«Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ»–ի խմբագրումների տարբերություն
Content deleted Content added
չ Raf Avetyan (քննարկում) մասնակցի խմբագրումները հետ են շրջվել 23artashes մասնակցի վերջին տարբերակին։ Պիտակ՝ Հետշրջում |
Նոր տվյալներ հղման վերաբերյալ (DOI: 10.1126/science.1137166). |
||
| (29 intermediate revisions by 10 users not shown) | |||
| Տող 1. | Տող 1. | ||
{{Տեղեկաքարտ երկիր}} |
{{Տեղեկաքարտ երկիր}} |
||
'''Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ''', հաճախ անվանվում է '''Միացյալ Նահանգներ''' |
'''Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ''', հաճախ անվանվում է '''Միացյալ Նահանգներ''' կամ պարզապես '''Ամերիկա''' ({{lang-en|United States of America}}), [[Ֆեդերացիա|դաշնային]] [[Սահմանադրականություն|սահմանադրական]] [[հանրապետություն]] [[Հյուսիսային Ամերիկա]]յում, որը բաղկացած է որոշակի ինքնավարություն ունեցող 50 [[ԱՄՆ վարչական բաժանում|նահանգներից]], որոնք իրականում կիսանկախ պետություններ են (ինչն արտահայտված է նրանց պաշտոնական անունների մեջ․ օրինակ՝ Կալիֆոռնիան կոչվում է Կալիֆոռնիա Հանրապետություն և դա այժմ էլ գրված է նրա դրոշի վրա), և [[Դաշնային նշանակության քաղաք|դաշնային նշանակության]] [[Կոլումբիայի շրջան|Կոլումբիա շրջանից]]<ref>{{Cite web |last=Բատվիա |first=Իրինա |title=Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների վարչատարածքային բաժանում |url=http://www.best-country.org/north_america/usa/administration |accessdate=2017 թ․ հուլիսի 10 |website=www.best-country.org}}</ref><ref>{{Cite web |title=Միացյալ Նահանգների կառուցվածքը (50 նահանգ և 1 մարզ), Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ, ժամանակակից քաղաքական ատլաս |url=http://www.hyno.ru/tom3/1076.html |accessdate=2017 թ․ հուլիսի 10 |website=www.hyno.ru |language=ru}}</ref>։ Ամերիկայի Միացյալ Նահանգները հյուսիսում սահմանակցում է [[Կանադա]]յին<ref>{{Cite web |title=Խաչվող սահմաններ՝ ezbordercrossing.com |url=http://www.ezbordercrossing.com/list-of-border-crossings/ |accessdate=2017 թ․ հուլիսի 10 |website=www.ezbordercrossing.com |language=ամերիկյան անգլերեն}}</ref>, հարավում՝ [[Մեքսիկա]]յին, ինչպես նաև՝ ծովային սահման ունի |
||
[[Ռուսաստան]]ի հետ<ref>{{Cite web|url=https://arcticecon.wordpress.com/2012/01/11/united-states-russian-maritime-boundary-and-exclusive-economic-zones/ |
[[Ռուսաստան]]ի հետ<ref>{{Cite web |date=2012 թ․ հունվարի 11 |title=ԱՄՆ-ի և Ռուսաստանի Դաշնության ծովային սահման և բացառիկ տնտեսական գոտի |url=https://arcticecon.wordpress.com/2012/01/11/united-states-russian-maritime-boundary-and-exclusive-economic-zones/ |accessdate=2017 թ․ հուլիսի 10 |website=ArcticEcon}}</ref>։ Ամերիկյան երկու նահանգներ ցամաքային սահման չունեն երկրի հիմնական տարածքի հետ։ Դրանք են՝ [[Ալյասկա]]ն՝ [[Հյուսիսային Ամերիկա]]յի հյուսիսարևմտյան հատվածում, և [[Հավայան կղզիներ]]ը՝ [[Խաղաղ օվկիանոս]]ում |
||
Ամերիկայի Միացյալ Նահանգները ստեղծվել է բրիտանական [[տասներեք գաղութներ]]ի միավորման հետևանքով՝ [[1776 թվական]]ի [[Հուլիսի 4|հուլիսի 4-ին]]<ref name=":1">{{Cite web|url=http://states-of-america.ru/istoriya-ssha/| |
Ամերիկայի Միացյալ Նահանգները ստեղծվել է բրիտանական [[տասներեք գաղութներ]]ի միավորման հետևանքով՝ [[1776 թվական]]ի [[Հուլիսի 4|հուլիսի 4-ին]]<ref name=":1">{{Cite web |title=Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների համառոտ պատմություն |url=http://states-of-america.ru/istoriya-ssha/ |accessdate=2017 թ․ հուլիսի 10 |website=states-of-america.ru}}</ref>։ Այն կարելի է համարել [[Անկախության պատերազմ Հյուսիսային Ամերիկայում (1775-1783)|Ամերիկայի ազգային-ազատագրական պայքարում]] տոնած հաղթանակի գլխավոր հետևանքներից մեկը<ref name=":1" />։ 1787 թվականին ընդունվեց [[ԱՄՆ Սահմանադրություն|ամերիկյան սահմանադրությունը]]<ref name=":1" />, որն իր տեսակով առաջինն էր մարդկության պատմության մեջ։ Նույն տարում ԱՄՆ-ի առաջին նախագահ ընտրվեց ազատագրական շարժման ականավոր գործիչ [[Ջորջ Վաշինգտոն]]ը։ 1865 թվականի դեկտեմբերի 18-ին Ամերիկայում վերացվեց [[ստրկություն]]ը<ref name=":1" />։ [[Առաջին համաշխարհային պատերազմ]]ի ավարտից հետո Ամերիկայի Միացյալ Նահանգները սկսեց անդամակցել [[Ազգերի լիգա]]յին և [[Միջազգային արդարադատության մշտական պալատ]]ին։ [[Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ]]ի տարիներին [[Հակահիտլերյան խմբավորում|հակահիտլերյան խմբավորմանն]] օժանդակելը բարձրացրեց ԱՄՆ-ի հեղինակությունը [[Եվրոպա]]յում, իսկ ռազմական գործողությունների ավարտից հետո վերջինս դարձավ կապիտալիստական աշխարհի կորիզը։ 1945 թվականին ԱՄՆ-ն դարձավ առաջին միջուկային տերությունն աշխարհում։ |
||
Ամերիկայի Միացյալ Նահանգները ներկայումս զբաղեցնում է 9,826,675 կմ² տարածք (4-րդն աշխարհում)<ref>{{Cite news|url=http://great-usa.ru/eto-interesno/ploshhad-soedinennyh-shtatov-ameriki-k-2017-godu/| |
Ամերիկայի Միացյալ Նահանգները ներկայումս զբաղեցնում է 9,826,675 կմ² տարածք (4-րդն աշխարհում)<ref>{{Cite news |date=2017 թ․ փետրվարի 23 |title=ԱՄՆ-ի տարածքը 2017 թվականին |url=http://great-usa.ru/eto-interesno/ploshhad-soedinennyh-shtatov-ameriki-k-2017-godu/ |access-date=2017 թ․ հուլիսի 10 |newspaper=Great-USA |language=ru}}</ref> և ունի 322 370 752 մարդ (ըստ 2015 թվականի նախահաշվարկի) բնակչություն (3-րդն աշխարհում)<ref name=":0">{{Cite web |title=ԱՄՆ - Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ - տուրիզմ, տեսարժան վայրեր, քաղաքներ (USA Travel Guide) // Տուրիզմ և հանգիստ |url=http://www.travelnews.am/usa/ |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20170715171912/http://www.travelnews.am/usa |archive-date=2017 թ․ հուլիսի 15 |accessdate=2017 թ․ հուլիսի 10 |website=www.travelnews.am |language=հայերեն}}</ref>։ Լայնամասշտաբ ներգաղթի պատճառով այն աշխարհի ամենաբազմազգ պետություններից մեկն է։ Մայրաքաղաքը [[Վաշինգտոն ԿՇ|Վաշինգտոնն]] է, խոշորագույն քաղաքը՝ [[Նյու Յորք]]ը։ Նյու Յորքից բացի, երկրի տարածքում կան 9 քաղաքներ ևս, որոնց բնակչությունը գերազանցում է մեկ միլիոնը<ref name=":2">{{Cite web |title=Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ՝ բնակչություն, տարածք, մայրաքաղաք և խոշոր քաղաքներ |url=http://www.web-calendar.org/en/world/north-america/united-states |accessdate=2017 թ․ հուլիսի 10 |website=www.web-calendar.org}}</ref>։ Դրանք են [[Լոս Անջելես]]ը, [[Չիկագո]]ն, [[Հյուստոն]]ը, [[Ֆինիքս]]ը, [[Ֆիլադելֆիա]]ն, [[Սան Անտոնիո]]ն, [[Սան Դիեգո]]ն, [[Դալաս]]ը և [[Սան Խոսե (Կալիֆոռնիա)|Սան Խոսեն]]<ref name=":2" />։ Պետական լեզուն [[անգլերեն]]ն է<ref>{{Cite news |title=Սահմանադրական կարգավիճակ, պաշտոնական լեզու, Միացյալ Նահանգների պաշտոնական լեզուն |url=https://www.usconstitution.net/consttop_lang.html |access-date=2017 թ․ հուլիսի 10 |language=en}}</ref>, որն այստեղ տարածվել է գաղութային տարիներին։ |
||
Միացյալ Նահանգները ժամանակակից աշխարհի տնտեսական, քաղաքական և ռազմական ամենահզոր ուժն է։ [[Համախառն Ներքին Արդյունք]]ի գրեթե 1/4 մասը ստեղծվում է ԱՄՆ-ում<ref>{{Cite web|url=http://visasam.ru/emigration/canadausa/vvp-usa.html| |
Միացյալ Նահանգները ժամանակակից աշխարհի տնտեսական, քաղաքական և ռազմական ամենահզոր ուժն է։ [[Համախառն Ներքին Արդյունք]]ի գրեթե 1/4 մասը ստեղծվում է ԱՄՆ-ում<ref>{{Cite web |title=Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների Համախառն Ներքին արդյունքի ցուցանիշը |url=http://visasam.ru/emigration/canadausa/vvp-usa.html |accessdate=2017 թ․ հուլիսի 10 |website=visasam.ru}}</ref>։ Արդյունաբերության և գյուղատնտեսության արտադրանքի ծավալով և արտահանմամբ, արտաքին առևտրի շրջանառության ծավալով, կապիտալի արտահանմամբ, գիտատեխնիկական ներուժով և սպասարկման ոլորտի զարգացման մակարդակով աշխարհի առաջատար տերությունն է։ Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների տնտեսությանը բնորոշ է արտադրության և կապիտալի համակենտրոնացման բարձր աստիճանը։ Աշխարհի բոլոր երկրներից առաջինը հետարդյունաբերական փուլ թևակոխած այս երկրում ծառայություններ մատուցող ճյուղերի բաժինը համախառն ներքին արդյունքում կազմում է մոտ 80 %, իսկ արտադրական ոլորտին բաժին է ընկնում ընդամենը 20 %։ |
||
Ամերիկայի Միացյալ Նահանգները ներկայումս անդամակցում է [[ՄԱԿ-ի Անվտանգության Խորհուրդ|ՄԱԿ-ի Անվտանգության Խորհրդին]], [[Հյուսիս-Ատլանտյան դաշինք|Հյուսիսատլանտյան դաշինքին]], [[Առևտրի համաշխարհային կազմակերպություն|Առևտրի համաշխարհային կազմակերպությանը]], [[Տնտեսական համագործակցության և զարգացման կազմակերպություն|Տնտեսական համագործակցության և զարգացման կազմակերպությանը]] և այլ միջազգային կազմակերպությունների։ |
Ամերիկայի Միացյալ Նահանգները ներկայումս անդամակցում է [[ՄԱԿ-ի Անվտանգության Խորհուրդ|ՄԱԿ-ի Անվտանգության Խորհրդին]], [[Հյուսիս-Ատլանտյան դաշինք|Հյուսիսատլանտյան դաշինքին]], [[Առևտրի համաշխարհային կազմակերպություն|Առևտրի համաշխարհային կազմակերպությանը]], [[Տնտեսական համագործակցության և զարգացման կազմակերպություն|Տնտեսական համագործակցության և զարգացման կազմակերպությանը]] և այլ միջազգային կազմակերպությունների։ |
||
== Անվան ստուգաբանություն == |
== Անվան ստուգաբանություն == |
||
[[Պատկեր:Amerigo Vespucci - Project Gutenberg etext 19997 |
[[Պատկեր:Amerigo Vespucci - Project Gutenberg etext 19997.jpg|ձախից|մինի|169x169փքս|Ամերիկա աշխարհամասն անվանվել է իտալացի ճանապարհորդ [[Ամերիգո Վեսպուչի]]ի պատվին{{sfn|Martone|2016|p=504}}։]] |
||
«[[Ամերիկա]]» անվան առաջին կիրառումը համարվում է 1507 թվականը, երբ այն հայտնվեց գերմանացի քարտեզագիր [[Մարտին Վալձեմյուլլեր]]ի [[Վալձեմյուլլերի քարտեզ|աշխարհի քարտեզին]]։ Քարտեզի վրա անվանումը մեծատառերով էր և գրված էր ներկայիս [[Հարավային Ամերիկա]]յի տարածքի վրա։ Քարտեզագիրն ընտրել էր անվանումը՝ ի պատիվ [[Ամերիգո Վեսպուչի]]ին։ իտալացի ճանապարհորդն առաջինն էր, որ ենթադրեց՝ [[Վեստ Ինդիա]]ն Ասիայի արևելյան սահմանը չէ, այլ նախկինում անհայտ տարածքի մաս<ref>{{ |
«[[Ամերիկա]]» անվան առաջին կիրառումը համարվում է 1507 թվականը, երբ այն հայտնվեց գերմանացի քարտեզագիր [[Մարտին Վալձեմյուլլեր]]ի [[Վալձեմյուլլերի քարտեզ|աշխարհի քարտեզին]]։ Քարտեզի վրա անվանումը մեծատառերով էր և գրված էր ներկայիս [[Հարավային Ամերիկա]]յի տարածքի վրա։ Քարտեզագիրն ընտրել էր անվանումը՝ ի պատիվ [[Ամերիգո Վեսպուչի]]ին։ իտալացի ճանապարհորդն առաջինն էր, որ ենթադրեց՝ [[Վեստ Ինդիա]]ն Ասիայի արևելյան սահմանը չէ, այլ նախկինում անհայտ տարածքի մաս<ref>{{Cite web |last1=Szalay |first1=Jessie |date=2017 թ․ սեպտեմբերի 20 |title=Amerigo Vespucci: Facts, Biography & Naming of America |url=https://www.livescience.com/42510-amerigo-vespucci.html |access-date=2019 թ․ հունիսի 23 |publisher=Live Science}}</ref>։ 1538 թվականին ֆլամանդացի քարտեզագիր [[Գերհարդ Մերկատոր]]ն «Ամերիկա» անվանումն օգտագործեց ամբողջ [[Արևմտյան կիսագունդ]]ն անվանելու համար<ref name="Cohen">{{Cite web |author=Jonathan Cohen |title=The Naming of America: Fragments We've Shored Against Ourselves |url=https://www.uhmc.sunysb.edu/surgery/america.html |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20181006194659/https://www.uhmc.sunysb.edu/surgery/america.html |archive-date=2018 թ․ հոկտեմբերի 6 |access-date=2014 թ․ փետրվարի 3}}</ref>։ |
||
«Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ» ([[անգլերեն]]՝ United States of America) բառակապակցությունը թվագրվում է 1776 թվականի հունվարի 2-ին, հեղինակը՝ [[Սթիվեն Մոյլեն]]ն էր, որը [[Ջորջ Վաշինգտոն]]ի ռազմական օգնականն էր և մայրցամաքային զորքերի մուսթեր֊մաստեր գեներալը։ Դիմելով [[Ջոզեֆ Ռիդ (քաղաքական գործիչ)|Ջոզեֆ Ռիդ]]ին՝ Մոյլանը ցանկանում էր ուղեկցել «Ամերիկայի Միացյալ նահանգների մեծածավալ և հզոր ուժերին» դեպի [[Իսպանիա|Իսպանիա՝]] հեղափոխական պատերազմին աջակցելու համար<ref>DeLear, Byron (July 4, 2013) [http://www.csmonitor.com/USA/Politics/2013/0704/Who-coined-United-States-of-America-Mystery-might-have-intriguing-answer Who coined 'United States of America'? Mystery might have intriguing answer.] "Historians have long tried to pinpoint exactly when the name 'United States of America' was first used and by whom... ...This latest find comes in a letter that Stephen Moylan, Esq., wrote to Col. Joseph Reed from the Continental Army Headquarters in Cambridge, Mass., during the Siege of Boston. The two men lived with Washington in Cambridge, with Reed serving as Washington's favorite military secretary and Moylan fulfilling the role during Reed's absence." ''Christian Science Monitor'' (Boston, MA).</ref><ref>Touba, Mariam (November 5, 2014) [http://blog.nyhistory.org/coined-phrase-united-states-america-may-never-guess/ Who Coined the Phrase 'United States of America'? You May Never Guess] "Here, on January 2, 1776, seven months before the Declaration of Independence and a week before the publication of Paine's ''Common Sense'', Stephen Moylan, an acting secretary to General George Washington, spells it out, 'I should like vastly to go with full and ample powers from the United States of America to Spain' to seek foreign assistance for the cause." ''New-York Historical Society Museum & Library''</ref><ref>Fay, John (July 15, 2016) [http://www.irishcentral.com/roots/history/The-forgotten-Irishman-who-named-the-United-States-of-America.html The forgotten Irishman who named the 'United States of America'] "According to the NY Historical Society, Stephen Moylan was the man responsible for the earliest documented use of the phrase "United States of America." But who was Stephen Moylan?" ''IrishCentral.com''</ref>։ «Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ» արտահայտության առաջին հայտնի տպագրությունը [[The Virginia Gazette]] պարբերականի անանուն հոդվածն է (Ուիլյամսբերգ, Վիրջինիա, ապրիլի 6, 1766)<ref>{{ |
«Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ» ([[անգլերեն]]՝ United States of America) բառակապակցությունը թվագրվում է 1776 թվականի հունվարի 2-ին, հեղինակը՝ [[Սթիվեն Մոյլեն]]ն էր, որը [[Ջորջ Վաշինգտոն]]ի ռազմական օգնականն էր և մայրցամաքային զորքերի մուսթեր֊մաստեր գեներալը։ Դիմելով [[Ջոզեֆ Ռիդ (քաղաքական գործիչ)|Ջոզեֆ Ռիդ]]ին՝ Մոյլանը ցանկանում էր ուղեկցել «Ամերիկայի Միացյալ նահանգների մեծածավալ և հզոր ուժերին» դեպի [[Իսպանիա|Իսպանիա՝]] հեղափոխական պատերազմին աջակցելու համար<ref>DeLear, Byron (July 4, 2013) [http://www.csmonitor.com/USA/Politics/2013/0704/Who-coined-United-States-of-America-Mystery-might-have-intriguing-answer Who coined 'United States of America'? Mystery might have intriguing answer.] "Historians have long tried to pinpoint exactly when the name 'United States of America' was first used and by whom... ...This latest find comes in a letter that Stephen Moylan, Esq., wrote to Col. Joseph Reed from the Continental Army Headquarters in Cambridge, Mass., during the Siege of Boston. The two men lived with Washington in Cambridge, with Reed serving as Washington's favorite military secretary and Moylan fulfilling the role during Reed's absence." ''Christian Science Monitor'' (Boston, MA).</ref><ref>Touba, Mariam (November 5, 2014) [http://blog.nyhistory.org/coined-phrase-united-states-america-may-never-guess/ Who Coined the Phrase 'United States of America'? You May Never Guess] "Here, on January 2, 1776, seven months before the Declaration of Independence and a week before the publication of Paine's ''Common Sense'', Stephen Moylan, an acting secretary to General George Washington, spells it out, 'I should like vastly to go with full and ample powers from the United States of America to Spain' to seek foreign assistance for the cause." ''New-York Historical Society Museum & Library''</ref><ref>Fay, John (July 15, 2016) [http://www.irishcentral.com/roots/history/The-forgotten-Irishman-who-named-the-United-States-of-America.html The forgotten Irishman who named the 'United States of America'] "According to the NY Historical Society, Stephen Moylan was the man responsible for the earliest documented use of the phrase "United States of America." But who was Stephen Moylan?" ''IrishCentral.com''</ref>։ «Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ» արտահայտության առաջին հայտնի տպագրությունը [[The Virginia Gazette]] պարբերականի անանուն հոդվածն է (Ուիլյամսբերգ, Վիրջինիա, ապրիլի 6, 1766)<ref>{{Cite journal |title="To the inhabitants of Virginia," by A PLANTER.'' Dixon and Hunter's. April 6, 1776, Williamsburg, Virginia. Letter is also included in Peter Force's ''American Archives'' |url=http://research.history.org/DigitalLibrary/VirginiaGazette/VGIssueThumbs.cfm?IssueIDNo=76.DH.16 |volume=5 |issue=1287 |archivedate=2014 թ․ դեկտեմբերի 19 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20141219053616/http://research.history.org/DigitalLibrary/VirginiaGazette/VGIssueThumbs.cfm?IssueIDNo=76.DH.16}}</ref>։ |
||
[[Ջոն Դիքինսոն]]ի պատրաստած [[Համադաշնության հոդվածներ]]ի երկրորդ սևագիր տարբերակը, որն ավարտվեց 1776 թվականի հունիսի 17-ին, ճանաչում էր, որ «Համադաշնության անվանումը պետք է լինի «Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ»{{sfn|Safire|2003|p=199}}։ Հոդվածների վերջնական տարբերակի մեջ, որը 1777 թվականի վերջին ուղարկվել էր նահանգներ ստորագրման, ասվում էր, որ «Այս համադաշնության անվանումը պետք է լինի «Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ»» ("The Stile of this Confederacy shall be 'The United States of America{{' "}}){{sfn|Mostert|2005|p=18}}: 1776 թվականի հունիսին [[Թոմաս Ջեֆերսոն]]ն [[ԱՄՆ-ի անկախության հռչակագիր|Անկախության հռչակագրի]] իր սևագրի վերնագրում մեծատառերով գրել էր «ԱՄԵՐԻԿԱՅԻ ՄԻԱՑՅԱԼ ՆԱՀԱՆԳՆԵՐ»{{sfn|Safire|2003|p=199}}։ Այս նախնական տարբերակը տարածվեց միայն 1776 թվականի հունիսի 21֊ին, և պարզ չէ՝ այն գրվել է Դիքինսոնից առաջ, թե հետո{{sfn|Safire|2003|p=199}}։ |
