।।ॐ श्री परमा त्माने नेमा ।।

সং স্কৃতবা ক্য রচনা

(सस्ं कृ त-भाषा-प्रवेशः)

रामकृ ष्ण-मठ-
विववेकानन्द-वेद-विवद्यालयः
बेलरु -मठ, हावडा - 711 202

1
 ।।मङ्गलाचरणम।् ।
ॐ नेमा श्री शब्दब्रह्मा त्माने श्री नेटर जर ज य नेमा ।

ॐ य कुन्दन्दतुषा रहा रधवला य शभ्रवस्त्रा व!तु

य व णा वरदण्डमाण्डिण्डतुकुर य श्वतुपद्मा सने ।
य ब्रह्मा च्यतुश*कुरप्रभृ!तितुतिभृद.व/ सद वण्डिन्दतु
स मा * प तु सरस्वतु भृगवतु तिने शषाज ड्या पहा ।।

यने क्षरसमा म्ने यमाधिधगम्य माहाश्वर तु6।

कु!त्स्ने* व्य कुरणा* प्र8क्तं* तुस्मा/ प तिणानेय नेमा ।।1।।
यने ध;तु तिगर प*स * तिवमाला/ शब्दव रिरतिभृ ।
तुमाश्चा ज्ञा नेज* तिभृन्नं* तुस्मा/ प तिणानेय नेमा ।।2।।
अज्ञा ने न्धस्य ला8कुस्य ज्ञा ने ञ्जनेशला कुय ।
चाक्षरुन्मा धिलातु* यने तुस्मा/ प तिणानेय नेमा ।।3।।
व क्यकु र* वररुतिचा* भृ ष्यकु र* पतुञ्जधिलामा6।
प तिणातिने* सGत्रकु र* चा प्रणातु8ऽण्डिस्मा मातिनेत्रयमा6।।4।।
य8गने तिचात्तस्य पदने व चा *,
माला* शर रस्य चा व/द्यकुने।
य8ऽप कुर8तु6 तु* प्रवर* माने ने ,*
पतुञ्जधिला* प्र ञ्जधिलार नेतु8ऽण्डिस्मा।।5।।
ॐ नेमा श्री शब्दतिवद्य स*प्रद यकुतु!Oभ्य8 नेमा8 माहाद्भ्य8 नेमा8 गरुभ्य ।
*****

2
 Steps to learn Sanskrit
1. Alphabet (वणाO / अक्षर)
a) Those who don’t know the Devanagari alphabet should try to learn
them at the outset. For learning the alphabet, we have to follow the
methods employed by schools world over to teach alphabet of any
language.
2. Words (शब्द / प्र तितुपतिदकु)
a) There are some nominal stems/roots (प्र तितुपतिदकु) in Sanskrit. One root
may take around 24 forms. In general, any serious learner of
Sanskrit has to know quite a few such words by heart.
b) In the beginning, one need not memorize the forms for all the
words a book may supply. There is a list of recommended words one
can take up in the beginning. To mention a few which are a must:
masculine, feminine and neuter gender words ending in अ, इ, उ, ऋ,
तु6, स6 (र मा/नेर, कुतिव/हारिर, स ध/भृ ने, नेद , मा तु!/तिपतु!, मारुतु6/भृGभृ!तु6, वधस6/मानेस6, गतिणाने6,
आत्माने6)
3. Pronouns (सवO ने मा)
a) There are some basic pronouns widely used in Sanskrit. Pronouns
again will have those 21 forms which one must know. In the
beginning pronouns used with high frequency must be taken up.
They are: अस्माद6 यष्माद6 तुतु6 यतु6 तिकुमा6 (first 2 do not have different forms
for different genders. Last 3 have but be done in masculine only)
b) The remaining pronouns are also used widely. But, at the outset it
will be a burden for a beginner.
c) After one gets going and when the need is felt to know more
pronouns and more forms one may take up the remaining ones.
They are: तिकुमा6 यतु6 तुतु6 एतुतु6 इदमा6 अदस6 (All in 3 gender)
d) 'Feeling the need to know' means: When some simple text in
Sanskrit you are reading uses such forms time and again and the
knowledge of such forms is halting the progress, you need to know
the remaining forms.
4. Numbers (स*ख्य )
a) The numbers in Sanskrit also have 7/21 forms. However, in the
beginning one need not pay much attention to the numbers.
5. Verbs (ध तु)
a) There are more than 2000 verbal roots in Sanskrit.
b) A verbal root are called Dhatu (ध तु)
c) They are divided in to various categories depending on the criterion

3
 used to divide.
d) Any Dhatu provides 9 forms for using in one tense. Hence, every
tense and mood will have 9 forms. Hence, Dhatu ends up in having
at least 90 and in some cases 180 forms.
e) Need not worry looking at the number of forms. You need not know
all of them on day one, neither knowing all those forms is too
cumbersome.
f) In the beginning, two Dhatus must be selected. One Parasmaipadi
and the other Atmanepadi.
g) Know the 9 forms of selected two Dhatus in the Present tense (लाट6 )
only
h) Dhatu selection: For Parasmaipada – भृG / पठ्6 . For Atmanepda – सव6 /
लाभृ6
i) As one progresses, the remaining tenses and moods must be taken
up and the order to be followed is ला8ट6 - लाङ्6 - तिवधिधधिलाङ्6 - ला!ट6 - धिलाट6 - लाङ्6 .
Please note that this is to be done in the second round.
6. Krit (कु!तु6)
a) There quite a few 'krit' suffixes added to Dhatus. Beginners should
concentrate on तिनेष्ठा (क्तं, क्तंवतु), सतु6 (शतु!, श नेचा6) and कु!त्य (तुव्य, अने य, यतु6,
ण्यतु6, क्यप6).
b) तुमाने6, क्त्व and ल्यप6 suffixes when added after Dhatu yield
indeclinables (अव्यय). These 3 are to be known by the beginner in
the second stage of learning.
7. Vocabulary
a) For any non-Tamil Indian, Sanskrit vocabulary is not a daunting
task.
b) For Tamilians who don't know even Hindi, and any non-Indian
person should pay special attention to augment their vocabulary of
Sanskrit words. You may learn grammar, rules, paradigms,
inflections and conjugations. However, vocabulary is one thing
which may make any non-Indian learner to give up Sanskrit.
c) How to develop vocabulary?
Ans – Go on collecting the words as you go through the lessons of
the books you are reading. There are few insights which will help
one to develop vocabulary. But it will come later.
d) If some one is residing in India, he may try to learn the native
language of the state where he stays. That will help to become
familiar with many words. Those words will keep coming from every
street and corner in that state. Hence, repeated hearing will help to
develop vocabulary. That will be really a big booster.
8. Sentence construction
a) Frame the sentences using one subject, one object and one verbal

4
 form. You may take the help of any book which is available.
b) Once, you get to know this simplest form of the sentence, try to
frame as many sentences as possible based on the these simple
ones. Keep the dhatus and words changing. The location of word in
a sentence in Sanskrit is not important. Hence, proficiency must be
acquired to read/frame a sentence with any sequence of the words
there and even then the same meaning should come from it.
9. Reading material
a) Apart from the graded lessons one should time and again read the
portions where Karak is described.
b) The pages 468 to 535 of 'Higher Sanskrit Grammar, M R Kale' are
to be read repeatedly.
c) One more portion one should learn in the second or third stage of
learning is Samasa.
10. Things one should avoid in the beginning
a) Note: These 'don't and does' are meant for the beginners
b) Don't go for Laghu Siddhanta Kaumudi (LSK).
c) Who should learn LSK?
Ans - Those who want to the Sanskrit grammar as Panini has put it.
d) When should one learn LSK?
Ans – If one has interest and have learnt to read, understand and
analyze simple sentences in Sanskrit, when one can compose small
stories in simple Sanskrit, when one feels a bit comfortable with
simple text and spoken version of Sanskrit.
e) Trying to learn Sanskrit sentence construction / sentence framing
through LSK is a mistake. LSK will never teach to frame the
sentences. The book is not meant for that. It is an entry level book
for those who want to know Paninian system of grammar but not
the sentence construction.
f) Don't learn Sandhi (methods of joining/splitting two letters or
words) in the beginning. No book having simple Sanskrit sentences
comes with Sandhi. People carefully avoid to write the beginners'
books with Sandhi.
g) Sandhi is a must after a certain stage. Sandhi comes into picture
when two words are to be joined or are to be split. Without knowing
the individual words it's ridiculous to learn to split them. People
end up splitting any word anywhere.
h) When one is able to read and understand a bit complex sentences in
Sanskrit and feels to take up the second or third level books for
reading, one may start leaning Sandhi side by side.
i) There are two main categories of the suffixes added to Dhatus. They
are called तितुङ्6 and कु!तु6. For तितुङ्6 refer '5g' above. There are so many
Krit suffixes. One should carefully avoid most of them. Please refer
'6' above to know about krit.
j) Initially, one should avoid the grammatical treatment for verbs to
make their forms. Just know the forms and ignore the ways they are
constructed. Generally, hardly someone really crosses that ocean of
the ways of knowing all the verbal roots and their grammatical
5
 treatment and then forms.
11. Expectations and Frustrations
a) Sanskrit learning curve is not as smooth as one may expect it to be.
b) There are chances that after lots efforts to learn and understand
the language, you fail in correctly knowing the meaning of even a
simple sentence.
c) Every new book will appear almost a new. It will again call for
revisiting the basic Sanskrit lessons. That also may not help. You
may feel to go to translations. That causes frustration.
d) After learning Sanskrit language to a good extent you may expect to
understand introductory books to Nyaya, Vedanta etc on your own.
But, that needs another training altogether. Knowing basic Sanskrit
is though a necessary condition but not sufficient if you want to
read Nyaya, Vedanta etc.

Recommended Books etc

1. A Practical Sanskrit Introductory (Soft copy available on net)
2. Higher Sanskrit Grammar – M R Kale (net)
3. First Book of Sanskrit – R G Bhandarkar (net)
4. Second Book of Sanskrit – R G Bhandarkar (net)
5. Student's Guide to Sanskrit Composition – V S Apte (net)
6. Vyavaharikam Sanskritam – Pramod Vardhan Kaundinyaya,
Swadhyayashala
a) Book 1 (net)
b) Book 2 (net)
c) Book 3 (net)
7. Learn Sanskrit in 30 Days – K Srinivasachari, Balaji Publications,
Chennai (net)
8. Speak Sanskrit The Easy Way – (net)
9. The Sanskrit Teacher (in 2 parts), Rao Bahadur Kamalashankar,
McMillan and Co, Chennai (net)

6
 वणमाला
स्वर - अ आ इ ई उ ऊ ऋ ॠ ऌ ए ऐ ओ औ (अ* अ अनेस्व र-तिवसगf)
वग → 1 2 3 4 5

अन्तःस्थः
उच्चारण-

ऊष्मा
अल्पप्राणः

अल्पप्राणः

अल्पप्राणः
महाप्राणः

महाप्राणः
स्पर्शवणाः स्थानम्

कु - कवगः क ख ग घ ङ कण्ठः ह,ःः

चु - चवगः च छ ज झ ञ तालु य श
टु - टवगः ट ठ ड ढ ण मर्धाू ा? र ष
तु - तवगः त थ द र्धा न दन्ताः ल स
पु - पवगः प फ ब भ म ओष्ठौ

अन्तःस्थवणाः - य र ल व (यणोऽन्तस्थाः।)
ऊष्मवणाः - श ष स ह (शल ऊष्माणः।)
कुचाने स*य8ग - ज्ञ क्ष त्र हृ ह्ण ह्न ह्म ह्य ह्र ह्ल ह्व द्द द्म द्न द्र द्य द्व श्व श्र श्न क्त ङ्क ङ्म अक? क्र ट्र क्न
स्वरचिचह्नाचि - ःा विः ः_ ःु ःू ःृ ः` ःa ःे ःb ःो ःौ ःं ःः
स्वरचिचह्नयोगः - क का विक की कु कू कृ क` कॢ के कb को कौ कं कः
स*ख्य - ० १ २ ३ ४ ५ ६ ७ ८ ९
उच्चारणस्था ाचि - अकुहविवसज?न_यानां कण्ठः। इचयु शानां तालु। ऋटुरषाणां मूर्धाा। ऌतल
ु सानां
दन्ताः। उपपू ध्मान_यानामोष्ठौ। ञमङणनानां ाचि*का च। एदbतोः कण्ठतालु। ओदौतोः कण्ठोष्ठम।्
वकारस्य दन्तोष्ठम।् विजह्वामल
ू _यस्य चि+ह्वामूलम्। ाचि*कानस्ु वारस्य।
माहेश्वर*त्रू ाचिण
अइउण।् 1। ऋऌक्।2। एओङ्।3। ऐऔच।् 4। हयवरट्।5। लण।् 6। ञमङणनम।् 7। झभञ।् 8।
घढर्धाष।् 9। जबगडदश।् 10। खफछठथ-चटतव।् 11। कपय।् 12।। शषसर।् 13। हल।् 14।
अच् , इक् এগুল ো কে প্রত্যোহোর (short cut) ব ো হয়। সূল র কে ষ বর্ণল ইৎ ব ো হয়।
अक्-এর মল ্য अ इ उ ऋ ऌ বর্ণ থোল কি ন্তু णा6 থোল নো। কে ষ ইৎ-বর্ণকি অগ্রোহ্য থোল ।

7
 ।।र्धाातुगण-चिवकरण-परिरचयः।।
गणाने मा तिवकुरणामा6 तिवकुरणामा6
1) भ्व तिदगणा शप6 अ
2) अद तिदगणा (शप8 लाकु6) (लाधिsवकुरणामा6)
3) जहा8त्य तिदगणा (शप श्ला ) (ध तु8 तिtत्वमा6 / अभ्यस्तुध तु )
4) तिदव तिदगणा श्यने6 य
पठ्तितु
5) स्व तिदगणा श्ने ने
6) तुद तिदगणा श अ पठ्6 + अ + तितु
7) रुध तिदगणा श्नेमा6 ने6/ने
8) तुने तिदगणा उ उ ध तु । तिवकुरणामा6। तितुङ्6
9) क्र्य तिदगणा श्ने ने (ध तुप ठ्) (10) (प्रत्यय )
10) चार तिदगणा शप6 अ (तिणाचा6+शप6=अय)
गण ामाचि -
भ्वाद्यदाद_ जहु ोत्याविदविदव? ाविदः स्वाविदरे व च। तदु ाविदश्च रुर्धााविदश्च तनाविदक्रीचरु ादयः।।
भ्वाविद-अदाविद-जहु ोत्याविद-विदवाविद-स्वाविद-तदु ाविद-रुर्धााविद-तनाविद-क्र्याविद-चरु ाविद
अकारान्तविवकरणाविन - 1) शप-् अ, 4) श्यन-् य, 6) श-अ, 10) शप-् अ(अय)
र्धाातनू ां दशसु गणेषु विवभाजनस्य फलं के वलं लट् लोट् लङ् विवविर्धाविलङ् इवित चतषु ?ु लकारे षु दृश्यते।
अन्येषु लकारे षु गणशः विवभाजनस्य फलं नाविस्त मनागविप।
प्रादयः - 22 प्राविद। (प्राग्र_श्वराविन्नपाताः। प्रादयः। उपसगा?ः विक्रयायोगे। स्वराविदविनपातमव्ययम।् )
प्रपरापसमन्ववविनदर?ु विभव्यविर्धासूदवितविनप्रवितपय?पयः।
उप आविङवित विवंशवितरे ष सखे उपसग?गणः कविथतः कविवना।।
(प्र, परा, अप, सम,् अन,ु अव, विनस,् विनर,् दस ु ,् दरु ,् अविभ, विव, अविर्धा, स,ु उद,् अवित, विन, प्रवित,
परिर, अप, उप, आङ्)
* ाचिदप्रत्ययाः - (12 सनाविद प्रत्ययाः।)
सन-् क्यच-् काम्यच-् क्यङ्-क्यषोऽथाचारविक्वब-् विणज-् यङौ तथा।
यगायेयङ्-विणङश्चेवित द्वादशाम_ सनादयः।।
।।लकाराः *त्रू ाचिण च।।
लकारप्रयोगः - लट् वत?माने लेट् वेदे भतू े लङु ् -लङ्-विलटस्तथा।
विवध्याविशषास्तु विलङ्लोटौ लटु ् -लृट्-लृङ् च भविवष्यवित।।
गणचिवकरणीयाः - लट्, लोट्, लङ्, विवविर्धाविलङ्
गणचिवकरणीयाः - विलट्, लटु ् , लृट्, आविशविल?ङ्, लङु ् , लृङ्

8
लाट6 धिलाट6 लाट6 ला!ट6 ला8ट6
वतुO मा ने पर8क्ष श्व8भृ तिवन्यर्थे. भृतिवष्यतितु। तिवध्य द; प्र र्थेO ने द; चा क्रमा ज्ज्ञाय लाड दय ।।22।।
ह्यो8भृGतु प्ररणा द; चा भृGतुमा त्र लाङ् दय । सत्य * तिक्रय तितुपत्त; चा भृGतु भृ तिवतिने ला!ङ्6 स्मा!तु ।।23।।
लाङ्6 धिलाङ्6 2 लाङ्6
लकारः अथः *त्रू म्
ल् + अ + ट् = लट् वत?माने वत?माने लट् - Present
ल् + इ + ट् = चिलट् अनद्यतनपरोक्षभतू े परोक्षे विलट् - Perfect/absent past
ल् + उ + ट् = लुट् अनद्यतनभविवष्यवित अनद्यतने लटु ् - First /morrow future
ल् + ऋ + ट् = लृट् भविवष्यवित लृट् शेषे च – Second/today future
ल् + ए + ट् = लेट् वेदे एव प्रयक्त
ु ः विलङथ• लेट्
ल् + ओ + ट् = लोट् विवध्याद्यथ•षु लोट् च। आविशविष विलङ्लोटौ। Imperative
ल् + अ + ङ् = लङ् अनद्यतनभतू े अनद्यतने लङ् - yesterday past
विवविर्धाविनमन्त्रणामत्रणार्धा_ष्टसंप्रश्नप्राथ?नेषु विलङ्
ल् + इ + ङ् = चिलङ् विवध्याद्यथ•षु
Potential/order/request
ल् + इ + ङ् = चिलङ् आश_वा?दाथ• आविशविष विलङ्लोटौ - Benedictive
ल् + उ + ङ् = लङु ् सामान्यभतू े लङु ् - Aorist/remaining - Past
लङु ् विनविमत्ते लृङ् विक्रयावितपत्तौ। भतू े च।
ल् + ऋ + ङ् = लृङ् विक्रयावितपत्तौ
- Conditional past and future

