v_ k|Zg -s_ sf] pQ/sf cfwf/df ;l~rt af/Daf/tf jj|mx¿ tof/ kfg'{xf];\ .
-u_ s] cf};t / dlWosf Pp6} juf{Gt/df k5{g\ .
5. lbOPsf] tYofª\sn] Pp6f c:ktfndf Ps xKtfdf egf{ x'g] la/fdLsf] ;ª\Vof hgfpF5g\ M
pd]/ -jif{df_ 0-10 10-20 20-30 30-40 40-50 50-60 60-70 70-80 80-90
la/fdL ;ª\Vof 4 5 8 13 12 8 4 9 7
-s_ sIff 10 df 20 eGbf sd k|fKtfª\s Nofpg] ljBfyL{sf] ;ª\Vof slt /x]5 <
-v_ lbOPsf] tflnsfsf] cfwf/df ;l~rt af/Da/tf tflnsf agfpg'xf];\ .
-u_ dflysf] tflnsfaf6 tYofª\snfO{ a/fa/ $ efudf afF8\g] tYofª\s kQf nufpg'xf];\ .
-3_ dlWosfsf] cfwf/df dlWosf k|fKtfª\seGbf sd cª\s k|fKt ug]{ clwstd ljBfyL{
slt hgf x'G5g\ <
8. tLgcf]6f l;SsfnfO{{ Ps} k6s pkmfbf{,
-s_ cfpg] ;Defljt gd'gf If]q n]Vg'xf];\ .
-v_ Pp6f dfq cu| efu cfpg] ;DefJotf kQf nufpg'xf];\ .
-u_ sDtLdf 2 cf]6f kZr efu (T) cfpg] ;DefJotf kQf nufpg'xf];\ .
-3_ slt klg cu| efu (H) cfpg] ;DefJotf kQf nufpg'xf];\ .
-ª_ 2 cf]6f H cfpg] cyjf H gcfpg] 36gfsf] ;DefJotf kQf nufpg'xf];\ .
9. /fd|/L lkml6Psf 52 kQL tf;sf] u8\8Laf6 Pp6f tf; tfGbf,
-s_ PSsf cfpg] ;DefJotf slt x'G5 <
-v_ x's'd jf OF6f kg]{ ;DefJotf kQf nufpg'xf];\ .
-u_ x's'd jf PSsf cfpg] ;DefJotf kQf nufpg'xf];\ .
-3_ lr8L jf d'xf/ ePsf] kQL cfpg] ;DefJotf kQf nufpg'xf];\ .
10. Pp6f l;Ssf pkmf/]/ / rf/cf]6f /ª -lgnf], xl/of], /ftf], KofhL_ ePsf] l:kg/nfO{{ Ps;fy
3'dfOof] M
-s_ pSt k/LIf0fnfO{{ j[If lrqdf b]vfpg''xf];\ . k/LIf0fsf] 5'6\6f5'6\6} / ;Fu;Fu}sf] ;DefjL
gd'gf If]q kQf nufpg'xf];\ .
-v_ l;Ssfsf] H / l:kg/sf] ;'O{ xl/of] jf lgnf]df cl8g] ;DefJotf kQf nufpg'xf];\ .
-u_ l;Ssfd H / l:kg/sf] ;'O{ xl/of]df cl8g] ;DefJotf kQf nufpg'xf];\ .
11. /fd|/L lkml6Psf] 52 kQL tf;sf] u8\8Laf6 b'O{cf]6f tf; Pskl5 csf]{ ub]{ tfGbf,
-s_ olb klxnf] tf; k'gM /fv]/ bf];|f] tf; tfGbf b'j} tf; x's'd cfpg] ;DefJotf kQf
nufpg'xf];\ .
-v_ olb klxnf] tf; k'gM g/fv]/ bf];|f] tf; tfGbf klxnf] tf; x's'd / bf];|f] tf; kfg
cfpg] ;DefJotf kQf nufpg'xf];\ .
-u_ dfly -s_ / -v_ sf] ;DefJotfnfO{{ 5'6\6f 5'6\6} j[If lrqdf b]vfpg'xf];\ .
pQ/
1 b]lv 7 ;Dd lzIfsnfO{ b]vfpg'xf];\ .