[[Ջոն Դիքինսոն]]ի պատրաստած [[Համադաշնության հոդվածներ]]ի երկրորդ սևագիր տարբերակը, որն ավարտվեց 1776 թվականի հունիսի 17-ին, ճանաչում էր, որ «Համադաշնության անվանումը պետք է լինի «Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ»{{sfn|Safire|2003|p=199}}։ Հոդվածների վերջնական տարբերակի մեջ, որը 1777 թվականի վերջին ուղարկվել էր նահանգներ ստորագրման, ասվում էր, որ «Այս համադաշնության անվանումը պետք է լինի «Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ»» ("The Stile of this Confederacy shall be 'The United States of America{{' "}}){{sfn|Mostert|2005|p=18}}: 1776 թվականի հունիսին [[Թոմաս Ջեֆերսոն]]ն [[ԱՄՆ-ի անկախության հռչակագիր|Անկախության հռչակագրի]] իր սևագրի վերնագրում մեծատառերով գրել էր «ԱՄԵՐԻԿԱՅԻ ՄԻԱՑՅԱԼ ՆԱՀԱՆԳՆԵՐ»{{sfn|Safire|2003|p=199}}։ Այս նախնական տարբերակը տարածվեց միայն 1776 թվականի հունիսի 21֊ին, և պարզ չէ՝ այն գրվել է Դիքինսոնից առաջ, թե հետո{{sfn|Safire|2003|p=199}}։ |
||
«Միացյալ Նահանգներ» արտահայտությունը սկզբում հոգնակի էր համարվում։ Նկատի էր առնվում նահանգների համախումբ, օրինակ՝ «Միացյալ Նահանգները ... են»։ Եզակի ձևը տարածվեց Ամերիկայի քաղաքացիական պատերազմից հետո։ Եզակի ձևը ներկայումս ստանդարտ ձևն է։ Միացյալ Նահանգների քաղաքացին ամերիկացին է։ «[[Ամերիկացիներ|Ամերիկացի]]» տերմինը հազվադեպ է առնչվում այնպիսի թեմաների, որոնք կապված չեն Միացյալ Նահանգների հետ<ref>{{ |
«Միացյալ Նահանգներ» արտահայտությունը սկզբում հոգնակի էր համարվում։ Նկատի էր առնվում նահանգների համախումբ, օրինակ՝ «Միացյալ Նահանգները ... են»։ Եզակի ձևը տարածվեց Ամերիկայի քաղաքացիական պատերազմից հետո։ Եզակի ձևը ներկայումս ստանդարտ ձևն է։ Միացյալ Նահանգների քաղաքացին ամերիկացին է։ «[[Ամերիկացիներ|Ամերիկացի]]» տերմինը հազվադեպ է առնչվում այնպիսի թեմաների, որոնք կապված չեն Միացյալ Նահանգների հետ<ref>{{Cite book |last1=Wilson |first1=Kenneth G. |url=https://archive.org/details/columbiaguidetos00wils_0 |title=The Columbia guide to standard American English |date=1993 |publisher=Columbia University Press |isbn=978-0-231-06989-2 |location=New York |pages=[https://archive.org/details/columbiaguidetos00wils_0/page/27 27–28] |url-access=registration}}</ref>։ |
||
== Պատմություն == |
== Պատմություն == |
||
| Տող 26. | Տող 26. | ||
{{Տես|Մինչկոլումբոսյան Ամերիկա}} |
{{Տես|Մինչկոլումբոսյան Ամերիկա}} |
||
[[Պատկեր:Mesa Verde National Park - Cliff Palace.jpg|thumb|right|Ներկայիս [[Մոնտեզումա շրջան (Կոլորադո)|Կոլորադոյում]] գտնվող [[Քլիֆ պալատ]]ը կառուցել են [[Անասազի|պուեբլոյի նախնիները]] մ.թ. 1190-1260 թվականներին։]] |
[[Պատկեր:Mesa Verde National Park - Cliff Palace.jpg|thumb|right|Ներկայիս [[Մոնտեզումա շրջան (Կոլորադո)|Կոլորադոյում]] գտնվող [[Քլիֆ պալատ]]ը կառուցել են [[Անասազի|պուեբլոյի նախնիները]] մ.թ. 1190-1260 թվականներին։]] |
||
[[Հյուսիսային և Հարավային Ամերիկաների բնակեցում|Հյուսիսային Ամերիկայի առաջին բնակիչները]] [[Բերինգիա]]յով ժամանել են [[Սիբիր]]ից նվազագույնը 12000 տարի առաջ, թեև նոր աղբյուրները վկայում են նույնիսկ ավելի վաղ ժամանման մասին<ref name=earliest>{{ |
[[Հյուսիսային և Հարավային Ամերիկաների բնակեցում|Հյուսիսային Ամերիկայի առաջին բնակիչները]] [[Բերինգիա]]յով ժամանել են [[Սիբիր]]ից նվազագույնը 12000 տարի առաջ, թեև նոր աղբյուրները վկայում են նույնիսկ ավելի վաղ ժամանման մասին<ref name=earliest>{{Cite news |last=Maugh II |first=Thomas H. |date=2012 թ․ հուլիսի 12 |title=Who was first? New info on North America's earliest residents |url=http://articles.latimes.com/2012/jul/12/science/la-sci-sn-paisley-caves-20120712 |accessdate=2015 թ․ փետրվարի 25 |newspaper=Los Angeles Times |publisher=Los Angeles Times |location=Los Angeles County, California}}<br />{{Cite web |date=2004 թ․ հունիս |title=What is the earliest evidence of the peopling of North and South America? |url=http://anthropology.si.edu/HumanOrigins/faq/americas.htm |archiveurl=https://web.archive.org/web/20071128083459/http://anthropology.si.edu/HumanOrigins/faq/americas.htm |archivedate=2007 թ․ նոյեմբերի 28 |accessdate=2007 թ․ հունիսի 19 |publisher=Smithsonian Institution, National Museum of Natural History}}<br />{{Cite web |last=Kudeba |first=Nicolas |date=2014 թ․ փետրվարի 28 |title=Chapter 1 – The First Big Steppe – Aboriginal Canadian History |url=http://www.thehistoryofcanadapodcast.com/chapter-1-first-big-steppe/ |url-status=live |archiveurl=https://web.archive.org/web/20140301013552/http://www.thehistoryofcanadapodcast.com/chapter-1-first-big-steppe/ |archivedate=2014 թ․ մարտի 1 |website=The History of Canada Podcast}}<br />{{Cite journal |author=Guy Gugliotta |date=2013 թ․ փետրվար |title=When Did Humans Come to the Americas? |url=http://www.smithsonianmag.com/science-nature/when-did-humans-come-to-the-americas-4209273/?all |journal=Smithsonian Magazine |location=Washington, DC |publisher=Smithsonian Institution |access-date=2015 թ․ հունիսի 25}}</ref>։ [[Քլովիս մշակույթ]]ն առաջացել է մ․ թ․ ա․ 11 000 թվականին և համարվում է Հյուսիսային և Հարավային Ամերիկաներում ավելի ուշ առաջացած մշակույթների նախահայրը<ref name="Waters">{{Cite journal |last=Waters |first=Michael |display-authors=etal |date=2007 |title=Redefining the Age of Clovis: Implications for the Peopling of the Americas |journal=Science |volume=315 |issue=5815 |pages=1122–1126 |bibcode=2007Sci...315.1122W |doi=10.1126/science.1137166 |pmid=17322060 |issn=0036-8075 }}</ref>։ Սա հավանաբար դեպի Հյուսիսային Ամերիկա ներգաղթի երեք մեծ ալիքներից առաջինն էր, ավելի ուշ տեղի ունեցած ներգաղթների արդյունքում ժամանեցին ներկայիս [[Ալյասկայի աթաբասկներ|աթաբասկների]], [[ալեուտներ]]ի և [[էսկիմոս]]ների նախնիները{{sfn|Gelo|2018|pages=79–80}}։ |
||
Ժամանակի հետ Հյուսիսային Ամերիկայի տեղական մշակույթները դարձան ավելի բարդ և դրանցից որոշները, ինչպիսին էր [[Մինչկոլումբոսյան Ամերիկա|մինչկոլումբոսյան]] [[Միսիսիպի մշակույթ]]ը հարավ-արևելքում, ուներ առաջատար գյուղատնտեսություն, հարուստ ճարտարապետություն և բարդ հասարակություն<ref name="Lockard2010">{{ |
Ժամանակի հետ Հյուսիսային Ամերիկայի տեղական մշակույթները դարձան ավելի բարդ և դրանցից որոշները, ինչպիսին էր [[Մինչկոլումբոսյան Ամերիկա|մինչկոլումբոսյան]] [[Միսիսիպի մշակույթ]]ը հարավ-արևելքում, ուներ առաջատար գյուղատնտեսություն, հարուստ ճարտարապետություն և բարդ հասարակություն<ref name="Lockard2010">{{Cite book |author=Craig Lockard |url=https://books.google.com/books?id=k91sCgAAQBAJ&pg=PA315 |title=Societies, Networks, and Transitions, Volume B: From 600 to 1750 |publisher=University of Wisconsin |year=2010 |isbn=978-1-111-79083-7 |page=315}}</ref>։ [[Կահոկիա]] քաղաք-պետությունը համարվում է ներկայիս Միացյալ Նահանգների ամենամեծ, համալիր մինչկոլումբոսյան [[Հնագիտություն|հնագիտական վայրը]]<ref name="NGM Cahokia">{{Cite web |last=Hodges |first=Glenn |date=2011 թ․ հունվար |title=America's Forgotten City |url=http://ngm.nationalgeographic.com/print/2011/01/cahokia/hodges-text |access-date=2017 թ․ օգոստոսի 26 |publisher=National Geographic Magazine}}</ref>։ Միևնույն ժամանակ [[Չորս անկյուն]] շրջանում զարգացավ [[անասազի]]ների կամ պուեբլոյի նախնիների մշակույթը<ref name="UNCO">[http://hewit.unco.edu/DOHIST/puebloan/begin.htm Hewit, "Puebloan Culture"] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100709073248/http://hewit.unco.edu/dohist/puebloan/begin.htm |date=2010-07-09 }}, University of Northern Colorado</ref>։ [[Մեծ Լճեր]]ի հարավային շրջանում գտնվող [[իրոկեզներ]]ը բնակություն են հաստատել 12-15-րդ դարերում<ref name="Dean Snow">{{Cite book |author=Dean R. Snow |url=https://books.google.com/books?id=P7e82KQoX6IC&q=iroquois+basque&pg=PA1 |title=The Iroquois |publisher=Blackwell Publishers, Ltd. |year=1994 |isbn=978-1-55786-938-8 |access-date=2010 թ․ հուլիսի 16}}</ref>։ Ատլանտյան ափին բնակվող ամենահայտնի ցեղերից էին [[Ալգոնկիններ (ցեղախումբ)|ալգոնկիններ]]ը, որոնք բացի մի փոքր գյուղատնտեսությունից, զբաղվում էին նաև որսորդությամբ և թակարդով որսորդությամբ<ref>{{Cite journal |last=Inksetter |first=Leila |year=2018 |title=Back to Where It All Began: Revisiting Algonquin Resource Use and Territoriality |journal=Arthopologica |publisher=Canadian Anthropology Society |volume=60 |issue=1 |pages=119–132 |jstor=44876739}}</ref>։ |
||
Դժվար է գնահատել Հյուսիսային Ամերիկայի տեղաբնակների քանակը, երբ սկսվել է եվրոպացիների հետ շփումը{{sfn|Perdue|Green|2005|page=40}}{{sfn|Haines|Haines|Steckel|2000|page=12}}։ [[Սմիթսոնյան ինստիտուտ]]ից [[Դուգլաս Ուբելակեր]]ի կարծիքով [[Ատլանտյան օվկիանոսի հարավային նահանգներ]]ում բնակվել է 93 000 մարդ, իսկ Ծոցի նահանգներում՝ 473 000{{sfn|Thornton|1998|page=34}}։ Շատ գիտնականներ սակայն այս թվերը շատ ցածր են համարում{{sfn|Perdue|Green|2005|page=40}}։ Ըստ մարդաբան [[Հենրի Դոբինս]]ի՝ բնակչության թիվը շատ ավելին է եղել. մոտ 1,1 մլն մարդ է բնակվել [[Մեքսիկական ծոց]]ի ափերին, 2,2 մլն՝ [[Ֆլորիդա]]յի և [[Մասաչուսեթս]]ի միջակայքում, 5,2 մլն՝ [[Միսիսիպի գետ|Միսիսիպիի]] հովտում և վտակների մոտ և 700 000 էլ՝ Ֆլորիդա թերակղզում{{sfn|Perdue|Green|2005|page=40}}{{sfn|Haines|Haines|Steckel|2000|page= 12}}։ |
Դժվար է գնահատել Հյուսիսային Ամերիկայի տեղաբնակների քանակը, երբ սկսվել է եվրոպացիների հետ շփումը{{sfn|Perdue|Green|2005|page=40}}{{sfn|Haines|Haines|Steckel|2000|page=12}}։ [[Սմիթսոնյան ինստիտուտ]]ից [[Դուգլաս Ուբելակեր]]ի կարծիքով [[Ատլանտյան օվկիանոսի հարավային նահանգներ]]ում բնակվել է 93 000 մարդ, իսկ Ծոցի նահանգներում՝ 473 000{{sfn|Thornton|1998|page=34}}։ Շատ գիտնականներ սակայն այս թվերը շատ ցածր են համարում{{sfn|Perdue|Green|2005|page=40}}։ Ըստ մարդաբան [[Հենրի Դոբինս]]ի՝ բնակչության թիվը շատ ավելին է եղել. մոտ 1,1 մլն մարդ է բնակվել [[Մեքսիկական ծոց]]ի ափերին, 2,2 մլն՝ [[Ֆլորիդա]]յի և [[Մասաչուսեթս]]ի միջակայքում, 5,2 մլն՝ [[Միսիսիպի գետ|Միսիսիպիի]] հովտում և վտակների մոտ և 700 000 էլ՝ Ֆլորիդա թերակղզում{{sfn|Perdue|Green|2005|page=40}}{{sfn|Haines|Haines|Steckel|2000|page= 12}}։ |
||
| Տող 34. | Տող 34. | ||
=== Եվրոպական բնակավայրեր === |
=== Եվրոպական բնակավայրեր === |
||
[[Պատկեր:Mayflower replica.jpg|thumb|left|Իրական [[Մեյֆլաուեր]] նավի ''[[Մեյֆլաուեր II]]'' կրկնօրինակը, որը կայանված է [[Մասաչուսեթս]]ի [[Պլիմուտ (Մասաչուսեթս)|Պլիմուտ]] քաղաքում։]] |
[[Պատկեր:Mayflower replica.jpg|thumb|left|Իրական [[Մեյֆլաուեր]] նավի ''[[Մեյֆլաուեր II]]'' կրկնօրինակը, որը կայանված է [[Մասաչուսեթս]]ի [[Պլիմուտ (Մասաչուսեթս)|Պլիմուտ]] քաղաքում։]] |
||
[[Նորվեգացիների կողմից Հյուսիսային Ամերիկայի գաղութացում|Նորվեգացիների]] կողմից [[Նոր Անգլիա]]յի ափերի՝ ավելի վաղ շրջանում գաղութացման մասին պնդումները վիճարկելի և հակասական են։ Մայրցամաքային Միացյալ Նահանգներ եվրոպացիների առաջին փաստագրված մուտքն իսպանացի [[ |
[[Նորվեգացիների կողմից Հյուսիսային Ամերիկայի գաղութացում|Նորվեգացիների]] կողմից [[Նոր Անգլիա]]յի ափերի՝ ավելի վաղ շրջանում գաղութացման մասին պնդումները վիճարկելի և հակասական են։ Մայրցամաքային Միացյալ Նահանգներ եվրոպացիների առաջին փաստագրված մուտքն իսպանացի [[կոնկիստադոր]]ների ժամանումն է, օրինակ՝ [[Խուան Պոնսե դե Լեոն]]ի գալը, որի առաջին ճանապարհորդությունը Ֆլորիդա եղել է 1513 թվականին։ Իտալացի ճանապարհորդ [[Ջիովաննի դա Վեռացցանո]]ն, որին Ֆրանսիան էր ուղարկել Նոր աշխարհ 1525 թվականին, անսպասելի հանդիպեց ներկայիս [[Նյու Յորք (ծովախորշ)|Նյու Յորք ծովախորշի]] տեղաբնիկներին<ref>{{Cite book |last=Morison |first=Samuel Eliot |url=https://archive.org/details/europeandiscover00moririch |title=The European Discovery of America: The Northern Voyages |publisher=Oxford University Press |year=1971 |isbn=0-19-215941-0 |location=New York |page=[https://archive.org/details/europeandiscover00moririch/page/490 490] |url-access=registration}}</ref>։ Նույնիսկ ավելի վաղ, [[Քրիստափոր Կոլումբոս]]ն իր 1493 թվականի ճանապարհորդության ժամանակ ոտք է դրել [[Պուերտո Ռիկո]], իսկ տասը տարի անց [[Սան Խուան (Պուերտո Ռիկո)|Սան Խուանը]] բնակեցվել է իսպանացիներով<ref name="Operé2008">{{Cite book |author=Fernando Operé |url=https://books.google.com/books?id=QhjWMnKYZfIC&pg=PA1 |title=Indian Captivity in Spanish America: Frontier Narratives |publisher=University of Virginia Press |year=2008 |isbn=978-0-8139-2587-5 |page=1}}</ref>։ Իսպանացիներն իրենց առաջին բնակավայրերը հիմնեցին Ֆլորիդայում և Նյու Մեքսիկոյում, օրինակ՝ [[Սենթ Օգաստին]]ում, որը հաճախ համարվում է երկրի ամենահին քաղաքը<ref>{{Cite web |date=2015 թ․ փետրվարի 28 |title=Not So Fast, Jamestown: St. Augustine Was Here First |url=https://www.npr.org/2015/02/28/389682893/not-so-fast-jamestown-st-augustine-was-here-first |access-date=2021 թ․ մարտի 5 |website=NPR |language=en}}</ref> և [[Սանտա Ֆե (Նյու Մեքսիկո)|Սանտա Ֆեում]]։ Ֆրանսիացիները բնակավայրեր [[Նոր Ֆրանսիա|հիմնեցին]] [[Միսիսիպի գետ]]ի երկայնքով և [[Մեքսիկական ծոց]]ում՝ հատկապես [[Նոր Օռլեան]]ում և [[Մոբիլ]]ում<ref name="Petto2007">{{Cite book |author=Christine Marie Petto |url=https://books.google.com/books?id=9ZiaAAAAQBAJ&pg=PA125 |title=When France Was King of Cartography: The Patronage and Production of Maps in Early Modern France |publisher=Lexington Books |year=2007 |isbn=978-0-7391-6247-7 |page=125}}</ref>։ |
||
Հյուսիսային Ամերիկայի արևելյան ափին [[Ամերիկայի գաղութացումը բրիտանացիների կողմից|անգլիացիների բնակեցումը]] սկսվեց 1607 թվականին [[Վիրջինիա գաղութ]]ի [[Ջեյմսթաուն (Վիրջինիա)|Ջեյմսթաուն]] բնակավայրից և 1620 թվականին [[Պլիմուտ գաղութ|Պլիմուտի]] [[հայր-պիլիգրիմներ]]ի գաղութից<ref name="Jr.Selby2018">{{ |
Հյուսիսային Ամերիկայի արևելյան ափին [[Ամերիկայի գաղութացումը բրիտանացիների կողմից|անգլիացիների բնակեցումը]] սկսվեց 1607 թվականին [[Վիրջինիա գաղութ]]ի [[Ջեյմսթաուն (Վիրջինիա)|Ջեյմսթաուն]] բնակավայրից և 1620 թվականին [[Պլիմուտ գաղութ|Պլիմուտի]] [[հայր-պիլիգրիմներ]]ի գաղութից<ref name="Jr.Selby2018">{{Cite book |author1=James E. Seelye Jr. |url=https://books.google.com/books?id=YgVnDwAAQBAJ&pg=PA344 |title=Shaping North America: From Exploration to the American Revolution [3 volumes] |author2=Shawn Selby |publisher=ABC-CLIO |year=2018 |isbn=978-1-4408-3669-5 |page=344}}</ref><ref name="BellahSullivan2006">{{Cite book |author1=Robert Neelly Bellah |url=https://books.google.com/books?id=5DQHmykT6u4C&pg=PA220 |title=Habits of the Heart: Individualism and Commitment in American Life |author2=Richard Madsen |author3=William M. Sullivan |author4=Ann Swidler |author5=Steven M. Tipton |publisher=University of California Press |year=1985 |isbn=978-0-520-05388-5 |page=220 |ol=7708974M}}</ref>։ Մայրցամաքի առաջին ընտրովի օրենսդրական ժողովը՝ Վիրջինիայի [[Բյուրգերների պալատ]]ը, ստեղծվել է 1619 թվականին։ 1636 թվականին [[Մասաչուսեթս ծովախորշի գաղութ]]ում հիմնադրվել է [[Հարվարդ քոլեջ]]ը, որը բարձրագույն կրթություն ապահովող առաջին հաստատությունն էր։ [[Մեյֆլաուերի համաձայնագիր]]ը և [[Կոննեկտիկուտի հիմնարար կոնակարգեր]]ը ներկայացուցչական ինքնակառավարման և սահմանադրականության նախադեպեր ստեղծեցին ամերիկյան բոլոր գաղութների համար<ref name="Remini2–3">{{Harvard citation no brackets|Remini|2007|pp=2–3}}</ref><ref name="Johnson26–30">{{Harvard citation no brackets|Johnson|1997|pp=26–30}}</ref>։ Մի շարք անգլիացի վերաբնակներ քրիստոնյա աղանդավորներ էին, որոնք [[հավատքի ազատություն]] էին փնտրում։ 1784 թվականին ռուսներն առաջին եվրոպացիներն էին, որոնք [[Հյուսիսային Ամերիկայի գաղութացում ռուսների կողմից|բնակավայր հիմնեցին Ալյասկայում]]՝ [[Երեք սրբերի ծովախորշ]]ում<ref>{{Cite book |last1=Black |first1=Lydia T. |url=https://archive.org/details/russiansinalaska0000blac |title=Russians in Alaska, 1732–1867 |publisher=University of Alaska Press |year=2004 |isbn=978-1-889963-05-1 |location=Fairbanks, AK |page=[https://archive.org/details/russiansinalaska0000blac/page/n133 102]}}</ref>։ Ամերիկայի [[Հնդկացիական ժողովրդագրական աղետ|բնիկ ժողովրդի թիվը եվրոպացիների գալուց հետո կրճատվեց]] շարք պատճառներով<ref>{{Cite book |last1=Cook |first1=Noble |url=https://books.google.com/books?id=dvjNyZTFrS4C |title=Born to Die: Disease and New World Conquest, 1492–1650 |date=1998 |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0-521-62730-6 |location=Cambridge |language=en}}</ref><ref>{{Cite news |last=Treuer |first=David |title=The new book 'The Other Slavery' will make you rethink American history |url=https://www.latimes.com/books/jacketcopy/la-ca-jc-native-american-slavery-20160505-snap-story.html |access-date=2019 թ․ հոկտեմբերի 10 |newspaper=[[Los Angeles Times]]}}</ref><ref>[[#Stannard|Stannard, 1993]] p. [[iarchive:americanholocaus00stan|xii]]</ref>՝ հիմնականում հիվանդությունների, օրինակ՝ [[Բնական ծաղիկ|բնական ծաղկի]] և [[կարմրուկ]]ի պատճառով կրճատվեց<ref>"''[https://books.google.com/books?id=qubTdDk1H3IC&pg=PA205 The Cambridge encyclopedia of human paleopathology] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160208032805/https://books.google.com/books?id=qubTdDk1H3IC&pg=PA205|date=February 8, 2016}}''". Arthur C. Aufderheide, Conrado Rodríguez-Martín, Odin Langsjoen (1998). [[Cambridge University Press]]. p. 205. {{ISBN|978-0-521-55203-5}}</ref><ref>[[#Bianchine|Bianchine, Russo, 1992]] pp. 225–232</ref>։ |