भृGतु-past वतुO मा ने भृतिवष्यतु6-future

अनेद्यतुने- अद्यतुने- अद्यतुने- अनेद्यतुने-

आग तिमार त्र; 12 व दनेमा6

Present
गतुर त्र; 12 व दनेमा6

before today today today after today

पर8क्ष – धिलाट6 लाट6

लाङ्6 ला!ट6 लाट6
(absent/unseen) for simple

प्रत्यक्ष – लाङ्6 all & continuous

9
 भृGतु- भृतिवष्यतु6-
पर8क्ष- अनेद्यतुने- वतुO मा ने- अनेद्यतुने-
लाङ्6 ला!ट6
धिलाट6 लाङ्6 लाट6 लाट6
(अभृGतु6) (भृतिवष्यतितु)
(बभृGव) (अभृवतु6) (भृवतितु) (भृतिवतु )

कारकाचिदपरिरचयः
প্রথমে ই ক্যত ক্য ইত দি শমে র দিক্যছু পদিরচয় প্রমেয় জনা।
1. কে# ব্যকি$ বো বস্তু কে োলনো কি&য়োলত অং গ্রহর্ণ লর, কি&য়ো সম্পোদন রলত
সকি&য় থোল বো কি&য়োর জন হয় তোল োর ব ো হয়। োর ল+ সরসকির
মোলন হয়- কে# লর কেস। প্রশ্ন হয়- কেস ‘ ী’ লর। উত্তর হ - ‘কি&য়ো’। তোই কে#
কি&য়ো লর কেসই োর । এই ভোলব তো, ম, রর্ণ, সম্প্রদোন, অপোদন,
অকি রর্ণ এই ৬কি োর হয়। ( লরোতীকিত োর ম্। কি&য়োন্বকিয় োর ম্।
কি&য়োজন ং োর ম্।) োর কেবোঝোর সহজ উপয় এই কে#- কে#কি নো থো ল
কি&য়ো সম্পন্ন হয় নো, কেসকি হ োর । #থো- রোম হোলত লর ঘলর ভোত খোল<।
এই বোল ্য, রোম, হোত, ঘর বো ভোত- এগুকি র মল ্য কে# কে োলনো এ কি নো
থো ল ও খোওয়ো কি&য়ো কেথলম #োলব। ঘর নো থো ল , অন্য কে োলনো নো কে োলনো
আ োর কেতো োগলবই। অথোৎ আ োর <োড়ো কি&য়ো হলব নো।
2. কি&য়ো - সংস্কৃ লত ম এবং কি&য়ো এই দুকি ল+র মোলন সমোন নয়। কি&য়ো মোলন
‘ রো’। কে#মন ‘#োওয়ো’ এ কি কি&য়ো। তোলত পোদকিবলDপ রলত হয়।
পোদকিবলDপ রোল ‘#োওয়ো’ কি&য়ো ব ো হয়। কি&য়ো, ভোবনো, ভোব, ব্যোপোর
এইগুকি + সংস্কৃ ত ব্যো রর্ণ োলE সমোথ । উদো. রোম গ্রন্থ পড়ল<। এই বোল ্য
রোম গ্রন্থল পড়ল<। এখোলন রোম হ তো, ‘পড়ো’ হ কি&য়ো এবং গ্রন্থ হ ম।
কে# কি&য়োর এই ভোলব কে োলনো ম সম্ভব হয় তোল স ম কি&য়ো ব ো হয়। উদো.
লরোকিত, প ্যকিত, দদোকিত, খোদকিত। কে# কি&য়োর ম সম্ভব কেনই তোল অ ম
কি&য়ো ব ো হয়। উদো. কিতষ্ঠকিত, জোগকিত, অ কিত, হসকিত, ব লত, ন ্যকিত। কি <ু
কি&য়ো থোল #োর দুকি ম সম্ভব হয়। কেস কি&য়োল কিI ম কি&য়ো ব ো হয়। উদো.
রোম Dর্ণল গল্প ব ল<। এই বোল ্য Dর্ণ এবং গল্প হ দুকি ম। তোই ‘ব ো’
কি&য়োকি কিI ম । সমস্ত কি&য়োর মূ +হ োতু । কে#মন পঠকিত এই কি&য়োপলদ
পঠ্ হ োতু । বোকি অং কে প্রত্যয়, আগম ইত্যোকিদ ব ো হলব।
3. তো - কে# কে োলনো কি&য়ো কি <ু ফ প্রোকিOর জন্য অনুষ্ঠোন রো হয়। এবং কেস ফ
উৎপন্ন #োলত হয় কেসই জন্য কি&<ু োরীকির , বোকিP বো মোনকিস , স্থূ বো সুD
কেPষ্টো বো #ত্ন বো ৃ কিত রো হয়। এই কেPষ্টো কে ব্যো রলর্ণ ব্যোপোর ব ো হয়। কে#
ব্যকি$ বো বস্তু নো থো ল কে োন প্র োর ব্যোপোর সম্ভব হয় নো তথো এই সমস্ত
10
 ব্যোপোর #োল আশ্রয় লর থোল তোল তো ব ো হয়। সো োরর্ণ ভোষোয় – কি&য়ো
কে# লর, কিনবতন লর, সম্পোদন লর, অনুষ্ঠোন লর, কেPষ্টো লর কেস কেসই
কি&য়োর তো। কে#মন, রোম ভোত রোন্নো রল<। এখোলন রোম #কিদ নো থোল তো হল
কে োলনো কি <ুই ব্যোপোর বো কেPষ্টো সম্ভব নয়। তোই রোম হ রন্ধন কি&য়োর তো।
তৃ পদ প্রথমো, কিIতীয়ো, তৃ তীয়ো বো ষষ্ঠী কিবভকি$লত ও হলত পোলর। বোল ্যর রর্ণ
কেদলখ তো কিঠ রলত হয়।
4. ম - কে# কে োলনো কি&য়ো কি <ু ফ প্রোকিOর জন্য অনুষ্ঠোন রো হয়। এবং এই ফ
অব ্যই কে োলনোকি <ু কেত থো লব। ফ #োলত থোল তোল ম ব ো হয়। কে#
কে োলনো োতু র মোলন ‘ফ ’ এবং ‘ব্যোপোর’। কে োন োতু র ফ ও ব্যোপোর ী তো
ব্যো রর্ণ োE কেথল জোনো উকিPত। আমরো সPরোPর #ো ফ কেভলব থোকি তোল
এখোলন ফ হয় নো। উদো. রোম গ্রোলম #োলW। #োওয়ো কি&য়োর ফ হ কে# গ্রোলম
#োলW কেস গ্রোলমর সলX রোলমর সংলয়োগ এবং ব্যোপোর হ পোদকিবলDপ অথোৎ পো
তু ল কেস ভোলব কেফ ো। কি&য়োর Iোরো উৎপন্ন ফ #োলত থোল তোল মব ো
হয়। #কিদ ব্যোপোর #োলত থোল তোলতই ফ থোল তোহল তোল ম ব ো হলব
নো। তোল তোই ব ো হলব। মপদ প্রথমো, কিIতীয়ো বো ষষ্ঠী কিবভকি$লত ও হলত
পোলর। বোল ্যর রর্ণ কেদলখ তো কিঠ রলত হয়।
5. রর্ণম্ - কে# কে োলনো কি&য়ো রোর জন্য কি <ু মো ্যম বো উপ রর্ণ প্রলয়োজন হয়।
এই মো ্যম বো উপ রর্ণল ই রর্ণ ব ো হয়। কি <ু মো ্যম <োড়ো কে োলনো কি&য়ো রো
সম্ভব কেনই। #থো - আমরো কেPোলখর মো ্যলম কেদকিখ, পোলয়র মো ্যলম হোঁকি , লমর
মো ্যলম বো ম কে ব্যবহোর লর কি কিখ। রর্ণবোP পলদর পর তৃ তীয়ো কিবভকি$
ব্যবহোর হয়।
6. সম্প্রদোনম্ - কে# কে োলনো ব্যকি$ উলZ ্য বো প্রলয়োজন <োড়ো কে োলনো কি&য়ো লর নো।
তোই প্রলয়োজনহীন কি&য়ো দু ভ। এই প্রলয়োজন বো উলZ ্যল ই সম্প্রদোন ব ো
হয়। (প্রলয়োজনমনুকিZ ্য ন মল[োকিপ প্রবতলত।) উদো. রোমঃ অ ্যয়নোয় পোঠ ো োং
গWকিত। এখোলন অ ্যয়ন হ উলZ ্য বো প্রলয়োজন #োর কিসকি]র জন্য রোম
পোঠ ো োয় #োলW। তোই অ ্যয়ন হ সম্প্রদোন।
7. অপোদোনম্ - দুকি সং#ু$ পদোলথর মল ্য #কিদ কিবভোগ হয় তলব কিবভোগ হওয়োর
োরর্ণ অব ্যই এ কি কি&য়ো থো লব। কেস কি&য়োকি কেস পদোথIলয়র মল ্য এ কি লত
থো লব এবং অপরকি লত থো লব নো। কে# পদোলথ কিবভোগজন কি&য়ো থোল নো
তোল অপোদোন ব ো হয়। উদো. - গো< কেথল ফ পড়ল<। এখোলন পতন কি&য়ো
ফল আল< এবং গো< ও ফল র মল ্য কিবভোলগর োরর্ণও আল<। এই কি&য়ো
গোল< কেনই। তোই গো<ল অপোদোন ব ো হয়।
8. অকি রর্ণম্ - কি&য়ো সম্পোদন রোর জন্য তোল কি <ু আশ্রয় কিনলতই হয়। তথো
লমর এই ভোলব আশ্রয় অব ্যই থোল । সংস্কৃ ত ব্যো রলর্ণ ৬কি োর । তোলত
তো এবং লমর কে# আ োর বো আশ্রয় তোল ই অকি রর্ণ ব ো হয়। রর্ণোকিদ
11
 অন্য োরল র আশ্রয় থো ল ও কেসগুকি ল অকি রর্ণ ব ো হয় নো। এবং কেসই
কি&য়ো ঘকি ত হওয়োর সমলয় তোর অথবো লমর কে#কি আ োর কেসকি ই এখোলন
অকি রর্ণ বল রলত হলব।
9. কে# কে োলনো বোল ্য সব োর ব লতই হয় এমন কে োলনো কিনয়ম কেনই। কে# কে# ভোব
বুঝোলত Pোইল< কেস অনুসোলর উপ#ু$ োর বোল ্য ব্যবহোর রল ই োজ
P লব। < ো োর হলত পোলর কি ন্তু প্রকিতকি বোল ্য < ো োর ব লতই হলব
এমন কিনয়ম কেনই।
10. কেহতু ঃ - প্রকিতকি কি&য়ো সম্পন্ন হওয়োর কিপ<লন কি <ু োরর্ণ অব ্যই থোল । ৬কি
োর ব্যতীত অন্য োরর্ণল কেহতু ব ো হয়।
11. সম্বন্ধঃ - দুকি ব্যকি$ বো বস্তুর মল ্য কি <ু সম্বন্ধ থো লত পোলর। #থো - রোলমর বই,
ফল র দোম ইত্যোকিদ। ৬কি োর কি&য়ো সম্পোদলন অং গ্রহর্ণ লর। আকিম রোলমর
বই পড়কি<। এই বোল ্য পড়ো কি&য়োলত আকিম বো বই অং গ্রহর্ণ রল ও রোম
অং গ্রহর্ণ লর নো। রোম উপকিস্থত বো জীকিবত কেহো বো নো কেহো , পড়ো কি&য়ো
সম্পন্ন হয়। তোই সম্বন্ধ বো সম্বন্ধী রোমল োর ব ো হয় নো। ষষ্ঠী কিবভকি$ #খর্ণ
সম্বন্ধ কেবোঝোয় তখন তোল োর কিবভকি$ ব ো হয় নো। কি ন্তু #খন োর
কেবোঝোয় তখন তোল োর কিবভকি$ ব ো হয়। অথোত ষষ্ঠী কিবভকি$র দুইকি মোলন-
োর ও সম্বন্ধ। বোল ্য ব্যবহৃত ষষ্ঠীর মোলন োর বো সম্বন্ধ, কেসকি বো ্য কেথল ই
বুঝলত হয়। #থো- রোলমর কে খো। রোলমর বই। প্রথম বোল ্য- রোমলর কে খো মোলন
রোম তৃ কে খো। তোই এখোলন ষষ্ঠীর অথ হ তৃ োর । রোলমর বই এই বোল ্য
রোম বইর তো ম ইত্যোকিদ কি <ুই নোই, রোম বইর স্বোমী বো মোকি আল<। এবং
রোম এখোলন কে োলনো কি&য়ো রল< নো।
12. োর কিবভকি$ ও উপপদকিবভকি$- সংস্কৃ লত োর কিবভকি$ ও উপপদকিবভকি$ এই
কিবভোগ কেদখো #োয়। কে# কিবভকি$র Iোরো োর কেবোঝোলনো হয় (অথোৎ কে# কিবভকি$র
মোলন কে োলনো োর হয়) কেস কিবভকি$ কে োর কিবভকি$ ব ো হয়। ‘নমঃ’ এই
অব্যয় প্রলয়োগ রল #োল নমস্কোর তIোP ল+ Pতু থী কে#োগ রলত হয়, #থো-
রোমোয় নমঃ। এই ভোব ‘কিবনো’ কে#োলগ তৃ তীয়ো, ‘ঋলত’ কে#োলগ কিIতীয়ো ইত্যোকিদ
কিবভকি$ ব্যবহোর রলত হয়। এই কিবভকি$গুকি োর কিবভকি$ নয়। এগুকি ল
উপপদ কিবভকি$ ব ো হয়। অথোৎ ‘নমঃ’ ‘কিবনো’ ইত্যোকিদ উপপদ (সমীলপর পদ)
উপকিস্থত থো ল কে# কিবভকি$ কেদওয়ো হয় ওগুকি ল উপপদ কিবভকি$ ব ো হয়।
োর কিবভকি$ ও উপপদকিবভকি$ <োড়োও কিবভকি$ ব্যবহোর হয়। তোলদর কে োলনো
কিনকিদষ্ট নোম কেনই। #থো- সম্বন্ধোলথ ষষ্ঠী, ভোবসOমী, কিন োরর্ণ সOমী ইত্যোকিদ।
13. र्धाात्वथः- र्धाातोः अथ?ः- फलम् व्यापारः च। वितङथा?ः- कतृ-? कम?-संख्या-कालाः।
विक्रया विद्वविवर्धाा- साध्यत्वेन अविभर्धा_यमाना, विसद्धा चेवित। फलम-् विवविक्लवित्तः- softness
व्यापाराश्रयः- कता?। फलाश्रयः - कम?।

12
 कु ला

व्य प र कुतु O

ध तु + तितुङ्6 स*ख्य

फलामा6 कुमाO

स्वातन्त्र्यं र्धाात्वथ?व्यापाराश्रयत्वम।् स्वतन्त्रः र्धाात्वथ?व्यापाराश्रयः, स कता?।

कत्रा? स्वविनष्ठव्यापारप्रयोज्यफलेन सबं न्द्धविु मष्यमाणम् कारकम् कम?सज्ञं म।्
करणभतू ने कम?णा यम् अविभप्रbवित अविभसम्बध्नावित सम्बन्ध्नावित सम्बन्द्धमु _प्सवित तत्कारकम्
सम्प्रदानसज्ञं कं भववित॥ विक्रययाऽविप यम् अविभप्रbवित स सम्प्रदानम।् यद्ध ु ाय सन्नह्यते। पत्ये शेते।
संप्रद_यते यस्मb तत्संप्रदानविमत्यन्वथ?संज्ञा। कम¡द्देश्यं सम्प्रदानम।् कम?सम्बन्र्धााश्रयत्वेन इष्टो वा।
प्रकृ तर्धाात्वथा?नाश्रयत्वे सवित तज्जन्यविवभागाश्रयो ध्रवु विमवित अवविर्धाभतू म् अपादानसंज्ञकं भववित।।
ग्रामादागच्छवित। पव?तादवरोहवित। रथात् पविततः। कतृ?कम?द्वारा तविन्नष्ठविक्रयायाः आर्धाारः अविर्धाकरणम।्

ध त्वर्थेO -तितुङ्र्थेO य8 अन्वय कु रकु तिणा

ध त्वर्थेO तिक्रय ध त्वर्थेO तिक्रय

व्य प र फलामा6 व्य प र फलामा6

उद्देश्यमा6 -
कु ला कुतु O स*ख्य कुमाO कुतु O कुमाO
सम्प्रद नेमा6

तितुङ्6 आध र - अधिधकुरणामा6

13
 प्राचितपचिदक+*ुप्
সং স্কৃত ভা ষা য় যা বাত!য় শ বা বাহা র ক্যর হায় ত মে রমেক্য প বালা হায়। ত ই সং স্ত
বা ক্য পমে র দ্বা র গদি'ত হায়। প দুই প্রক্য র – সুবন্তপদ এবং তিঙ্গন্তপদ। প্রাতিপদিকে সুবান্তপ এবা দিতঙ্গন্তপ । প্র দিতপদি মেক্য
সুপ্ প্রত য় যোযা গ ক্যরমেলা সুবান্তপ দিনাষ্পন্ন হায়। ধা তমেত দিতঙ্ প্রত য় যোযা গ ক্যরমেলা দিতঙন্তপ
দিনাষ্পন্ন হায়। প্র দিতপদি ক্য, সুপ্, ধা ত এবা দিতঙ্ এই চ রদি4 দিবাষায় সং ক্রা মেন্ত দিনামেচ দিবাবারণ
যো ওয় হালা।
14. সুপ্ - সুপ্ ২১দি4 প্রত য়। সুপ্ যোক্য দিবাভাদি:ও বালা হায়। এই ২১দি4 প্রত য়গুদিলামেত
প্রথ ৩দি4 যোক্য প্রথ বালা হায়, দিদ্বাত!য় ৩দি4 যোক্য দিদ্বাত!য় এবা এই ক্রামে তত!য় ,
চতথ!, পঞ্চ !, ষাষ্ঠী! এবা সংপ্ত ! বালা হায়। এই প্রথ গুদিলামেত যোযা প্রথ প্রত য় ত মেক্য
এক্যবাচনা বালা হায়, যোযাদি4 দিদ্বাত!য় প্রত য় ত মেক্য দিদ্বাবাচনা বালা হায় এবা যোযাদি4 তত!য়
প্রত য় ত মেক্য বাহুবাচনা বালা হায়।
15. প্রোকিতপকিদ – সুবন্তপদ এবং তিঙ্গন্তপদ। প্রাতিপদিকে সং স্কৃমেত ধা ত এবা প্রত য় বা মে যোযা সংক্যলা শ বা বাহৃত হায় ত মে র
Bলা শ যোক্য প্র দিতপদি ক্য বালা হায়। (অথবা যোযা শ গুদিলামেত সুপ্ প্রত য় যোযা গ ক্যর হায়
ত মে রমেক্য প্র দিতপদি ক্য বালা হায়।) যোযা সংক্যলা প্র দিতপদি মেক্যর অদিন্ত বাণ এবা দিলাঙ্গ
সং না হায় যোসং সংক্যলা প্র দিতপদি মেক্যর সুবান্ত রূপ সং না হায়। ত ই ত মে র মেধা যোযা যোক্য না
এক্যদি4 প্র দিতপদি মেক্যর রূপ জ নামেলা ত র ত যোযা অন্যা ন্যা প্র দিতপদি ক্য রমেয়মেছু ত মে র
রূপও অনা য় মেসং জ না যা য়। (উ .)
16. প দিলাঙ্গ, নাপ সংক্যদিলাঙ্গ বা ক্লী!বা দিলাঙ্গ এবা স্ত্রী!দিলাঙ্গ এই দিতনাদি4 দিলাঙ্গ।