8. -s_ {HHH, HHT, HTH, HTT, THH, THT, TTH, TTT}
3 2 1 1
-v_ 8 -u_ 3 -3_ 6 -ª_ 3
1 1 4 11
9. -s_ 13 -v_ 2 -u_ 13 -3_ 26
1 1 1 13
10. -v_ 4 -u_ 8 11. -s_ 16 -v_ 204 -u_ lzIfsnfO{ b]vfpg'xf];\ .
1 49
12. -s_ 5 -v_ 225 -u_ 5}gg\
13. lzIfsnfO{ b]vfpg'xf];\ .
1 1
14. -v_ c_ 4 cf_ 6 -u_ x'g\
15 / 16 lzIfsnfO{ b]vfpg'xf];\ .
2
17. -s_ M3 = {3, 6, 9, 12, 15, 18}, M5 = {5, 10, 15, 20} -v_ 5
9
-u_ 7Ls 5 -3_ 20
9 25
18. -s_ 64 -v_ 64
?vsf prfO
/fdg/]z M ;/ gd:sf/ . ;/ of] ?v slt cUnf] xf]nf < ?v / d
plePsf] 7fpFlarsf] b'/L slt xf]nf < ljBfnodf
ePsf] emG8fsf] prfO slt xf]nf < oL ;a} s'/f θ E
D
s;/L kQf nufpg ;lsG5 xf]nf eg]/ ;f]lw/x]sf]
;/ . B C
lzIfs M kv kv /fdg/]z . Ps} k6s slt w]/} k|Zg ;f]Wg' ePsf] . ca sIff sf]7fdf
uP/ Pp6f Pp6f k|Zgsf] lrq agfP/ ;fyL;Fu klg 5nkmn u/f}F n Û -b'j} hgf
sIffsf]7fdf hfG5g\ ._
lzIfs M /fdg/]z tkfO{Fn] ;f]Wg' ePsf] klxnf] k|Zg rp/sf] ?v slt cUnf] xf]nf < eGg]
xf] x} . o;nfO{{ z}Ifl0fs kf6Ldf lrqdf b]vfPsf] 5' . xfd|f] cfFvfn] ?vsf 6'Kkfdf
x]bf{ aGg] sf]0fnfO{{ θ dfgf}F . lrqdf BD = CE 5 . ca AD sf] dfg kQf nufpg
;Sof} eg] ?vsf prfO t kQf nufpg ;lsxfN5f}F lg t . ;dsf]0f lqe'h ADE
aGof] . sIff 9 df lqsf]0fldtLo cg'kft lgsfn]sf] ;Demg' t .
cf]ds'df/L M ;/ xfd|f] cfFvfn] ?vsf 6'Kkfdf x]bf{ ag]sf] sf]0fnfO{{ s] elgG5 < of] s;/L kQf
nufpg ;lsG5 < A F
θ
lzIfs M cf]ds'df/L, ;a}eGbf klxnf t xfd|f] cfFvfn]
?vsf 6'Kkfdf x]bf{ hldg;Fu ;dfgfGt/
?vsf prfO
lj|mofsnfk 2
-ef]lnkN6 sIffdf_
?vsf] prfO
or, 1= 20
x
t;y{ x = 20 m
To;}n] ?vsf k"/f prfO = 20 + 1.80 = 21.80 m /x]5
140 m
BC
or, 3 = 140
x
or, x 3 = 140 60º
C B
140
or, x = 1.732 xm
⸫ BC = 80.83 m
t;y{ dflg; / 6fj/larsf] b'/L (x) = 80.83 m /x]5 .
pbfx/0f 3
Pp6f 18 m cUnf]] ?v xfjfn] efFlrP/ g5'l6Psf] cj:yfdf 6'Kkfn] hldgdf 5'Fbf hldg;Fu 30º sf]
sf]0f ag]sf] 5 . pSt ?vsf efFlrPsf] efusf] nDafO kQf nufpg'xf];\ M
;dfwfg
A
oxfF ?vsf] ;'?sf]] prfO (AB) = 18 m
efFlrPsf] ?vsf] efu (AD) = CD = x m
afFsL /x]sf]] ?vsf efu (BD) = (18 – x) m
ca
xm
CD
or, 12 = 18x– x D
or, x = 36 – 2x xm
(18 – x m)
or, x + 2x = 36
or, 3x = 36
B 30º C
or, x = 12 m
t;y{ pSt ?vsf] efFlrPsf efusf] nDafO 12 m /x]5 .