||
Գաղութացման առաջին օրերին մի շարք եվրոպացի վերաբնակներ տառապում էին սննդի պակասից, հիվանդություններից և [[Հնդկացիներ|տեղաբնակների]] հարձակումներից։ Վերջիններս նաև հաճախ էին մարտնչում հարևան ցեղախմբերի և եվրոպացի վերաբնակների հետ։ Շատ դեպքերում, այդուհանդերձ, տեղաբնակներն ու վերաբնակները կախված էին միմյանցից։ Վերաբնակները զբաղվում էին սննդի և կենդանիների մորթու, իսկ տեղաբնակները՝ զենքի, գործիքների և եվրոպական ապրանքների [[Կոլումբոսյան փոխանակում|առևտրով]]<ref>[[#Ripper2008|Ripper, 2008]] p. 6</ref>։ Տեղաբնակները մի շարք վերաբնակների սովորեցրին եգիպտացորեն, լոբի և այլ մշակաբույսեր աճեցնել։ Եվրոպացի միսիոներները և այլք կարևոր էին համարում տեղաբնակներին «քաղաքակրթելը» և պարտադրում էին հետևել գյուղատնտեսություն վարելու եվրոպական մեթոդներին և կենսաձևին<ref>[[#Ripper2008|Ripper, 2008]] p. 5</ref><ref>[[#Calloway1998|Calloway, 1998]], p. 55</ref>։ Այդուհանդերձ, եվրոպացիների կողմից Հյուսիսային Ամերիկայի սուր գաղութացման հետևանքով տեղաբնակները տեղահանվում էին և հաճախ՝ սպանվում հակամարտությունների ժամանակ{{sfn|Joseph|2016|page=590}}։ |
Գաղութացման առաջին օրերին մի շարք եվրոպացի վերաբնակներ տառապում էին սննդի պակասից, հիվանդություններից և [[Հնդկացիներ|տեղաբնակների]] հարձակումներից։ Վերջիններս նաև հաճախ էին մարտնչում հարևան ցեղախմբերի և եվրոպացի վերաբնակների հետ։ Շատ դեպքերում, այդուհանդերձ, տեղաբնակներն ու վերաբնակները կախված էին միմյանցից։ Վերաբնակները զբաղվում էին սննդի և կենդանիների մորթու, իսկ տեղաբնակները՝ զենքի, գործիքների և եվրոպական ապրանքների [[Կոլումբոսյան փոխանակում|առևտրով]]<ref>[[#Ripper2008|Ripper, 2008]] p. 6</ref>։ Տեղաբնակները մի շարք վերաբնակների սովորեցրին եգիպտացորեն, լոբի և այլ մշակաբույսեր աճեցնել։ Եվրոպացի միսիոներները և այլք կարևոր էին համարում տեղաբնակներին «քաղաքակրթելը» և պարտադրում էին հետևել գյուղատնտեսություն վարելու եվրոպական մեթոդներին և կենսաձևին<ref>[[#Ripper2008|Ripper, 2008]] p. 5</ref><ref>[[#Calloway1998|Calloway, 1998]], p. 55</ref>։ Այդուհանդերձ, եվրոպացիների կողմից Հյուսիսային Ամերիկայի սուր գաղութացման հետևանքով տեղաբնակները տեղահանվում էին և հաճախ՝ սպանվում հակամարտությունների ժամանակ{{sfn|Joseph|2016|page=590}}։ |
||
[[Պատկեր:Map of territorial growth 1775.svg|thumb|upright|right|Սկզբնական [[Տասներեք գաղութներ]]ը (կարմիրով) 1775 թվականին։|alt=Map of the U.S. showing the original Thirteen Colonies along the eastern seaboard]] |
[[Պատկեր:Map of territorial growth 1775.svg|thumb|upright|right|Սկզբնական [[Տասներեք գաղութներ]]ը (կարմիրով) 1775 թվականին։|alt=Map of the U.S. showing the original Thirteen Colonies along the eastern seaboard]] |
||
Եվրոպացի վերաբնակները նաև սկսեցին [[Ստրկատիրությունը Միացյալ Նահանգների գաղութային պատմության մեջ|աֆրիկացի]] [[Թրաֆիքինգ|ստրուկների վաճառքով]] զբաղվել գաղութային Ամերիկայում<ref>{{Cite book| |
Եվրոպացի վերաբնակները նաև սկսեցին [[Ստրկատիրությունը Միացյալ Նահանգների գաղութային պատմության մեջ|աֆրիկացի]] [[Թրաֆիքինգ|ստրուկների վաճառքով]] զբաղվել գաղութային Ամերիկայում<ref>{{Cite book |last=Thomas |first=Hugh |url=https://archive.org/details/slavetradestoryo00thom/page/516 |title=The Slave Trade: The Story of the Atlantic Slave Trade: 1440{{ndash}}1870 |publisher=Simon and Schuster |year=1997 |isbn=0-684-83565-7 |pages=[https://archive.org/details/slavetradestoryo00thom/page/516 516]}}</ref>։ Ստրուկների՝ կյանքի ակնկալվող տևողությունը Հյուսիսային Ամերիկայում ավելի երկար էր, քան Հարավայինում, որովհետև այստեղ ավելի քիչ հիվանդություններ կային, սնունդն ու [[Ստրուկների հանդեպ վերաբերմունքը Միացյալ Նահանգներում|վերաբերմունքն]] ավելի լավ էր, որը հանգեցնում էր ստրուկների թվի արագ աճին<ref>[[#Tadman|Tadman, 2000]], p. 1534</ref><ref>[[#Schneider|Schneider, 2007]], p. 484</ref>։ Գաղութային հասարակությունը բաժանված էր՝ ըստ ստրկության կրոնական և բարոյական կողմերի վերաբերյալ ունեցած հայացքների, իսկ գաղութներն այդ պրակտիկային կողմ և դեմ օրենքներ ընդունեցին<ref name=Lien522>[[#Lien|Lien, 1913]], p. 522</ref><ref name=Davis7>[[#Davis96|Davis, 1996]], p. 7</ref>։ Սակայն 18-րդ դարի վերջում 19-րդ դարի սկզբում [[պայմանագրային ստրուկներ]]ին սկսեցին փոխարինել աֆրիկացի ստրուկներով՝ հատկապես հարավային շրջաններում<ref name="Quirk2011">Quirk, 2011, p. 195</ref>։ |
||
1732 թվականին Բրիտանիայի կողմից [[Ջորջիա պրովինցիա]]յի գաղութացմամբ՝ ստեղծվեցին [[Տասներեք գաղութներ|տասներեք գաղութ]]ներ, որոնք հետագայում դարձան Ամերիկայի Միացյալ Նահանգները<ref name="BilhartzElliott2007">{{ |
1732 թվականին Բրիտանիայի կողմից [[Ջորջիա պրովինցիա]]յի գաղութացմամբ՝ ստեղծվեցին [[Տասներեք գաղութներ|տասներեք գաղութ]]ներ, որոնք հետագայում դարձան Ամերիկայի Միացյալ Նահանգները<ref name="BilhartzElliott2007">{{Cite book |author1=Bilhartz, Terry D. |url=https://books.google.com/books?id=J65Z_Ura2EIC&pg=PA7 |title=Currents in American History: A Brief History of the United States |author2=Elliott, Alan C. |publisher=M.E. Sharpe |year=2007 |isbn=978-0-7656-1817-7}}</ref>։ Բոլոր գաղութներն ունեին տեղական կառավարում, ընտրություններ, որոնց կարող էին մասնակցել ազատ տղամարդկանց մեծամասնությունը<ref name="Wood1998">{{Cite book |author=Wood, Gordon S. |url=https://books.google.com/books?id=kdDRJLxBhl4C&pg=PA263 |title=The Creation of the American Republic, 1776–1787 |publisher=UNC Press Books |year=1998 |isbn=978-0-8078-4723-7 |page=263}}</ref>։ Չափազանց բարձր ծնունդների և մահերի ցածր ցուցանիշերի, ինչպես նաև անընդհատ նույն վայրում բնակվելու արդյունքում գաղութների բնակչությունը շատ արագ աճում էր՝ գերազանցելով տեղաբնակների թվին<ref>Walton, 2009, pp. 38–39</ref>։ 1930 և 1740-ական թվականների [[Քրիստոնեական վերածնունդ|Քրիստոնեական վերածննդի]] շարժումը, որը հայտնի է [[Առաջին մեծ արթնացում|Մեծ արթնացում]] անվամբ, հետաքրքրություն առաջացրեց թե՛ կրոնի, թե՛ կրոնական ազատության շուրջ<ref>Foner, Eric. [https://books.google.com/books?id=YhHcaweX2tIC&printsec=frontcover&dq=story+of+American+freedom&hl=en&sa=X&ei=iJ6ZVNDOGMjeggStroKQDA&ved=0CCYQ6AEwAA#v=onepage&q=story%20of%20American%20freedom&f=false The Story of American Freedom], 1998 {{ISBN|0-393-04665-6}} p.4-5.</ref>։ |
||
[[Յոթնամյա պատերազմ]]ի տարիներին (Միացյալ Նահանգներում հայտնի է որպես [[Ֆրանս-հնդկացիական պատերազմ]]) բրիտանական ուժերը ֆրանսիացիներից նվաճեցին Կանադան։ [[Քվեբեկ պրովինցիա (1763-1791)|Քվեբեկ պրովինցիայի]] ստեղծմամբ Կանադայի [[ֆրանսերեն|ֆրանկոֆոն]] բնակչությունը մեկուսացված մնաց անգլախոս [[Նոր Շոտլանդիա]]յից, [[Նյուֆաունդլենդ (գաղութ)|Նյուֆաունդլենդ]]ից և Տասներեք գաղութներից։ Բացառելով [[բնիկ ամերիկացիները ԱՄՆ-ում|բնիկ ամերիկացիներին]]՝ 13 բրիտանական գաղութները 1770 թվականին ունեին ավելի քան 2,1 մլն բնակչություն, որը կազմում էր Բրիտանիայի բնակչության մոտ 1/3-ը։ Չնայած շարունակական նոր ներգաղթի ալիքներին՝ 1770-ական թվականներին բնական աճի ցուցանիշն այնպիսին էր, որ ամերիկացիների միայն մի փոքր մասն էր ծնվել արտասահմանում<ref>[[#Walton|Walton, 2009]], p. 35</ref>։ Գաղութների՝ Բրիտանիայից հեռու գտնվելը թույլ տվեց, որ զարգանա ինքնակառավարումը, սակայն նրանց հաջողությունը միապետներին դրդեց պարբերաբար վերահաստատել միապետական իշխանությունը<ref>{{ |
[[Յոթնամյա պատերազմ]]ի տարիներին (Միացյալ Նահանգներում հայտնի է որպես [[Ֆրանս-հնդկացիական պատերազմ]]) բրիտանական ուժերը ֆրանսիացիներից նվաճեցին Կանադան։ [[Քվեբեկ պրովինցիա (1763-1791)|Քվեբեկ պրովինցիայի]] ստեղծմամբ Կանադայի [[ֆրանսերեն|ֆրանկոֆոն]] բնակչությունը մեկուսացված մնաց անգլախոս [[Նոր Շոտլանդիա]]յից, [[Նյուֆաունդլենդ (գաղութ)|Նյուֆաունդլենդ]]ից և Տասներեք գաղութներից։ Բացառելով [[բնիկ ամերիկացիները ԱՄՆ-ում|բնիկ ամերիկացիներին]]՝ 13 բրիտանական գաղութները 1770 թվականին ունեին ավելի քան 2,1 մլն բնակչություն, որը կազմում էր Բրիտանիայի բնակչության մոտ 1/3-ը։ Չնայած շարունակական նոր ներգաղթի ալիքներին՝ 1770-ական թվականներին բնական աճի ցուցանիշն այնպիսին էր, որ ամերիկացիների միայն մի փոքր մասն էր ծնվել արտասահմանում<ref>[[#Walton|Walton, 2009]], p. 35</ref>։ Գաղութների՝ Բրիտանիայից հեռու գտնվելը թույլ տվեց, որ զարգանա ինքնակառավարումը, սակայն նրանց հաջողությունը միապետներին դրդեց պարբերաբար վերահաստատել միապետական իշխանությունը<ref>{{Cite web |author=Otis, James |year=1763 |title=The Rights of the British Colonies Asserted and Proved |url=http://oll.libertyfund.org/pages/1763-otis-rights-of-british-colonies-asserted-pamphlet |accessdate=2015 թ․ հունվարի 10 |publisher=Online Library of Liberty}}</ref>։ |
||
=== Անկախություն և տարածքների ընդլայնում === |
=== Անկախություն և տարածքների ընդլայնում === |
||
{{Հիմնական|ԱՄՆ-ի պատմություն (1789-1848)}} |
{{Հիմնական|ԱՄՆ-ի պատմություն (1789-1848)}} |
||
[[Պատկեր:Declaration independence.jpg|thumb|left|[[Ջոն Թրամբալ]]ի ''[[Անկախության հռչակագիր (նկար)|«Անկախության հռչակումը»]]'' կտավը պատկերում է [[Հինգ անդամանոց կոմիտե|Կոմիտեի հինգ անդամներին]], որոնք ներկայացնում են [[ԱՄՆ-ի անկախության հռչակագիր|Անկախության հռչակագրի]] նախագիծը [[Երկրորդ կոնտինենտալ վեհաժողով|Կոնտինենտալ վեհաժողով]]ին 1776 թվականի հունիսի 28-ին, [[Ֆիլադելֆիա]]։|alt=See caption]] |
[[Պատկեր:Declaration independence.jpg|thumb|left|[[Ջոն Թրամբալ]]ի ''[[Անկախության հռչակագիր (նկար)|«Անկախության հռչակումը»]]'' կտավը պատկերում է [[Հինգ անդամանոց կոմիտե|Կոմիտեի հինգ անդամներին]], որոնք ներկայացնում են [[ԱՄՆ-ի անկախության հռչակագիր|Անկախության հռչակագրի]] նախագիծը [[Երկրորդ կոնտինենտալ վեհաժողով|Կոնտինենտալ վեհաժողով]]ին 1776 թվականի հունիսի 28-ին, [[Ֆիլադելֆիա]]։|alt=See caption]] |
||
[[Ամերիկյան հեղափոխություն|Ամերիկյան հեղափոխության]] հետևանքով Տասներեք գաղութներն առանձնացան [[Բրիտանական կայսրություն]]ից։ Սա [[Նոր դարաշրջան|ժամանակակից պատմության մեջ]] ոչ եվրոպական երկրի կողմից մղած առաջին հաջողված պատերազմն էր Եվրոպական գերտերության դեմ [[Անկախության պատերազմների ցանկ|հանուն անկախության]]։ 18-րդ դարում [[Ամերիկյան լուսավորության դարաշրջան]]ի և [[Լիբերալիզմը Միացյալ Նահանգներում|լիբերալիզմի քաղաքական փիլիսոփայությունը]] լայն տարածված էր առաջնորդների շրջանում։ Ամերիկացիներն սկսեցին զարգացնել «[[Հանրապետականությունը Միացյալ Նահանգներում|հանրապետականության]]» գաղափարախոսությունը՝ հավաստիացնելով, որ իշխանությունը հիմնվում է կառավարվողների աջակցության վրա։ Նրանք պահանջում էին իրենց «[[Անգլիացիների իրավունքներ|իրավունքները որպես անգլիացիներ]]» և «[[Ոչ մի հարկ առանց ներկայացուցչության|ոչ մի հարկ առանց ներկայացուցիչ ունենալու]]»։ Բրիտանացիները պնդում էին, որ գաղութները կառավարվեն [[Մեծ Բրիտանիայի թագավորության խորհրդարան|Խորհրդարանի]] միջոցով, որտեղ որևէ ամերիկյան ընտրատարածքից ներկայացուցիչ չկար, և հակամարտությունը վերածվեց պատերազմի<ref name="Humphrey2003">{{ |
[[Ամերիկյան հեղափոխություն|Ամերիկյան հեղափոխության]] հետևանքով Տասներեք գաղութներն առանձնացան [[Բրիտանական կայսրություն]]ից։ Սա [[Նոր դարաշրջան|ժամանակակից պատմության մեջ]] ոչ եվրոպական երկրի կողմից մղած առաջին հաջողված պատերազմն էր Եվրոպական գերտերության դեմ [[Անկախության պատերազմների ցանկ|հանուն անկախության]]։ 18-րդ դարում [[Ամերիկյան լուսավորության դարաշրջան]]ի և [[Լիբերալիզմը Միացյալ Նահանգներում|լիբերալիզմի քաղաքական փիլիսոփայությունը]] լայն տարածված էր առաջնորդների շրջանում։ Ամերիկացիներն սկսեցին զարգացնել «[[Հանրապետականությունը Միացյալ Նահանգներում|հանրապետականության]]» գաղափարախոսությունը՝ հավաստիացնելով, որ իշխանությունը հիմնվում է կառավարվողների աջակցության վրա։ Նրանք պահանջում էին իրենց «[[Անգլիացիների իրավունքներ|իրավունքները որպես անգլիացիներ]]» և «[[Ոչ մի հարկ առանց ներկայացուցչության|ոչ մի հարկ առանց ներկայացուցիչ ունենալու]]»։ Բրիտանացիները պնդում էին, որ գաղութները կառավարվեն [[Մեծ Բրիտանիայի թագավորության խորհրդարան|Խորհրդարանի]] միջոցով, որտեղ որևէ ամերիկյան ընտրատարածքից ներկայացուցիչ չկար, և հակամարտությունը վերածվեց պատերազմի<ref name="Humphrey2003">{{Cite book |author=Humphrey, Carol Sue |url=https://books.google.com/books?id=19NWMZ6Ec_sC&pg=PA8 |title=The Revolutionary Era: Primary Documents on Events from 1776 To 1800 |publisher=Greenwood Publishing |year=2003 |isbn=978-0-313-32083-5 |pages=8–10}}</ref>։ |
||
1774 թվականին [[Առաջին կոնտինենտալ վեհաժողով]]ը ստորագրեց «[[Կոնտինենտալ միավորում]]» փաստաթուղթը, որով գաղութները պարտավորվում էին բոյկոտել բրիտանական ապրանքները։ Հաջորդ տարի սկսվեց [[Անկախության պատերազմ Հյուսիսային Ամերիկայում|Անկախության պատերազմը]], որի դրդապատճառները [[Դրոշմատուրքի օրենք (1765)|դրոշմատուրքի մասին օրենքն]] էր և [[Բոստոնյան թեյախմություն]]ը, որոնց հիմքը բրիտանական կառավարության հետ գաղութների ունեցած տարաձայնություններն էին։ [[Երկրորդ կոնտինենտալ վեհաժողով]]ում, որտեղ ներկայացված էին [[Միացյալ գաղութներ]]ը, 1776 թվականի հուլիսի 4-ին միաձայն ընդունվեց [[ԱՄՆ-ի անկախության հռչակագիր|Անկախության հռչակագիրը]] (ամեն տարի նշվում է որպես [[ԱՄՆ անկախության օր|Անկախության օր]])<ref name="YoungNash2011" />։ 1781 թվականին [[Կոնֆեդերացիայի և հարատև միության հոդվածներ]]ով ստեղծվեց ապակենտրոն կառավարություն, որը գործեց մինչև 1789 թվականը։ Ամերիկացիների համար պատերազմի սկզբում առանցքային շրջապտույտ դարձավ այն, որ [[Ջորջ Վաշինգտոն]]ը գլխավորեց սառած [[Ջորջ Վաշինգտոնի գլխավորությամբ բանակի՝ Դելավեր գետն անցնելու առաքելություն|Դելավեր գետն անցնելու առաքելությունը]], որպեսզի 1775 թվականի Սուրբծննդյան գիշերը հանկարծակի հարձակվեն։ Իսկ [[Սարատոգայի մարտ]]ում ամերիկացի աշխարհազորականներին առաջին անգամ հաջողվեց հաղթել բրիտանական բանակին. [[Ֆրանսիան Հյուսիսային Ամերիկայի Անկախության պատերազմում|Ֆրանսիան]] և [[Իսպանիան և Հյուսիսային Ամերիկայի Անկախության պատերազմը|Իսպանիան]] ևս միացել էին բրիտանացիների դեմ պատերազմին։ 1781 թվականին [[Յորքթաունի ճակատամարտ|Յորքթաունի պաշարման]] ժամանակ երկրորդ բրիտանական բանակի հանձնվելուց հետո Բրիտանիան կնքեց [[Փարիզի խաղաղության պայմանագիր (1783)|խաղաղության պայմանագիր]]։ Միջազգայնորեն ճանաչվեց Ամերիկայի ինքնիշխանությունը, և նոր երկրին զգալի տարածք տրվեց [[Միսիսիպի գետ]]ի արևելյան հատվածում, որի հյուսիսային հատվածում այժմ գտնվում է [[Կանադա]]ն, իսկ հարավում՝ [[Ֆլորիդա]]ն։ |
1774 թվականին [[Առաջին կոնտինենտալ վեհաժողով]]ը ստորագրեց «[[Կոնտինենտալ միավորում]]» փաստաթուղթը, որով գաղութները պարտավորվում էին բոյկոտել բրիտանական ապրանքները։ Հաջորդ տարի սկսվեց [[Անկախության պատերազմ Հյուսիսային Ամերիկայում|Անկախության պատերազմը]], որի դրդապատճառները [[Դրոշմատուրքի օրենք (1765)|դրոշմատուրքի մասին օրենքն]] էր և [[Բոստոնյան թեյախմություն]]ը, որոնց հիմքը բրիտանական կառավարության հետ գաղութների ունեցած տարաձայնություններն էին։ [[Երկրորդ կոնտինենտալ վեհաժողով]]ում, որտեղ ներկայացված էին [[Միացյալ գաղութներ]]ը, 1776 թվականի հուլիսի 4-ին միաձայն ընդունվեց [[ԱՄՆ-ի անկախության հռչակագիր|Անկախության հռչակագիրը]] (ամեն տարի նշվում է որպես [[ԱՄՆ անկախության օր|Անկախության օր]])<ref name="YoungNash2011" />։ 1781 թվականին [[Կոնֆեդերացիայի և հարատև միության հոդվածներ]]ով ստեղծվեց ապակենտրոն կառավարություն, որը գործեց մինչև 1789 թվականը։ Ամերիկացիների համար պատերազմի սկզբում առանցքային շրջապտույտ դարձավ այն, որ [[Ջորջ Վաշինգտոն]]ը գլխավորեց սառած [[Ջորջ Վաշինգտոնի գլխավորությամբ բանակի՝ Դելավեր գետն անցնելու առաքելություն|Դելավեր գետն անցնելու առաքելությունը]], որպեսզի 1775 թվականի Սուրբծննդյան գիշերը հանկարծակի հարձակվեն։ Իսկ [[Սարատոգայի մարտ]]ում ամերիկացի աշխարհազորականներին առաջին անգամ հաջողվեց հաղթել բրիտանական բանակին. [[Ֆրանսիան Հյուսիսային Ամերիկայի Անկախության պատերազմում|Ֆրանսիան]] և [[Իսպանիան և Հյուսիսային Ամերիկայի Անկախության պատերազմը|Իսպանիան]] ևս միացել էին բրիտանացիների դեմ պատերազմին։ 1781 թվականին [[Յորքթաունի ճակատամարտ|Յորքթաունի պաշարման]] ժամանակ երկրորդ բրիտանական բանակի հանձնվելուց հետո Բրիտանիան կնքեց [[Փարիզի խաղաղության պայմանագիր (1783)|խաղաղության պայմանագիր]]։ Միջազգայնորեն ճանաչվեց Ամերիկայի ինքնիշխանությունը, և նոր երկրին զգալի տարածք տրվեց [[Միսիսիպի գետ]]ի արևելյան հատվածում, որի հյուսիսային հատվածում այժմ գտնվում է [[Կանադա]]ն, իսկ հարավում՝ [[Ֆլորիդա]]ն։ |
||
Քանի որ ակնհայտ էր դառնում, որ Կոնֆեդերացիան բավարար չէր նոր երկիրը կառավարելու համար, [[Ազգայնականություն|ազգայնականներն]] գլխավորում էին 1787 թվականի [[Ֆիլադելֆիայի ժողով]]ը, որի ժամանակ Միացյալ Նահանգների համար գրվեց նոր [[ԱՄՆ Սահմանադրություն|Սահմանադրություն]], որը վավերացվեց 1788 թվականի նահանգների համագումարներում և փոխարինեց հնին<ref name="YoungNash2011">{{ |