ायकर्शब्दाः - (Sample words for memorisation)

रामो हरिरः कर_ भानमु ?रुत् कता? च चन्द्रमाः। विवद्वाँश्च भगवानात्मा दशbते पुंचि* नायकाः।।
रमा रुविचन?द_ र्धाेनवु ा?क्स्त्र_ श्र_ग¥व?र्धास्ु तथा। क्षतु ् प्रावृट् च शरच्चbव द्वादश स्त्रीषु नायकाः।।
ज्ञानं दविर्धा पयो वम? र्धानवु ा?रिर जगत्तथा। मर्धाु नाम मनोहारिर दशbताविन प* ुं के ।।
।।*ुप-् प्रत्ययपरिरचयः।।
*ुप् - स्वौजसमौट्छष्टाभ्याविम्भस्ङे भ्याभ्यस्ङविसभ्याम्भ्यस्ङसोसाम्ङ्योस्सुप।्
स्वौजसमौट्-छष्टाभ्याविम्भस्-ङे भ्याम्भ्यस-् ङविसभ्याम्भ्यस-् ङसोसाम-् ङ्योस्सपु ।्
*ूत्राचिण - सडु नपंसु कस्य(सव?नामस्थानम)् । स्वाविदष्वसव?नामस्थाने(पदम)् । यविच भम।्

14
सबन्तुपदमा6 - प्र तितुपतिदकुमा6 + सप6 (तिवभृतिक्तं 21=3*7)
प्रत्ययस*ज्ञा -
एकुवचानेमा6 तिtवचानेमा6 बहा‡ वचानेमा6
सवO ने मास्र्थे नेमा6
प्रर्थेमा 1) स (स6) 2) औ 3) जस6 (अस6)
(अक्ला ब)
तिtतु य 4) अमा6 5) औट6 (औ) 6) शस6 (अस6)

तु!तु य 7) ट (आ) 8) भ्य मा6 9) तिभृस6

चातुर्थेˆ 10) ङ् (ए) 11) भ्य मा6 12) भ्यस6
पञ्चमा 13) ङ्धिस (अस6) 14) भ्य मा6 15) भ्यस6
षाष्ठा 16) ङ्स6 (अस6) 17) ओस6 18) आमा6
सप्तमा 19) तिङ् (इ) 20) ओस6 21) सप6 (स, षा)

(पGवOमा)6 भृमा6 (पGवOमा)6 पदमा6

देव-शब्द, अकारान्त, पविंु लङ्ग_

एकुवचानेमा6 तिtवचानेमा6 बहा‡ वचानेमा6
Singular Dual Plural
प्रथमा any उक्त देवः देवौ देवाः
चि:तीया कम? - Accusative देवम् देवौ देवान् (to)
ततृ ीया कता?/करणम/् हेतःु - देवेन देवाभ्याम् देवbः (by, with, cause)
Nominative/Instrumental/Cause
चतुथ; सम्प्रदानम् - Dative देवाय देवाभ्याम् देवेभ्यः(for)
पञ्चमी अपादानम् - Ablative देवात् देवाभ्याम् देवेभ्यः(from,cause,fear of)
षष्ठी सम्बन्र्धाः - Genitive देवस्य देवयोः देवानाम् (of)
*प्तमी अविर्धाकरणम् - Locative देवे देवयोः देवेषु (on, in, at)
सम्बोर्धानम् - Vocative (हे) देव देवौ देवाः

र्शब्दचिवभा+ म्
17. সং স্কৃমেত দিক্রায় প এবা প্রত য় ছু ড়া যোযা শ বা বাহৃত হায় ত মে র Bলা শ যোক্য
প্র দিতপদি ক্য বালা হায়। প্র দিতপদি ক্য প দিলাঙ্গ!, স্ত্রী!দিলাঙ্গ! এবা নাপ সংক্যদিলাঙ্গ! বা ক্লী!বাদিলাঙ্গ!
হায়। এই প্রদিতদি4 দিলামেঙ্গর প্র দিতপদি ক্য ত র অদিন্ত বাণ অনুসং মের অক্য র ন্ত, ইক্য র ন্ত
ইত দি ভা মেবা ভা গ ক্যর হায়। এই প্র দিতপদি ক্যগুদিলার ২১দি4 রূপ তৈতদির হায়। দিক্যছু শ
15
 আমেছু ত মে র এই ২১দি4 রূপ হায় না ত র হালা অবা য়।

अन्त्यवणः पुंचिलङ्गी र्शब्दः स्त्रीचिलङ्गी र्शब्दः क्लीबचिलङ्गी र्शब्दः

अ राम देव नर वन फल ज्ञान
आ हाहा, विवश्वपा स_ता लता माला
इ/ई कविव हरिर पप_ ग्रामण_ मवित बविु द्ध नद_ भविगन_ वारिर दविर्धा सरु विभ
उ/ऊ भानु सार्धाु सल
ु ू र्धाेनु चमू वर्धाू श्वश्रू भू मर्धाु तालु
ऋ विपतृ भ्रातृ कतृ? मातृ, ननान्दृ, श्वसृ कतृ,? हतृ,? भतृ?
ऐ/ओ/औ रb , गो, ग्लौ गो, द्यो, नौ
जलमचु ,् वविणज,्
च/+ वाच,् शचु ,् स्रज् सवु ाच,् असृज्
विभषज,् हुतभजु ,् राज्
त/द/र्धा/प/ विवद्यतु ् सरिरत् शरत् मृद्
मरुत् भाष्यकृ त् सहृु द् जगत् हृद् अनष्टु ुभ्
भ उपविनषद् क्षर्धाु ् अप् ककुभ्
व/र विदव,् विगर,् वार ्
विनश् विदश् दृश् तादृश् तादृश् सविु त्वष् वपसु ् सविप?स्
विवश,् तादृश,् विद्वष,्
र्श/ष/* वित्वष् प्रावृष् आविशस् ज्योवितस् रोविचस् र्धानसु ् हविवस्
वेर्धास्
समु नस् भास् अविच?स् आयसु ् वयस् वासस्
ह विलह् उपानह् विलह् अम्भोरुह्
अ ् आत्मन् स_मन् कम?न्
इ ् शविशन् गविु णन् गविु णन_ गविु णन् हारिरन्
वतु/मतु भगवत् र्धा_मत् गणु वत_ र्धा_मत_ गणु वत् शविक्तमत्

र्धाातुः+चितङ्
18. োতু - প দিণদিনা দিনা দিবারদিচত ধা তপ ' না ক্য গ্রন্থদিOত সংক্যলা শ গুদিলামেক্য ধা ত বালা
হায়। (ধা তপ মে' পদি'তত্বং ধা তত্বংম্।) ধা ত দিক্রায় বা চক্য হায়। ধা তসং খ্যা প্র য় ২০০০
19. কিতঙ্ - দিতঙ্ হালা ১৮দি4 প্রত য়। ধা তর পমের দিতঙ্ যোযা গ ক্যর হায়। ত মে র মেধা প্রথ
৯দি4 যোক্য পরস্মৈWপ এবা যোশষা ৯দি4 যোক্য আত্মমেনাপ বালা হায়। পরস্মৈWপমে র প্রথ ৩দি4
16
 প্রথ পরুষা, দিদ্বাত!য় ৩দি4 যোক্য ধা পরুষা এবা যোশষা ৩দি4 যোক্য উত্ত পরুষা বালা হায়।
এই দিতনা-দিতনাদি4র প্রথ প্রত য় যোক্য এক্যবাচনা, দিদ্বাত!য় প্রত য় যোক্য দিদ্বাবাচনানা এবা তত!য়
প্রত যা যোক্য বাহুবাচনা বালা হায়। দি'ক্য এই ভা মেবাই আত্মমেনাপমে রও না ক্যরণ হায়।
(উ .)
20. প্রদিতদি4 ধা তর উত্তর দিতঙ্ প্রত য় যোযা মেগ দুই প্রক্য র রূপ দিনাষ্পণ্ণ হায়, এক্যদি4 ক্যতবা মেচ র
জন্যা এবা অপরদি4 ক্য বা ভা বাবা মেচ র জন্যা। ক্যতবা মেচ দিক্যছু ধা তর পর যোক্যবালা
পরস্মৈWপ না ক্য প্রত য় তথ দিক্যছু ধা তর উত্তর যোক্যবালা আত্মমেনাপ না ক্য প্রত য়
যোযা গ হায়। ক্য বা মেচ বা ভা বাবা মেচ সংক্যলা ধা তর উত্তর যোক্যবালা আত্মমেনাপ না ক্য
প্রত য়ই যোযা গ হায়, যাদি ও যোক্য মেনা ধা তমেক্য আ র পরস্মৈWপ ! বামেলা থ দিক্য । (উ .)
21. যাখ্যানা ক্যতবা মেচ র রূপ বা বাহা র ক্যমের বা ক্য রচনা ক্যর হায় তখ্যানা দিতনাদি4 দিনায় যো মেনা
চলামেত হায়। ১)ক্যত প্রথ দিবাভাদি:মেত, ২)ক্য দিদ্বাত!য় দিবাভাদি:মেত এবা ৩)দিক্রায় পমে র
পরুষা ও বাচনা প্রথ দিবাভাদি:মেত দিবা না পমে র (ক্যতপমে র) পরুষা ও বাচনা
অনুসং মের হামেবা। যাথ - র \ না !ম্ পশ্যদিত। (র ক্যত , না ! ক্য )
22. যাখ্যানা ক্য বা মেচ র রূপ বা বাহা র ক্যমের বা ক্য রচনা ক্যর হায় তখ্যানা দিতনাদি4 দিনায় যো মেনা
চলামেত হায়। ১)ক্যত তত!য় দিবাভাদি:মেত, ২)ক্য প্রথ দিবাভাদি:মেত এবা ৩)দিক্রায় পমে র
পরুষা ও বাচনা প্রথ দিবাভাদি:মেত দিবা না পমে র (ক্য পমে র) পরুষা ও বাচনা
অনুসং মের হামেবা। যাথ - র মে ণ না ! শ্যমেত। (র ক্যত , না ! ক্য )
23. বা মেক্য ক্য না থ ক্যমেলা ক্য বা মেচ বা ক্য হায় না দিক্যন্তু তখ্যানা ভা বাবা মেচ বা ক্য রচনা ক্যর
হায়। তখ্যানা ক্যত তত!য় দিবাভাদি:মেত, ক্য যোত থ মেক্য না , ত ই দিক্রায় প সংবা সং য়
প্রথ পরুমেষার এক্যবাচমেনাই থ ক্যমেবা।

17
 পদ

সুবান্তপ দিতঙন্তপ
প্র দিতপদি ক্য+সুপ্ ধা ত+দিতঙ্

ক্যতদির ক্য দিণ/ভা মেবা

ধা ত+পরস্মৈWপ ধা ত+আত্মমেনাপ ধা ত+যাক্+আত্মমেনাপ

উ . পচদিত পচমেত পচ মেত (পচ্+যা+যোত)
ক্যমের দিত কুরুমেত দিক্রায়মেত
প'দিত যোসংবামেত প' মেত, যোসংবা মেত

তকির Active তকির Active মকির্ণ Passive

पच+
् विवकरण+परस्मbपद पच+
् विवकरण+आत्मनेपद पच+
् य+आत्मनेपद
एकवचन विद्ववचन बहुवचन ए.व. विद्व.व. ब.व. ए.व. विद्व.व. ब.व.
पचवित पचतः पचविन्त पचते पचेते पचन्ते पच्यते पच्येते पच्यन्ते
पचविस पचथः पचथ पचसे पचेथे पचध्वे पच्यसे पच्येथे पच्यध्वे
पचाविम पचावः पचामः पचे पचावहे पचामहे पच्ये पच्यावहे पच्यामहे

उक्त-अ ुक्त
এক্যসং মেয় এক্যদি4র প্রত মেয়র দ্বা র এক্যদি4ই ক্য রক্য উ: হায় , বা দিক্য সংবা ক্য রক্য অনু:
যোথমেক্য যা য়।
যোযা 'ক্য রক্য'দি4 দিতঙ্-এর দ্বা র উ: যোসংদি4 প্রথ ন্ত (প্রথ দিবাভাদি:মেত) থ মেক্য।
যোযা ক্য রক্যগুদিলা অনু: ত র দিনাজস্ব O মেনা থ মেক্য। যোসং দিনাজস্ব O না গুদিলা হালা -
ক্য রক্য দিনাজস্ব O না/দিবাভাদি:
অনু: ক্য দিদ্বাত!য়
অনু: ক্যত /ক্যরণ তত!য়
অনু: সংম্প্র না চতথ!
18
 অনু: অপ না পঞ্চ !
অনু: অদিধাক্যরণ সংপ্ত !
ক্যতদির/ক্য দিণ - ক্যতদির মেনা দিক্রায় (বাস্তুত\ দিতঙ্-প্রত য় ) ক্যত মেক্য উ: ক্যমের। ক্য দিণ
মেনা দিতঙ্-প্রত য় ক্য যোক্য উ: ক্যমের। এবা প্রত যা এক্যসং য় এক্যদি4মেক্য উ: ক্যরমেত প মের
বামেলা অন্যা ক্য রক্যগুদিলা স্ব ভা দিবাক্য ভা মেবাই অনু: যোথমেক্য যা য়। বা ক্য ক্যতদির (active) যোহা ক্য
অথবা ক্য দিণ (passive) যোহা ক্য ক্যত ক্যত ই থ মেক্য এবা ক্য ক্য ই থ মেক্য। ক্য দিণ বা মেক্য
ক্য প্রথ দিবাভাদি:মেত বাসং মেনা হায় এবা ক্যত তত!য় দিবাভাদি:মেত বাসং মেনা হায়। দিক্যন্তু ক্যত
প্রথ যোথমেক্য তত!য় মেত রুপ ন্তদিরত হাওয় মেনা ক্যত 4 ক্য হায় না । ক্যত ক্যত ই থ মেক্য।
যোযা দিক্রায় র যোযা ক্যত যোসং ক্যত যোসং দিক্রায় র ক্য হামেবা দিক্য ক্যমের ? ক্য দিদ্বাত!য় যোথমেক্য প্রথ মেত
রূপ ন্তদিরত হাওয় মেনা ক্য ক্যত হায় না । ক্য ক্য ই থ ক্যমেবা। যো 4 ক্যথ , বা ক্য রচনা র
ভাদিঙ্গ পদিরবাতনা হামেলাও ক্যত মেক্য ক্যত ই বালামেত হামেবা এবা ক্য মেক্য ক্য ই বালামেত হামেবা।
যাখ্যানা দিতঙ্-প্রত য় ক্য যোক্য উ: ক্যমের অথবা বা ক্য ক্য দিণ যোত হামেবা তখ্যানা Bলাধা তমেত
এক্যদি4 য় এবা যোত (য়মেত)যোযা গ ক্যরমেত হায়। যাথ - পঠ্ - Bলাধা ত। পঠ্+য়+যোত =
প' মেত। এই প' মেত-র সংবালাক্য মের এবা সংবাবাচমেনা এবা সংবাপরুমেষা ৯০ রূপ হামেবা।
Bলাধা তমেত যোযা 'যোত' যোযা গ ক্যর হালা যোসংদি4 আত্মমেনাপ -না ক্য প্রত য়। ধা তমেক্য ক্য দিণমেত
বা বাহা র ক্যরমেলা সংবা আত্মমেনাপ না ক্য প্রত য়ই যোযা গ ক্যরমেত হামেবা, ধা ত Bলাত\
পরস্মৈWপ ! হামেলাও।
সংক্য ক্য অথবা অক্য ক্য ধা ত দিনাণয় -
দিক্রায় মেক্য 'যোক্য ক্যরমেছু' এবা 'দিক্য ক্যরমেছু' এই দুদি4ই প্রশ্ন ক্যমের যাদি এক্যই উত্তর প ওয়
যা য় ত হামেলা দিক্রায় (ধা ত) অক্য ক্য।
যাথ - ফলা পড়ামেছু। এখ্যা মেনা 'যোক্য' দি মেয় প্রশ্ন – সুবন্তপদ এবং তিঙ্গন্তপদ। প্রাতিপদিকে যোক্য পড়ামেছু। উত্তর – সুবন্তপদ এবং তিঙ্গন্তপদ। প্রাতিপদিকে ফলা পড়ামেছু। 'দিক্য'
দি মেয় প্রশ্ন – সুবন্তপদ এবং তিঙ্গন্তপদ। প্রাতিপদিকে দিক্য পড়ামেছু। উত্তর – সুবন্তপদ এবং তিঙ্গন্তপদ। প্রাতিপদিকে ফলা পড়ামেছু। উত্তর এক্যই। ত ই পৎ ধা তদি4 অক্য ক্য।
দিক্রায় মেক্য 'যোক্য ক্যরমেছু' এবা 'দিক্য ক্যরমেছু' এই দুদি4 প্রশ্ন ক্যমের যাদি দিভান্ন উত্তর প ওয়
যা য় ত হামেলা দিক্রায় (ধা ত) সংক্য ক্য।
যাথ - র ভা ত খ্যা মেk।এখ্যা মেনা 'যোক্য' দি মেয় প্রশ্ন – সুবন্তপদ এবং তিঙ্গন্তপদ। প্রাতিপদিকে যোক্য খ্যা মেk। উত্তর – সুবন্তপদ এবং তিঙ্গন্তপদ। প্রাতিপদিকে র খ্যা মেk।
'দিক্য' দি মেয় প্রশ্ন – সুবন্তপদ এবং তিঙ্গন্তপদ। প্রাতিপদিকে দিক্য খ্যা মেk। উত্তর– সুবন্তপদ এবং তিঙ্গন্তপদ। প্রাতিপদিকে ভা ত খ্যা মেk। উত্তর দিভান্ন। ত ই খ্যা দ্ ধা তদি4 সংক্য ক্য।
যোযা ধা তর অথ গদিত অথ ৎ গ না/যা ওয় হায়, যোসং ধা ত গদিত-অথক্য – সুবন্তপদ এবং তিঙ্গন্তপদ। প্রাতিপদিকে গত থক্য। যাথ -
গম্ - গkদিত - যা মেk। (ঞkদিত, যা দিত, ব্রজদিত, এদিত) গ না ক্যরমেছু। ত ই গম্-ধা তদি4
গত থক্য ধা ত। গত থক্য ধা ত প্রমেযা গ ক্যর বা মেক্য প্রস্নচ অন্যা প্রক্য র ক্যরমেত হায়। যোক্য
যা মেk - এই প্রশ্ন দি'ক্য। দিক্য যা মেk - এদি4ও দি'ক্য। দিক্যন্তু দুইদি4র উত্তর সংবা এক্যই হামেবা।
ত ই এখ্যা মেনা আমের এক্যদি4 প্রশ্ন ক্যরমেত হায় – সুবন্তপদ এবং তিঙ্গন্তপদ। প্রাতিপদিকে যোক্য থ য় যা মেk। ত র উত্তর এবা উপদির
দুইদি4 প্রমেশ্নর উত্তর সং না হামেবা না । ত ই গত থক্য ধা ত সংক্য ক্য।
19
 ।।क्त-क्तवतू चि ष्ठा।।
ध तु +आगमा +प्रत्यय (क्तं=तु / क्तंवतु=तुवतु6), पठ्6 + (इट6 ) + तु = पतिठ्तु
1. अ-कु र न्तु शब्द (अण्डिन्तुमावणाO अ) ($প্রত্যয়োন্ত +কি কিবল ষর্ণ। তোই তোর কিবল ষ্য
অনু#োকিয় তোর কি X, বPন এবং কিবভকি$ হলব। কিবল ষ্য কিতন কি লXই থো লত পোলর।
তোই কিবল ষ্য #কিদ পুংকি লX থোল তোহল পকিঠত ল+র রূপ কেদব ল+র মত হলব।)
2. अतु तु/भृGतु (क्त এবং क्तवतु অতীত ো লবো হয়)
3. तु कुद तिचातु6 ट, ढ, णा, तु, ने, ध, कु, व इत्य तिदरूपणा अतिप दृश्यतु। यर्थे -
ट – कुष्ट नेष्ट स्पष्ट दृष्ट व!ष्ट रुष्ट भ्रष्ट तुष्ट मा!ष्ट ण्डिश्लाष्ट स्प!ष्ट प!ष्ट स!ष्ट तिवष्ट (श न्तु)
ढ – ग ढ माGढ दृढ स8ढ ऊढ रूढ ला ढ (हा न्तु)
णा – कु•णाO ग णाO ज णाO तु णाO स्तु णाO पGणाO चाGणाO (ॠकु र न्तु)
तु – पतिठ्तु गतु नेतु यतु रतु तुतु मातु ध!तु कु!तु
ने – अन्नं ति‘न्नं तिभृन्नं ण्डिक्लान्नं तुन्नं म्ला ने sला ने (द न्तु, ऐअन्तु)
ध – लाब्ध लाब्ध क्षब्ध आ+रब्ध ण्डिस्नेsध समा6+नेद्ध (भृ न्तु, हा न्तु)
कु – (शषा6) शष्कु (शषा कु ) व – (पचा6) पक्व (पचा8 व )
4. इड गमा -
सट6 ध तु - (सहा इट6 ) इट6 सतिहातु । ( োতু র পর ইড়োগম হলবই)
वट6 ध तु - (व इट6 ) इट6 तिवकुल्पने। ( োতু র পর ইড়োগম কিব লল্প হলব)
अतिनेट6 ध तु (ने इट6 ) इट6 ने। ( োতু র পর ইড়োগম হলব নো)
(वट6 - माहा6 - माGढ/मा8तिहातु। पG - पGतु/पतिवतु। ध्वने6 - ध्व न्तु/ध्वतिनेतु। क्षभृ6 -
क्षब्ध/क्ष8तिभृतु। कुमा6 - कु न्तु/कु तिमातु)
24. :প্রত য় ন্ত শ বা মেক্য বা বাহা মেরর ছু রদি4 প্রক্য র।
ध तु +क्तं (पतिठ्तु/गतु/ण्डिस्र्थेतु)

