Контент патне куҫ

Анадырь

«Википеди» ирĕклĕ энциклопединчи материал
Анадырь
чук. Кагыргын, Въэӈын
Хула гербĕ
Патшалăх: Раççей
Регион: Чукотка автономлă тăрăхĕ
Никĕсленĕ: 1889
Хула, çултан: 1965[1]
Халăх йышĕ, пин çын: 12,998 (2023)
Хула лаптăкĕ: 20 км2
Геогр. анлăхĕ: 64°44′ ç.ш.
Геогр. вăрăмлăхĕ: 177°31′ х.т.д.
Ку терминăн урăх пĕлтерĕшсем пур, Анадырь (юханшыв) пăхăр.

Анадырь (чук. Кагыргын (кăнтăр чукчасен), чук. Въэӈын (çурçĕр чукчасен)[2], выр. Анадырь) — Раççейри хула. Чукотка автономлă тăрăхĕн тĕп хули. Хула Инçет Тухăç енче те Аякри Çурçĕрте вырнаçнă.

Анадырь районĕн тĕп хули, Тавайваам ялпа хула тăрăхĕ тунă[3].

Чи хĕвелтухăç Раççей хули. Унăн килĕсен нумайрăхăшĕ свайсенче тăрать (ĕмĕрхи шăнлăхран). Кивĕ ят — Ново-Мариинск (1924 çулччен).

«Анадырь» сăмах историллĕ çăлкуçсенче тĕрлĕ лексикаллă вариансенче пур: Онандырь — чукотка юханшывĕ, Анадырск — острог, С. Дежнёвăн та К. Ивановăн вăхăчĕсенче (XVII-мĕш ĕмĕрĕн варринче).

Тен, топоним Онандырь (Onandyr) юкагир тĕпĕрен эну-эн~ану-ан~ану-он пулса тухнă, ку «юшаншыв» пĕлтерет. Анадырь юханшывĕн чукча ячĕЙъаайваам — «мулкачăн» пĕлтерет. Май пур та, Йъаʼайваам — чукча адаптацийĕ керексен топонимĕн Йъаайвэйэм.

Вырăнти чукча халăхĕ хулана Въэӈын ят панă, ку «пыр ани», «кĕр» пĕлтерет, е Кагыргын «кĕр», «шăтăк», «ана», «вăрă», «пыр», ку унăн вырнаçни çинчен калать, мĕншĕн тесен вăл Анадырь лиманĕн тури пайĕ патне кĕни уçать[2][4].

Анадырь юханшыв çине вырнаçнă.

Тĕп статья: Анадырь историйӗ
"Разбойник" - вырăс парус-винтлă клиперĕ, 1889 ç.

1889 çулхи çурла 3-мĕшĕнче, Раççей империйĕ правительствин указĕпе, чи çурçĕр-хĕвелтухăç патшалăх территориĕнче Анадырь округинче йышăну çинчен, вырăç çар тухтăрĕ тата поляр тĕпчевçи Гриневецкий Лев Францевич Казачка юханшывăн пуçламăшĕнче Ново-Мариинск посчĕне тунă.

Хула туни хăвăрт мар пулнă, нумайрах уйрăм тата патшалăх суту-илӳ склачĕсем ӳстернĕ. 1914 çулта кунта инçет-волна радиостанцийĕ тунă — чи вăйлă Раççейре çак вăхăтра[5].

Юпа революцийĕ хыççăн, совет влаçĕ Ново-Мариинскра 1924 çултă кăна кайнă. Çак вăхăтра Камчатка кĕпĕрне революци комитечĕн постановленипе паççулкана хальхи ятне улăштарнă.

1927 çулта Анадырь районĕн администраци центрĕ пулнă, виçĕ çултан — Чукотка наци тăрăхĕн тĕп хули.

1934 çулта "Анадырь" ĕç паççулки статусне панă[6].

1950-мĕш çулсен вĕçĕнче Анадырь лиманĕ хĕрринче пысăк тинĕс порчĕ тунă, çавăнпа паççулкă пуçласа ӳстерет. 1963 çулта Казачка юханшывĕнче плотина туни хыççăн Анадырта шыв пăрăхĕ тунă.

1965 çулхи кăрлач 12-мĕшĕнче, РСФСР Мăн Совет Президиумĕн указĕпе Анадырь паççулкине хула статусĕ панă[1].

1984 çулта Ил-62 самолетăн пĕрремĕш посадкасăр рейсĕ Мускав — Анадырь тунă.

1992 çулта хула тăрăх пĕлтерĕшĕн статусĕ панă тата Анадырь районĕрен тухнă[7].

2004 çулхи чӳк 29-мĕшĕнче Анадырь хули Тавайваам ялĕпе уйрăм Анадырь хулӑри тăрăхне йышăннă[3].

Асăрхавсем

[тӳрлет | кодне тӳрлет]
  1. ^ 1 тата 2 chukotken.ru (выр.). Тĕрĕсленĕ 3 Ҫурла уйӑхӗн 2020.
  2. ^ 1 тата 2 Меновщиков Г. А. Местные названия на карте Чукотки. Краткий топонимический словарь / Науч. ред. В. В. Леонтьев. — Магадан: Магаданское книжное издательство, 1972. — С. 80, 89. — 207 с. 2016 ҫулхи Ҫурла уйӑхӗн 4-мӗшӗнче архивланӑ.
  3. ^ 1 тата 2 Закон Чукотского автономного округа от 29 ноября 2004 года № 40-ОЗ «О статусе и границах муниципального образования город Анадырь Чукотского автономного округа» (принят Думой Чукотского автономного округа 25 ноября 2004 года). çăлкуçран архивланă 16 Юпа уйӑхӗн 2013. Тĕрĕсленĕ 14 Нарӑс уйӑхӗн 2013.
  4. ^ Топонимический словарь Северо-Востока СССР. стр. 110,166
  5. ^ История города Анадырь. Избирательная комиссия Чукотского автономного округа (2010). çăлкуçран архивланă 23 Ака уйӑхӗн 2016.
  6. ^ Об изменениях в составе рабочих посёлков Дальневосточного края и о границах некоторых районов того же края. Собрание узаконений и распоряжений Рабочего и Крестьянского правительства РСФСР. 1934
  7. ^ Устав городского округа.

Шаблон:Чукотка автономиллĕ тăрăхĕ

  1. ^ 1, 2, 3, 4, 5 тата 6 Цитатăланă чухнехи йăнăш Неверный тег <ref>; для сносок Крым не указан текст
  2. ^ Цитатăланă чухнехи йăнăш Неверный тег <ref>; для сносок Тамань не указан текст