Քանի որ ակնհայտ էր դառնում, որ Կոնֆեդերացիան բավարար չէր նոր երկիրը կառավարելու համար, [[Ազգայնականություն|ազգայնականներն]] գլխավորում էին 1787 թվականի [[Ֆիլադելֆիայի ժողով]]ը, որի ժամանակ Միացյալ Նահանգների համար գրվեց նոր [[ԱՄՆ Սահմանադրություն|Սահմանադրություն]], որը վավերացվեց 1788 թվականի նահանգների համագումարներում և փոխարինեց հնին<ref name="YoungNash2011">{{Cite book |author1=Fabian Young, Alfred |url=https://books.google.com/books?id=QEzaLJ4u_MEC&pg=PA4 |title=Revolutionary Founders: Rebels, Radicals, and Reformers in the Making of the Nation |author2=Nash, Gary B. |author3=Raphael, Ray |publisher=Random House Digital |year=2011 |isbn=978-0-307-27110-5 |pages=4–7}}</ref>։ Ուժի մեջ մտնելով 1789 թվականին՝ Սահմանադրությամբ կառավարման ձևը վերափոխեց [[Դաշնություն|ֆեդերացիայի]], որտեղ կառավարումն իրականացվում էր [[Իշխանությունների բաժանում (ուսմունք)|երեք հավասար ճյուղերով]] (գործադիր, դատական և օրենսդիր)՝ ստեղծելով բարերար հակակշիռներ։ [[Ջորջ Վաշինգտոն]]ը, որը հաղթանակի տարավ [[կոնտինենտալ բանակ]]ը, առաջին [[ԱՄՆ նախագահ|նախագահն]] էր, որն ընտրվեց նոր Սահմանադրությամբ։ 1791 թվականին ընդունվեց [[Իրավունքների մասին օրինագիծ (ԱՄՆ)|Իրավունքների մասին օրինագիծ]]ը, որն արգելում էր բնական իրավունքների սահմանափակումը Դաշնության կողմից և երաշխավորում մի շարք իրավունքների պաշտպանումը<ref name="BoyerJr.2007">[[#Boyer|Boyer, 2007]], pp. 192–193</ref>։ Այդուհանդերձ, [[Անգլո-ամերիկյան պատերազմի սկզբնապատճառներ|Բրիտանիայի հետ լարվածությունը շարունակվեց]], ինչը 1812 թվականին հանգեցրեց [[Անգլո-ամերիկյան պատերազմ|պատերազմի]], որն ավարտվեց ոչ ոքի<ref name="Wait1999">{{Cite book |author=Wait, Eugene M. |url=https://books.google.com/books?id=puuQ30N0EsIC&pg=PA78 |title=America and the War of 1812 |publisher=Nova Publishers |year=1999 |isbn=978-1-56072-644-9 |page=78}}</ref>։ |
||
Թեև դաշնային իշխանությունն անօրինական [[Ստրուկների ներմուծումն արգելող որոշում|որակեց]] ամերիկացիների մասնակցությունը 1807 թվականի [[Անդրատլանտյան ստրկավաճառություն|Ատլանտյան ստրկավաճառությանը]], 1820 թվականից հետո [[Խորը հարավ]]ում կտրուկ աճեց գերշահութաբեր բամբակի մշակումը, դրա հետ մեկտեղ նաև [[Ստրկատիրությունը Միացյալ Նահանգներում|ստրուկների աշխատանքի օգտագործումը]]<ref name="Cogliano2008">{{ |
Թեև դաշնային իշխանությունն անօրինական [[Ստրուկների ներմուծումն արգելող որոշում|որակեց]] ամերիկացիների մասնակցությունը 1807 թվականի [[Անդրատլանտյան ստրկավաճառություն|Ատլանտյան ստրկավաճառությանը]], 1820 թվականից հետո [[Խորը հարավ]]ում կտրուկ աճեց գերշահութաբեր բամբակի մշակումը, դրա հետ մեկտեղ նաև [[Ստրկատիրությունը Միացյալ Նահանգներում|ստրուկների աշխատանքի օգտագործումը]]<ref name="Cogliano2008">{{Cite book |author=Cogliano, Francis D. |url=https://books.google.com/books?id=1f-wAfE0mpsC&pg=PA219 |title=Thomas Jefferson: Reputation and Legacy |publisher=University of Virginia Press |year=2008 |isbn=978-0-8139-2733-6 |page=219}}</ref><ref>Walton, 2009, p. 43</ref><ref>[[#Gordon|Gordon, 2004]], pp. 27,29</ref>։ [[Երկրորդ մեծ զարթոնք]]ի ժամանակ՝ հատկապես 1800-1840 թվականներին, միլիոնավոր մարդիկ իրենց դավանանքը փոխեցին [[Ավետարանչականությունը Միացյալ Նահանգներում|ավետարանչական բողոքականություն]]։ Հյուսիսում ակտիվացան սոցիալական բարեփոխումներին ուղղված մի քանի շարժումներ, որոնցից էր [[Աբոլիցիոնիզմը Միացյալ Նահանգներում|աբոլիցիոնիզմը]]<ref name="Clark2012iu">{{Cite book |author=Clark, Mary Ann |url=https://archive.org/details/thenwellsingnews0000clar/page/47 |title=Then We'll Sing a New Song: African Influences on America's Religious Landscape |date=2012 թ․ մայիս |publisher=Rowman & Littlefield |isbn=978-1-4422-0881-0 |page=[https://archive.org/details/thenwellsingnews0000clar/page/47 47]}}</ref>, իսկ հարավում՝ ստրուկների շրջանում, դավանափոխ եղան [[Մեթոդիզմի պատմությունը Միացյալ Նահանգներում|մեթոդիզմի]] և [[Բապտիստները Միացյալ Նահանգներում|բապտիզմի]] հետևորդները<ref>Heinemann, Ronald L., et al., Old Dominion, New Commonwealth: a history of Virginia 1607–2007, 2007 {{ISBN|978-0-8139-2609-4}}, p. 197</ref>։ |
||
[[Պատկեր:U.S. Territorial Acquisitions.png|alt=Map of the U.S. depicting its westward expansion|thumb|1783-1917 թվականներին [[Միացյալ Նահանգների տարածքային ընդարձակում|Միացյալ Նահանգների տարածքային ձեռքբերումները]]]] |
[[Պատկեր:U.S. Territorial Acquisitions.png|alt=Map of the U.S. depicting its westward expansion|thumb|1783-1917 թվականներին [[Միացյալ Նահանգների տարածքային ընդարձակում|Միացյալ Նահանգների տարածքային ձեռքբերումները]]]] |
||
18-րդ դարում Ամերիկայի նորաբնակները սկսեցին [[Միացյալ Նահանգների տարածքային ընդարձակում|ընդլայնվել դեպի արևմուտք]]։ 1803 թվականին [[Լուիզիանայի գնում]]ով գրեթե կրկնապատկվեց երկրի տարածքը<ref>{{ |
18-րդ դարում Ամերիկայի նորաբնակները սկսեցին [[Միացյալ Նահանգների տարածքային ընդարձակում|ընդլայնվել դեպի արևմուտք]]։ 1803 թվականին [[Լուիզիանայի գնում]]ով գրեթե կրկնապատկվեց երկրի տարածքը<ref>{{Cite web |title=Louisiana Purchase |url=https://www.nps.gov/jeff/historyculture/upload/louisiana_purchase.pdf |access-date=2011 թ․ մարտի 1 |publisher=National Park Service}}</ref>, 1819 թվականին [[Ադամս-Օնիսի պայմանագիր|Իսպանիան զիջեց Ֆլորիդան]] և Մեքսիկական ծոցի մեկ այլ տարածք<ref name="KloseJones1994">{{Cite book |author1=Klose, Nelson |url=https://archive.org/details/unitedstateshist00klos_0/page/150 |title=United States History to 1877 |author2=Jones, Robert F. |publisher=Barron's Educational Series |year=1994 |isbn=978-0-8120-1834-9 |page=[https://archive.org/details/unitedstateshist00klos_0/page/150 150]}}</ref>, 1845 թվականին էքսպանսիայի ժամանակ [[Տեխասի բռնակցում|բռնակցվեց]] [[Տեխասի Հանրապետություն]]ը<ref name="Morrison1999">{{Cite book |author=Morrison, Michael A. |url=https://books.google.com/books?id=YTaxzMlkVEMC&pg=PA13 |title=Slavery and the American West: The Eclipse of Manifest Destiny and the Coming of the Civil War |date=1997 թ․ ապրիլի 28 |publisher=University of North Carolina Press |isbn=978-0-8078-4796-1 |pages=13–21}}</ref>, իսկ 1846 թվականի [[Օրեգոնի պայմանագիր]]ը Բրիտանիայի հետ հանգեցրեց Միացյալ Նահանգների կողմից ներկայիս [[Միացյալ Նահանգների հյուսիս-արևմուտք|Ամերիկայի հյուսիսարևմտյան հատվածի]] վերահսկմանը<ref name="Kemp2010">{{Cite book |author=Kemp, Roger L. |url=https://books.google.com/books?id=JHawgM-WnlUC&pg=PA180 |title=Documents of American Democracy: A Collection of Essential Works |publisher=McFarland |year=2010 |isbn=978-0-7864-4210-2 |page=180 |access-date=2015 թ․ հոկտեմբերի 25}}</ref>։ Բացի այդ, 1830-ական թվականների [[Արցունքի արահետ]]ը ցույց տվեց [[Հնդկացիներին վերաբնակեցնելու օրենք|հնդկացիներին բռնի վերաբնակեցնելու]] քաղաքականությունը։ Սա ավելի ընդլայնեց մեքենայական մշակման հողատարածքները՝ ավելացնելով միջազգային շուկայի համար արտադրանքը։ Սա 1810-1890 թվականներին [[Միսիսիպի գետ]]ի արևմտյան հատվածում հանգեցրեց [[Հնդկացիական պատերազմներ|հնդկացիների հետ երկար պատերազմների]]<ref>{{Cite book |last=Michno |first=Gregory |url=https://archive.org/details/encyclopediaofin0000mich |title=Encyclopedia of Indian Wars: Western Battles and Skirmishes, 1850–1890 |date=2003 |publisher=Mountain Press Publishing |isbn=978-0-87842-468-9}}</ref>, իսկ հետագայում՝ Մեքսիկայի հետ հակամարտությանը<ref name="BillingtonRidge2001j">{{Cite book |author1=Billington, Ray Allen |url=https://archive.org/details/westwardexpansio00bill/page/22 |title=Westward Expansion: A History of the American Frontier |author2=Ridge, Martin |publisher=UNM Press |year=2001 |isbn=978-0-8263-1981-4 |page=[https://archive.org/details/westwardexpansio00bill/page/22 22]}}</ref>։ Այդ հակամարտություններից շատերն ավարտվեցին բնիկ ամերիկացիների տարածքների զիջմամբ և վերջիններիս «բանտարկմանը» հնդկացիական [[ռեզերվացիա]]ներում։ [[Ամերիկա-մեքսիկական պատերազմ]]ում կրած պարտությունից հետո 1848 թվականին Մեքսիկան զիջեց Կալիֆոռնիայի և ներկայիս [[Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների հարավ-արևմուտք|Ամերիկայի հարավարևմտյան հատվածը]], իսկ Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներն ընդլայնվեց մայրցամաքի վրա<ref name="MD2007">{{Cite book |last1=Carlisle |first1=Rodney P. |url=https://www.worldcat.org/oclc/659807062 |title=Manifest destiny and the expansion of America |last2=Golson |first2=J. Geoffrey |date=2007 |publisher=ABC-CLIO |isbn=978-1-85109-834-7 |series=Turning Points in History Series |location=Santa Barbara, Calif. |page=238 |oclc=659807062}}</ref><ref name="McIlwraithMuller2001">{{Cite book |author1=McIlwraith, Thomas F. |url=https://archive.org/details/northamericahist00mcil/page/61 |title=North America: The Historical Geography of a Changing Continent |author2=Muller, Edward K. |publisher=Rowman & Littlefield |year=2001 |isbn=978-0-7425-0019-8 |page=[https://archive.org/details/northamericahist00mcil/page/61 61] |access-date=2015 թ․ հոկտեմբերի 25}}</ref>։ 1848-1849 թվականներին [[Կալիֆոռնիական ոսկու տենդ]]ը խթանեց դեպի Խաղաղօվկիանոսյան ափ միգրացիան, ինչը հանգեցրեց [[Ցեղասպանություն Կալիֆոռնիայում|ցեղասպանության Կալիֆոռնիայում]]<ref>{{Cite web |last=Wolf |first=Jessica |title=Revealing the history of genocide against California's Native Americans |url=https://newsroom.ucla.edu/stories/revealing-the-history-of-genocide-against-californias-native-americans |access-date=2018 թ․ հուլիսի 8 |website=UCLA Newsroom |language=en}}</ref> և հավելյալ արևմտյան նահանգների ստեղծմանը<ref name="Rawls1999">{{Cite book |author=Rawls, James J. |url=https://books.google.com/books?id=UPUsIaHZTm0C&pg=PA20 |title=A Golden State: Mining and Economic Development in Gold Rush California |publisher=University of California Press |year=1999 |isbn=978-0-520-21771-3 |page=20}}</ref>։ Տնտեսական զարգացումը խթանվում էր մեծ հողատարածքները՝ Միացյալ Նահանգների ամբողջ տարածքի գրեթե 10%-ը տրամադրելով եվրոպացի նորաբնակներին՝ որպես [[Հոմստեդ-ակտ]]ի մաս, ինչպես նաև հողատարածքներ տրամադրելով մասնավոր երկաթուղային ընկերությունների և քոլեջների<ref>Paul Frymer, "Building an American Empire: The Era of Territorial and Political Expansion," (Princeton: Princeton University Press, 2017)</ref>։ Նախքան Քաղաքացիական պատերազմը [[Ամերիկայի քաղաքացիան պատերազմի սկզբնապատճառներ|այդ տարածքներում ստրկատիրության արգելումը կամ ընդլայնումը սրեց աբոլիցիոնիզմի շուրջ]] լարվածությունը և բանավեճերը։ [[Ամերիկայի քաղաքացիական պատերազմ]]ից հետո նոր անդրմայրցամաքային երկաթուղիները հեշտացրին նորաբնակների վերաբնակեցումը, ընդլայնվեց ներքին առևտուրը և սրվեցին բնիկների հետ հակամարտությունները<ref name="Black2011kj">{{Cite book |last=Black |first=Jeremy |url=https://books.google.com/books?id=EIst_CSWOqIC&pg=PA275 |title=Fighting for America: The Struggle for Mastery in North America, 1519–1871 |publisher=Indiana University Press |year=2011 |isbn=978-0-253-35660-4 |page=275}}</ref>։ |
||
=== Քաղաքացիական պատերազմ և Վերակառուցման դարաշրջան === |
=== Քաղաքացիական պատերազմ և Վերակառուցման դարաշրջան === |
||
| Տող 66. | Տող 66. | ||
[[Պատկեր:US Secession map 1861.svg|thumb|{{center|'''Նահանգների կարգավիճակը 1861 թվականին'''}} {{legend|#A40000| Ստրկատիրական նահանգներ, որոնք առանձնացան նախքան 1861 թվականի ապրիլի 15-ը}} {{legend|#EF2929| Ստրկատիրական նահանգներ, որոնք առանձնացան 1861 թվականի ապրիլի 15-ից հետո}} {{legend|#FCE94F| Միության նահանգներ, որոնք թույլատրում էին ստրկատիրությունը (սահմանային նահանգներ)}} {{legend|#204A87| Միության նահանգներ, որոնք արգելում էին ստրկատիրությունը}} |
[[Պատկեր:US Secession map 1861.svg|thumb|{{center|'''Նահանգների կարգավիճակը 1861 թվականին'''}} {{legend|#A40000| Ստրկատիրական նահանգներ, որոնք առանձնացան նախքան 1861 թվականի ապրիլի 15-ը}} {{legend|#EF2929| Ստրկատիրական նահանգներ, որոնք առանձնացան 1861 թվականի ապրիլի 15-ից հետո}} {{legend|#FCE94F| Միության նահանգներ, որոնք թույլատրում էին ստրկատիրությունը (սահմանային նահանգներ)}} {{legend|#204A87| Միության նահանգներ, որոնք արգելում էին ստրկատիրությունը}} |
||
{{legend|#D3D7CF| Տարածքներ}}|alt=Map of U.S. showing two kinds of Union states, two phases of secession and territories]] |
{{legend|#D3D7CF| Տարածքներ}}|alt=Map of U.S. showing two kinds of Union states, two phases of secession and territories]] |
||
Անհաշտ տարաձայնություններն աֆրիկացիների և [[աֆրոամերիկացիներ]]ի [[Ստրկատիրությունը Միացյալ Նահանգներում|ստրկացման]] վերաբերյալ արդյունքում հանգեցրին [[Ամերիկայի քաղաքացիական պատերազմի սկզբնապատճառներ|Ամերիկայի քաղաքացիական պատերազմին]]<ref>{{ |
Անհաշտ տարաձայնություններն աֆրիկացիների և [[աֆրոամերիկացիներ]]ի [[Ստրկատիրությունը Միացյալ Նահանգներում|ստրկացման]] վերաբերյալ արդյունքում հանգեցրին [[Ամերիկայի քաղաքացիական պատերազմի սկզբնապատճառներ|Ամերիկայի քաղաքացիական պատերազմին]]<ref>{{Cite book |author=Stuart Murray |url=https://books.google.com/books?id=bJ_sy7mmmxQC&pg=PA76 |title=Atlas of American Military History |publisher=Infobase Publishing |year=2004 |isbn=978-1-4381-3025-5 |page=76 |access-date=2015 թ․ հոկտեմբերի 25}}<br />{{Cite book |author=Harold T. Lewis |url=https://books.google.com/books?id=kr-xNru5vZkC&pg=PA53 |title=Christian Social Witness |publisher=Rowman & Littlefield |year=2001 |isbn=978-1-56101-188-9 |page=53}}</ref>։ 1860 թվականին հանրապետական Աբրահամ Լինքոլնի [[Նախագահական ընտրություններ ԱՄՆ-ում (1860)|ընտրությամբ]] տասնմեկ ստրկատիրական նահանգներում գումարված ժողովները [[Սեցեսիա|հայտարարեցին այդ նահանգների առանձնանալու մասին]], որոնք ստեղծեցին [[Ամերիկայի Համադաշնային Նահանգներ]]ը, մինչդեռ դաշնային իշխանությունները («[[Միություն (Ամերիկայի քաղաքացիական պատերազմ)|Միությունը]]») պնդում էին, որ նահանգների առանձնացումը ոչ սահմանադրական է և անօրինական<ref>{{Cite book |last1=O'Brien |first1=Patrick Karl |url=https://archive.org/details/atlasofworldhist0000unse_i1w0 |title=Atlas of World History |date=2002 |publisher=Oxford University Press |isbn=978-0-19-521921-0 |edition=Concise |location=New York, NY |page=[https://archive.org/details/atlasofworldhist0000unse_i1w0/page/184 184]}}</ref>։ 1861 թվականի ապրիլի 12-ին Համադաշնությունը ռազմական հակամարտություն հրահրեց՝ [[Մարտեր Սամթերի ամրոցի մատույցներում|ռմբակոծելով Սամթերի ամրոցը]], որը դաշնային կայազոր էր Հարավային Կարոլինայի [[Չարլսթոն (Հարավային Կարոլինա)|Չարլսթոն]] քաղաքում։ Սա Քաղաքացիական պատերազմի կայծն էր, որը տևեց չորս տարի (1861-1865) և դարձավ Ամերիկայի պատմության մեջ ամենաշատ մահ տված ռազմական հակամարտությունը։ Երկու կողմից զոհվեց գրեթե 620 000 զինվոր, ավելի քան 50 000 խաղաղ բնակչություն. գրեթե բոլորը՝ հարավում<ref>{{Cite book |last=Vinovskis |first=Maris |title=Toward A Social History of the American Civil War: Exploratory Essays |date=1990 |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0-521-39559-5 |location=Cambridge; New York |page=4}}</ref>։ |
||
Պատերազմից հետո լրջորեն սկսվեց [[Վերակառուցման դարաշրջան|վերակառուցում]]։ Մինչդեռ նախագահ Լինքոլնը փորձում էր ամրացնել Միության և նախկին Համադաշնության միջև ընկերությունն ու անքինախնդրությունը, 1865 թվականի ապրիլի 14-ին [[Աբրահամ Լինքոլնի սպանություն|նրա սպանությունը]] կրկին սեպ խրեց Հյուսիսի և Հարավի միջև։ Դաշնային կառավարության հանրապետականները նպատակ էին դրել վերահսկել Հարավի վերակառուցումը և պաշտպանել աֆրոամերիկացիների իրավունքները։ Սակայն դա շարունակվեց մինչև [[1877 թվականի փոխզիջում]]ը, երբ հանրապետականները համաձայնվեցին դադարեցնել պաշտպանել աֆրոամերիկացիների իրավունքները Հարավում, որպեսզի դեմոկրատները զիջեն [[Նախագահական ընտրություններ ԱՄՆ-ում (1876)|1876 թվականի նախագահական ընտրությունները]]։ Հարավի սպիտակամորթ դեմոկրատները, որոնք իրենց անվանում էին «[[ |
Պատերազմից հետո լրջորեն սկսվեց [[Վերակառուցման դարաշրջան|վերակառուցում]]։ Մինչդեռ նախագահ Լինքոլնը փորձում էր ամրացնել Միության և նախկին Համադաշնության միջև ընկերությունն ու անքինախնդրությունը, 1865 թվականի ապրիլի 14-ին [[Աբրահամ Լինքոլնի սպանություն|նրա սպանությունը]] կրկին սեպ խրեց Հյուսիսի և Հարավի միջև։ Դաշնային կառավարության հանրապետականները նպատակ էին դրել վերահսկել Հարավի վերակառուցումը և պաշտպանել աֆրոամերիկացիների իրավունքները։ Սակայն դա շարունակվեց մինչև [[1877 թվականի փոխզիջում]]ը, երբ հանրապետականները համաձայնվեցին դադարեցնել պաշտպանել աֆրոամերիկացիների իրավունքները Հարավում, որպեսզի դեմոկրատները զիջեն [[Նախագահական ընտրություններ ԱՄՆ-ում (1876)|1876 թվականի նախագահական ընտրությունները]]։ Հարավի սպիտակամորթ դեմոկրատները, որոնք իրենց անվանում էին «[[ազատարարներ]]», Վերակառուցումից հետո իրենց վերահսկողության տակ վերցրին Հարավը։ 1890-1910 թվականներին «ազատարարները» սահմանեցին այսպես կոչված [[Ջիմ Քրոուի օրենքներ]]ը, որոնցով ամբողջ տարածաշրջանում սևամորթների մեծ մասը և աղքատացած որոշ սպիտակամորթներ զրկվում էին ընտրելու իրավունքից։ Սևամորթներն ամբողջ երկրով մեկ՝ հատկապես Հարավում, բախվում էին [[Ռասայական սեգրեգացիա ԱՄՆ-ում|ռասայական սեգրեգացիա]]յի<ref>{{Cite book |author=Shearer Davis Bowman |url=https://archive.org/details/masterslordsmid10000bowm |title=Masters and Lords: Mid-19th-Century U.S. Planters and Prussian Junkers |publisher=Oxford UP |year=1993 |isbn=978-0-19-536394-4 |page=[https://archive.org/details/masterslordsmid10000bowm/page/221 221] |url-access=registration}}</ref>, երբեմն ենթարկվում էին նաև [[Ինքնադատաստանը Միացյալ Նահանգներում|ինքնադատաստանի]]<ref>{{Cite book |author=Jason E. Pierce |url=https://books.google.com/books?id=zJPgCwAAQBAJ&pg=PT256 |title=Making the White Man's West: Whiteness and the Creation of the American West |publisher=University Press of Colorado |year=2016 |isbn=978-1-60732-396-9 |page=256}}</ref>։ |