a) सकम?कर्धाातःु b)गत्यथ?कर्धाातःु c)अकम?कर्धाातःु d) अविववविक्षतकम?कर्धाातःु

(कम?विण) (कत?रिर/कम?विण) (कत?रिर/भावे) (भावे)
a) সংক্য ক্য ধা তমেত :প্রত যা যোযা গ ক্যরমেলা : প্রত য় ক্য মেক্য উ: ক্যমের।
b) গত থক্য ধা তমেত :প্রত যা যোযা গ ক্যরমেলা : প্রত য় ক্যত বা ক্য মেক্য উ: ক্যমের।
c) অক্য ক্য ধা তমেত :প্রত যা যোযা গ ক্যরমেলা : প্রত য় ক্যত বা ভা বামেক্য উ: ক্যমের।
d) অদিবাবাদিpত ক্য ক্য ধা তমেত :প্রত যা যোযা গ ক্যরমেলা : প্রত য় ভা মেবা হায়।

20
25. ক্রাপ্রত য় ন্ত শ প দিলামেঙ্গ যো বা/র শমে র ন্যা য়, নাপ সংক্যদিলামেঙ্গ বানা/ফলা শমে র ন্যা য়
এবা স্ত্রী!দিলামেঙ্গ ত মেত এক্যদি4 'আ' যোযা গ ক্যমের লাত / লা শমে র ন্যা য় চ লা মেত হায়।
र्शतृ
26. শত প্রত যা ন্ত রূপ প ওয় র জন্যা পরস্মৈWপ ! ধা ত দিনামেত হামেবা। শত প্রত য় ন্ত শ
সংবা ক্যত মেক্য উ: ক্যমের। শতপ্রত য় ন্ত শ সংদিqর আমেগ ক্যত র দিলাঙ্গ যো খ্যামেতই হায়।
27. ক্যত যাদি প দিলাঙ্গ! বা নাপ সংক্যদিলাঙ্গ! হায় তমেবা ধা তর লাট্ -লাক্য মের প্রথ পরুমেষা
বাহুবাচমেনার রূপ দিনামেত হামেবা। ত র যোশষা 'দিন্ত' বা 'দিত' থ ক্যমেবা। ত যোথমেক্য যোক্যবালা 'ৎ'
যোরমেখ্যা বা বা দিক্য বা দি মেত হামেবা। যাথ - প'দিন্ত - প'ৎ। কুবাদিন্ত - কুবাৎ। দিত ত্ত\
দিত - ৎ। এই প'ৎ, কুবাৎ অথবা ৎ শ গুদিলা হামেk শত প্রত য় ন্ত।
28. ক্যত যাদি স্ত্রী!দিলাঙ্গ! হায় তমেবা ধা তর লাট্-লাক্য মের প্রথ পরুমেষা এক্যবাচমেনার রূপ দিনামেত
হামেবা। ত র দুদি4 পp। এক্যদি4 ‘অদিত’ থাক এবং একটি ‘অতি’ না থাকা। থ ক্য এবা এক্যদি4 ‘অদিত’ থাক এবং একটি ‘অতি’ না থাকা। না থ ক্য ।
a) যাদি ত মেত যোশমেষা 'অদিত' থ মেক্য ত হামেলা বাহুচমেনার রূপ দিনামেয় ত র অদিন্ত
'ই'ক্য রদি4 !র্ঘ ক্যরমেত হামেবা। যাথ - প'দিত প'দিন্ত - প'ন্ত!। এই প'ন্ত! শ দি4
হামেk শত প্রত য় ন্ত।
b) যাদি এক্যবাচমেনা যোশমেষা 'অদিত' না থ মেক্য ত হামেলা বাহুচমেনার রূপ দিনামেয় ত র 'দিন্ত'
যোথমেক্য 'ন্' বা দি মেয় অদিন্ত 'ই'ক্য রদি4 !র্ঘ ক্যরমেত হামেবা। যাথ - ক্যমের দিত কুবাদিন্ত -
কুবাত!। এই কুবাত! শ দি4 হামেk শত প্রত য় ন্ত। ত মে র রূপ না !শমে র ন্যা য়।
29. पठ्+[*]+तु6+ई = पठ्न्तु (না ! না য়ক্যশ )
a) [*=नेमा6/नेमा गमा] there a नेमा6-आगमा for the ध तु of 1,4,10 गणा.
b) দিদ্বাত!য় গমেণর ধা ত, আক্য র ন্ত ধা ত, ষাষ্ঠী গমেণর ধা ত, লা4\ সংদ্বা - এগুদিলামেত নুম্
দিবাক্যমেu যোযা গ ক্যর হায়।
c) দিদ্বাত!য় গমেণর বা বা দিক্য ধা ত এবা 3, 5, 7, 8, 9 গমেণর ধা তমেত নুম্ হায় না ।
30. নপুংস কি লX কিবভকি$রূপ রোর জন্য-
प्र./तिt. - पचातु6 पचान्तु पचाण्डिन्तु (1,4, 10)
प्र./तिt. - ददतु6 ददतु ददतितु, ददण्डिन्तु (अभ्यस्तुध तुव ) (जगतु6)
प्र./तिt. - तुदतु6 तुदतु , तुदन्तु तुदण्डिन्तु (2-आ-अन्तु, 6, ला!ट सt ) (जगतु6)
তৃ তীয়ো কেথল রূপগুকি मारुतु6/जगतु6 ল+র মত হয়।

21
 लट् प्र.पु.ए.व. अचित चि:वच बहुवच पुंचिलङ्गे ायकर्शब्दः स्त्रीचिलङ्गे
पठवित √ पठतः पठविन्त पठत् र्धाावत् पठन्त_
करोवित x कुरुतः कुव?विन्त कुव?त् र्धाावत् कुव?त_
अविस्त x स्तः सविन्त सत् र्धाावत् सत_
ददावित x दत्तः ददवित ददत् मरुत् ददत_
जानावित x जान_तः जानविन्त जानत् र्धाावत् जानत_
र्शा च्
31. ধা তমেত আত্মমেনাপ প্রত য় যা: থ ক্যমেলা যোসং আত্মমেনাপ তমেলা ত র O মেনা শ নাচ্ প্রত য়
যোযা গ ক্যর হায়।
32. ধা তর লাট্ লাক্য মের প্রথ পরুমেষা এক্যবাচমেনার রূপ দিনামেয় ত র যোশষা যোথমেক্য 'অমেত' আমেছু
দিক্য না ত যো খ্যামেত হামেবা। যাদি 'অমেত' থ মেক্য ত হামেলা ত র বাহুবাচমেনা রূপ দিনামেয় যোশমেষার
'যোন্ত' যোক্য বা দি মেয় ' না' যোযা গ ক্যরমেত হায়। যাদি 'অমেত' না থ মেক্য ত হামেলা বাহুবাচমেনা
রূপ দিনামেয় যোশমেষার 'যোন্ত' যোক্য বা দি মেয় 'আনা' যোযা গ ক্যরমেত হায়। যাথ - যোসংবামেত -
যোসংবা না। এদি4 শ নাচ্ প্রত য় ন্ত শ । যাথ - কুরুমেত কুবা মেত কুবামেত - ক্যবা ণ। এই
কুবা ণ শ দি4 হামেk শ নাচ্ প্রত য় ন্ত রূপ।
33. যোযা শ দি4 দিনাষ্পণ্ণ হায় যোসংদি4 অক্য র ন্ত দিবামেশষাণ। ত ই ত র দিতনা দিলামেঙ্গ রূপ ক্যরমেত
প দিলামেঙ্গ যো বাশমে র ন্যা য়, নাপ সংক্যদিলামেঙ্গ বানাশমে র ন্যা য় এবা স্ত্রী!দিলামেঙ্গ আ-যোযা গ ক্যমের
লাত শমে র ন্যা য় রূপ হায়।
लट् प्र.पु.ए.व. अते चि:वच बहुवच प्रचितपचिदक र्शा च्
सेवते √ सेवेते सेव-न्ते सेव+मान कत?रिर
पठ्यते √ पठ्येते पठ्य-न्ते पठ्य+मान कम?विण
सेव्यते √ सेव्येते सेव्य-न्ते सेव्य+मान कम?विण
स्थ_यते √ स्थ_येते स्थ_य-न्ते स्थ_य+मान भावे
विक्रयते √ विक्रयेते विक्रय-न्ते विक्रय+मान कम?विण
कुरुते x कुवा?ते कुव?-ते कुव?+आन कत?रिर
दत्ते x ददाते दद-ते दद+आन कत?रिर

22
 क्तवतु
34. :বাত প্রত য় ক্যত মেক্যই উ: ক্যমের। :প্রত য় ন্ত রূমেপ যোশমেষা বাৎ যোযা গ ক্যরমেলা :বাত
প্রত য় ন্ত রূপ প ওয় যা য়। যাথ - পঠ্ ধা তর : প্রত য় ন্ত রূপ হামেk পদি'ত, ত মেত বাৎ
যোযা গ ক্যরমেলা প মেবা পদি'তবাৎ। ত র দিতনা দিলামেঙ্গ রূপ দিনাম্ন প্রক্য মের হায়।
पतिठ्तु+वतु6 = पतिठ्तुवतु6 (अतु तु/भृGतु)

प*धिस क्ला ब धिस्त्राय मा6

भृगवतु6 जगतु6 (पतिठ्तुवतु6+ई=पतिठ्तुवतु ) नेद

कृद्योगः
35. ক্যমে গ পড়া র আমেগ ক্যধা তর অন্তত লাট্লাক্য মের রূপ খ্যাO থ ক্য উদিচত।
র \ যোবা প'দিত এই বা মেক্য 'প'দিত' এই দিক্রায় প যোক্য দিবাক্যমেu 'প ' ক্যমের দিত'
ইত দি ভা মেবা প্রক্য4 ক্যর যা য়। Bলা পঠ্ ধা তর উত্তর র্ঘঞ্ না ক্য এক্যদি4 প্রত য় যোযা গ
ক্যর ‘পাঠ’শব্দ তৈরি হয়েছে। সে প্রত্যযের সাধারণ নাম প '’শব্দ তৈরি হয়েছে। সে প্রত্যযের সাধারণ নাম শ তৈতদির হামেয়মেছু। যোসং প্রত মেযার সং ধা রণ না 'ক্যৎ'। ক্যৎ যোযা গ হাওয় য়
ক্যমে গ বালা হায়। যাদি ‘পাঠ’শব্দ তৈরি হয়েছে। সে প্রত্যযের সাধারণ নাম প'দিত’শব্দ তৈরি হয়েছে। সে প্রত্যযের সাধারণ নাম -যোক্য 'প ' ক্যমের দিত' যোলাখ্যা হায় তমেবা Bলা বা মেক্য র
ক্য ‘পাঠ’শব্দ তৈরি হয়েছে। সে প্রত্যযের সাধারণ নাম যোবা ’শব্দ তৈরি হয়েছে। সে প্রত্যযের সাধারণ নাম যোসংদি4 ষাষ্ঠী! দিবাভাদি:মেত দিলাখ্যামেত হামেবা। যাথ - র \ যোবা স্য প ' ক্যমের দিত।
এখ্যা মেনা ক্য-ধা তর রূমেপর পরুষা, বাচনা এবা লাক্য র Bলা বা মেক্য র প'দিত
দিক্রায় প নুসং মের হায়। অথবা পরুষা ও বাচনা ক্যত র পরুষা ও বাচনা অনুসং মের এবা
লাক্য র যাথ প্রমেয় জনা বা বাহা র ক্যর উদিচত।
উ . প'দিত (প ' ক্যমের দিত), গkদিত (গ না ক্যমের দিত), পশ্যদিত ( শনা ক্যমের দিত),
যোসংবামেত (যোসংবা ক্যমের দিত), প' দি (প ' ক্যমের দি ), যোসংবা মেহা (যোসংবা কু \),
অপ'ৎ(প 'ম্ অক্যমের ৎ), প'ত (প ' ক্যমের ত)
कृत्याः
36. তবা ৎ, তবা , অনা!য়র্, যোক্যদিলা র, য়ৎ, ণ ৎ, ক্য প্ ইত দি প্রত য় যোক্য ক্যত প্রত য় বালা
হায়। বা বাহা মের তবা অনা!য় য়- এই দিতনাদি4 যো মেনা চলা হায় । ত ই প্রদিতদি4 ধা তর দিতনা
রূপ হায়। যাথ - পঠ্+তবা – পদি'তবা , পঠ্+অনা!য় – প'না!য়, পঠ্+য় – প '
37. সংক্যলা শ ই সং থক্য এবা ত মে র অদিন্ত বাণ অ। ত র সং ক্য যোক্য উ: ক্যমের
ত ই, ক্যমে র দিলাঙ্গ, বাচনা এবা দিবাভাদি: অনুসং র ত মে র দিলাঙ্গ, বাচনা এবা দিবাভাদি: হায়।
38. যাদি বা মেক্য ক্য না থ মেক্য ত হামেলা ত মে র প্রথ দিবাভাদি:মেত নাপ সংক্য দিলামেঙ্গ
এক্যবাচমেনার বা বাহা র হামেয় থ মেক্য। উ . - র মে ণ যোবা \ পদি'তবা \/প'না!য়\/প ' \।
39. ক্যত প্রত য় যোযা গ হামেলা অনু: ক্যত তত!য় বা ষাষ্ঠী! দিবাভাদি: থ মেক্য। উ . - র মে ণ/

23
 র স্য যোবা \ পদি'তবা \/প'না!য়\/প ' \।
40. ক্যত প্রত য় যোযা গ ত , ঔদিচত ইত দি অমেথ হায়। র মে র যোবা পড়া উদিচত। বা য়\
যোনামে{ণ শ্য\ না দিস্ত। বা য় চpর দ্বা র যো খ্যা সংম্ভবা না ই।
।।कृदन्तस्य रूपाचिण।।
क्तं, तुव्य, अने य, य, यकु6+श नेचा6, श नेचा6
क्त पठ्+इ+त = पविठत
तव्य पठ्+इ+तव्य = पविठतव्य
अन_य पठ्+अन_य = पठन_य अकारन्त-विवशेषणाविन
य पठ्+य = पाठ्य
यक्+शानच् पठ्+यक्+शानच् = पठ्यमान
शानच् सेव+
् शानच् = सेवमान