60 m
ca, C
;dsf]0f lqe'h ACD df
tan45º = AC
CD
B E
20 m
or, 1 = AC
20
or, AC = 20 m
km]l/ DE = AB – AC = 60 – 20 = 40 m.
t;y{ pSt 3/sf] prfO 40 m /x]5 .
pbfx/0f 5
Ps hgf 1.2 m cUnf] dflg;n] cfkm" cufl8 /x]sf] 6fj/sf] 6'Kkfdf cjnf]sg u5{ / pGgtf+z sf]0f 60º
kfpF5 . olb 6fj/sf] prfO 53.2 m 5 eg] 6fj/ / dflg;larsf] b'/L kQf nufpg'xf];\ M
;dfwfg A
oxfF 6fj/sf]] prfO (AB) = 53.2 m
dflg;sf]] prfO (DE) = BC = 1.2 m
6fj/ / dflg;larsf] b'/L (CD) = BE
52 m
53.2 m
ca,
;dsf]0f lqe'h ACD df 60º
AC C D
tan60º = CD 1.2 m
or, 3 = AB – BC
CD B E
or, 3 = 53.2 – 1.2
CD
pbfx/0f 6
j[Qfsf/ kf]v/Lsf] Jof; 100 m 5 . pSt kf]v/Lsf] l7slardf kfgLsf] ;txeGbf dfly 50 m
b]lvg] u/L vDaf ufl8Psf] 5 . Ps hgf dflg;n] kf]v/Lsf] lsgf/faf6 vDafsf] 6'Kkfdf x]bf{ slt
l8u|Lsf] pGgtf+z sf]0f aGnf kQf nufpg'xf];\ M A
;dfwfg
oxfF j[Qfsf/ kf]v/Lsf] Jof; BD = 100 m
50m
To;}n] j[Qfsf/ kf]v/Lsf] cw{Jof; OB = 50 m x'G5 .
0 θ
vDafsf] kfgL aflx/sf] efusf] nDafO AO = 50 m x'G5 . D 100 m B
10 m
30º
5 3
B C
5 3
60º B xº C
B C 10 m
xm
3. -s_ Ps hgf dflg;n] 60 m cUnf]] 6fj/sf] 6'KkfnfO{ To;sf] km]baf6 x m k/ uP/ cjnf]sg
u5{ . b[li6/]vfn] pGgtf+z sf]0f 30º kfpF5 eg] x sf] dfg kQf nufpg'xf];\ M
-v_ Ps hgf dflg;n] 12 m cUnf]] 6fj/sf] 6'KkfnfO{ To;sf] km]baf6 12 m k/ uP/
cjnf]sg u5{ . b[li6/]vfn] pGgtf+z sf]0f xº kfpF5 eg] x sf] dfg kQf nufpg'xf];\ .
-u_ Ps hgf dflg;n] x m cUnf]] 6fj/sf] 6'KkfnfO{ To;sf] km]baf6 12 m k/ uP/
cjnf]sg u5{ . b[li6/]vfn] pGgtf+z sf]0f 45º kfpF5 eg] x sf] dfg kQf nufpg'xf];\ .
4. -s_ x'/L atf; nfu]sf] j]nfdf Pp6f 14 m cUnf]] ?v xfjfn] efFlrP/ g5'6\l6Psf] cj:yfdf
To;sf] 6'Kkf]n] hldgdf 5'Fbf hldg;Fu 60º sf] sf]0f ag]sf] 5 . pSt ?vsf] efFlrPsf]
efusf] nDafO slt x'G5, kQf nufpg'xf];\ .
-v_ Pp6f ?vlaraf6 xfjfn] efFlrP/ g5'l6Psf] cj:yfdf 6'Kkf]n] hldgdf 5'Fbf hldg;Fu
60º sf] sf]0f ag]sf] 5 . olb pSt ?vsf] efFlrPsf] efusf] nDafO 7.5 m eP
gefFlrb}sf] ?vsf prfO slt lyof], kQf nufpg'xf];\ .
-u_ x'/L atf;sf sf/0fn] Pp6f ?vlaraf6 efFlrP/ g5'l6Psf] cj:yfdf 6'Kkfn] hldgdf
5'Fbf hldg;Fu 30º sf] sf]0f ag]sf] 5 . pSt ?vsf efFlrPsf] efusf] nDafO
30 m 5 .