||
=== Ներգաղթ, տարածքների ընդարձակում և ինդուստրացում === |
=== Ներգաղթ, տարածքների ընդարձակում և ինդուստրացում === |
||
{{Տես|Միացյալ Նահանգների տեխնոլոգիական և արդյունաբերական պատմություն}} |
{{Տես|Միացյալ Նահանգների տեխնոլոգիական և արդյունաբերական պատմություն}} |
||
[[Պատկեր:Emigrants (i.e. immigrants) landing at Ellis Island -.webm|thumb|left|[[Edison (կինոստուդիա)|«Edison» կինոստուդիայի]] ֆիլմն այն մասին, թե ինչպես են ներգաղթյալներն իջնում [[Նյու Յորք ծովախորշ]]ի [[Էլլիս (կղզի)|Էլլիս կղզի]], որը եվրոպացի [[ԱՄՆ ներգաղթ|ներգաղթյալների]] համար ԱՄՆ մուտք գործելու հիմնական կետն էր<ref name="PriceBenton-Short2008">{{ |
[[Պատկեր:Emigrants (i.e. immigrants) landing at Ellis Island -.webm|thumb|left|[[Edison (կինոստուդիա)|«Edison» կինոստուդիայի]] ֆիլմն այն մասին, թե ինչպես են ներգաղթյալներն իջնում [[Նյու Յորք ծովախորշ]]ի [[Էլլիս (կղզի)|Էլլիս կղզի]], որը եվրոպացի [[ԱՄՆ ներգաղթ|ներգաղթյալների]] համար ԱՄՆ մուտք գործելու հիմնական կետն էր<ref name="PriceBenton-Short2008">{{Cite book |author1=Marie Price |url=https://books.google.com/books?id=_Tb5HMB63xAC&pg=PA51 |title=Migrants to the Metropolis: The Rise of Immigrant Gateway Cities |author2=Lisa Benton-Short |publisher=Syracuse University Press |year=2008 |isbn=978-0-8156-3186-6 |page=51}}</ref>։]] |
||
Հյուսիսում [[ուրբանիզացիա]]ն և [[Հարավային Եվրոպա|Հարավային]] ու [[Արևելյան Եվրոպա]]յից [[ԱՄՆ ներգաղթի պատմություն|ներգաղթյալների աննախադեպ հոսքը]] երկրի ինդուստրացման համար աշխատուժի ավելցուկ ստեղծեցին և վերափոխեցին երկրի մշակույթը<ref name="Powell2009qwet">{{ |
Հյուսիսում [[ուրբանիզացիա]]ն և [[Հարավային Եվրոպա|Հարավային]] ու [[Արևելյան Եվրոպա]]յից [[ԱՄՆ ներգաղթի պատմություն|ներգաղթյալների աննախադեպ հոսքը]] երկրի ինդուստրացման համար աշխատուժի ավելցուկ ստեղծեցին և վերափոխեցին երկրի մշակույթը<ref name="Powell2009qwet">{{Cite book |author=John Powell |url=https://books.google.com/books?id=VNCX6UsdZYkC&pg=PA74 |title=Encyclopedia of North American Immigration |publisher=Infobase Publishing |year=2009 |isbn=978-1-4381-1012-7 |page=74 |access-date=2015 թ․ հոկտեմբերի 25}}</ref>։ Ազգային ենթակառուցվածքները՝ ներառյալ [[Առաջին անդրմայրցամաքային հեռագրություն|հեռագրությունը]] և [[Առաջին անդրմայրցամաքային երկաթուղի|անդրմայրցամաքային երկաթուղիներ]]ը, խթանեցին տնտեսական աճը, ավելի մեծ ծավալներով բնակեցումը և [[Վայրի արևմուտք|Ամերիկյան հին արևմուտքի]] զարգացումը։ Հետագայում [[Շիկացման լամպ|էլեկտրականության]] և [[հեռախոս]]ի հայտնագործումը ևս ազդեց հաղորդակցության և քաղաքային կյանքի վրա{{sfn|Winchester|2013|pp=351, 385}}։ |
||
Մայրցամաքի ընդարձակումը տեղի ունեցավ նաև 1867 թվականին [[Ռուսական կայսրություն|Ռուսաստանից]] [[Ալյասկայի վաճառք|Ալյասկայի գնման]] հաշվին<ref>{{ |
Մայրցամաքի ընդարձակումը տեղի ունեցավ նաև 1867 թվականին [[Ռուսական կայսրություն|Ռուսաստանից]] [[Ալյասկայի վաճառք|Ալյասկայի գնման]] հաշվին<ref>{{Cite web |title=Purchase of Alaska, 1867 |url=https://history.state.gov/milestones/1866-1898/alaska-purchase |access-date=2014 թ․ դեկտեմբերի 23 |website=Office of the Historian |publisher=U.S. Department of State}}</ref>։ 1893 թվականին ամերիկամետ տարրերը Հավայիում [[Հավայյան Թագավորության տապալում|տապալեցին]] [[Հավայան թագավորություն|Հավայյան միապետությունը]] և ձևավորվեց [[Հավայյան Հանրապետություն]]ը, որը 1898 թվականին [[Նյուլենդսի բանաձև|բռնակցվեց]] ԱՄՆ-ին։ Նույն թվականին Իսպանիան զիջեց [[Պուերտո Ռիկո]]ն, [[Գուամ]]ը և [[Ֆիլիպիններ]]ը, որին հաջորդեց [[Իսպանա-ամերիկյան պատերազմ (1898)|իսպանա-ամերիկյան պատերազմ]]ը<ref>{{Cite web |title=The Spanish–American War, 1898 |url=https://history.state.gov/milestones/1866-1898/spanish-american-war |access-date=2014 թ․ դեկտեմբերի 24 |website=Office of the Historian |publisher=U.S. Department of State}}</ref>։ 1900 թվականին՝ [[Երկրորդ քաղաքացիական պատերազմ Սամոայում|Սամոայում երկրորդ քաղաքացիական պատերազմից]] հետո, Միացյալ Նահանգները գնեց [[Ամերիկյան Սամոա]]ն<ref>Ryden, George Herbert. ''The Foreign Policy of the United States in Relation to Samoa''. New York: Octagon Books, 1975.</ref>։ 1917 թվականին ԱՄՆ-ը [[Դանիա]]յից գնեց [[Ամերիկյան Վիրջինյան կղզիներ|Վիրջինյան կղզիները]]<ref>{{Cite web |title=Virgin Islands History |url=https://www.vinow.com/general_usvi/history/ |access-date=2018 թ․ հունվարի 5 |publisher=Vinow.com}}</ref>։ |
||
19-րդ դարի վերջին, 20-րդ դարի սկզբին [[Ոսկեդար|արագ տնտեսական աճը]] նպաստեց մի շարք խոստումնալից արդյունաբերողների ի հայտ գալուն։ Արդյունաբերության այնպիսի [[Բիզնես մագնատ|մագնատներ]], ինչպիսիք էին [[Կոռնելիուս Վանդերբիլտ]]ը, [[Ջոն Դևիսոն Ռոքֆելլեր]]ը և [[Էնդրյու Կարնեգի]]ն, գլխավորում էին [[երկաթուղի|երկաթուղու]], [[Նավթարդյունաբերություն|նավթի]] և [[Պողպատի արդյունաբերության պատմություն (1850-1970)|պողպատի]] արդյունաբերության ոլորտում երկրի առաջընթացը։ Բանկային գործը զբաղեցրեց տնտեսության զգալի մասը, որտեղ նշանակալի դեր ուներ [[Ջոն Մորգան]]ը։ Ամերիկյան տնտեսությունը թռիչքաձև զարգացավ՝ դառնալով աշխարհի ամենախոշոր տնտեսությունը<ref>{{ |
19-րդ դարի վերջին, 20-րդ դարի սկզբին [[Ոսկեդար|արագ տնտեսական աճը]] նպաստեց մի շարք խոստումնալից արդյունաբերողների ի հայտ գալուն։ Արդյունաբերության այնպիսի [[Բիզնես մագնատ|մագնատներ]], ինչպիսիք էին [[Կոռնելիուս Վանդերբիլտ]]ը, [[Ջոն Դևիսոն Ռոքֆելլեր]]ը և [[Էնդրյու Կարնեգի]]ն, գլխավորում էին [[երկաթուղի|երկաթուղու]], [[Նավթարդյունաբերություն|նավթի]] և [[Պողպատի արդյունաբերության պատմություն (1850-1970)|պողպատի]] արդյունաբերության ոլորտում երկրի առաջընթացը։ Բանկային գործը զբաղեցրեց տնտեսության զգալի մասը, որտեղ նշանակալի դեր ուներ [[Ջոն Մորգան]]ը։ Ամերիկյան տնտեսությունը թռիչքաձև զարգացավ՝ դառնալով աշխարհի ամենախոշոր տնտեսությունը<ref>{{Cite book |last1=Kirkland |first1=Edward |title=Industry Comes of Age: Business, Labor, and Public Policy |edition=1961 |pages=400–405}}</ref>։ Այս կտրուկ փոփոխություններն ուղեկցվում էին աճող անհավասարությամբ և սոցիալական խռովություններով, որոնք նպաստեցին, որ [[Պոպուլիզմը Միացյալ Նահանգներում|պոպուլիստական]], [[Սոցիալիստական շարժման պատմությունը Միացյալ Նահանգներում|սոցիալիստական]] և [[Անարխիզմը Միացյալ Նահանգներում|անարխիստական]] շարժումների կողքին զարգանա [[Աշխատանքի պատմությունը Միացյալ Նահանգներում|կազմակերպված աշխատանքը]]<ref>[[#Zinn|Zinn, 2005]], pp. 321–357</ref>։ Այս ժամանակաշրջանն ավարտվեց [[Առաջադիմական դարաշրջան]]ի գալստով, որը նշանակալի բարեփոխումներ բերեց՝ ներառյալ [[կանանց ընտրական իրավունք]]ը, [[Ոգելից խմիչքներն արգելող օրենք ԱՄՆ-ում|ալկոհոլի արգելքը]], սպառման ապրանքների անվտանգության և առողջապահական կարգավորումը, [[Արհմիությունները Միացյալ Նահանգներում|արհմիությունների առաջացումը]] և աշխատանքային պայմանների նկատմամբ ուշադրությունն ու մրցակցության ապահովման համար ավելի մեծ [[Միացյալ Նահանգների համամենաշնորհային օրենք|հակամենաշնորհային միջոցառումների ձեռնարկումը]]<ref>Paige Meltzer, "The Pulse and Conscience of America" The General Federation and Women's Citizenship, 1945–1960," ''Frontiers: A Journal of Women Studies'' (2009), Vol. 30 Issue 3, pp. 52–76.</ref><ref>James Timberlake, ''Prohibition and the Progressive Movement, 1900–1920'' (Harvard UP, 1963)</ref><ref>George B. Tindall, "Business Progressivism: Southern Politics in the Twenties," ''South Atlantic Quarterly'' 62 (Winter 1963): 92–106.</ref>։ |
||
=== Առաջին համաշխարհային պատերազմ, Մեծ ճգնաժամ և Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ === |
=== Առաջին համաշխարհային պատերազմ, Մեծ ճգնաժամ և Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ === |
||
| Տող 84. | Տող 84. | ||
1914 թվականին, երբ սկսվեց [[Առաջին համաշխարհային պատերազմ]]ը, Միացյալ Նահանգները չեզոք մնաց մինչև 1917 թվականին [[Առաջին համաշխարհային պատերազմի դաշնակիցներ|դաշնակիցների հետ]] պատերազմին միանալը, ինչն օգնեց նժարը թեքել հօգուտ [[Կենտրոնական տերություններ|Կենտրոնական ուժեր]]ի։ 1919 թվականին նախագահ [[Վուդրո Վիլսոն]]ը [[Փարիզի խաղաղության վեհաժողով]]ին իր վրա վերցրեց դիվանագիտական առաջնորդի դերը և քարոզում էր, որպեսզի ԱՄՆ-ը միանա [[Ազգերի լիգա]]յին։ Այդուհանդերձ, Սենատը չհաստատեց դա և չվավերացրեց [[Վերսալյան պայմանագիր]]ը, որով հիմնադրվել էր Ազգերի լիգան<ref name="autogenerated418">McDuffie, Jerome; Piggrem, Gary Wayne; Woodworth, Steven E. (2005). ''U.S. History Super Review''. Piscataway, NJ: Research & Education Association. p. 418. {{ISBN|978-0-7386-0070-3}}.</ref>։ |
1914 թվականին, երբ սկսվեց [[Առաջին համաշխարհային պատերազմ]]ը, Միացյալ Նահանգները չեզոք մնաց մինչև 1917 թվականին [[Առաջին համաշխարհային պատերազմի դաշնակիցներ|դաշնակիցների հետ]] պատերազմին միանալը, ինչն օգնեց նժարը թեքել հօգուտ [[Կենտրոնական տերություններ|Կենտրոնական ուժեր]]ի։ 1919 թվականին նախագահ [[Վուդրո Վիլսոն]]ը [[Փարիզի խաղաղության վեհաժողով]]ին իր վրա վերցրեց դիվանագիտական առաջնորդի դերը և քարոզում էր, որպեսզի ԱՄՆ-ը միանա [[Ազգերի լիգա]]յին։ Այդուհանդերձ, Սենատը չհաստատեց դա և չվավերացրեց [[Վերսալյան պայմանագիր]]ը, որով հիմնադրվել էր Ազգերի լիգան<ref name="autogenerated418">McDuffie, Jerome; Piggrem, Gary Wayne; Woodworth, Steven E. (2005). ''U.S. History Super Review''. Piscataway, NJ: Research & Education Association. p. 418. {{ISBN|978-0-7386-0070-3}}.</ref>։ |
||
Մոտավորապես նույն թվականին միլիոնավոր աֆրոամերիկացիներ հարավի գյուղական բնակավայրերից սկսեցին [[Աֆրոամերիկացիների մեծ գաղթ|զանգվածաբար գաղթել]] հյուսիսի քաղաքային կենտրոններ. սա շարունակվեց մինչև 1970 թվականը<ref>{{Cite web|url=https://www.archives.gov/research/african-americans/migrations/great-migration |
Մոտավորապես նույն թվականին միլիոնավոր աֆրոամերիկացիներ հարավի գյուղական բնակավայրերից սկսեցին [[Աֆրոամերիկացիների մեծ գաղթ|զանգվածաբար գաղթել]] հյուսիսի քաղաքային կենտրոններ. սա շարունակվեց մինչև 1970 թվականը<ref>{{Cite web |date=2021 թ․ մայիսի 20 |title=The Great Migration (1910-1970) |url=https://www.archives.gov/research/african-americans/migrations/great-migration}}</ref>։ 1920 թվականին կանանց իրավունքների համար շարժումը հասավ նրան, որ [[ԱՄՆ Սահմանադրության 19-րդ փոփոխություն|Սահմանադրության մեջ փոփոխություն արվեց]], որով [[Կանանց ընտրելու իրավունքը ԱՄՆ-ում|կանանց ընտրելու իրավունք]] տրվեց<ref name="voris">{{Cite book |last1=Voris |first1=Jacqueline Van |url=https://archive.org/details/carriechapmancat0000vanv |title=Carrie Chapman Catt: A Public Life |publisher=Feminist Press at CUNY |year=1996 |isbn=978-1-55861-139-9 |series=Women and Peace Series |location=New York City |page=vii |quote=Carrie Chapmann Catt led an army of voteless women in 1919 to pressure Congress to pass the constitutional amendment giving them the right to vote and convinced state legislatures to ratify it in 1920. ... Catt was one of the best-known women in the United States in the first half of the twentieth century and was on all lists of famous American women.}}</ref>։ 1920-1930-ական թվականները նշանավորվեցին [[Զանգվածային հաղորդակցություններ|զանգվածային հաղորդակցության]] ոլորտում [[ռադիո]]յի և [[Հեռուստատեսություն|հեռուստատեսության]] հայտնագործմամբ{{sfn|Winchester|2013|pp=410–411}}։ «[[Բուռն քսանականներ]]ի» բարգավաճումը 1929 թվականին ավարտվեց [[Բորսայի սնանկացում (1929)|բորսայի սնանկացմամբ]] և [[Մեծ ճգնաժամը Միացյալ Նահանգներում|Մեծ ճգնաժամ]]ի սկսվելով։ [[Էմփայր Սթեյթ Բիլդինգ]]ն աշխարհի ամենաբարձր [[երկնաքեր]]ն էր, երբ բացվեց 1931 թվականին՝ ճգնաժամի տարիներին։ Միևնույն ժամանակ [[ԱՄՆ Կոնգրես|Միացյալ Նահանգների կոնգրեսն]] «[[ԱՄՆ-ի օրհներգ|Աստղազարդ դրոշն]]» ընդունեց որպես երկրի ազգային օրհներգ։ 1932 թվականին նախագահ ընտրվելուց հետո [[Ֆրանկլին Դ. Ռուզվելտ|Ֆրանկլին Ռուզվելտ]]ը «[[Նոր կուրս|նոր ուղղությամբ]]» շարժվեց<ref>{{Cite book |last1=Axinn |first1=June |title=Social Welfare: A History of the American Response to Need |last2=Stern |first2=Mark J. |publisher=Allyn & Bacon |year=2007 |isbn=978-0-205-52215-6 |edition=7th |location=Boston}}</ref>։ 1930-ական թվականների կեսի «[[Փոշու կաթսա]]ն» աղքատության հասցրեց մի շարք ագարակների և սկիզբ դրեց դեպի Արևմուտք գաղթի նոր ալիքի<ref>{{Cite book |author=James Noble Gregory |url=https://books.google.com/books?id=qNdtGwnXYrIC |title=American Exodus: The Dust Bowl Migration and Okie Culture in California |publisher=Oxford University Press |year=1991 |isbn=978-0-19-507136-8 |access-date=2015 թ․ հոկտեմբերի 25}}<br />{{Cite web |author=<!-- Staff writer(s); no by-line. --> |year=2013 |title=Mass Exodus From the Plains |url=https://www.pbs.org/wgbh/americanexperience/features/general-article/dustbowl-mass-exodus-plains/ |access-date=2014 թ․ հոկտեմբերի 5 |website=American Experience |publisher=WGBH Educational Foundation}}<br />{{Cite web |last1=Fanslow |first1=Robin A. |date=1997 թ․ ապրիլի 6 |title=The Migrant Experience |url=https://memory.loc.gov/ammem/afctshtml/tsme.html |access-date=2014 թ․ հոկտեմբերի 5 |website=American Folklore Center |publisher=Library of Congress}}<br />{{Cite book |author=Walter J. Stein |url=https://books.google.com/books?id=hGuGAAAAIAAJ |title=California and the Dust Bowl Migration |publisher=Greenwood Press |year=1973 |isbn=978-0-8371-6267-6 |access-date=2015 թ․ հոկտեմբերի 25}}</ref>։ |
||
Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի սկզբում լինելով չեզոք՝ Միացյալ Նահանգներն արդեն 1941 թվականի մարտին սկսեց [[Լենդ-լիզ|զինամթերք մատակարարել]] [[Դաշնակցային ուժեր]]ին։ 1941 թվականի դեկտեմբերի 7-ին [[Ճապոնական կայսրություն]]ն անսպասելիորեն [[Հարձակում Փերլ Հարբորի վրա|հարձակվեց Փերլ Հարբորի վրա]]՝ Միացյալ Նահանգներին դրդելով միանալ Դաշնակցային ուժերին՝ ընդդեմ [[Առանցքի ուժեր]]ին, իսկ հաջորդ տարի [[Ճապոնական ծագմամբ ամերիկացիների ներկալում|ներկալելով]] մոտ 120 000 ճապոնացու և ճապոնական ծագմամբ ամերիկացիների<ref>The official WRA record from 1946 state it was 120,000 people. See {{ |
Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի սկզբում լինելով չեզոք՝ Միացյալ Նահանգներն արդեն 1941 թվականի մարտին սկսեց [[Լենդ-լիզ|զինամթերք մատակարարել]] [[Դաշնակցային ուժեր]]ին։ 1941 թվականի դեկտեմբերի 7-ին [[Ճապոնական կայսրություն]]ն անսպասելիորեն [[Հարձակում Փերլ Հարբորի վրա|հարձակվեց Փերլ Հարբորի վրա]]՝ Միացյալ Նահանգներին դրդելով միանալ Դաշնակցային ուժերին՝ ընդդեմ [[Առանցքի ուժեր]]ին, իսկ հաջորդ տարի [[Ճապոնական ծագմամբ ամերիկացիների ներկալում|ներկալելով]] մոտ 120 000 ճապոնացու և ճապոնական ծագմամբ ամերիկացիների<ref>The official WRA record from 1946 state it was 120,000 people. See {{Cite book |author=War Relocation Authority |url=https://ddr.densho.org/ddr-densho-282-5/ |title=The Evacuated People: A Quantitative Study |year=1946 |page=8}}. This number does not include people held in other camps such as those run by the DoJ or U.S. Army. Other sources may give numbers slightly more or less than 120,000.</ref><ref name="Pearl Harbor">{{Cite web |last1=Yamasaki |first1=Mitch |title=Pearl Harbor and America's Entry into World War II: A Documentary History |url=https://www.hawaiiinternment.org/static/ush_yamasaki_documentary_history.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20141213122046/https://www.hawaiiinternment.org/static/ush_yamasaki_documentary_history.pdf |archive-date=2014 թ․ դեկտեմբերի 13 |access-date=2015 թ․ հունվարի 14 |publisher=World War II Internment in Hawaii}}</ref>։ Միացյալ Նահանգները վարում էին «[[Նախ Եվրոպան]]» պաշտպանողական քաղաքականություն<ref>{{Cite web |last1=Stoler |first1=Mark A. |title=George C. Marshall and the "Europe-First" Strategy, 1939–1951: A Study in Diplomatic as well as Military History |url=https://marshallfoundation.org/marshall/wp-content/uploads/sites/22/2014/04/EDStoler.pdf |access-date=2016 թ․ ապրիլի 4}}</ref>՝ թողնելով, որ [[Ֆիլիպինների պատմություն (1898-1946)|ամերիկյան գաղութ]] [[Ֆիլիպիններ]]ը միայնակ պայքարի Ճապոնիայի [[Ճապոնիայի կողմից Ֆիլիպինների գրավում|ներխուժման դեմ]] մինչև ԱՄՆ-ի գլխավորությամբ սկսվեց [[Ֆիլիպինների գործողություն (1944-1945)|Ֆիլիպինների գործողություն]]ը։ Պատերազմի ժամանակ Միացյալ Նահանգներն այն «[[«Չորս ոստիկանների» պլան|Չորս գերտերություններից]]» մեկն էր<ref>{{Cite web |last=Kelly |first=Brian |title=The Four Policemen and. Postwar Planning, 1943–1945: The Collision of Realist and. Idealist Perspectives |url=https://www.iup.edu/WorkArea/DownloadAsset.aspx?id=37681 |access-date=2014 թ․ հունիսի 21}}</ref>, որը Բրիտանիայի, Խորհրդային Միության և Չինաստանի հետ հանդիպել էր՝ պլանավորելու հետպատերազմյան աշխարհը{{sfn|Hoopes|Brinkley|1997|p=100}}{{sfn|Gaddis|1972|p=25}}։ Միացյալ Նահանգները համեմատաբար անվնաս դուրս եկավ պատերազմից՝ նույնիսկ ավելի մեծ տնտեսական և ռազմական ազդեցությամբ<ref>Kennedy, Paul (1989). ''The Rise and Fall of the Great Powers''. New York: Vintage. p. 358. {{ISBN|978-0-679-72019-5}}</ref>։ |
||
Միացյալ Նահանգներն առաջատար դեր խաղաց [[Բրետտոն Վուդսի համաժողով|Բրետտոն Վուդսի]] և [[Ղրիմի կոնֆերանս (1945)|Ղրիմի]] համաժողովներում, որտեղ համաձայնագրեր ստորագրվեցին նոր միջազգային ֆինանսական ինստիտուտների և Եվրոպայի հետպատերազմյան վերակազմավորման վերաբերյալ։ Երբ [[Հաղթանակի օրը Եվրոպայում|Եվրոպայում հաղթեցին Դաշնակցային ուժերը]], 1945 թվականին [[Սան Ֆրանցիսկո]]յում կայացավ [[Սան Ֆրանցիսկոյի կոնֆերանս|միջազգային վեհաժողով]], որտեղ ընդունվեց [[ՄԱԿ-ի կանոնադրություն|Միացյալ ազգերի կազմակերպության կանոնադրությունը]], որը սկսեց գործել պատերազմից հետո<ref>{{ |