पविंु स क्ल_बे विस्त्रयाम्

देव-शब्दवत् फलशब्दवत् पविठत+आ=पविठता लता-शब्दवत्

चि:कमकर्धाातवः
दह्य
ु ाच्पच्दण्ड्रुविर्धाप्रविच्छविचब्रश
ू ासविु जमथ्मषु ाम।्
कम?यक ु ् स्यादकविथतं तथा स्यान्न_हृकृ ष्वहाम।् ।
दहु -् याच-् पच-् दण्ड्-रुविर्धा-प्रविच्छ-विच-ब्र-ू शास-ु विज-मथ-् मषु ाम।्
कम?यक ु ् स्याद् अकविथतं तथा स्यात् न_-हृ-कृ ष-् वहाम।् ।
गौणे कम?विण दह्य ु ादेः प्रर्धााने न_-हृ-कृ ष-् वहाम।् ( उक्ते कम?विण प्रथमा स्यात)्
41. उदा.- अजाम् ग्रामाय नयवित - अजाम् ग्रामं नयवित
गरु वे प्रश्नं पृच्छवित - गरु ु ं प्रश्नं पृच्छावित।
र्धाविनकात् र्धानं याचते - र्धाविनकं र्धानं याचते।
वृक्षात् पष्पाविण विचनोवित - वृक्षं पृष्पाविण विचनोवित।
42. उदा. - रामः गरुु म(् गौण) प्रश्नं (प्रर्धाान) पृच्छवित। रामेण गरुु ः प्रश्नं पृच्छ्यते।
रामः गरुु म् (प्रर्धाान) ग्रामं (गौण) नयवित। रामेण गरुु ः ग्रामं न_यते।
प्रयो+ककता-प्रयोज्यकता
43. In English doer of the action is termed as the subject. In some
24
 cases, its called as the agent as well. In practice we come across
situations where someone does some work independently, with
one's volition. However, in some case someone may employ or
engage another person/thing to do the work. The first
doer/agent is called as primary agent or शद्धु कता?/कता? and the
director/one who engages others is called as causal agent प्रयोजक
कता? and हेतु as well. When the primary agent acts under the
causal agent he is termed as प्रयोज्य कता?.
44. For using any र्धाातु when the action is get done by someone
through someone, the र्धाातु has to undergo some changes. All the
र्धाातु will take suffix विणच् first. Then, the due changes will occur in
the र्धाातु and we get a new word which again will be termed as
र्धाात.ु Eg. पठ्+विणच् = पाविठ. The new र्धाातु - पाविठ will be conjugated on
the line of भ्वाविद conjugation. The forms will be like – সুবন্তপদ এবং তিঙ্গন্তপদ। প্রাতিপদিকে पाठयवित पाठयतः
पाठयविन्त। There are some general and special rules for changing
any original र्धाातु to this type. This type of र्धाातु is termed as विणजन्त
र्धाातु
उदा. पाचकः ओदनं पचवित। स्वाम_ (प्रयोजककता?) पाचके न (प्रयोज्यकता?) ओदनं
पाचयवित।
45. The new र्धाातु may take परस्मbपद or आत्मनेपद depending on where
the fruits/benefit of actions are leading. If the fruits of action
accrue to the कता?, use आत्मनेपद. If the fruits of the action accrue
to others, use परस्मbपद.
46. General rule : In the active sentence with one शद्ध
ु कता?, the वितङ्
makes the कता? उक्त, hence, it is in प्रथमा. However, in the causal
sentence, the causal agent – সুবন্তপদ এবং তিঙ্গন্তপদ। প্রাতিপদিকে प्रयोजक कता? is उक्त by वितङ् and the
प्रयोज्य कता? is अनक्त
ु . Hence, the causal agent is in प्रथमा and the
प्रयोज्य कता? is in तृत_या. This is a general rule. There are some
special rules also.
47. Special rule: गवितबविु द्धप्रत्यवसानाथ?शब्दकमा?कम?काणामविण कता? स णौ। न_वह्योन?।
(वा.-) विनयन्तृकतृ?कस्य वहेरविनषेर्धाः। (वा.-) आविदखाद्योन?। (वा.-) भक्षेरविहसं ाथ?कस्य न।

25
 (वा.-) जल्पवितप्रभृत_नामपु सख्ं यानम।् (वा.-) दृशेश्च। हृक्रोरन्यतरस्याम।् (वा.-)
अविभवाविददृशोरात्मनेपदे वा।
48. र्धाातु below will have their प्रयोज्य कता? named as कम? and will be in
विद्वत_या.
a) गत्यथ?क र्धाातु - र्धाातु having गवित- movement as their meaning.
Exception – সুবন্তপদ এবং তিঙ্গন্তপদ। প্রাতিপদিকে न_, वह्. In this also, if the प्रयोजक कता? of वह् र्धाातु
controls the प्रयोज्य कता?, then follow special rule.
b) बद ु ध्् यथ?क र्धाातु – र्धाातु having 'बविु द्ध-knowledge' as their meaning
c) प्रत्यवसानाथ?क र्धाातु - र्धाातु having 'प्रत्यवसान-eating' as their meaning.
Exception – সুবন্তপদ এবং তিঙ্গন্তপদ। প্রাতিপদিকে 1) अद,् खाद.् 2) भक्ष् - if विहस
ं ा-injury or harm to life is
not involved.
d) शब्दकम?क र्धाातु - र्धाातु having their first object as 'word'
e) अकम?क र्धाातु - Intransitive र्धाातु i.e. र्धाातु which can't have any कम?.
f) जल्पवितप्रभृवित - जल्प् भाष् etc र्धाातु
g) दृश् र्धाातु
h) हृ, कृ - these र्धाातु will have their प्रयोज्य कता? either in विद्वत_या or
तृत_या.
i) अविभ+वद+ ् आ.प., दृश+ ् आ.प. - If अविभ+वद् and दृश् र्धाातु take आत्मनेपद
suffix then the प्रयोज्यकता? is optionally kept in विद्वत_या or तृत_या.
49. उदा. The examples are mentioned below as per the above
sequence
a) गजः तडागं गच्छवित। हविस्तपकः गजं तडागं गमयवित।
(अपवादः) भृत्यः अश्वं नयवित। चbत्रः भृत्येन अश्वं नाययवित।
तक्षकः काष्ठं वहवित। मbत्रः तक्षके ण काष्ठं वाहयवित।
(तदवपावदः)हयाः रथं वहविन्त। सारविथः हयान् रथं वाहयते।
b) विशष्यः शास्त्राविण बोर्धावित। गरुु ः छात्रं शास्त्राविण बोर्धायवित।
c) गणेशः मोदकान् भङु ् क्ते। भक्तः गणेशं मोदकान् भोजयवित।
(अप.) सन ू ःु मोदकं खादवित/अवित्त। माता सनू नु ा मोदकं खादयवित/आदयवित।
(अविहस ं ा) वृषः तृणाविन भक्षयवित। कृ षकः वृषेण तृणाविन भक्षयवित।
(विहस
ं ा) विबडालः इन्दरु ं भक्षयवित। चbत्रः विबडालम् इन्दरु ं भक्षयवित।
26
 d) बटुः वेदान् पठवित। आचाय?ः बटुं वेदान् पाठयवित।
e) अन्र्धाकारः नश्यवित। भानःु अन्र्धाकारं नाशयवित।
f) सतु ः शब्दान् जल्पवित/भाषते। विपता सतु ं शब्दान् जल्पयवित/भाषयवित।
g) विशशःु इन्दंु पश्यवित। माता विशशमु ् इन्दंु दश?यवित।
h) भृत्यः भारं हरवित। चbत्रः भृत्येन भृत्यं वा भारं हारयवित।
कुलालः घटं करोवित। चbत्रः कुलालेन कुलालं वा घटं कारयवित।
i) (आप) विशष्यः गरु ु म् अविभवदवित। विपता विशष्यम् विशष्येण वा गरुु म् अविभवादयते।
विशशःु विवर्धांु पश्यवित। माता विशशनु ा विशशंु वा विवर्धांु दश?यते।
(पप) विशष्यः गरु ु म् अविभवदवित। विपता विशष्यम् गरुु म् अविभवादयवित।
विशशःु विवर्धांु पश्यवित। माता विशशंु विवर्धांु दश?यवित।

कुतु!Oकुरणाय8स्तु!तु य (अनेतिभृतिहातु/अनेक्तं कुतुO रिर 3)

गतितु- 2 प्रत्यवस ने- 2

आतिद खा द - 3
ने वहा- 3
भृक्ष अतिहा*स र्थेO कु - 3
तिनेयन्तु!कुतु!Oकु-वहा- 2

बद्ध्यर्थेO कु, शब्दकुमाO कु, अकुमाO कु, हृ, कु!, अतिभृ+वद6+तिणाचा6+आ.प,

जल्पतितुप्रभृ!तितु, दृश6 - 2 दृश6+तिणाचा6+आ.प. - 2/3

50. Doing कम?विण of हेतमु त-् विणजन्त. This question arises only when
प्रयोज्यकता? becomes कम? and is put in to विद्वत_या. In all other cases,
there is one कम? and that will be made उक्त.
बविु द्धभक्षाथ?योः शब्दकम?णां च विनजेच्छया। प्रयोज्यकम?ण्यन्येषां ण्यन्तानां लादयो मताः।।
(वा.) For the र्धाातु with बविु द्ध-knowledge, प्रत्यवसान-eating as their
meaning, and the र्धाातु having शब्दकम? either of the कम? can be

27
 made उक्त. Only प्रयोज्यकता? will be made उक्त for the remaining र्धाात.ु
चि यतचिलङ्गकाः चि यतवच काश्च र्शब्दाः
Some words are always used in plurals only and they will have some
specific meaning then.
प्राचितपचिदक चिलङ्गम् बहुवच म् अथः
1. अक्षत पंु अक्षताः
2. गृह पंु गृहाः सद्म, कलत्रम्
3. दार पंु दाराः कलत्रम्
4. पांसु पंु पांसवः र्धाल
ू यः
5. प्राण पंु प्राणाः वायवः
6. लाज पंु लाजाः
7. सक्तु पंु सक्तवः भृष्टयवचणू ?म्
8. अप् स्त्र_ आपः जलम्
9. अप्सरस् स्त्र_ अप्सरसः
10. आव_ स्त्र_ आव्यः प्रसववेदना
11. जलौकस् स्त्र_ जलौकसः
12. दशा स्त्र_ दशाः वस्त्रान्तभागः
13. र्धााना स्त्र_ र्धाानाः भृष्टयवाः
14. प्रजा स्त्र_ प्रजाः
15. वषा? स्त्र_ वषा?ः वृविष्टः
16. समा स्त्र_ समाः वष?म्
17. विसकता स्त्र_ विसकताः वालक ु ा
18. सम ु नस् स्त्र_ समु नसः पष्ु पम्
*व ामव्यवहारः
*व ाम एकवचनम् बहुवचनम् प्रयोगः
तद्-पुं सः ते परोक्षे (इविन्द्रय-अगोचरे ) imperceptible

अद*-् पुं असौ अम_ विनकटे/विवप्रकृ ष्टे Near/far

इदम-् पुं अयम् इमे विनकटतरे (सविन्नकृ ष्टे) Nearer/near

28
 एतद्-पुं एषः एते विनकटतमे/(विनकटतरववित?) Nearest/nearer

भवत-् पुं भवान् भवन्तः प्रथम-परुु षे 3rd Person

युष्मद् त्वम् ययू म् मध्यमपरुु षे 2nd Person

अस्मद् अहम् वयम् उत्तमपरुु षे 1st Person

तत-् अदस-् इदम-् एतत् त|-अ-इ-ए ←Speaker

इदमस्तु सविन्नकृ ष्टं सम_पतरववित? चbतदो रूपम।्
अदसस्तु विवप्रकृ ष्टं तविदवित परोक्षे विवजान_यात।् ।
प्रयोगपरिरवत म्
*कमके - कत?रिर वितङ् ↔ कम?विण वितङ्। गत्यथके - कम?विण क्त ↔ कत?रिर क्त/क्तवतु
अकमके - कत?रिर वितङ् ↔ भावे वितङ्। *त् - शतृ ↔ कम?विण शानच।्
चि ष्ठा - कम?विण क्त ↔ क्तवत।ु कत?रिर शानच् ↔ कम?विण शानच।्
कृत्याः - कत?रिर विवविर्धाविलङ् ↔ कृ त्याः।
प्रयोगचि रूपणम्
प्रयोगः चित्रचिवर्धाः
1) कत?रिर प्रयोगः (Active Voice)
2) कम?विण प्रयोगः (Passive Voice)
3) भावे प्रयोगः (Impersonal Voice)

कतरिर प्रयोगः (Active Voice)

कत?रिर प्रयोगे कतृ?वाचकात् प्रथमा, कम?वाचकात् विद्वत_या च विवभविक्तभ?ववित। विक्रयापदस्य
कतृ?पदमनसु त्ृ य परुु षवचने भवतः। यथा गोपालः गणेशं वन्दते - इत्यत्र गोपलः कता?, गणेशम् इवित
कम? बोध्यम।् वन्दते इवित विक्रयापदस्य परुु षवचने गोपालः इवित कतृ?पदानगु णु ं भवतः।
कतरिर प्रयोगोऽचिप चित्रचिवर्धाः - 1) अकम?कः, 2) सकम?कः, 3) विद्वकम?कः
तथा चोक्तम् - कतृ-? कम?-विक्रया-यक्त ु ः प्रयोगः स्यात् सकम?कः।
अकम?कः कम?शन्ू यः कम?द्वन्द्वो विद्वकम?कः।।
उदाहरणाचि यथा -
1) अकमकः - पष्ु पं विवकसवित। सय ू ?ः प्रकाशते। फलं पतवित। विशशःु शेते। वृविष्टभ?ववित।
2) *कमकः - माणवकः देवं वन्दते। देवः माणवकं रक्षवित।

29
 3) चि:कमकः - विशष्यः गरुु म् उत्तरं पृच्छवित। गरुु ः माणवकं र्धाम± भाषते।
कतरिर कमचिण
चि यमः - कतरिर - S+1, O+2, Dhatu+(Pr1) [विवकरण+वितङ्, शतृ, शानच,् क्तवत]ु
चि यमः - कमचिण - S+3, O+1, Dhatu+(Pr1) [यक्+वितङ्, शानच,् क्त, कृ त्य]
कता?+विवभविक्त कम?+विवभविक्तः र्धाात+
ु प्रत्ययः उदा
प्रथमा विद्वत_या पठ्+वितङ् (कत?रिर) पठवित
रामः वेदम् पठवित
तृत_या प्रथमा पठ्+वितङ् (कम?विण)
रामेण वेदः पठ्यते

उदा. - कतरिर - परुु षाः नद_म् (गच्छविन्त, गच्छन्तः सविन्त, गतवन्तः)

उदा. - कमचिण - परुु षbः नद_ (गम्यते, गम्यमाना अविस्त, गता, गन्तव्या/गमन_या/गम्या)
कत?रिर (Active Voice), कम?विण (Passive Voice)
1. कम? हो या न हो क्तवतु, र्शत,ृ कतरिर र्शा च् यह 3 प्रत्ययान्त शब्द कता का चिवर्शेषण
बनते हैं। कता के साथ प्रथमा एवं कम के साथ चि:तीया होत_ हb।
2. कम? उपविस्थत हो तो क्त, कृत्य, कमचिण र्शा च् यह 3 प्रत्ययान्त शब्द कम का
चिवर्शेषण बनते हैं। कता के साथ ततृ ीया एवं कम के साथ प्रथमा होत_ हb।
3. गत्यथक या अकमक र्धाातु हो तो क्त प्रत्ययान्त शब्द कता चिवर्शेषण भ_ बनता हb।
कता के साथ प्रथमा एवं कम के साथ चि:तीया होत_ हb।
4. कृ द्योग होने पर कम? के साथ षष्ठ_। मल
ू विक्रयापद का दो शब्दों में प्रकटन विकया जाता हb।

30
 उक्त-अ ुक्त
सGत्रमा6 - क्तं-क्तंवतुG तिनेष्ठा । क्तं क्तंवतु चा इत्यनेय8 प्रत्यय8 तिनेष्ठा स*ज्ञा भृवतितु।
1) क्तं - (तुय8रव कु!त्यक्तंखालार्थे O - भृ वकुमाO णा8 )
सकुमाO ध तु - कुमाO तिणा।
र माणा तिशव वण्डिन्दतु । (धिलाङ्गं*, वचाने*, तिवभृतिक्तं चा कुमाO णा तुल्यमा6।)
अकुमाO कुध तु - कुतुO रिर भृ व चा।
कुतुO रिर क्तं - र मा ण्डिस्र्थेतु । (धिलाङ्गं*, वचाने*, तिवभृतिक्तं चा कुत्र O तुल्यमा6।)
भृ व क्तं - र माणा ण्डिस्र्थेतुमा6। (सद क्ला ब एकुवचानेमा6।)
गत्यर्थेO कुध तु - कुतुO रिर कुमाO तिणा चा। (गत्यर्थेO कु कुमाO कुण्डिश्लाषाश ङ्स्र्थे सवसजनेरुहाज यO तितुभ्यश्चा।।)
कुतुO रिर क्तं - र मा ग्रा मा* गतु । (धिलाङ्गं*, वचाने*, तिवभृतिक्तं चा कुत्र O तुल्यमा6।)
कुमाO तिणा क्तं - र माणा ग्रा मा गतु । (धिलाङ्गं*, वचाने*, तिवभृतिक्तं चा कुमाO णा तुल्यमा6।)
2) क्तंवतु - सद कुतुO रिर (कुतुO रिर कु!तु6)
क्तंवतु - र मा तिशव* वण्डिन्दतुव ने6। र मा ण्डिस्र्थेतुव ने6।
3) कु!त्य - (तुय8रव कु!त्यक्तंखालार्थे O )
सकुमाO ध तु - कुमाO तिणा।
कुमाO तिणा कु!त्य - र माणा/र मास्य तिशव वन्दने य /वण्डिन्दतुव्य /वन्द्य ।
अकुमाO कुध तु अतिववतिक्षतुकुमाO कुध तु - भृ व।
भृ व कु!त्य - र माणा भृवने य*/भृतिवतुव्य*/भृ व्यमा6। (सद क्ला ब एकुवचानेमा6।)
4) शतु! - सद कुतुO रिर (कुतुO रिर कु!तु6)
सGत्रमा6 - तु; सतु6। शतु!प्रत्यय श नेच्प्रत्ययश्चा सत्स*ज्ञाकु भृवतितु।
शतु! - कुवला* परस्मा/पतिदध तुभ्य एव भृवतितु। सद कुतुO रिर।
शतु! - र मा हासने6 गच्‘तितु। (धिलाङ्गं*, वचाने*, तिवभृतिक्तं चा कुत्र O तुल्यमा6।)
5) श नेचा6 - कुतुO रिर कुमाO तिणा चा
कुतुO रिर श नेचा6 - कुवला* आत्मानेपतिदध तुभ्य एव भृवतितु। सद कुतुO रिर।
कुतुO रिर श नेचा6 - र मा तिशव* वन्दमा ने अण्डिस्तु। (धिलाङ्गं*,वचाने*,तिवभृतिक्तं चा कुतु!Oतुल्यमा6।)
कुमाO तिणा श नेचा6 - सकुलाध तुभ्य8 भृवतितु। सद कुमाO तिणा।
कुमाO तिणा श नेचा6 - र माणा तिशव वन्द्यमा ने भृवतितु। (धिलाङ्गंवचानेतिवभृक्तंय कुमाO तुल्य ।)