-c_ gefFlrb}sf] ?vsf] jf:tljs prfO slt lyof], kQf nufpg'xf];\ .
-cf_ pSt ?vsf 6'Kkf] km]baf6 slt 6f9f;Dd k'u]5, kQf nufpg'xf];\ .
5. s_ Ps hgf 1.7 m cUnf] dflg;n] cfkm"cufl8 /x]sf] 6fj/sf] 6'Kkfdf cjnf]sg u5{ /
pGgtf+z sf]0f 60º kfpF5 . olb 6fj/ / dflg;larsf] b'/L 30 m 5 eg] 6fj/sf] prfO
kQf nufpg'xf];\ .
12. Pp6f j[Qfsf/ kf]v/Lsf] kl/lw 176 m 5 . pSt kf]v/Lsf] l7slardf Pp6f vDaf ufl8Psf]
5 . Ps hgf 1.6 m cUnf] dflg;n] kf]v/Lsf] lsgf/faf6 vDafsf] 6'Kkfdf x]bf{ 45º sf] pGgtf+z
sf]0f ag]sf] 5 .
-s_ dflg; / vDaflarsf] b'/L kQf nufpg'xf];\ .
-v_ pSt vDafsf] kfgLsf] ;txeGbf dflysf] prfO slt /x]5, kQf nufpg'xf];\ .
-u_ kfgLsf] ;txeGbf dflysf] vDafsf] prfO slt sd ePsf] eP pGgtf+z sf]0f
30º sf] x'GYof], u0fgf ug'{xf];\ .
13. 1.2 m cUnf] dflg;n] 8.8 m cUnf] 3/sf] 5taf6 rª\uf p8fO/x]sf] 5 . rª\ufsf] wfufn]]
hldg;Fu 30º sf] sf]0f agfpF5 / rª\ufsf] jf:tljs nDafO 180 m k'u]sf] 5 .
-s_ dflysf] ;DaGwnfO{{ lrqfTds ¿kdf k|:t't ug'{xf];\ .
-v_ rª\uf hldgaf6 slt m dfly k'u]sf] xf]nf, kQf nufpg'xf];\ .
-u_ dflg; / rª\uflarsf] ;dfgfGt/ b'/L slt xf]nf, kQf nufpg'xf];\ .
16. lrqdf 50 m cUnf] Eo'6fj/sf] 6'Kkfaf6 pSt 6fj/sf] k"j{kl6\6 20m k/ /x]sf] Pp6f
3/sf] 5tsf] :yfg A df x]bf{ 60º sf] sf]0f ag]sf] 5 .
-s_ 3/sf] 5tsf] laGb' A b]lv Eo'6fj/sf] 6'Kkfdf x]bf{ slt l8u|Lsf] sf]0f aG5 <
-v_ 6fj/df BC efusf] prfO slt x'G5, kQf nufpg'xf];\ .
-u_ 3/sf] prfO slt xf]nf, kQf nufpg'xf];\ .
-3_ ;f] Eo'6fj/sf] 6'Kkfaf6 slt tn
em/]/ pSt 3/sf] 5tdf x]bf{ cjglt
sf]0f 45º x'G5, kQf nufpg'xf];\ .
pQ/
2. -s_ 5 m -v_ 5 m -u_ 45º
3. -s_ 60 3 m -v_ 45º -u_ 12 m
4. -s_ 7.5 m -v_ 14 m -u_ 45 m , 15 3 m
5. -s_ 53.6 m -v_ 125 m -u_ 50 m
6. -s_ 1.86 m -v_ 20 ft -u_ 25 m
7. -s_ 45º -v_ 68 m -u_ 11.55 m
8. -s_ 61.5 m -v_ 95 m -u_ 100 m
9. 30º, 75 m 10. -s_ 45º 11. -s_ 30º -v_ 6 m
12. s_ 28 m v_ 32 m u_ 10.23 m
13. v_ 100 m u_ 90 3 m 14. -s_ / -v_ lzIfsnfO{{ b]vfpg'xf];\ .
-u_ 45º 3_ 12 2 m 15. s_ 40 m
16. -s_ 60º -v_ 34.64 m -u_ 15.36 m -3_ 14.64 m