Միացյալ Նահանգներն առաջատար դեր խաղաց [[Բրետտոն Վուդսի համաժողով|Բրետտոն Վուդսի]] և [[Ղրիմի կոնֆերանս (1945)|Ղրիմի]] համաժողովներում, որտեղ համաձայնագրեր ստորագրվեցին նոր միջազգային ֆինանսական ինստիտուտների և Եվրոպայի հետպատերազմյան վերակազմավորման վերաբերյալ։ Երբ [[Հաղթանակի օրը Եվրոպայում|Եվրոպայում հաղթեցին Դաշնակցային ուժերը]], 1945 թվականին [[Սան Ֆրանցիսկո]]յում կայացավ [[Սան Ֆրանցիսկոյի կոնֆերանս|միջազգային վեհաժողով]], որտեղ ընդունվեց [[ՄԱԿ-ի կանոնադրություն|Միացյալ ազգերի կազմակերպության կանոնադրությունը]], որը սկսեց գործել պատերազմից հետո<ref>{{Cite web |date=2005 թ․ հոկտեմբեր |title=The United States and the Founding of the United Nations, August 1941 – October 1945 |url=https://2001-2009.state.gov/r/pa/ho/pubs/fs/55407.htm |access-date=2007 թ․ հունիսի 11 |publisher=U.S. Dept. of State, Bureau of Public Affairs, Office of the Historian}}</ref>։ Այնուհետև Միացյալ Նահանգները և Ճապոնիան սկսեցին կռվել միմյանց դեմ պատմության մեջ ամենամեծ ծովային մարտում՝ [[Լեյթե ծոցի մարտ]]ում<ref name="Woodward1947">{{Cite book |last=Woodward |first=C. Vann |title=The Battle for Leyte Gulf |publisher=Macmillan |year=1947 |isbn=978-1-60239-194-9 |location=New York}}</ref><ref>{{Cite web |title=The Largest Naval Battles in Military History: A Closer Look at the Largest and Most Influential Naval Battles in World History |url=https://militaryhistory.norwich.edu/largest-naval-sea-battles-in-military-history/ |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20151208161359/http://militaryhistory.norwich.edu/largest-naval-sea-battles-in-military-history/ |archive-date=2015 թ․ դեկտեմբերի 8 |access-date=2015 թ․ մարտի 7 |website=Military History |publisher=Norwich University}}</ref>։ Միացյալ Նահանգները ստեղծեց [[Մանհեթենյան նախագիծ|առաջին միջուկային զենքը]] և 1945 թվականի օգոստոսին կիրառեց Ճապոնիայի [[Հիրոսիմայի և Նագասակիի ատոմային ռմբակոծումներ|Հիրոսիմա և Նագասակի քաղաքների վրա]]։ Սեպտեմբերի 2-ին [[Ճապոնիայի կապիտուլյացիա|ճապոնացիները հանձնվեցին]]՝ վերջ դնելով Երկրորդ համաշխարհային պատերազմին<ref>{{Cite news |title=Why did Japan surrender in World War II? {{!}} The Japan Times |url=https://www.japantimes.co.jp/opinion/2016/08/06/commentary/japan-surrender-world-war-ii/ |access-date=2017 թ․ փետրվարի 8 |newspaper=The Japan Times |language=en}}</ref><ref>Pacific War Research Society (2006). ''Japan's Longest Day''. New York: Oxford University Press. {{ISBN|978-4-7700-2887-7}}.</ref>։ |
||
=== Սառը պատերազմ և 20-րդ դարի վերջ === |
=== Սառը պատերազմ և 20-րդ դարի վերջ === |
||
{{Տես|ԱՄՆ պատմություն (1991-2008)}} |
{{Տես|ԱՄՆ պատմություն (1991-2008)}} |
||
[[Պատկեր:Martin Luther King - March on Washington.jpg|thumb|upright|[[Մարտին Լյութեր Քինգ]]ն արտասանում է իր հայտնի «[[Ես երազանք ունեմ]]» ճառը [[Երթ դեպի Վաշինգտոն|դեպի Վաշինգտոն երթի]] ժամանակ [[Լինքոլնի հուշահամալիր]]ում, 1963|alt=See caption|left]] |
[[Պատկեր:Martin Luther King - March on Washington.jpg|thumb|upright|[[Մարտին Լյութեր Քինգ]]ն արտասանում է իր հայտնի «[[Ես երազանք ունեմ]]» ճառը [[Երթ դեպի Վաշինգտոն|դեպի Վաշինգտոն երթի]] ժամանակ [[Լինքոլնի հուշահամալիր]]ում, 1963|alt=See caption|left]] |
||
Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո Միացյալ Նահանգները ֆինանսավորեց և իրականացրեց [[Մարշալի պլան]]ը՝ արևմտյան Եվրոպան վերակառուցելու նպատակով։ 1948-1952 թվականներին ֆինանսական հատկացումներն ընդհանուր առմամբ կազմեցին 13 մլրդ ԱՄՆ դոլար (2021 թվականին՝ 115 մլրդ ԱՄՆ դոլար)<ref>See {{ |
Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո Միացյալ Նահանգները ֆինանսավորեց և իրականացրեց [[Մարշալի պլան]]ը՝ արևմտյան Եվրոպան վերակառուցելու նպատակով։ 1948-1952 թվականներին ֆինանսական հատկացումներն ընդհանուր առմամբ կազմեցին 13 մլրդ ԱՄՆ դոլար (2021 թվականին՝ 115 մլրդ ԱՄՆ դոլար)<ref>See {{Cite journal |last=Frankenfeld |first=Peter |date=2012 |title=A Marshall Plan for Greece? The European Union and the Financial Crisis in Greece. A Theoretical and Political Analysis in the Global World Against a Background of Regional Integration: Table 1. European Recovery Programme – Marshall Plan ($ million) |url=http://bazekon.icm.edu.pl/bazekon/element/bwmeta1.element.ekon-element-000171238489 |journal=Prace i Materiały Instytutu Handlu Zagranicznego Uniwersytetu Gdańskiego |language=EN |issue=31/1 |pages=69 |issn=2300-6153}}</ref>։ Միևնույն ժամանակ Միացյալ Նահանգների և [[Խորհրդային Միություն|Խորհրդային Միության]] միջև [[Աշխարհաքաղաքականություն|աշխարհաքաղաքական]] լարվածությունը հանգեցրեց [[Սառը պատերազմ]]ի, որի հիմքում ընկած էր [[կապիտալիզմ]]ի և [[կոմունիզմ]]ի գաղափարական բաժանումը<ref name="WaggAndrews2012">{{Cite book |last1=Wagg |first1=Stephen |url=https://books.google.com/books?id=qmjLR5YyUhEC&pg=PR11 |title=East Plays West: Sport and the Cold War |last2=Andrews |first2=David |publisher=Routledge |year=2012 |isbn=978-1-134-24167-5 |page=11}}</ref>։ Երկու երկրները մեծապես ներգրավված էին Եվրոպայի ռազմական գործերում. մի կողմից ԱՄՆ-ը՝ [[ՆԱՏՕ]]-ի իր դաշնակիցներով, մյուս կողմից՝ Խորհրդային Միությունը՝ իր [[Վարշավայի պայմանագրի կազմակերպություն|Վարշավյան դաշինքով]]<ref name=":3">{{Cite web |last=Blakemore |first=Erin |date=2019 թ․ մարտի 22 |title=What was the Cold War? |url=https://www.nationalgeographic.com/culture/topics/reference/cold-war/ |access-date=2020 թ․ օգոստոսի 28 |website=National Geographic |language=en}}</ref>։ Միացյալ Նահանգները հաճախ է դիմադրել [[Երրորդ աշխարհ]]ի շարժումներին, որոնց վերաբերվում էր որպես Խորհրդային Միության կողմից հովանավորվող շարժումների, երբեմն ուղիղ քայլեր ձեռնարկելով և [[Միացյալ Նահանգների մասնակցությունը ռեժիմի փոփոխությանը|ռեժիմ փոխելով]] [[Ձախական քաղաքականություն|ձախականների]] իշխանության դեմ<ref>[[#Blakeley|Blakeley, 2009]], [https://books.google.com/books?id=rft8AgAAQBAJ&pg=PA92 p. 92]</ref>։ 1950-1953 թվականներին ամերիկյան զորքը [[Կորեական պատերազմ]]ում կռվում էր կոմունիստական ուժերի դեմ<ref name="Proxy">{{Cite book |last=Collins |first=Michael |url=https://archive.org/details/liftoff00coll |title=Liftoff: The Story of America's Adventure in Space |publisher=Grove Press |year=1988 |isbn=9780802110114 |location=New York |url-access=registration}}</ref>, և Միացյալ Նահանգները մեծապես ներգրավվեց [[Վիետնամի պատերազմ]]ում (1955-1975)՝ 1965 թվականին արդեն պատերազմի մեջ մտցնելով մարտական ուժեր<ref>{{Cite encyclopedia |title=Origins of the Vietnam War |encyclopedia=Oxford Research Encyclopedia of American History |publisher=Oxford University Press |url=https://oxfordre.com/americanhistory/view/10.1093/acrefore/9780199329175.001.0001/acrefore-9780199329175-e-353 |access-date=2020 թ․ օգոստոսի 28 |last=Chapman |first=Jessica M. |date=2016 թ․ օգոստոսի 5 |language=en |doi=10.1093/acrefore/9780199329175.013.353 |isbn=978-0-19-932917-5}}</ref>։ [[Տիեզերական թռիչք]]ների հարցում գերակա հնարավորությունների հասնելու համար նրանց մրցակցությունը հանգեցրեց տիեզերական մրցավազքի, որն իր գագաթնակետին հասավ այն ժամանակ, երբ 1969 թվականին ԱՄՆ-ը դարձավ առաջին երկիրը, որը [[Ապոլոն 11|մարդ իջեցրեց Լուսնի վրա]]<ref name="Proxy" />։ Մինչդեռ երկու երկրներն էլ [[պրոքսի պատերազմ]] էին վարում և [[միջուկային զենք|միջուկային հզոր զենք]] ստեղծում, նրանք խուսափում էին ուղիղ ռազմական հակամարտության մեջ մտնել<ref name=":3" />։ |
||
ԱՄՆ-ում նկատվում էր [[Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո տնտեսական վերելքը ԱՄՆ-ում|կայուն տնտեսական աճ]], [[Ուրբանիզացիան Միացյալ Նահանգներում|ուրբանիզացիա]] և Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո [[Բեյբի բում|բնակչության]] և [[Ամերիկյան միջին դաս|միջին դասի]] արագ աճ։ 1970-ական թվականներին կանանց ներգրավվումը՝ որպես աշխատուժ, հանգեցրեց նրան, որ արդեն 1985 թվականին 16 և բարձր տարիքի կանանց մեծ մասն աշխատանքի էր անցել<ref>{{ |
ԱՄՆ-ում նկատվում էր [[Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո տնտեսական վերելքը ԱՄՆ-ում|կայուն տնտեսական աճ]], [[Ուրբանիզացիան Միացյալ Նահանգներում|ուրբանիզացիա]] և Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո [[Բեյբի բում|բնակչության]] և [[Ամերիկյան միջին դաս|միջին դասի]] արագ աճ։ 1970-ական թվականներին կանանց ներգրավվումը՝ որպես աշխատուժ, հանգեցրեց նրան, որ արդեն 1985 թվականին 16 և բարձր տարիքի կանանց մեծ մասն աշխատանքի էր անցել<ref>{{Cite web |year=2013 |title=Women in the Labor Force: A Databook |url=https://www.bls.gov/cps/wlf-databook-2012.pdf |access-date=2014 թ․ մարտի 21 |publisher=U.S. Bureau of Labor Statistics |page=11}}</ref>, իսկ [[ԱՄՆ-ի միջնահանգային ավտոմայրուղիների համակարգ|նահանգների միջև ավտոմայրուղիների կառուցումը]] տասնյակ տարիներով վերափոխեց երկրի տրանսպորտային ենթակառուցվածքը{{sfn|Winchester|2013|pp=305–308}}<ref name="IntHighways">{{Cite web |last1=Blas |first1=Elisheva |title=The Dwight D. Eisenhower National System of Interstate and Defense Highways |url=https://www.societyforhistoryeducation.org/pdfs/N10_NHD_Blas_Junior.pdf |access-date=2015 թ․ հունվարի 19 |website=societyforhistoryeducation.org |publisher=Society for History Education}}</ref>։ 1959 թվականին Միացյալ Նահանգներն ընդունեց [[Ալյասկա (նահանգ)|Ալյասկա]]ն և [[Հավայի]]ն՝ որպես իր 49-րդ և 50-րդ նահանգներ՝ այսպիսով պաշտոնապես [[Մայրցաքամաքային նահանգներ|ընդարձակվելով իր սահմաններից դուրս]]<ref name="Lightner2004">{{Cite book |author=Richard Lightner |url=https://books.google.com/books?id=Yei4fDrecWsC&pg=PA141 |title=Hawaiian History: An Annotated Bibliography |publisher=Greenwood Publishing Group |year=2004 |isbn=978-0-313-28233-1 |page=141}}</ref>։ |
||
Աճող [[Սևամորթների իրավունքների համար պայքար|քաղաքացիական իրավունքների համար շարժումը]] [[Ոչբռնություն|ոչ բռնի]] միջոցներ էր կիրառում [[ռասիզմ]]ին դիմագրավելու համար. [[Մարտին Լյութեր Քինգ]] կրտսերը դարձավ շարժման խոստումնալից և անվանական առաջնորդը<ref>{{ |
Աճող [[Սևամորթների իրավունքների համար պայքար|քաղաքացիական իրավունքների համար շարժումը]] [[Ոչբռնություն|ոչ բռնի]] միջոցներ էր կիրառում [[ռասիզմ]]ին դիմագրավելու համար. [[Մարտին Լյութեր Քինգ]] կրտսերը դարձավ շարժման խոստումնալից և անվանական առաջնորդը<ref>{{Cite web |title=The Civil Rights Movement |url=https://www.pbs.org/johngardner/chapters/4b.html |access-date=2019 թ․ հունվարի 5 |website=PBS.org}}</ref>։ Նախագահ [[Լինդոն Բ. Ջոնսոն|Լինդոն Ջոնսոն]]ը մի շարք օրենսդրական նախաձեռնություններ սկսեց, որոնցով մի շարք քաղաքականություններ մշակվեցին աղքատության և ռասայական խտրականության դեմ պայքարի համար։ «[[Աղքատության դեմ պատերազմ]]ը» ընդլայնեց սոցիալական ապահովության իրավունքներն ու ծախսերը՝ հանգեցնելով [[Սննդի գնման արտոնյալ ծրագիր|Սննդի գնման արտոնյալ ծրագրի]] ստեղծմանը, [[Օգնություն խնամարկյալ երեխաներ ունեցող ընտանիքներին|խնամարկյալ երեխաներ ունեցող ընտանիքներին օգնելուն]], «[[Medicare (ԱՄՆ)|Medicare]]» և «[[Medicaid]]» ազգային [[բժշկական ապահովագրություն]]ների ստեղծմանը<ref>{{Cite web |title=Social Security |url=https://www.ssa.gov/history/lbjsm.html |access-date=2015 թ․ հոկտեմբերի 25 |website=ssa.gov}}</ref>։ Դատական որոշումների և օրենսդրության համագումարի վառ օրինակը 1968 թվականի [[Քաղաքացիական իրավունքների մասին օրենք (1968)|Քաղաքացիական իրավունքների մասին օրենք]]ն էր, որը էական բարելավումներ բերեց<ref>{{Cite book |last=Dallek |first=Robert |url=https://archive.org/details/lyndonbjohnsonpo00dall/page/169 |title=Lyndon B. Johnson: Portrait of a President |publisher=Oxford University Press |year=2004 |isbn=978-0-19-515920-2 |page=[https://archive.org/details/lyndonbjohnsonpo00dall/page/169 169]}}</ref><ref>{{Cite web |title=Our Documents—Civil Rights Act (1964) |url=https://www.ourdocuments.gov/doc.php?flash=old&doc=97 |access-date=2010 թ․ հուլիսի 28 |publisher=United States Department of Justice}}</ref><ref>{{Cite web |date=1965 թ․ հոկտեմբերի 3 |title=Remarks at the Signing of the Immigration Bill, Liberty Island, New York |url=https://www.lbjlib.utexas.edu/Johnson/archives.hom/speeches.hom/651003.asp |url-status=live |archive-url=http://arquivo.pt/wayback/20160516063650/https://www.lbjlib.utexas.edu/Johnson/archives.hom/speeches.hom/651003.asp |archive-date=2016 թ․ մայիսի 16 |access-date=2012 թ․ հունվարի 1}}</ref>։ Միևնույն ժամանակ աճում էր [[1960-ականների հակամշակույթ|հակամշակութային շարժումը]], որն ավելի էր բորբոքվում [[Հակավիետնամական պատերազմի շարժում|Վիետնամի պատերազմին ընդդիմանալով]], [[սևերի իշխանության շարժում]]ով և [[Սեռական հեղափոխություն|սեռական հեղափոխությամբ]]<ref>{{Cite news |last=Levy |first=Daniel |date=2018 թ․ հունվարի 19 |title=Behind the Protests Against the Vietnam War in 1968 |url=https://time.com/5106608/protest-1968/?amp=true |access-date=2021 թ․ մայիսի 5 |publisher=Time Magazine}}</ref>։ Միացյալ Նահանգներում [[Ֆեմինիզմի երկրորդ ալիք|կանանց շարժումն]] ընդլայնեց կանանց իրավունքների շուրջ բանավեճերը և [[Սեռական հավասարություն|գենդերային հավասարություն]]ը դարձրեց սոցիալական մեծ նպատակ։ 1969 թվականին Նյու Յորքում [[Սթոունվոլի խռովություններ]]ը սկիզբ դրեցին [[Գեյերի և լեսբիների ազատագրական շարժում|նույնասեռականների իրավունքների]] պաշտպանության շարժմանը<ref name=StonewallNYC1>{{Cite web |author=Julia Goicichea |date=2017 թ․ օգոստոսի 16 |title=Why New York City Is a Major Destination for LGBT Travelers |url=https://theculturetrip.com/north-america/usa/new-york/articles/why-new-york-city-is-a-major-destination-for-lgbt-travelers/ |access-date=2022 թ․ հուլիսի 15 |publisher=The Culture Trip}}</ref><ref>{{Cite web |title=Brief History of the Gay and Lesbian Rights Movement in the U.S |url=http://www.uky.edu/~lbarr2/gws250spring11_files/Page1186.htm |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20191118054142/http://www.uky.edu/~lbarr2/gws250spring11_files/Page1186.htm |archive-date=2019 թ․ նոյեմբերի 18 |access-date=2022 թ․ հուլիսի 15 |publisher=University of Kentucky}}; {{Cite web |author=Nell Frizzell |date=2013 թ․ հունիսի 28 |title=Feature: How the Stonewall riots started the LGBT rights movement |url=http://www.pinknews.co.uk/2013/06/28/feature-how-the-stonewall-riots-started-the-gay-rights-movement/ |access-date=2022 թ․ հուլիսի 15 |publisher=Pink News UK}}; {{Cite encyclopedia |title=Stonewall riots |encyclopedia=Encyclopædia Britannica |url=https://www.britannica.com/event/Stonewall-riots |access-date=2022 թ․ հուլիսի 15}}</ref>։ |
||
[[Պատկեր:President Ronald Reagan and Soviet General Secretary Mikhail Gorbachev at the first Summit in Geneva, Switzerland.jpg|thumb|ԱՄՆ նախագահ [[Ռոնալդ Ռեյգան]]ը (ձախից) և ԽՄԿԿ գլխավոր քարտուղար [[Միխայիլ Գորբաչով]]ը [[Ժնևի գագաթնաժողով (1985)|Ժնևի գագաթնաժողով]]ին, 1985]] |
[[Պատկեր:President Ronald Reagan and Soviet General Secretary Mikhail Gorbachev at the first Summit in Geneva, Switzerland.jpg|thumb|ԱՄՆ նախագահ [[Ռոնալդ Ռեյգան]]ը (ձախից) և ԽՄԿԿ գլխավոր քարտուղար [[Միխայիլ Գորբաչով]]ը [[Ժնևի գագաթնաժողով (1985)|Ժնևի գագաթնաժողով]]ին, 1985]] |
||
1970-ականներին և 1980-ականների սկզբում սկսվեց [[ստագֆլյացիա]]։ Միացյալ Նահանգները [[Արաբա-իսրայելական պատերազմ (1973)|Յոմ Կիպուրի պատերազմում]] աջակցում էր [[Իսրայել]]ին։ Ի պատասխան դրա՝ երկիրը [[Նավթ արտահանող երկրների կազմակերպություն|ՕՊԵԿ]] երկրների կողմից ենթարկվեց [[ |