31
प्रत्यय उक्ता ुक्तपरिरचयः *मा*े
क्त र्धाातु सकम?क हो तो कम को उक्त करता हb।
र्धाातु गत्यथ?क हो तो कता या कम को उक्त करता हb।
र्धाातु अकम?क हो तो कता या भाव को उक्त करता हb।
र्धाातु अविववविक्षत कम?क हो तो भाव में होता हb।
कृ त्याः र्धाातु सकम?क हो तो कम को उक्त करता हb।
र्धाातु अकम?क हो तो भाव में होता हb।
शानच् आत्मनेपद कत?रिर हो तो वहाँ शानच् भ_ कता को विह उक्त करता हb।
आत्मनेपद कम?विण हो तो वहाँ शानच् भ_ कम को विह उक्त करता हb।
क्तवतु कता को उक्त करता हb।
शतृ कता को उक्त करता हb।
कृ द्योगः कता? व कम? उभय उपविस्थत हो तो कममें षष्ठ_ होत_ हb।
के वल कता? या कम? उपविस्थत हो तो उ*में षष्ठ_ होत_ हb।
यविद उनका कम? एवं समाविपका विक्रया का कम? एक विह हो तो
समाविपका विक्रया के अनसु ार कम विक विवभविक्तयाँ होत_ हैं।
समाविपका विक्रया कत?रिर हो तो कम से विद्वत_या होग_।
क्त्वा ल्यपु ् तमु नु ् समाविपका विक्रया कम? में हो तो कम से प्रथमा होग_।
यविद उनका कम? एवं समाविपका विक्रया का कम? एक न हो तो
समाविपका विक्रया कत?रिर हो तो कम से विद्वत_या होग_।
समाविपका विक्रया कम? में हो तो भ_ कम से विद्वत_या होग_।

32
 पदमा6

प्र तितुपतिदकुमा6 / ङ्य बन्तुमा6 + सप6 = सबन्तुपदमा6 ध तु + तितुङ्6 = तितुङ्न्तुपदमा6

अर्थेO व ने6 शब्द / कु!दन्तुमा6 / तुतिद्धतु न्तुमा6 / समा स

ध तुप ठ् पतिठ्तु = ध तु
ध तु + कु!तु6 = कु!दन्तुमा6 (भृGव दय8 ध तुव )

ध तु + सने तिदप्रत्यय = ध तु
सबन्तुमा6 + तुतिद्धतु = तुतिद्धतु न्तुमा6

सबन्तुपदमा6+ क्यचा6/कु म्यचा6 ...= ने माध तु

ध तु + कु!तु6 = कु!दन्तुमा6
(सने द्यन्तु ध तुव )

ङ_प्-ङ_ष-् ङ_न-् चाप्-टाप्-डाप् (6)। ङ_+आप् - ङ्याप्+अन्त - ङ्याबन्त

पाचिणचि चिलचिSतग्रन्थाः - 1) सत्रू पाठः - अष्टाध्याय_, 2) गणपाठः, 3) र्धाातपु ाठः, 4)
विलङ्गानश ु ासनम,् 5) जाम्बवत_विवजयम्
चि यमः - अपदं न प्रयञ्ु ज_त। न के वला प्रकृ वितः प्रयोक्तव्या नाविप प्रत्ययः। एकवितङ् वाक्यम।्
यतो विनर्धाा?रणं यच्च विनर्धाा?यते यश्च विनर्धाा?रणहेतःु एतवित्त्रतयसंविनर्धाान एव तस्याः प्रवृत्ते"रिरवित कb यटः।
सामान्यलक्षणविवविहतां षष्ठीं त्यक्त्वा याऽन्या विवशेषलक्षणाविवविहता षष्ठ_ सा प्रवितपदविवर्धााना

33
 *ख्
ं या *ख्
ं येयम् च
Cardinals - one, two, three, four, thirty, hundred etc
*ख्
ं याः (Numerals) - एकः, एका, चत्वारः, चतस्रः, पञ्च, द्वादश, विवश
ं वितः, शतम् इत्यादयः।
Ordinals - first, second, third, fourth etc
प्रथमः, प्रथमा, प्रथमम,् तृत_यः, पञ्चमः, द्वादशः, विवश
ं ः/विवश
ं विततमः इत्याविद।
विवश ं वितः, वित्रशं त,् चत्वारिरंशत,् पञ्चाशत,् षविष्टः, सप्तवितः, अश_वितः, नववितः एते शब्दाः स्त्र_विलङ्गाः।
तेषु वित्रशं त,् चत्वारिरंशत,् पञ्चाशत् इवित एते त्रयः शब्दाः तकारान्ताः, अन्ये इकारान्ताः इवित विवशेषः।
एतेषां प्रयोगः विद्वर्धाा शक्यः -
1) चिवर्शेषणतया - अत्र प्रयोगे तेषाम् एकवचनमेव, विवभविक्तस्तु विवशेष्येण समाना स्यात।् सख् ं यया
परिरविच्छन्नं संख्येयम् भववित। अतोऽत्र संख्यानां विवशेषणतया प्रयोगः सख्ं येये भववित।
यथा - विवंशवितः कुमाराः इत्याविद।
2) चिवर्शेष्यतया - अत्र विवशेष्यतया प्रयोगे तु विद्ववचन-बहुवचनाविन अविप स्यःु । यथा - जनानां
विवंशवितः अविस्त। रूप्यकाणां द्वे विवंशत_ - 40 रूप्यकाविण, गवां वितस्रः विवंशतयः - 60 गावः इत्याविद।
अत्र इकारन्तानां मवित-शब्दवत,् तकान्तानां च सरिरत(् मरुत)् - शब्दवत् रूपाविण।
शत-सहस्र-अयतु -लक्ष-प्रयतु -शब्दाः अकारान्त-नपंसु कविलङ्गाः। कोविटशब्दः इकारान्तस्त्र_विलङ्गः।
एतेषामविप विवशेषणतया प्रयोगे एकवचनमेव, यथा शतं जनाः, सहस्रं विस्त्रयः इत्याविद। विवशेष्यतया
प्रयोगे तु विद्ववचन-बहुवचने अविप भवतः, यथा गवां द्वे शते - 200 गावः, रूप्यकाणां त्र_विण सहस्राविण
- 3000 रूप्यकाविण इत्याविद।
एकर्शब्दः विनत्यbकवचनान्तः वित्रषु विलङ्गेषु प्रयज्ु यते। संख्याव्यवितरिरक्तेषु अथ•षु एकशब्दस्य विद्ववचन-
बहुवचने अविप भवतः। तथा प्रयोगे तु तस्य रूपाविण सव?-सव?नामवत् द्रष्टव्याविन। चि:र्शब्दश्च
विनत्यविद्ववचनान्तः, चित्रर्शब्दः चतुःर्शब्दः (रे फान्तः) च विनत्यबहुनचनान्तः वित्रषु विलङ्गेषु प्रयज्ु यते।
पञ्चन-् शब्दतः दशन-् शब्दान्ताः विनत्यबहुवचनान्ताः। तत्राविप षष-् शब्दः षान्तः। अष्टन-् शब्दस्य
विद्वविवर्धां रूपं भववित। एते सव•विप संख्याथ• एव प्रयज्ु यन्ते, संख्येये कदाविप न।
*ंख्यापरिरचयः - एक-दश-शत-सहस्रायत-ु लक्ष-प्रयतु -कोटयः क्रमशः।
अब?दु मब्जं खव?-विनखव?-महापद्म-शङ्कवस्तस्मात।् ।
जलविर्धाश्चान्तं मध्यं परार्धा?विमवित दशगणु ोत्तराः संज्ञा।
संख्यायाः स्थानानां व्यवहाराथ± कृ ताः पवू ¸ः।।
संख्याः संख्येये ह्यादश वित्रष।ु (अमर) (सङ्ख्यया परिरच्छे द्यं-सङ्ख्येयम।् )
विवंशत्याद्याः सदbकत्वे सवा?ः सङ्ख्येयसङ्ख्ययोः।
सङ्ख्याथ• विद्वबहुत्वे स्तस्तासु चानवतेः विस्त्रयः। (अमर २.९.८४)

34
 সং খ্যা
1. সং খ্যা র দুইদি4 ভা গ। প্রথ – সুবন্তপদ এবং তিঙ্গন্তপদ। প্রাতিপদিকে এক্য যোথমেক্য শন্ শ যা মে র অমেন্ত আমেছু ত র , দিদ্বাত!য়
– সুবন্তপদ এবং তিঙ্গন্তপদ। প্রাতিপদিকে দিবা শদিত যোথমেক্য নাবাদিত শ যা মে র অমেন্ত আমেছু ত র ।
2. এক্য শ দি4র এক্যবাচমেনা রূপ হায়। দিতনা দিলামেঙ্গ আলা আলা রূপ থ মেক্য।
3. দিদ্বা শ দি4রদিদ্বাবাচমেনা রূপ হায়। দিতনা দিলামেঙ্গ আলা আলা রূপ থ মেক্য।
4. দি{ এবা চতর্ শমে র বাহুবাচমেনা রূপ হায়। দিতনা দিলামেঙ্গ আলা আলা রূপ থ মেক্য।
5. পঞ্চন্ যোথমেক্য শন্ (বাস্তুত\ শন্-অন্ত, যাথ নাবা শন্) পযান্ত সংক্যলা শমে র বাহুবাচমেনা
রূপ হায়। এবা দিতনা দিলামেঙ্গ সং নাই রূপ হায়।
6. এক্য যোথমেক্য শন্-অন্ত শ গুদিলা সংবা দিবামেশষাণ রূমেপই বা বাহা র হায়।
7. দিবা শদিত যোথমেক্য নাবাদিত প্রযান্ত শ গুদিলা স্ত্রী!দিলাঙ্গ। ত মে র দিবামেশষাণরূমেপ এবা দিবামেশষ্যরূমেপ
ও বা বাহা র ক্যর যা য়। ত র দিবামেশষাণ রূমেপ বা বাহৃত হামেলা ত মে র { এক্যবাচমেনাই
রূপ হায়। দিবামেশষ্যরূমেপ বা বাহৃত হামেলা দিদ্বাবাচনা এবা বাহুবাচনাও হায়।
8. দিবামেশষাণ রূমেপ বা বাহা র মেনা - এক্য\ জনা\। এই বা মেক্য এক্যশ জমেনার দিবামেশষাণ।
যাথ সুন্দর\ র \ - এই বা মেক্য সুন্দর-শ দিবামেশষাণ।
9. দিবামেশষ্য রূমেপ বা বাহা র মেনা - জনা না ম্ দিবা শদিত\ (কুদিড়া জনা)। এই বা মেক্য
দিবা শদিতশ দিবামেশষ্য। যাথ র স্য যোসং•ন্দযাম্ - এই বা মেক্য যোসং•ন্দযা-শ দিবামেশষ্য।
10. দিবা শদিত\ জনা \। জনা না দিবা শদিত\। এখ্যা মেনা প্রথ বা মেক্য দিবা শদিত শ দি4 দিবামেশষাণ।
দিদ্বাত!য় বা মেক্য দিবা শদিত শ দি4 দিবামেশষ্য।
11. নাবা শন্ এবা ঊনাদিবা শদিত এই দুদি4 শমে র মেনা ১৯। নাবা শন্ শমে র অমেন্ত শন্
আমেছু। ত ই ত র দিনাত বাহুবাচমেনা রূপ হামেবা এবা দিবামেশষ্য রূমেপ বা বাহা র ক্যর যা মেবা
না । ঊনাদিবা শদিত শমে র যোশমেষা দিবা শদিত শ দি4 আমেছু। ত ই ত মেক্য দিবামেশষ্য এবা
দিবামেশষাণ রূমেপ বা বাহা র ক্যর যা য়। ঊনাদিবা শদিত শ দি4 যাদি দিবামেশষাণ রূমেপ বা বাহৃত হায়
ত হামেলা দিনাত এক্যবাচমেনা রূপ হামেবা। দিবামেশষ্য রূমেপ বা বাহৃত হামেলা ত র দিদ্বাবাচনা এবা
বাহুবাচনাও সংম্ভবা। দিবা শদিত প্রভাদিত শমে র দিদ্বাবাচনা যাদি বা বাহা র ক্যর হায় ত হামেলা
বা ক্য হামেবা - জনা না ম্ দিবা শত!। এখ্যা মেনা দিবা শত! হামেk প্রথ র দিদ্বাবাচমেনার রূপ। বা মেক্য
মেনা হামেবা চদি•শ জনা। দিবা শত! জনা \ এই রূপ বা ক্য হামেবা না । এখ্যা মেনা দিবা শত! শ
দিবামেশষাণ রূপ বা বাহৃত হামেয়মেছু। দিবামেশষাণ সংবা ই এক্যবাচমেনা থ ক্যমেবা। ত ই দিবা শত!
এই দিদ্বাবাচনা যো ওয় যা মেবা না । জনা না ম্ চতস্রঃ\ দিবা শতয়\ - এই বা মেক্য র মেনা হামেk
৮০ জনা। এখ্যা মেনা চতস্রঃ\ হামেk চতর্ শমে র স্ত্রী!দিলামেঙ্গ প্রথ র বাহুবাচনা এবা দিবামেশষাণ
রূমেপ বা বাহা র হামেয়মেছু। ত র স্ত্রী!দিলামেঙ্গ প্রমেয় গ ক্যর র ক্য রণ হামেk দিবা শদিত শ দি4
স্ত্রী!দিলাঙ্গ, চতর্ দি4 ত র দিবামেশষাণ।

35
 ।।स्मरणीयम।् ।
1. ाभ्यस्ताच्छतुः - अभ्यस्तात् परस्य शतनु ?मु ् न स्यात।् अभ्यस्तसंज्ञक शब्द- इस श्रेण_ में ददत्,
दर्धात,् जह्वु त,् विबभ्यत्, जाग्रत,् जक्षत,् दरिरद्रत् प्रभृवित शब्द आते हैं। इन शब्दों को श_ में नमु ् का
आगम प्राप्त नहीं होता। विश में वा नपंसु कस्य से विवकल्प कर के नमु ् हो जाता हb।
जविक्ष-जागृ-दरिरद्रा-शास-् द_र्धा_ङ्-वेव_ङ्-चकास्तथा। जविक्षत्यादयः षट् - षड् र्धाातवोऽन्ये
जविक्षवितश्च सप्तम एतेऽभ्यस्तसंज्ञाः स्यःु । अभ्यस्तसंज्ञा विवज्ञेया र्धाातवो मविु नभाविषताः।।
2. र्शप्श्य ोचि त्यम् - शप्श्यनोः आत(् अवणा?त)् परो यः शतरु वयवस्तदन्तस्य विनत्यं नमु ् श_नद्योः।
शप् वा श्यन् विवकरण के शत्रन्त - भ्वाविद एवं चरु ाविद गण_य र्धाातओ ु ं से शप् विवकरण तथा
विदवविदगण_य र्धाातओ ु ं से श्यन् विवकरण हुआ करता हb। इन के शत्रन्तों को श_ तथा विश दोनों में
विनत्य नमु ् का आगम होता हb। यथा - भवत् भवन्त_ भवविन्त। चोरयत् चोरयन्त_ चोरयविन्त। द_व्यत्
द_व्यन्त_ द_व्यविन्त।
3. आच्छी द्यो मु ् - अवणा?न्तादङ्गात् परो यः शतरु वयवस्तदन्तस्य नमु ् वा श_नद्योः। तदु ाविद,
आकारान्त अदाविद तथा लृटः सद्वा के शत्रन्त - इन को श_ में आच्छ_नद्योन?मु ् द्वारा वbकविल्पक
तथा विश में नपंसु कस्य झलचः से विनत्य नमु ् का आगम हो जाता हb। यथा तदु त् तदु त_-तदु न्त_
तदु विन्त। यात् यात_-यान्त_ याविन्त। भविवष्यत् भविवष्यत_-भविवष्यन्त_ भविवष्यविन्त।
4. पुं*कस्य झलचः - झलन्तस्याजन्तस्य च क्ल_बस्य नमु ् स्यात् सव?नामस्थाने। उपय?क्त ु गणों
से विभन्नगण_य र्धाातओ ु ं के शत्रन्त - इस श्रेण_ में श_ परे होने पर नमु ् आगम विबलकुल नहीं होता।
विश में झलन्तत्वात् विनत्य नमु ् होता हb। यथा - क्र्याविदगण_य - मष्ु णत् मष्ु णत_ मष्ु णविन्त
5. उचिगदचां *व ामस्था ेऽर्धाातोः - अर्धाातोरुविगतो नलोविपनोऽञ्चतेश्च नमु ागमः स्यात्
सव?नामस्थाने परे । शतृ-प्रत्ययान्त शब्द उविगत् होते हb, अतः स्त्र_त्व की विववक्षा में उविगतश्च सत्रू से
ङ_प् प्रत्यय हो जाता हb। ङ_प् के अनबु न्र्धाों का लोप होकर ई अवविशष्ट रहता हb। यस्ू त्र्याख्यौ नद_
से ई की नद_ सज्ञं ा हb। तब श_ में जbसे जbसे विनत्य वा वbकविल्पक नमु ् होता हb वbसे वbसे विनत्य वा
वbकविल्पक नमु ् ई परे होने पर भ_ हो आता हb। यथा - शप् एवं श्यन् विवकरण_य र्धाातओ ु ं से श_ में
विनत्य नमु ् होता हb, तो नद_सज्ञं क ई में भ_ विनत्य नमु ् हो जायेगा। तदु ाविदगण_य, आकारान्त
अदाविदगण_य तथा लृटः सद्वा वाले शत्रन्तों से श_ में वbकविल्पक नमु ् होता हb तो ई में भ_
वbकविल्पक नमु ् होगा। उपय?क्त ु गणों से विभन्नगण_य शत्रन्त र्धाातओ ु ं के श_ में नमु ् नहीं होता तो
नद_संज्ञक ई में भ_ नमु ् न होगा।
6. वा पुं*कस्य - अभ्यस्तात् परो यः शता तदन्तस्य क्ल_बस्य वा नमु ् सव?नामस्थाने।
7. पुं*काच्च - क्ल_बात् औङः श_ स्यात।् (क्ल_बे औस्थाने - श_ भववित)
*****

36
 छन्दःपरिरचयः
युक्ताक्षरम् - सयं ोगः (सत्रू म् - हलोऽनन्तराः संयोगः)
*ूत्राचिण - ह्रस्वं लघ।ु संयोगे गरुु । द_घ± च।
चिचह्ने - लघु = U, गरुु = ― लघु = ।, गरुु = s
गणापरिरचाय
1. य - लगग - यमाता U — —
2. र - गलग - राजभा — U —
3. त - गगल - ताराज — — U
4. भ - गलल - भानस — U U
5. ज - लगल - जभान U — U
6. स - ललग - सलगम् U U —
7. म - गगग - मातारा — — —
8. न - ललल - नसल U U U
(यरत-भजस-मन / यरिरत-ु भाज_सू-मौन)(एकगरुु – ग, एकलघु – ल)
श्लोके / पद्ये चत्वारः चरणाः भवविन्त। पद्यं वृत्तजावितभेदने विद्वविवर्धाम।् वृत्तं समवृत्त-अर्धा?समवृत्त-
विवषमवृत्तभेदात् वित्रविवर्धाम।् जातौ मात्रागणनं विक्रयते।
मूलपद्यपङ्चिक्तः - हृदयकमलमध्ये राविजतं विनविव?कल्पम्
हृदय कमल मध्येरा विजतंविन विव?कल्पम्
ललल ललल गगग लगग लगग
UU U UU U ‒ ‒ ‒ U‒ ‒ U‒ ‒
न न म य य

परिरभाषा - ननमयय-यतु ेयं माविलन_ भोविगलोकb ः।

गणक्रमः - ननमयय ।
वृत्त ाम/छन्दो ाम - माविलन_
*कं े तः-यमाताराजभानसलगम् (यमाता-मातारा-ताराज-राजभा-जभान-भानस-नसल-सलगम)्
सानस्ु वारश्च द_घ?श्च विवसग¿ गरुु भ?वेत।् वण?सयं ोगपश्चू ? तथा पदान्तगोऽविप वा।।
मविस्त्रगरुु विस्त्रलघश्चु नकारो भाविदगरुु पनु राविदलघयु ?ः।
जो गरुु मध्यगतो रलमध्य सोऽन्तगरुु कविथतोऽन्तलघस्ु तः।।
आविदमध्यावसानेषु यरता याविन्त लाघवम।् भजसा गौरवं याविन्त मनौ तु गरुु लाघवम।् ।

37
 *ंचिहता= *चिन्र्धाः
माहेश्वर*ूत्राचिण - अइउण।् 1। ऋलृक्।2। एओङ्।3। ऐऔच।् 4।
हयवरट्।5। लण।् 6। ञमङणनम।् 7। झभञ।् 8। घढर्धाष।् 9। जबगडदश।् 10।
खफछठथ-चटतव।् 11। कपय।् 12।। शषसर।् 13। हल।् 14।
चिव*ग*चिन्र्धाः
अच् : + Sर् अच् : + अर्श्
a) : + क् ख् = : + क् ख् i) अ:+अ = ओऽ
b) : + च् छ् = र्श् + च् छ् j) अ : + आ, इच् = अ + आ, इच्
c) : + ट् ठ् = ष् + ट् ठ्
k) अ : + हश् = ओ + हश्
d) : + त् थ् = * ् + त् थ्
l) आ : + अश् = आ + अश्
e) : + प् फ् = : + प् फ्
m) इच् : + अश् = इच् र ् + अश्
f) : + श् =:/र्श् + श्
n) स:/एष: + अ = सोऽ/एषोऽ
g) : + ष् =:/ष् + ष्
o) स:/एष: + आ, इल्
h) : + स् =:/*् + स्
= स/एष + आ, इल्
p) पन ु : + अश् = पनु र ् + अश्
(भ्रातः, मातः, विपतः, कत?ः, पन
ु ः, प्रातः)
*****
व्यञ्+ *चिन्र्धाः
a) न+
् त/थ/च/छ =ःंश+ ् त/थ/च/छ i) तद् विशवः - तविच्शवः, तविच्छवः
b) म+् अच् =म+ ् अच् j) अक्+सव?ण अक् (एच+ ् सवण? एच्
c) म+ ् यण/् शल् =ःं यण/् शल् द_घ¡ न भववित)
d) म+ ् ञय=् ःं/परसवण?+ञय् k) अक्+असवण? अच्
e) झल+ ् अच् = जश+ ् अच् l) अ+इक्
f) उद् स्थानम् - उत्थ्थानम,् उत्थानम् m) अ+एच्
g) उद् स्तम्भनम् - उत्थ्तम्भनम् उत्तम्भनम् n) इक्+अच्
h) सन् शम्भःु - सञ्छम्भःु सञ्शम्भःु o) एच+ ् आच्
सञ्च्छम्भःु , सञ्च्शम्भःु p) एङ्+अत्

38
 स्वर*चिन्र्धाः (अच्*चिन्र्धाः) (अच् + अच)्
1) सवणदीर्घ*चिन्र्धाः - अक् + अक् (सवण?ः) = सवण?द_घ?ः। (अकः सवण• द_घ?ः)
a. अ+अ = आ अ +आ = आ आ+अ = आ आ+आ = आ
b. इ+इ = ई इ+ई = ई ई+इ = ई ई+ई = ई
c. उ+उ = ऊ उ+ऊ = ऊ ऊ+उ = ऊ ऊ+ऊ = ऊ
d. ऋ+ऋ = ॠ ऋ +ॠ = ॠ ॠ+ऋ = ॠ ॠ +ॠ = ॠ
2) यण-् *चिन्र्धाः - इक् + अच् (असवण?ः) = यण् + अच।् (इको यणविच - असवण•)
a) इ/ई +अच् (असवण?ः) = य् + अच्
b) उ/ऊ +अच् (असवण?ः) = व् + अच्
c) ऋ/ॠ +अच् (असवण?ः) = र ् + अच्
d) ऌ +अच् (असवण?ः) = ल् + अच्
3) गुण*चिन्र्धाः - अवण?ः + इक् = गण ु ः। (आद्गणु ः) (अदेङ्गणु ः - अ,ए,ओ - गणु ः)
a) अ/आ+इ/ई =ए
b) अ/आ+उ/ऊ =ओ
c) अ/आ+ऋ/ॠ = अर ्
d) अ/आ+ऌ = अल्
4) वृचि_*चिन्र्धाः - अवण?ः + एच् = वृविद्धः। (वृविद्धरे विच) (वृविद्धरादbच् - आ,ऐ,औ - वृविद्धः)
a) अ/आ+ ए/ऐ =ऐ
b) अ/आ+ ओ/औ =औ
5) अयवायाव-*चिन्र्धाः - एच् + आ/इच् = अय/् अव/् आय/् आव् + आ/इच।्
(एचोऽयवायावः[अविच])
a) ए + आ/इच् = अय् + आ/इच् (विवकल्पः = अ + आ/इश)्
b) ओ + आ/इच् = अव् + आ/इच् (विवकल्पः = अ + आ/इश)्
c) ऐ + अ/आ/इच् = आय् + अ/आ/इच् (विवकल्पः = आ + अ/आ/इश)्
d) औ + अ/आ/इच् = आव् + अ/आ/इच् (विवकल्पः = आ + अ/आ/इश)्
(लोपः शाकल्यस्य - अवण?पव ू ?योः पदान्तयोः यवयोः लोपो वाऽविश परे )
6) पूवरूप*चिन्र्धाः - एङ् + अ = एङ्ऽ (एङः पदान्दादवित - पव ू ?रूपम)्
a) ए + अ = एऽ , b) ओ + अ = ओऽ
7) ईददू द
े वि् द्ववचनं प्रगृह्यम।् प्लतु प्रगृह्या अविच विनत्यम।् अदसो मात।्

39
 *न्र्धाेः उदाहरणाचि
चिव*ग*चिन्र्धाः
1) अच् : + Sर्
a. मामकाः पाण्डवा, बहवः शरू ा, भवन्तः सव?, कुरुवृद्धः विपतामहः, परमेष्वासः विशखण्ड_,
आचाया?ः विपतरः पत्रु ास्तथbव च विपतामहाः ।
मातल ु ाः श्वशरु ाः पौत्राः श्यालाः सम्बविन्र्धानस्तथा ।।१-३४।।
अविप त्रbलोक्यराज्यस्य हेतोः विकं नु मह_कृ ते ।।१-३५।।
विनहत्य र्धाात?राष्ट्रान्नः का प्र_वितः स्याज्जनाद?न ।
b. पाण्डवाश्चbव, विवराटश्च द्रुपदश्च
c. रामष्टङ्कयवित, ग_तायाष्ट_का
d. दय ु ¡र्धानस्तदा, सौमदवित्तस्तथbव, शब्दस्तमु ल ु ोऽभवत्
2) अच् : + अर्श्
a. शब्दस्तम ु लु ोऽभवत,् घ्नतोऽविप
b. र्धाृतराष्ट्र उवाच, सञ्जय उवाच, विवक्रान्त उत्तमौजाश्च, अत एव, कुत आगतः
c. यय ु र्धाु ानो विवराटः, सौभद्रो द्रौपदेयाश्च, र्धाृष्टद्यम्ु नो विवराटश्च, द्रुपदो द्रौपदेयाश्च, एवमक्त
ु ो
हृष_के शो गडु ाके शेन भारत
d. समवेता यय ु त्ु सवः, अत्र शरू ा महेष्वासा भ_माज?नु समा यविु र्धा।, विवविशष्टा ये
e. सेनयोरुभयोम?ध्ये, कb म?या, दब ु ?द्ध
ु ेय?द्ध
ु े, सेनयोरुभयोरविप,
स्वर*चिन्र्धाः
3) *वणदीर्घः - पाण्डवान_कं, भ_ष्माविभरविक्षतम,् मह_विक्षताम्, भ्रमत_व
4) यण् - वित्वदमेतेषां, शक्नोम्यवस्थात,ंु यद्यप्येते, नbतत्त्वय्यप ु पद्यते, न त्वेवाहं
5) गुणः - विद्वजोत्तम, विवनद्योच्चbः, रथोत्तमम,् दृष्ट्वेम,ं त्यक्त्वोवित्तष्ठ, नेमे, कृ ष्णविद्ध?ः, लवल्कारः,
ग्र_ष्मत?ःु , महविष?ः, उत्तमण?ः
6) वृचि_ः - पाण्डवाश्चbव, पश्यbताम,् सौमदवित्तस्तथbव, सहसbवाभ्यहन्यन्त, न चbव न, गङ्गौघः,
कृ ष्णbकत्वम,् देवbश्वय?म,् कृ ष्णौत्कण्ठ्यम्
7) अयवायावः - पज ू ाहा?वरिरसदू न, भमू ावसपत्नमृद्धम।् सव? एव महारथाः, भवन्तः सव? एव विह, त
इमेऽवविस्थताः, न योत्स्य इवित
8) एङ्-अ - मेऽच्यत ु , यावदेताविन्नर_क्षेऽह,ं योत्स्यमानानवेक्षेऽहं य एतेऽत्र समागताः।

40
 चिवचिर्शष्टश्लोकाः
*वकारकप्रयोगः - रामो राजमविणः सदा विवजयते रामं रमेशं भजे
रामेणाविभहता विनशाचरचमू रामाय तस्मb नमः।
रामान् ाविस्त परायणं परतरं रामस्य दासोऽस्म्यहम्
रामे विचत्तलयः सदा भवतु मे भो राम मामद्ध ु र।।/मां पालय।।
उपदेर्शाः - प्रत्ययाः विशवसत्रू ाविण आदेशा आगमास्तथा।
र्धाातपु ाठो गणे पाठ उपदेशाः प्रकीवित?ताः।।1।।
र्धाातसु त्रू गणोविद-वाक्यविलङ्गानश ु ासनम।्
आगमप्रत्ययादेशा उपदेशाः प्रकीवित?ताः।।2।।
अचिणण-् ग्रहणम् - परे णbवाण्ग्रहाः सव• पवू •णbवाण्ग्रहा मताः।
ऋतेऽणविु दत्सवण?स्येत्येतदेकं परे ण त।ु ।
*ंचिहता/*चिन्र्धाः - संविहतbकपदे विनत्या विनत्या र्धाातपू सग?योः।
विनत्या समासे वाक्ये तु सा विववक्षामपेक्षते।।
चिवर्शेष्यचिवर्शेषण*म्बन्र्धाः - यविल्लङ्गं यद्वचनं या च विवभविक्तविव?शेष्यस्य।
तविल्लङ्गं तद्वचनं सbव विवभविक्तविव?शेषणस्याविप।।
विवशेष्यस्य यविल्लङ्गं विवभविक्तवचने च ये।
ताविन सवा?विण योज्याविन विवशेषणपदेष्वविप।।
अव्यादयः र्शब्दाः - अव_-तन्त्र_-तर_-लक्ष्म_-ह्र_-र्धा_-श्र_णामणु ाविदष।ु
सप्तानामविप शब्दानां सल ु ोपो न कदाचन।।
*व ामप्रयोगचिवज्ञा म् - इदमस्तु सविन्नकृ ष्टं सम_पतरववित? चbतदो रूपम।्
अदसस्तु विवप्रकृ ष्टं तविदवित परोक्षे विवजान_यात।् ।
अव्ययस्वभावः - सदृशं वित्रषु विलङ्गेषु सवा?सु च विवभविक्तष।ु
वचनेषु च सव•षु यन्न व्येवित तदव्ययम।् ।(म.भा.)
आङ् आ इत्य योरथः - ईषदथ• विक्रयायोगे मया?दाविभविवर्धाौ च यः।
एतमातं विङतं विवद्यात् वाक्यस्मरणयोरविङत।् । (म.भा.)
ओदन्तचि पाताः - अहो आहो उताहो च नो हो हहं ो अथो इमे।
विमथोयक्त ु ाश्च ओदन्ता विनपाता अष्टर्धाा स्मृताः।।
अहो आहो हो उताहो, च नो अंहो अथो इमे।
भोप्रयक्तु ाश्च ओदन्ता अष्टाविवत्यागमे स्मृताः।।
कारकाचिण - कता? कम? च करणं सम्प्रदानं तथbव च।
अपादानाविर्धाकरणे इत्याहुः कारकाविण षट्।।

41
र्धाातुः अकम?कः कदा भववित - र्धाातोरथा?न्तरे वृत्तेर्धाा?त्वथ•नोपसंग्रहात।्
प्रविसद्धेरविववक्षातः कम?णोऽकविम?का विक्रया।।
*कमकाचिदप्रयोगः - कतृ?-कम?-विक्रया-यक्त ु ः प्रयोगः स्यात् सकम?कः।
अकम?कः कम?शन्ू यः कम?द्वन्द्वो विद्वकम?कः।।
अकमकर्धाातुगणः - लज्जा-सत्ता-विस्थवित-जागरणं वृविद्ध-क्षय-भय-ज_वनमरणम।्
शयन-क्रीडा-रुविच-द_प्त्यथ± र्धाातगु णं तमकम?कमाहुः।।
विक्रयापदं कतृ?पदेन यक्त ु ं व्यपेक्षन्ते यत्र विकविमत्यपेक्षाम।्
सकम?कं तं सविु र्धायो वदविन्त शेषस्ततो र्धाातरु कम?कः।।
चि:कमकर्धाातवः - दह्य ु ाच्पच्दण्ड्-रुविर्धाप्रविच्छविचब्रश ू ासविु जमथ्मषु ाम।्
कम?यक ु ् स्यादकविथतं तथा स्यान्न_हृकृ ष्वहाम।् । (12+4=16)
(दह ु -् याच-् पच-् दण्ड्-रुविर्धा-प्रविच्छ-विच-ब्र-ू शास-ु विज-मथ-् मषु ाम।्
कम?यक ु ् स्याद् अकविथतं तथा स्यात् न_-हृ-कृ ष-् वहाम।् ।)
*ंख्या - एक-दश-शत-सहस्रायत-ु लक्ष-प्रयतु -कोटयः क्रमशः।
अब?दु मब्जं खव?-विनखव?-महापद्म-शङ्कवस्तस्मात।् ।
जलविर्धाश्चान्तं मध्यं परार्धा?विमवित दशगणु ोत्तराः संज्ञा।
संख्यायाः स्थानानां व्यवहाराथ± कृ ताः पवू ¸ः।।
*मा*बोर्धाः -
अव्ययीभावः - प्रायेण पवू ?पदाथ?प्रर्धाानः अव्यय_भावसमासः
तत्पुरुषः - प्रायेण उत्तरपदाथ?प्रर्धाानः तत्परुु षः
बहुव्रीचिहः - प्रायेण अन्यपदाथ?प्रर्धाानो बहुव्र_विहसमासः
:न्:ः - प्रायेण उभयपदाथ?प्रर्धाानो द्वन्द्वसमासः
वbयाकरणविसद्धान्तकारिरका - सपु ां सपु ा वितङा नाम्ना र्धाातनु ाथ वितङां वितङा।
सबु न्तेनेवित विवज्ञेयः समासः षड्विवर्धाो बर्धाु bः।।
1) सप ् सपु ,् 2) सपु +
ु+ ् वितङ्, 3) सपु + ् नाम, 4) सपु + ् र्धाातःु , 5) वितङ्+वितङ्, 6) वितङ्+सपु ्
पञ्चवृत्तयः - कृ त्तविद्धत-सनाद्यन्तर्धाातभ्ु यश्चbकशेषतः।
समासादविप विवद्वविÊः कविथताः पञ्च वृत्तयः।।
सनाविदवृवित्तः पञ्चविवर्धाा - सन्नन्ता, विणजन्ता, यङन्ता, यङ्लगु न्ता, नामर्धाातःु
ञथाः - तत्सादृश्यमभावश्च तदन्यत्वं तदल्पता। अप्राशस्त्यं विवरोर्धाश्च नञथा?ः षट् प्रकीवित?ताः॥
अब्राह्मणः, अपापम,् अनश्वः, अनदु रा कन्या, अपशवो वा अन्ये गोअश्वेभ्यः, अकालः, अर्धाम?:।

42
 ।।चिलङ्गचिववेकः।।
विलङ्गं षोढा। शद्ध
ु ं विमश्रं संकीण?म् उपसज?नम् आविवष्टम् अव्यक्तं चेवित।
• तेषु एकसंस्कारहेतःु शद्ध ु म-् खट्वा वृक्षः कुण्डम् स्त्र_ पमु ान् नपंसु कविमत्याविद।
• संस्कारद्वयोपग्राविह विमश्रम-् मर_विचः ऊविम?ः अविच?ः छविदः? कषायं कवाटविमत्याविद
• संस्कारत्रयोपग्राविह संकीण?म-् तट_ तटः तटम,् शृङ्खला शृङ्खलः शृङ्खलम।्
• विवशेष्यशब्दसंस्कारग्राविह विवशेषणरूपम् उपसज?नम-् शक्ु ला शक्ु लः शक्ु लम।्
• विवशेषणत्वेऽविप विनयतसंस्कारमाविवष्टम्- प्र_वितविव?षयः प्रर्धाानं भाया? दाराः कलत्रम।्
• विलङ्गविनविमत्तशब्दसंस्कारानह?मव्यक्तम-् पञ्च षट् कवित उच्चbः न_चbः ययू ं वयविमत्याविद।
(इवित अमरपदपारिरजातः इवित मविल्लनाथसरिू रकृ ता अमरकोषव्याख्या)