1970-ականներին և 1980-ականների սկզբում սկսվեց [[ստագֆլյացիա]]։ Միացյալ Նահանգները [[Արաբա-իսրայելական պատերազմ (1973)|Յոմ Կիպուրի պատերազմում]] աջակցում էր [[Իսրայել]]ին։ Ի պատասխան դրա՝ երկիրը [[Նավթ արտահանող երկրների կազմակերպություն|ՕՊԵԿ]] երկրների կողմից ենթարկվեց [[տնտեսական սանկցիաներ]]ի, որը [[1973 թվականի նավթի ճգնաժամ|1973 թվականին հանգեցրեց նավթի ճգնաժամին]]<ref>Soss, 2010, p. 277</ref><ref>Fraser, 1989</ref>։ Նախագահ [[Ռոնալդ Ռեյգան]]ն ընտրվելուց հետո սանկցիաներին պատասխանեց [[Ռեյգանոմիկա|ազատ շուկային ուղղված բարեփոխումներով]] և Խորհրդային Միության դեմ ավելի ագրեսիվ ռազմավարությամբ։ Ռեյգանի կառավարման տարիներին բնակչության դաշնային պարտքը եռապատկվեց՝ 738 մլրդ ԱՄՆ դոլարից դառնալով 2,1 տրիլիոն ԱՄՆ դոլար<ref>{{Cite report |url=https://fred.stlouisfed.org/graph/?g=k977 |title=Federal Debt Held by the Public |date=2018 թ․ մայիսի 31 |publisher=Federal Reserve Bank of St. Louis |access-date=2018 թ․ հունիսի 12}}</ref>։ Սրա հետևանքով Միացյալ Նահանգներն աշխարհի ամենամեծ միջազգային վարկատուից դարձավ աշխարհի ամենամեծ պարտապանը<ref name="U.S. Debt">{{Cite news |date=2004 թ․ հունիսի 9 |title=Reagan Policies Gave Green Light to Red Ink |url=https://www.washingtonpost.com/wp-dyn/articles/A26402-2004Jun8.html |access-date=2007 թ․ մայիսի 25 |newspaper=The Washington Post}}</ref>։ Ռեյգանի նախագահության տարիներին շեշտակի աճեց նաև ՀՆԱ-ն, իսկ ինֆլյացիան զգալիորեն կրճատվեց<ref name="Cannon128">Cannon & Beschloss (2001), p. 128.</ref><ref>{{Cite web |date=2007 թ․ հուլիսի 27 |title=Gross Domestic Product |url=https://www.bea.gov/national/xls/gdpchg.xls |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20180814045606/https://www.bea.gov/national/xls/gdpchg.xls |archive-date=2018 թ․ օգոստոսի 14 |access-date=2007 թ․ օգոստոսի 15 |publisher=Bureau of Economic Analysis |format=Excel}}</ref>։ 1991 թվականին [[ԽՍՀՄ փլուզում|Խորհրդային Միության փլուզում]]ով ավարտվեց Սառը պատերազմը<ref>{{Cite book |last=Howell |first=Buddy Wayne |title=The Rhetoric of Presidential Summit Diplomacy: Ronald Reagan and the U.S.-Soviet Summits, 1985–1988 |publisher=Texas A&M University |year=2006 |isbn=978-0-549-41658-6 |page=352}}</ref><ref>{{Cite book |last=Kissinger |first=Henry |url=https://books.google.com/books?id=0IZboamhb5EC&pg=PA731 |title=Diplomacy |publisher=Simon & Schuster |year=2011 |isbn=978-1-4391-2631-8 |pages=781–784 |access-date=2015 թ․ հոկտեմբերի 25}}<br />{{Cite book |last=Mann |first=James |url=https://books.google.com/books?id=BgZyXNIrvB4C&pg=PT12 |title=The Rebellion of Ronald Reagan: A History of the End of the Cold War |publisher=Penguin |year=2009 |isbn=978-1-4406-8639-9 |page=432}}<br /></ref><ref>[[#Hayes|Hayes, 2009]]</ref> և աշխարհում հաստատվեց միաբևեռություն<ref>Charles Krauthammer, "The Unipolar Moment", ''Foreign Affairs'', 70/1, (Winter 1990/1), 23–33.</ref>, որտեղ Միացյալ Նահանգներն անվիճարկելիորեն համարվում էր աշխարհի գերիշխող [[գերտերություն]]ը<ref>{{Cite book |last1=Judt |first1=Tony |url=https://books.google.com/books?id=nVDHAAAAQBAJ&pg=PA61 |title=With Us Or Against Us: Studies in Global Anti-Americanism |last2=Lacorne |first2=Denis |publisher=Palgrave Macmillan |year=2005 |isbn=978-1-4039-8085-4 |page=61}}<br />{{Cite book |author=Richard J. Samuels |url=https://books.google.com/books?id=K751AwAAQBAJ&pg=PT666 |title=Encyclopedia of United States National Security |publisher=Sage Publications |year=2005 |isbn=978-1-4522-6535-3 |page=666}}<br />{{Cite book |author=Paul R. Pillar |url=https://archive.org/details/terrorismusforei00pill |title=Terrorism and U.S. Foreign Policy |publisher=Brookings Institution Press |year=2001 |isbn=978-0-8157-0004-3 |page=[https://archive.org/details/terrorismusforei00pill/page/57 57] |url-access=registration}}<br />{{Cite book |author=Gabe T. Wang |url=https://books.google.com/books?id=CbPJ7KZ9FvIC&pg=PA179 |title=China and the Taiwan Issue: Impending War at Taiwan Strait |publisher=University Press of America |year=2006 |isbn=978-0-7618-3434-2 |page=179}}<br />{{Cite book |url=https://books.google.com/books?id=qgdmiw4VUHsC&pg=PA1 |title=Understanding the "Victory Disease", From the Little Bighorn to Mogadishu and Beyond |publisher=Diane Publishing |year=2004 |isbn=978-1-4289-1052-2 |page=1}}<br />{{Cite book |author1=Akis Kalaitzidis |url=https://books.google.com/books?id=tzwYzL9KcwEC&pg=PA313 |title=U.S. Foreign Policy: A Documentary and Reference Guide |author2=Gregory W. Streich |publisher=ABC-CLIO |year=2011 |isbn=978-0-313-38375-5 |page=313}}<br />Cohen, 2004: History and the Hyperpower</ref>։ |
||
[[Դոթքոմների պղպջակ|Դոթքոմների]] բումի, կայուն դրամային քաղաքականության և սոցիալական ապահովության ծախսերի կրճատման շնորհիվ 1990-ական թվականները նշանավորվեցին Միացյալ Նահանգների պատմության մեջ ամենաերկար տնտեսական աճով<ref>{{ |
[[Դոթքոմների պղպջակ|Դոթքոմների]] բումի, կայուն դրամային քաղաքականության և սոցիալական ապահովության ծախսերի կրճատման շնորհիվ 1990-ական թվականները նշանավորվեցին Միացյալ Նահանգների պատմության մեջ ամենաերկար տնտեսական աճով<ref>{{Cite news |author=Dale, Reginald |date=2000 թ․ փետրվարի 18 |title=Did Clinton Do It, or Was He Lucky? |url=https://www.nytimes.com/2000/02/18/business/worldbusiness/18iht-think.2.t_2.html |access-date=2013 թ․ մարտի 6 |newspaper=The New York Times}}<br />{{Cite book |last=Mankiw |first=N. Gregory |url=https://books.google.com/books?id=58KxPNa0hF4C&pg=PA463 |title=Macroeconomics |publisher=Cengage Learning |year=2008 |isbn=978-0-324-58999-3 |page=559 |access-date=2015 թ․ հոկտեմբերի 25}}</ref>։ Վախենալով, որ [[Իրաքի ներխուժումը Քուվեյթ|Իրաքի՝ Քուվեյթ ներխուժումով]] անկայունություն կլինի, 1991 թվականի օգոստոսին նախագահ [[Ջորջ Հ. Ու. Բուշ|Ջորջ Բուշը]] նախաձեռնեց և ղեկավարեց [[Իրաք-քուվեյթյան պատերազմ]]ը՝ վտարելով իրաքյան զորքին և վերականգնելով [[Քուվեյթի էմիր|Քուվեյթի միապետությունը]]<ref>{{Cite journal |last=Halliday |first=Fred |date=1991 թ․ ապրիլ |title=The Gulf War and Its Aftermath: First Reflections |url=https://archive.org/details/sim_international-affairs_1991-04_67_2/page/223 |journal=International Affairs |publisher=[[Oxford University Press]] |volume=67 |pages=223–234 |doi=10.2307/2620827 |jstor=2620827 |s2cid=154565052 |number=2}}</ref>։ 1994 թվականից Միացյալ Նահանգները ստորագրեց [[Ազատ առևտրի հյուսիսամերիկյան գոտի|Ազատ առևտրի հյուսիսամերիկյան համաձայնագիրը]], ինչի շնորհիվ Միացյալ Նահանգների, Կանադայի և Մեքսիկայի միջև աշխուժացավ առևտուրը<ref>{{Cite web |title=North American Free Trade Agreement (NAFTA) {{!}} United States Trade Representative |url=https://www.ustr.gov/trade-agreements/free-trade-agreements/north-american-free-trade-agreement-nafta |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130317011855/https://www.ustr.gov/trade-agreements/free-trade-agreements/north-american-free-trade-agreement-nafta |archive-date=2013 թ․ մարտի 17 |access-date=2015 թ․ հունվարի 11 |website=www.ustr.gov}}<br />{{Cite book |author1=Thakur |url=https://books.google.com/books?id=J2SbAuVzHBMC&pg=PA334 |title=International Management: Concepts and Cases |author2=Manab Thakur Gene E Burton B N Srivastava |publisher=Tata McGraw-Hill Education |year=1997 |isbn=978-0-07-463395-3 |pages=334–335 |access-date=2015 թ․ հոկտեմբերի 25}}<br />{{Cite book |author1=Akis Kalaitzidis |url=https://books.google.com/books?id=c9rhlt2Ke3gC&pg=PA201 |title=U.S. Foreign Policy: A Documentary and Reference Guide |author2=Gregory W. Streich |publisher=ABC-CLIO |year=2011 |isbn=978-0-313-38376-2 |page=201}}</ref>։ |
||
=== 21-րդ դար === |
=== 21-րդ դար === |
||
{{Հիմնական|ԱՄՆ պատմություն (1991-2008)}} |
{{Հիմնական|ԱՄՆ պատմություն (1991-2008)}} |
||
[[Պատկեր:UA_Flight_175_hits_WTC_south_tower_9-11_edit.jpeg|thumb|[[Համաշխարհային առևտրի կենտրոն]]ը [[Ստորին Մանհեթեն]]ում 2001 թվականի [[Սեպտեմբերի 11-ի ահաբեկչական հարձակումներ|սեպտեմբերի 11-ի ահաբեկչության]] ժամանակ]] |
[[Պատկեր:UA_Flight_175_hits_WTC_south_tower_9-11_edit.jpeg|thumb|[[Համաշխարհային առևտրի կենտրոն]]ը [[Ստորին Մանհեթեն]]ում 2001 թվականի [[Սեպտեմբերի 11-ի ահաբեկչական հարձակումներ|սեպտեմբերի 11-ի ահաբեկչության]] ժամանակ]] |
||
2001 թվականի [[Սեպտեմբերի 11-ի ահաբեկչական հարձակումներ|սեպտեմբերի 11-ին]] ալ-Կաիդայի ահաբեկիչները մարդատար ինքնաթիռներով մխրճվեցին Նյու Յորքի Համաշխարհային առևտրի կենտրոնի և Վաշինգտոնի մոտ գտնվող [[Պենտագոն]]ի մեջ, ինչի հետևանքով զոհվեց գրեթե 3000 մարդ<ref>{{ |
2001 թվականի [[Սեպտեմբերի 11-ի ահաբեկչական հարձակումներ|սեպտեմբերի 11-ին]] ալ-Կաիդայի ահաբեկիչները մարդատար ինքնաթիռներով մխրճվեցին Նյու Յորքի Համաշխարհային առևտրի կենտրոնի և Վաշինգտոնի մոտ գտնվող [[Պենտագոն]]ի մեջ, ինչի հետևանքով զոհվեց գրեթե 3000 մարդ<ref>{{Cite AV media |url=https://video.foxnews.com/v/1151859712001/flashback-911-as-it-happened/ |title=Flashback 9/11: As It Happened |date=2011 թ․ սեպտեմբերի 9 |access-date=2013 թ․ մարտի 6 |work=Fox News}}<br />{{Cite news |date=2012 թ․ սեպտեմբերի 11 |title=America remembers Sept. 11 attacks 11 years later |url=https://www.cbsnews.com/8301-201_162-57510234/america-remembers-sept-11-attacks-11-years-later/ |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20131017215138/https://www.cbsnews.com/8301-201_162-57510234/america-remembers-sept-11-attacks-11-years-later/ |archive-date=2013 թ․ հոկտեմբերի 17 |access-date=2013 թ․ մարտի 6 |work=CBS News |agency=Associated Press}}<br />{{Cite news |year=2005 |title=Day of Terror Video Archive |url=https://www.cnn.com/SPECIALS/2001/trade.center/multimedia.day.html |access-date=2013 թ․ մարտի 6 |work=CNN}}</ref>։ Ի պատասխան՝ նախագահ [[Ջորջ Ու. Բուշ|Ջորջ Բուշ]]ն [[ահաբեկչության դեմ պատերազմ]] հայտարարեց, որը ներառում էր նաև գրեթե քսան տարի տևած [[Աֆղանական պատերազմ (2001-2014)|պատերազմն Աֆղանստանում]] (2001-2021) և [[Իրաքի պատերազմ|Իրաքում]] (2003-2011)<ref>{{Cite news |author=Walsh, Kenneth T. |date=2008 թ․ դեկտեմբերի 9 |title=The 'War on Terror' Is Critical to President George W. Bush's Legacy |url=https://www.usnews.com/news/articles/2008/12/09/the-war-on-terror-is-critical-to-president-george-w-bushs-legacy |access-date=2013 թ․ մարտի 6 |newspaper=U.S. News & World Report}}<br />{{Cite book |last=Atkins |first=Stephen E. |url=https://books.google.com/books?id=PDDIgWRN_HQC&pg=PA210 |title=The 9/11 Encyclopedia: Second Edition |publisher=ABC-CLIO |year=2011 |isbn=978-1-59884-921-9 |page=872 |access-date=2015 թ․ հոկտեմբերի 25}}</ref><ref>{{Cite news |last=Wong |first=Edward |date=2008 թ․ փետրվարի 15 |title=Overview: The Iraq War |url=https://www.nytimes.com/ref/timestopics/topics_iraq.html |access-date=2013 թ․ մարտի 7 |newspaper=The New York Times}}<br />{{Cite book |last=Johnson |first=James Turner |url=https://books.google.com/books?id=SF7U27JsLC4C&q=iraq+invasion+removes+hussein |title=The War to Oust Saddam Hussein: Just War and the New Face of Conflict |publisher=Rowman & Littlefield |year=2005 |isbn=978-0-7425-4956-2 |page=159 |access-date=2015 թ․ հոկտեմբերի 25}}<br />{{Cite news |author=Durando, Jessica |author2=Green, Shannon Rae |date=2011 թ․ դեկտեմբերի 21 |title=Timeline: Key moments in the Iraq War |url=https://usatoday30.usatoday.com/news/world/iraq/story/2011-12-21/iraq-war-timeline/52147680/1 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20200904084312/https://usatoday30.usatoday.com/news/world/iraq/story/2011-12-21/iraq-war-timeline/52147680/1 |archive-date=2020 թ․ սեպտեմբերի 4 |access-date=2013 թ․ մարտի 7 |newspaper=USA Today |agency=Associated Press}}</ref>։ Հասանելի բնակֆոնդ ունենալուն ուղղված պետական ռազմավարությունը<ref>{{Cite book |last=Wallison |first=Peter |url=https://archive.org/details/hiddeninplainsig0000wall |title=Hidden in Plain Sight: What Really Caused the World's Worst Financial Crisis and Why It Could Happen Again |publisher=Encounter Books |year=2015 |isbn=978-978-59407-7-0}}</ref>, համատարած ձախողումները կորպորատիվ և կարգավորիչ կառավարման մեջ<ref>{{Cite book |author=Financial Crisis Inquiry Commission |url=https://www.gpo.gov/fdsys/pkg/GPO-FCIC/pdf/GPO-FCIC.pdf |title=Financial Crisis Inquiry Report |year=2011 |isbn=978-1-60796-348-6}}</ref>, ինչպես նաև Դաշնային պահուստային համակարգի սահմանած պատմական ցածր տոկոսադրույքները<ref>{{Cite journal |last=Taylor |first=John B. |date=2009 թ․ հունվար |title=The Financial Crisis and the Policy Responses: An Empirical Analysis of What Went Wrong |url=https://www.nber.org/papers/w14631.pdf |journal=Hoover Institution Economics Paper Series |access-date=2017 թ․ հունվարի 21}}</ref> 2006 թվականին հանգեցրին բնակֆոնդի գների աննախադեպ աճին։ Սրա գագաթնակետը դարձավ [[2007-2008 թվականների ֆինանսական ճգնաժամ]]ը և [[Համաշխարհային տնտեսական ճգնաժամ (2007-2010)|Մեծ ռեցեսիան]], որը Մեծ ճգնաժամից հետո երկրում տեղի ունեցած ամենախոշոր տնտեսական անկումն էր<ref>{{Cite news |last1=Hilsenrath |first1=Jon |last2=Ng |first2=Serena |last3=Paletta |first3=Damian |date=2008 թ․ սեպտեմբերի 18 |title=Worst Crisis Since '30s, With No End Yet in Sight |url=https://www.wsj.com/articles/SB122169431617549947 |url-access=subscription |work=The Wall Street Journal}}</ref> նախքան 2020 թվականին սկսված անկումը, որը կապված էր [[COVID-19 համավարակի հետ կապված ռեցեսիա|COVID-19 համավարակի]] հետ<ref>{{Cite web |last=Kochhar |first=Rakesh |title=Unemployment rose higher in three months of COVID-19 than it did in two years of the Great Recession |url=https://www.pewresearch.org/fact-tank/2020/06/11/unemployment-rose-higher-in-three-months-of-covid-19-than-it-did-in-two-years-of-the-great-recession/ |access-date=2022 թ․ հոկտեմբերի 1 |website=Pew Research Center |language=en-US}}</ref>։ |
||
2008 թվականին՝ ֆինանսական ճգնաժամի ժամանակ, [[ԱՄՆ նախագահական ընտրություններ 2008|նախագահ ընտրվեց]] [[Բարաք Օբամա]]ն, որն [[Աֆրոամերիկացիներ|աֆրոամերիկյան ծագում ունեցող]]<ref>{{ |
2008 թվականին՝ ֆինանսական ճգնաժամի ժամանակ, [[ԱՄՆ նախագահական ընտրություններ 2008|նախագահ ընտրվեց]] [[Բարաք Օբամա]]ն, որն [[Աֆրոամերիկացիներ|աֆրոամերիկյան ծագում ունեցող]]<ref>{{Cite news |author=<!-- Staff writer(s); no by-line. --> |date=2008 թ․ նոյեմբերի 12 |title=Barack Obama: Face Of New Multiracial Movement? |url=https://www.npr.org/templates/story/story.php?storyId=96916824 |work=NPR}}</ref> առաջին նախագահն էր<ref name=":1"/>։ Նրա կառավարման երկրորդ ժամկետի ավարտին բորսաները, տնային տնտեսությունների միջին եկամուտը և մաքուր ակտիվները, ինչպես նաև աշխատանք ունեցող մարդկանց թիվը ռեկորդային մակարդակի վրա էին, իսկ գործազրկությունը պատմական միջինից զգալիորեն ցածր էր<ref name=RSKrugman1>{{Cite magazine |date=2014 թ․ հոկտեմբերի 8 |title=In Defense of Obama |url=https://www.rollingstone.com/politics/news/in-defense-of-obama-20141008 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20161119140244/http://www.rollingstone.com/politics/news/in-defense-of-obama-20141008 |archive-date=2016 թ․ նոյեմբերի 19 |access-date=2016 թ․ նոյեմբերի 19 |magazine=Rolling Stone}}</ref><ref name="Obama_Inequality">{{Cite web |title=CEA 2017 Economic Report of the President-Chapter One-Eight Years of Recovery and Reinvestment |url=https://obamawhitehouse.archives.gov/sites/default/files/docs/chapter_1-eight_years_of_recovery_reinvestment_2017.pdf |access-date=2017 թ․ մարտի 12 |website=Whitehouse.gov}}</ref><ref name=Politico_Awesome>{{Cite web |title=Everything is Awesome |url=http://www.politico.com/magazine/story/2016/12/everything-is-still-awesome-214554 |access-date=2016 թ․ դեկտեմբերի 30 |website=Politico.com}}</ref><ref name="Factcheck_Inherits">{{Cite news |last=Jackson |first=Brooks |date=2017 թ․ հունվարի 20 |title=What President Trump Inherits |url=https://www.factcheck.org/2017/01/what-president-trump-inherits/ |via=Factcheck.org}}</ref><ref name="Factcheck_Obama#">{{Cite news |last=Jackson |first=Brooks |date=2017 թ․ սեպտեմբերի 29 |title=Obama's Final Numbers |url=https://www.factcheck.org/2017/09/obamas-final-numbers/ |via=Factcheck.org}}</ref>։ Օրենսդրության մեջ նրա ձեռքբերումը [[Հիվանդների պաշտպանության և հասանելի առողջապահության մասին օրենք|Հասանելի առողջապահության օրենքն]] էր, որը հայտնի է «Obamacare» անվամբ։ Վերջինս 1965 թվականից՝ «Medicare»-ից հետո, [[Առողջապահությունը Միացյալ Նահանգներում|ԱՄՆ-ի առողջապահական համակարգի]] ամենանշանակալի կարգավորիչ բարեփոխումն էր և ծառայություններն ավելի լայն շրջանակներին հասցնելը։ Արդյունքում բժշկական ապահովագրություն չունեցող բնակչության թվաքանակը կիսով չափ նվազեց, իսկ նոր ապահովագրված ամերիկացիների թիվը կազմեց 20-24 միլիոն<ref name="CBO_Subsidy2016">{{Cite web |date=2016 թ․ մարտի 24 |title=Federal Subsidies for Health Insurance Coverage for People Under Age 65: 2016 to 2026 |url=https://www.cbo.gov/publication/51385 |accessdate=2019 թ․ նոյեմբերի 11 |publisher=Congressional Budget Office}}</ref><ref name="HHS_ASPE16">{{Cite web |last1=Uberoi |first1=Namrata |last2=Finegold |first2=Kenneth |last3=Gee |first3=Emily |date=2016 թ․ մարտի 2 |title=Health Insurance Coverage and the Affordable Care Act, 2010–2016 |url=https://aspe.hhs.gov/pdf-report/health-insurance-coverage-and-affordable-care-act-2010-2016 |archive-url=https://web.archive.org/web/20211205091604/https://aspe.hhs.gov/sites/default/files/migrated_legacy_files//142146/ACA2010-2016.pdf |archive-date=2011 թ․ դեկտեմբերի 5 |access-date=2016 թ․ դեկտեմբերի 7 |publisher=U.S. Department of Health and Human Services |department=Assistant Secretary for Planning and Evaluation}}</ref>։ Օբամայի կառավարման երկրորդ ժամկետը լրանալուց հետո 2016 թվականին [[ԱՄՆ-ի նախագահների ցանկ|ԱՄՆ-ի 45-րդ նախագահ]] [[ԱՄՆ նախագահական ընտրություններ 2016|ընտրվեց]] հանրապետական [[Դոնալդ Թրամփ]]ը։ Վերջինիս ընտրությունը համարվում է Ամերիկայի պատմության մեջ ամենամեծ քաղաքական ձախողումը<ref>{{Cite news |last1=Smith |first1=Harrison |date=2016 թ․ նոյեմբերի 9 |title=Donald Trump is elected president of the United States |url=https://www.washingtonpost.com/lifestyle/kidspost/donald-trump-is-elected-president-of-the-united-states/2016/11/09/58046db4-a684-11e6-ba59-a7d93165c6d4_story.html |access-date=2020 թ․ հոկտեմբերի 27 |newspaper=The Washington Post}}</ref>։ Թրամփի իշխանության ժամանակ սկսվեց [[COVID-19 համավարակ]]ի [[COVID-19 համավարակի ժամանակացույցը ԱՄՆ-ում|առաջին ալիքը]]։ |
||