।।वाक्यचिवश्ले षणम।् ।
रामः वेदम् पठचित।
1. মেনা - র যোবা পড়ামেছু। (প'না দিক্রায় বাত না ক্য মেলা হামেk।)
2. এই বা মেক্য পঠ্ ধা তর পমের দিতঙ্ প্রত য় ক্যতদির (ক্যত মেত) হামেয়মেছু।
3. দিতঙ্ প্রত মেয়র দ্বা র ক্যত উ: হামেয়মেছু এবা ক্য অনু: যোথমেক্য যোগমেছু।
4. ত ই 'উ:'ক্যতবা চক্য শমে র পর প্রথ দিবাভাদি: এবা 'অনু:'ক্য বা চক্য শমে র পর
দিদ্বাত!য় দিবাভাদি: হামেয়মেছু। ক্যত অনুযা দিয় দিক্রায় পমে র বাচনা এবা পরুষা হামেয়মেছু।
रामः वेदस्य पाठम् करोचित। (कृद्योगलक्षणा षष्ठी)
5. মেনা - র যোবামে র পড়া ক্যরমেছু।
6. র \ যোবা প'দিত। এই বা মেক্য ক্যমে গলাpণ ষাq! প্রমেয় গ ক্যরমেত যোগমেলা ক্যত র
এক্যই দিবাভাদি:মেত থ ক্যমেবা। এখ্যা মেনা দিক্রায় প'দিত। ত র ধা ত পঠ্। প'না দিক্রায় র ক্য
যোবা । পঠ্ ধা তর পর ক্যমে গ (ক্যৎ প্রত য় যোযা গ) হামেলা ক্য (যোবা ) ষাষ্ঠী!মেত দিনামেয়
যোযামেত হামেবা - যোবা ম্ - যোবা স্য। প'দিত দিক্রায় মেত পদিরবাতনা হামেবা - প ' ক্যমের দিত।
এখ্যা মেনা প ' শ দি4 দিদ্বাত!য় মেত বাসং মেত হামেবা। প'দিত যোযা লাক্য র, পরুষা এবা বাচমেনা
থ মেক্য যোসংই লাক্য র, পরুষা এবা বাচমেনা ক্যধা তর রূপ হামেবা। যাথ প'দিত হালা লাট্
লাক্য মের, প্রথ পরমেষার এক্যবাচমেনার রূপ। ত ই ক্যধা তরও লাট্ লাক্য মের প্রথ পরুমেষা
এক্যবাচমেনার রূপ দি মেত হামেবা। এবা বা ক্য হামেবা - র \ যোবা স্য প'না ক্যমের দিত। অথবা
র \ যোবা স্য প'না কুরুমেত।
7. এই বা মেক্য পঠ্ ধা তর পমের ক্যৼ„ প্রত য় (লা ট্) হামেয়মেছু।
8. দিতঙ্ প্রত মেয়র দ্বা র ক্যত উ: হামেয়মেছু এবা ক্য-ধা তর ক্য (প ') অনু: হামেয়মেছু।
9. ত ই 'উ:'ক্যতবা চক্য শমে র পর প্রথ দিবাভাদি: এবা ক্য-ধা তর ক্য (প ') তদ্বা চক্য
43
 শমে র পমের দিদ্বাত!য় দিবাভাদি: হামেয়মেছু। ক্যত অনুযা দিয় দিক্রায় পমে র বাচনা এবা পরুষা
হামেয়মেছু।
10. পঠ্ ধা তর পমের ক্যৼ„ প্রত য় যোযা গ হাওয় য় পঠ্ ধা তর ক্য বা চক্য পমে র (যোবা ) পমের
ষাষ্ঠী! দিবাভাদি: হামেয়মেছু।
रामेण वेदः पठ्यते। (कमचिण)
11. মেনা - র মে র দ্বা র যোবা পড়া হামেk।
12. এই বা মেক্য পঠ্ ধা তর পমের দিতঙ্ প্রত য় ক্য দিণ (ক্যমে মেত) হামেয়মেছু।
13. দিতঙ্ প্রত মেয়র দ্বা র ক্য উ: হামেয়মেছু এবা ক্যত অনু: যোথমেক্য যোগমেছু।
14. ত ই 'অনু:'ক্যতবা চক্য শমে র পর তত!য় দিবাভাদি: এবা 'উ:'ক্য বা চক্য শমে র পর
প্রথ দিবাভাদি: হামেয়মেছু। ক্য প অনুযা দিয় দিক্রায় পমে র বাচনা এবা পরুষা হামেয়মেছু।
रामः वेदम् पठ ् अचिस्त। (र्शतृ)
15. মেনা - র যোবা পড়ামেছু।
16. শতপ্রত য় সং পরস্মৈWপ ! ধা তBর উত্তর/পমের হায় এবা সং ক্যত যোক্য উ: ক্যমের।
(সংB{ম্ - ক্যতদির ক্যৎ )
17. এই বা মেক্য পঠ্ ধা তর পমের শত-প্রত য় ক্যতদির (ক্যত মেত) হামেয়মেছু।
18. শত-প্রত মেয়র দ্বা র ক্যত উ: হামেয়মেছু এবা ক্য অনু: যোথমেক্য যোগমেছু।
19. ত ই 'উ:'ক্যতবা চক্য শমে র পর প্রথ দিবাভাদি: এবা 'অনু:'ক্য বা চক্য শমে র পর
দিদ্বাত!য় দিবাভাদি: হামেয়মেছু। ক্যতপ অনুযা দিয় শত-প্রত য় ন্ত শমে র দিলাঙ্গ, বাচনা এবা
দিবাভাদি: হামেয়মেছু।
रामेण वेदः पठ्यामा ः अचिस्त। (कमचिण र्शा च)्
20. মেনা - র মে র দ্বা র যোবা প' না হামেk।
21. এই বা মেক্য পঠ্ ধা তর পমের শ নাচ্-প্রত য় ক্য দিণ (ক্যমে মেত) হামেয়মেছু।
22. শ নাচ্-প্রত মেয়র দ্বা র ক্য উ: হামেয়মেছু এবা ক্যত অনু: যোথমেক্য যোগমেছু।
23. ত ই 'অনু:'ক্যতবা চক্য শমে র পর তত!য় দিবাভাদি: এবা 'উ:'ক্য বা চক্য শমে র পর
প্রথ দিবাভাদি: হামেয়মেছু। ক্য প অনুযা দিয় শ নাচ্-প্রত য় ন্ত শমে র দিলাঙ্গ, বাচনা এবা
দিবাভাদি: হামেয়মেছু।
24. ধা তর পমের ক্য দিণ শ নাচ্ প্রত য় যোযা মেগ রূপ প ওর উপ য় - ধা তর ক্য দিণ লাট্-লাক্য মের
প্রথ পরুমেষা এক্যবাচমেনার রূপ দিনামেত হামেবা। ত মেত যোশষা 'যোত' 4 বা দি মেয় ত র O মেনা
' না' দি মেত হামেবা। যাথ - প' মেত - প' না। এই প' না শ দি4 হামেk ক্য দিণ শ নাচ্
প্রত য় ন্ত রূপ।

44
रामः दर्शरथं *ेवमा ः अचिस्त। (कतरिर र्शा च)्
25. মেনা - র শরথমেক্য যোসংবা ক্যরমেk।
26. এই বা মেক্য পঠ্ ধা তর পমের শ নাচ্-প্রত য় ক্যতদির (ক্যত মেত) হামেয়মেছু।
27. শ নাচ্-প্রত মেয়র দ্বা র ক্যত উ: হামেয়মেছু এবা ক্য অনু: যোথমেক্য যোগমেছু।
28. ত ই 'উ:'ক্যতবা চক্য শমে র পর প্রথ দিবাভাদি: এবা 'অনু:'ক্য বা চক্য শমে র পর
দিদ্বাত!য় দিবাভাদি: হামেয়মেছু। ক্যতপ অনুযা দিয় শ নাচ্-প্রত য় ন্ত শমে র দিলাঙ্গ, বাচনা এবা
দিবাভাদি: হামেয়মেছু।
रामेण वेदः पाठ्यः/पठ ीयः/पचिठतव्यः। (कृत्याः)
29. মেনা - র মে র দ্বা র যোবা পড়া উদিচত। (ঔদিচত /যোযা•গ ত )
30. ক্যত প্রত য় সংক্য ক্য ধা তর যোpমে{ ক্য মেক্য উ: ক্যমের। অন্যা{ সংবা{ ভা বা মেথ হায়।
(সংB{ম্ - তমেয় মেরবা ক্যত :খ্যালাথ \)
31. এই বা মেক্য পঠ্ ধা তর পমের ক্যত -প্রত য় (তবা , অনা!য়, যা) ক্য দিণ (ক্যমে মেত) হামেয়মেছু।
32. ক্যত -প্রত মেয়র দ্বা র ক্য উ: হামেয়মেছু এবা ক্যত অনু: যোথমেক্য যোগমেছু।
33. ত ই 'অনু:'ক্যতবা চক্য শমে র পর তত!য় দিবাভাদি: এবা 'উ:'ক্য বা চক্য শমে র পর
প্রথ দিবাভাদি: হামেয়মেছু। ক্য প অনুযা দিয় ক্যত -প্রত য় ন্ত শমে র দিলাঙ্গ, বাচনা এবা
দিবাভাদি: হামেয়মেছু।
रामः वेदम् पचिठतवा ।् (क्तवतु)
34. মেনা - র যোবা পমেড়ামেছু। (র ক্যতক্য যোবা প'না অত!ত ক্য মেলা সংম্পন্ন।)
35. :বাত প্রত য় সং ক্যত যোক্য উ: ক্যমের। (সংB{ম্ - ক্যতদির ক্যৎ)
36. এই বা মেক্য পঠ্ ধা তর পমের :বাত-প্রত য় ক্যতদির (ক্যত মেত) হামেয়মেছু।
37. :বাত-প্রত মেয়র দ্বা র ক্যত উ: হামেয়মেছু এবা ক্য অনু: যোথমেক্য যোগমেছু।
38. ত ই 'উ:'ক্যতবা চক্য শমে র পর প্রথ দিবাভাদি: এবা 'অনু:'ক্য বা চক্য শমে র পর
দিদ্বাত!য় দিবাভাদি: হামেয়মেছু। ক্যতপ অনুযা দিয় :বাত-প্রত য় ন্ত শমে র দিলাঙ্গ, বাচনা এবা
দিবাভাদি: হামেয়মেছু। প দিলামেঙ্গ পদি'তবাত্ শমে র রূপ ভাগবাত্ শমে র ত হামেয়মেছু।
ক্তপ্রত্য য়
সংক্য ক্য ধা তর পর :প্রত য় প্রমেয় গ ক্যরমেলা :প্রত য় ক্য যোক্য উ: ক্যমের।
অক্য ক্য ধা তর পর :প্রত য় প্রমেয় গ ক্যরমেলা :প্রত য় ক্যত যোক্য উ: ক্যমের অথবা
ভা বা মেথও হায়। যাখ্যানা ভা বা মেথ হায় তখ্যানা ক্যত অনু: থ মেক্য এবা ক্যত তত!য় দিবাভাদি:মেত
থ মেক্য। প্রথ দিবাভাদি: যোক্য না প থ ক্যমেবা না ।
গত থক্য ধা তর পর :প্রত য় প্রমেয় গ ক্যরমেলা :প্রত য় ক্যত অথবা ক্য মেক্য যোক্য

45
উ: ক্যমের।
সংক্য ক্য ধা তর পর :প্রত য় প্রমেয় গ ক্যরমেলা যাদি যোসং বা ক্য ক্য উচ্চা দিরত না
থ মেক্য ত হামেলা :প্রত য় ভা বা মেথ। এখ্যা মেনা ধা তমেক্য বামেলা অদিবাবাদিpত-ক্য ক্য ধা ত।
এক্যই বা মেক্য এক্যই সং য় - যোযা যোক্য মেনা প্রত য় যাদি ভা মেবা/ভা বা মেথ হামেয় থ মেক্য
ত হামেলা ক্যতদির অথবা ক্য দিণ হায় না । যোত দিনা যাদি ক্যতদির হায় ত হামেলা ক্য দিণ বা ভা মেবা হায়
না । ইত দি ।
रामेण वेदः पचिठतः। (पठ् + क्त - कमचिण)
39. মেনা - র মে র দ্বা র যোবা পড়া হামেয়মেছু। (র ক্যতক্য যোবা প'না অত!ত ক্য মেলা সংম্পন্ন।)
40. এই বা মেক্য পঠ্ ধা তর পমের :-প্রত য় ক্য দিণ (ক্যমে মেত) হামেয়মেছু।
41. :-প্রত মেয়র দ্বা র ক্য (যোবা ) উ: হামেয়মেছু এবা ক্যত (র ) অনু: যোথমেক্য যোগমেছু।
42. ত ই 'অনু:'ক্যতবা চক্য শমে র পর তত!য় দিবাভাদি: এবা 'উ:'ক্য বা চক্য শমে র পর
প্রথ দিবাভাদি: হামেয়মেছু। ক্য প অনুযা দিয় :-প্রত য় ন্ত শমে র দিলাঙ্গ, বাচনা এবা দিবাভাদি:
হামেয়মেছু।
रामः दीम् गतः (गत्यथक र्धाातु गम+
् क्त – कतरिर)
43. মেনা - র না !র দি মেক্য যোগমেছু।
44. বা মেক্য র মেনা - র (না !র দি মেক্য) না !মেত যোগমেছু।
45. এই বা মেক্য গম্ ধা তর পমের : -প্রত য় ক্যতদির (ক্যত মেত) হামেয়মেছু।
46. :-প্রত মেয়র দ্বা র ক্যত (র ) উ: হামেয়মেছু এবা ক্য (না !) অনু: যোথমেক্য যোগমেছু।
47. ত ই 'উ:'ক্যতবা চক্য শমে র পর প্রথ এবা 'অনু:'ক্য বা চক্য শমে র পর দিদ্বাত!য়
দিবাভাদি: হামেয়মেছু। ক্যতপ অনুযা দিয় :-প্রত য় ন্ত শমে র দিলাঙ্গ, বাচনা এবা দিবাভাদি:
হামেয়মেছু।
रामेण दी गता (गत्यथक र्धाातु गम् +क्त - कमचिण)
48. মেনা - র মে র দ্বা র না !র দি মেক্য যা ওয় হামেয়মেছু।
49. এই বা মেক্য গম্ ধা তর পমের : -প্রত য় ক্য দিণ (ক্যমে মেত) হামেয়মেছু।
50. :-প্রত মেয়র দ্বা র ক্য উ: হামেয়মেছু এবা ক্যত অনু: যোথমেক্য যোগমেছু।
51. ত ই 'অনু:'ক্যতবা চক্য শমে র পর তত!য় এবা 'উ:'ক্য বা চক্য শমে র পর প্রথ
দিবাভাদি: হামেয়মেছু। ক্য প অনুযা দিয় :-প্রত য় ন্ত শমে র দিলাঙ্গ, বাচনা এবা দিবাভাদি:
হামেয়মেছু।
रामेण गतम।् (गत्यथक र्धाातु, गम् +क्त - भावे)
52. মেনা - র মে র দ্বা র যা ওয় হামেয়মেছু।

46
53. এই বা মেক্য গম্ ধা তর পমের : -প্রত য় ভা মেবা হামেয়মেছু এবা ক্যত অনু: যোথমেক্য যোগমেছু।
54. ত ই 'অনু:'ক্যতবা চক্য শমে র পর তত!য় দিবাভাদি: হামেয়মেছু এবা ক্য বা চক্য প না ই।
ক্য প ভা মেবা :-প্রত য় ন্ত শমে র দিলাঙ্গ নাপ সংক্যদিলাঙ্গ, বাচনা এক্যবাচনা এবা দিবাভাদি:
প্রথ দিবাভাদি: হামেয়মেছু।
रामेण चिस्थतम् (अकमक र्धाातु, स्था+क्त - भावे)
55. মেনা - র মে র দ্বা র ড়া মেনা /থ ক্য হামেয়মেছু।
56. এই বা মেক্য O ধা ত অক্য ক্য হাওয় য় ত র পমের : -প্রত য় ভা মেবা হামেয়মেছু।
57. :-প্রত মেয়র দ্বা র ভা বা উ: হামেয়মেছু এবা ক্যত অনু: যোথমেক্য যোগমেছু।
58. ত ই 'অনু:'ক্যতবা চক্য শমে র পর তত!য় দিবাভাদি: হামেয়মেছু এবা ক্য বা চক্য প না ই।
ক্য প ভা মেবা :-প্রত য় ন্ত শমে র দিলাঙ্গ নাপ সংক্যদিলাঙ্গ, বাচনা এক্যবাচনা এবা দিবাভাদি:
প্রথ দিবাভাদি: হামেয়মেছু।
रामः चिस्थतः। (अकमक र्धाातु, क्त - कतरिर)
59. মেনা - র দিড়ামেয়মেছু/যোথমেক্যমেছু।
60. এই বা মেক্য O ধা ত অক্য ক্য হাওয় য় ত র পমের : -প্রত য় ক্যত মেত হামেয়মেছু।
61. :-প্রত মেয়র দ্বা র ক্যত উ: হামেয়মেছু এবা ক্য না ই।
62. ত ই 'উ:'ক্যতবা চক্য শমে র পর প্রথ দিবাভাদি: হামেয়মেছু। ক্যতপ অনুযা দিয় :-
প্রত য় ন্ত শমে র দিলাঙ্গ, বাচনা এবা দিবাভাদি: হামেয়মেছু।
रामः लक्ष्मणे वेदस्य पाठम् र्शण
ृ ोचित। (उभयप्राप्तौ कमचिण।)
63. মেনা - লাক্ষ্মমেণর যোবামে র প 'মেক্য র শুনামেছু।
64. এই বা মেক্য পঠ্ এবা শ্রূ এই দুদি4 ধা ত। শ্রু ধা তর এথ শরণ এবা পঠ্ ধা তর এথ
প'না অথবা প '।
65. শবামেণনা ক্যত র এবা ক্য প '। প'মেনার ক্যত লাক্ষ্মণ এবা ক্য যোবা ।
66. সং দিপক্য দিক্রায় শমেণ দিত। ত ই ত র উ: ক্যত প্রথ মেত এবা অনু: ক্য
দিদ্বাত!য় মেত।
67. অন্যা দিক্রায় প'না। ত র অনু: ক্যত তত!য় মেত এবা পঠ্ ধা তর পমের ক্যত্ -প্রত য়
যোযা গ হামেয়মেছু বামেলা ক্য (যোযাদি4 অনু:) ষাষ্ঠী!মেত।
68. শ মেবা ধা – সুবন্তপদ এবং তিঙ্গন্তপদ। প্রাতিপদিকে লাক্ষ্মণক্যতক্য যোবা ক্য ক্য যোযা প ', তত্প 'ক্য ক্য র ক্যতক্য শ্রবাণ।

47
48