2020-ական թվականների սկզբում երկրում շատացան տարաձայնությունները, տարբեր սոցիալական խնդիրները բանավեճերի և ցույցերի առիթ դարձան։ 2020 թվականին [[Ջորջ Ֆլոյդի սպանություն]]ը քաղաքներում հանգեցրեց [[Ջորջ Ֆլոյդի բողոքի ցույցեր|զանգվածային անկարգությունների]] և [[Ոստիկանության դաժանությունը ԱՄՆ-ում|ոստիկանության դաժանության]] վերաբերյալ համազգային բանավեճերի<ref>{{ |
2020-ական թվականների սկզբում երկրում շատացան տարաձայնությունները, տարբեր սոցիալական խնդիրները բանավեճերի և ցույցերի առիթ դարձան։ 2020 թվականին [[Ջորջ Ֆլոյդի սպանություն]]ը քաղաքներում հանգեցրեց [[Ջորջ Ֆլոյդի բողոքի ցույցեր|զանգվածային անկարգությունների]] և [[Ոստիկանության դաժանությունը ԱՄՆ-ում|ոստիկանության դաժանության]] վերաբերյալ համազգային բանավեճերի<ref>{{Cite news |last=Taylor |first=Derrick Bryson |date=2020 թ․ հունիսի 2 |title=George Floyd Protests: A Timeline |url=https://www.nytimes.com/article/george-floyd-protests-timeline.html |archive-url=https://web.archive.org/web/20200602235547/https://www.nytimes.com/article/george-floyd-protests-timeline.html |archive-date=2020 թ․ հունիսի 2 |access-date=2020 թ․ հունիսի 2 |newspaper=[[The New York Times]]}}</ref>։ [[Զանգվածային սպանությունները ԱՄՆ-ում|Զանգվածային սպանության դեպքերի]] շատանալը սրեց հանրային լարվածությունը<ref>{{Cite web |last=Javanbakht M.D. |first=Arash |date=2021 թ․ մարտի 29 |title=How Mass Shootings Leave Emotional Scars on Society |url=https://www.psychologytoday.com/us/blog/the-many-faces-anxiety-and-trauma/202103/how-mass-shootings-leave-emotional-scars-society |access-date=2022 թ․ հոկտեմբերի 3 |website=www.psychologytoday.com |publisher=Psychology Today}}</ref>։ 2021 թվականի հունվարի 6-ին հեռացող նախագահ Թրամփի աջակիցները [[ԱՄՆ Կապիտոլիումի գրոհում (2021)|գրոհեցին ԱՄՆ Կապիտոլիում]]՝ փորձելով խանգարել [[Ընտրողների կոլեգիա (ԱՄՆ)|Ընտրողների կոլեգիա]]յի՝ ձայների հաշվման աշխատանքը, որի արդյունքում 46-րդ նախագահ էր դառնալու դեմոկրատ [[Ջո Բայդեն]]ը<ref>{{Cite web |last=Peñaloza |first=Marisa |date=2021 թ․ հունվարի 6 |title=Trump Supporters Storm U.S. Capitol, Clash with Police |url=https://www.npr.org/sections/congress-electoral-college-tally-live-updates/2021/01/06/953616207/diehard-trump-supporters-gather-in-the-nations-capital-to-protest-election-resul |access-date=2021 թ․ հունվարի 16 |website=NPR |publisher=NPR}}</ref>։ 2022 թվականին Գերագույն դատարանը որոշեց, որ հղիության արհեստական ընդհատման համար սահմանադրական իրավունք չկա, ինչը [[Հղիության արհեստական ընդհատումն արգելելու դեմ բողոքի ցույցեր ԱՄՆ-ում (2022)|ցույցերի մեկ այլ ալիքի]] պատճառ դարձավ ամբողջ երկրում, գրավեց նաև միջազգային հանրության ուշադրությունը<ref>{{Cite news |title=Protests erupt in D.C., around the country as Roe v. Wade falls |url=https://www.washingtonpost.com/dc-md-va/2022/06/24/supreme-court-abortion-protests-roe/ |access-date=2022 թ․ սեպտեմբերի 28 |newspaper=Washington Post |language=en-US |issn=0190-8286}}</ref>։ Չնայած այս տարաձայնություններին՝ երկիրը միասնական մնաց Ռուսաստանի դեմ այն բանից հետո, երբ 2022 թվականին [[Վլադիմիր Պուտին]]ի ղեկավարությամբ [[Ռուսաստանի ներխուժում Ուկրաինա|Ռուսաստանը ներխուժեց Ուկրաինա]]։ Մի շարք քաղաքական գործիչներ և անհատներ աջակցում էին Ուկրաինա զենքի մատակարարումը, իսկ ամերիկյան խոշոր ընկերություններ ընդհանրապես դուրս եկան ռուսական ու բելառուսական շուկաներից<ref>{{Cite news |title=The Senate has approved roughly $40 billion in aid to Ukraine |url=https://www.npr.org/2022/05/19/1100228289/the-senate-has-approved-roughly-40-billion-in-aid-to-ukraine |access-date=2022 թ․ սեպտեմբերի 28 |work=NPR.org |language=en}}</ref>։ |
||
|url=https://www.psychologytoday.com/us/blog/the-many-faces-anxiety-and-trauma/202103/how-mass-shootings-leave-emotional-scars-society |
|||
|title=How Mass Shootings Leave Emotional Scars on Society |
|||
|last=Javanbakht M.D. |
|||
|first=Arash |
|||
|date= March 29, 2021 |
|||
|website=www.psychologytoday.com |
|||
|publisher=Psychology Today |
|||
|access-date=October 3, 2022}}</ref>։ 2021 թվականի հունվարի 6-ին հեռացող նախագահ Թրամփի աջակիցները [[ԱՄՆ Կապիտոլիումի գրոհում (2021)|գրոհեցին ԱՄՆ Կապիտոլիում]]՝ փորձելով խանգարել [[Ընտրողների կոլեգիա (ԱՄՆ)|Ընտրողների կոլեգիա]]յի՝ ձայների հաշվման աշխատանքը, որի արդյունքում 46-րդ նախագահ էր դառնալու դեմոկրատ [[Ջո Բայդեն]]ը<ref>{{cite web |last=Peñaloza |first=Marisa |date=January 6, 2021 |title=Trump Supporters Storm U.S. Capitol, Clash with Police |url=https://www.npr.org/sections/congress-electoral-college-tally-live-updates/2021/01/06/953616207/diehard-trump-supporters-gather-in-the-nations-capital-to-protest-election-resul |access-date=January 16, 2021 |website=NPR |publisher=NPR}}</ref>։ 2022 թվականին Գերագույն դատարանը որոշեց, որ հղիության արհեստական ընդհատման համար սահմանադրական իրավունք չկա, ինչը [[Հղիության արհեստական ընդհատումն արգելելու դեմ բողոքի ցույցեր ԱՄՆ-ում (2022)|ցույցերի մեկ այլ ալիքի]] պատճառ դարձավ ամբողջ երկրում, գրավեց նաև միջազգային հանրության ուշադրությունը<ref>{{Cite news |title=Protests erupt in D.C., around the country as Roe v. Wade falls |language=en-US |newspaper=Washington Post |url=https://www.washingtonpost.com/dc-md-va/2022/06/24/supreme-court-abortion-protests-roe/ |access-date=2022-09-28 |issn=0190-8286}}</ref>։ Չնայած այս տարաձայնություններին՝ երկիրը միասնական մնաց Ռուսաստանի դեմ այն բանից հետո, երբ 2022 թվականին [[Վլադիմիր Պուտին]]ի ղեկավարությամբ [[Ռուսաստանի ներխուժում Ուկրաինա|Ռուսաստանը ներխուժեց Ուկրաինա]]։ Մի շարք քաղաքական գործիչներ և անհատներ աջակցում էին Ուկրաինա զենքի մատակարարումը, իսկ ամերիկյան խոշոր ընկերություններ ընդհանրապես դուրս եկան ռուսական ու բելառուսական շուկաներից<ref>{{Cite news |title=The Senate has approved roughly $40 billion in aid to Ukraine |language=en |work=NPR.org |url=https://www.npr.org/2022/05/19/1100228289/the-senate-has-approved-roughly-40-billion-in-aid-to-ukraine |access-date=2022-09-28}}</ref>։ |
|||
== Աշխարհագրություն և կլիմա == |
== Աշխարհագրություն և կլիմա == |
||
{{Հիմնական|Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների աշխարհագրություն}} |
{{Հիմնական|Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների աշխարհագրություն}} |
||
[[Պատկեր |
[[Պատկեր:USA-satellite.jpg|մինի|Միացյալ Նահանգների և շրջակա տարածքների արբանյակային լուսանկարը։]] |
||
ԱՄՆ֊ի տարածքը կազմում է մոտ 9,841,955 կմ<sup>2</sup><ref name="urlState Area Measurements and Internal Point Coordinates – Geography – U.S. Census Bureau">{{ |
ԱՄՆ֊ի տարածքը կազմում է մոտ 9,841,955 կմ<sup>2</sup><ref name="urlState Area Measurements and Internal Point Coordinates – Geography – U.S. Census Bureau">{{Cite web |title=State Area Measurements and Internal Point Coordinates – Geography – U.S. Census Bureau |url=https://www.census.gov/geo/reference/state-area.html |accessdate=2017 թ․ սեպտեմբերի 11 |work=State Area Measurements and Internal Point Coordinates |publisher=U.S. Department of Commerce}}</ref>, որից 7,663,940.6 կմ<sup>2</sup>֊ը կազմում են ոչ սահմանակցված հողերը։ [[Ալյասկա]]ն, որը ԱՄՆ֊ի սահմանակցված նահանգներից անջատված է [[Կանադա]]յով ամենամեծ նահանգն է՝ 1,717,856.2 կմ<sup>2</sup> մակերեսով։ [[Հավայան կղզիներ|Հավայան կղզիները,]] որոնք գտնվում են Խաղաղ օվկիանոսի կենտրոնական հատվածում՝ Հյուսիսային Ամերիկայի հարավ֊արևմուտքում, ունեն 28,311 կմ<sup>2</sup> մակերես։ [[Պուերտո Ռիկո]]ն, [[Ամերիկյան Սամոա]]ն, [[Գուամ]]ը, [[Հյուսիսային Մարիանյան կղզիներ]]ը և [[Ամերիկյան Վիրջինյան կղզիներ]]ը միասին զբաղեցնում են 23,789 կմ<sup>2</sup> տարածք<ref name="Land Area of US and states">{{Cite web |title=2010 Census Area |url=https://www.census.gov/prod/cen2010/cph-2-1.pdf |accessdate=2015 թ․ հունվարի 18 |website=census.gov |publisher=U.S. Census Bureau |page=41}}</ref>։ Տարածքի մեծությամբ Միացյալ Նահանգները երրորդն են՝ [[Ռուսաստան]]ից և [[Չինաստան]]ից հետո<ref name="CIA Factbook Area">{{Cite web |title=Area |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2147.html |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20140131115000/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2147.html |archive-date=2014 թ․ հունվարի 31 |accessdate=2015 թ․ հունվարի 15 |website=The World Factbook |publisher=Central Intelligence Agency}}</ref>։ |
||
Ամերիկայի Միացյալ Նահանգները աշխարհի 3-րդ կամ 4-րդ ամենամեծ պետությունն է ցամաքային և ջրային տարածքների ընդհանուր մակերեսով՝ Ռուսաստանից և Կանադայից հետո, Չինաստանից առաջ կամ հետո։ Ոչ միանշանակ դասակարգման պատճառը Չինաստանի և Հնդկաստանի վիճելի տարածքներն են, որոնք եթե հաշվարկվում են Չինաստանի մաս՝ Միացյալ Նահանգները չորրորդն են |
Ամերիկայի Միացյալ Նահանգները աշխարհի 3-րդ կամ 4-րդ ամենամեծ պետությունն է ցամաքային և ջրային տարածքների ընդհանուր մակերեսով՝ Ռուսաստանից և Կանադայից հետո, Չինաստանից առաջ կամ հետո։ Ոչ միանշանակ դասակարգման պատճառը Չինաստանի և Հնդկաստանի վիճելի տարածքներն են, որոնք եթե հաշվարկվում են Չինաստանի մաս՝ Միացյալ Նահանգները չորրորդն են դառնում։ Բացի այդ, սա կապված է նաև նրա հետ, թե ինչպես է հաշվարկվում ԱՄՆ֊ի տարածքը։ [[Բրիտանիկա հանրագիտարան]]ի համաձայն, օրինակ, ԱՄՆ֊ի տարածքը կազմում է 9,525,067 կմ<sup>2</sup> քանի որ հաշվի չեն առնվում պետության ափամերձ և տարածքային ջրերը<ref>{{Cite web |title=United States |url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/616563/United-States |accessdate=2018 թ․ հունվարի 8 |publisher=Encyclopædia Britannica}} (given in square miles, excluding )</ref>։ Համաշխարհային փաստերի գրքի (The World Factbook) համաձայն՝ ԱՄՆ֊ի տարածքը 9,833,517 կմ<sup>2</sup> է, քանի որ այս տարածքները հաշվի են առնվում<ref name="WF2">{{Cite web |date=2018 թ․ հունվարի 3 |title=United States |url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/us.html |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20181225135647/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/us.html%20 |archive-date=2018 թ․ դեկտեմբերի 25 |accessdate=2018 թ․ հունվարի 8 |work=The World Factbook |publisher=Central Intelligence Agency}}</ref>։ |
||
[[Պատկեր:US 50 states Köppen |
[[Պատկեր:US 50 states Köppen.svg|աջից|մինի|Կլիմայի դասակարգումն ըստ Կյոպենի]] |
||
[[Ատլանտյան ծովափ]]ի ափամերձ հարթությունը մեծացնում է տերևաթափ անտառների և [[Պիդմոնտ սարահարթ]]ի զբաղեցրած տարածությունը<ref>{{ |
[[Ատլանտյան ծովափ]]ի ափամերձ հարթությունը մեծացնում է տերևաթափ անտառների և [[Պիդմոնտ սարահարթ]]ի զբաղեցրած տարածությունը<ref>{{Cite web |title=Geographic Regions of Georgia |url=http://georgiainfo.galileo.usg.edu/topics/geography/article/geographic-regions-of-georgia |accessdate=2014 թ․ դեկտեմբերի 24 |website=Georgia Info |publisher=Digital Library of Georgia}}</ref>։ [[Ապալաչյան լեռներ]]ը արևելյան ծովափը բաժանում են [[Մեծ լճեր]]ից և Միջին Արևմուտքի կանաչ տարածքներից<ref name="NAU">{{Cite web |last=Lew |first=Alan |title=PHYSICAL GEOGRAPHY OF THE US |url=http://www.geog.nau.edu/courses/alew/gsp220/text/chapters/ch2.html |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160409112252/http://www.geog.nau.edu/courses/alew/gsp220/text/chapters/ch2.html |archivedate=2016 թ․ ապրիլի 9 |accessdate=2014 թ․ դեկտեմբերի 24 |website=GSP 220 – Geography of the United States |publisher=North Arizona University}}</ref>։ [[Միսսուրի (գետ)|Միսիսիպի֊Միսուրի գետը]]՝ աշխարհի չորրորդ ամենաերկար գետը, հոսում է հիմնականում երկրի սրտով՝ հյուսիսից հարավ։ [[Մեծ Հարթավայրեր]]ի հարթ և բերքատու [[պրերիաներ]]ը ձգվում են արևմուտքում՝ հարավ֊արևելքում սահմանազատվելով [[Ներքին Բարձրավանդակ]]ով<ref name="NAU" />։ |
||
[[Ժայռոտ լեռներ]]ը գտնվում են Մեծ Հարթավայրերի արևմտյան սահմանում և ձգվում են երկրի հյուսիսից հարավ՝ [[Կոլորադո]]յում հասնելով 4,300 մ բարձրության<ref>{{ |
[[Ժայռոտ լեռներ]]ը գտնվում են Մեծ Հարթավայրերի արևմտյան սահմանում և ձգվում են երկրի հյուսիսից հարավ՝ [[Կոլորադո]]յում հասնելով 4,300 մ բարձրության<ref>{{Cite web |last=Harms |first=Nicole |title=Facts About the Rocky Mountain Range |url=http://traveltips.usatoday.com/rocky-mountain-range-11967.html |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20141224113032/http://traveltips.usatoday.com/rocky-mountain-range-11967.html |archive-date=2014 թ․ դեկտեմբերի 24 |accessdate=2014 թ․ դեկտեմբերի 24 |website=Travel Tips |publisher=USA Today}}</ref>։ Ավելի արևմուտք գտնվում է [[ժայռոտ Մեծ Ավազան]]ը և անատապատներ, որոնցից են [[Չիուաուա]] և [[Մոխավե]] անապատները<ref>{{Cite web |title=Great Basin |url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/242919/Great-Basin |accessdate=2014 թ․ դեկտեմբերի 24 |publisher=Encyclopædia Britannica}}</ref>։ [[Սիեռա Նևադա (Կորդիլիերաներ)|Սիեռա Նևադա]] և [[Կասկադային լեռնաշղթա|Կասկադային]] լեռնաշղթաները ձգվում են Խաղաղ օվկիանոսի ափի երկայնքով՝ երկուսն էլ հասնելով 4,300 մ բարձրության։ Մայրցամաքային ԱՄՆ֊ի ամենաբարձր և ցածր կետերը [[Կալիֆոռնիա]] նահանգում են<ref>{{Cite web |title=Mount Whitney, California |url=http://www.peakbagger.com/peak.aspx?pid=2829 |accessdate=2014 թ․ դեկտեմբերի 24 |publisher=Peakbagger}}</ref>, իրարից ընդամենը 135 կմ հեռավորության վրա<ref>{{Cite web |title=Find Distance and Azimuths Between 2 Sets of Coordinates (Badwater 36-15-01-N, 116-49-33-W and Mount Whitney 36-34-43-N, 118-17-31-W) |url=http://transition.fcc.gov/fcc-bin/distance?dlat=36&mlat=15&slat=01&ns=1&dlon=116&mlon=49&slon=33&ew=1&dlat2=36&mlat2=34&slat2=43&sn=1&dlon2=118&mlon2=17&slon2=31&we=1&iselec=1 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20150207230400/http://transition.fcc.gov/fcc-bin/distance?dlat=36&mlat=15&slat=01&ns=1&dlon=116&mlon=49&slon=33&ew=1&dlat2=36&mlat2=34&slat2=43&sn=1&dlon2=118&mlon2=17&slon2=31&we=1&iselec=1 |archive-date=2015 թ․ փետրվարի 7 |accessdate=2014 թ․ դեկտեմբերի 24 |publisher=Federal Communications Commission}}</ref>։ Ալյասկայի [[Դենալի]] գագաթը, ունենալով 6,190.5 մ բարձրություն, համարվում է ԱՄՆ֊ի և ամբողջ [[Հյուսիսային Ամերիկա]]յի ամենաբարձր գագաթը<ref>{{Cite web |last=Poppick |first=Laura |title=US Tallest Mountain's Surprising Location Explained |url=http://www.livescience.com/39245-us-tallest-mountain-location-explained.html |accessdate=2015 թ․ մայիսի 2 |publisher=LiveScience}}</ref>։ Ալյասկայի [[Ալեքսանդրի կղզեխումբ|Ալեքսանդրի կղզեխմբում]] և [[Ալեուտյան կղզիներ]]ում շատ են ակտիվ հրաբուխները, Հավայան կղզիները կազմված են հրաբխային կղզիներից։ [[Յելոուսթոն ազգային պարկ]]ի տակ գտնվող գերհրաբուխը մայրցամաքի ամենամեծ հրաբխային զանգվածն է<ref>{{Cite web |last=O'Hanlon |first=Larry |date=2005 թ․ մարտի 14 |title=America's Explosive Park |url=http://dsc.discovery.com/convergence/supervolcano/under/under.html |archive-url=https://web.archive.org/web/20050314034001/http://dsc.discovery.com/convergence/supervolcano/under/under.html |archive-date=2005 թ․ մարտի 14 |accessdate=2016 թ․ ապրիլի 5 |publisher=Discovery Channel}}</ref>։ ԱՄՆ֊ն աշխարհի ամենաշատ էկոշրջաններ ունեցող պետությունն է<ref>{{Cite web |title=Ecoregions by country – T |url=http://wwf.panda.org/about_our_earth/ecoregions/ecoregion_list/ecoregions_country/ecoregions_country_t.cfm |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20170826235103/http://wwf.panda.org/about_our_earth/ecoregions/ecoregion_list/ecoregions_country/ecoregions_country_t.cfm |archive-date=2017 թ․ օգոստոսի 26 |accessdate=2017 թ․ օգոստոսի 27 |website=panda.org}}</ref>։ |
||
Միացյալ Նահանգները իր չափով և աշխարհագրական բազմազանությամբ ունի ամենաշատ կլիմայի տեսակները։ 100-րդ միջօրեականից արևելք կլիման փոփոխվում է հյուսիսում խոնավ մայրցամաքայինից մինչև հարավում խոնավ մերձարևադարձային<ref>{{ |
Միացյալ Նահանգները իր չափով և աշխարհագրական բազմազանությամբ ունի ամենաշատ կլիմայի տեսակները։ 100-րդ միջօրեականից արևելք կլիման փոփոխվում է հյուսիսում խոնավ մայրցամաքայինից մինչև հարավում խոնավ մերձարևադարձային<ref>{{Cite web |last=Boyden |first=Jennifer |title=Climate Regions of the United States |url=http://traveltips.usatoday.com/climate-regions-united-states-21570.html |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20141225073246/http://traveltips.usatoday.com/climate-regions-united-states-21570.html |archive-date=2014 թ․ դեկտեմբերի 25 |accessdate=2014 թ․ դեկտեմբերի 24 |website=Travel Tips |publisher=USA Today}}</ref>։ 100-րդ միջօրեականի արևմուտքի Մեծ Հարթավայրերում կլիման կիսաչորային է։ Արևմտյան լեռների մեծամասնության կլիման ալպյան է։ Կլիման չորային է Մեծ Ավազանում, հարավ֊արևմուտքի անապատնում, միջերկրածովյան՝ Կալիֆոռնիայի ափամերձ շրջաններում, օվկիանոսային՝ [[Օրեգոն]]ի, [[Վաշինգտոն]]ի ափամերձ հատվածում և հարավային Ալյասկայում։ Ալյասկայի մեծամասնության կլիման մերձարկտիկական է կամ բևեռային։ Հավայան կղզիներում և Ֆլորիդայի հարավային հատվածում կլիման արևադարձային է, ինչպես նաև արևադարձային է Կարիբյան և խաղաղօվկիանոսյան տարածքների բնակեցված շրջանների կլիման<ref>{{Cite web |title=World Map of Köppen−Geiger Climate Classification |url=http://koeppen-geiger.vu-wien.ac.at/pdf/kottek_et_al_2006_A4.pdf |access-date=2015 թ․ օգոստոսի 19}}</ref>։ Էքստրեմալ եղանակը հազվադեպ չի հանդիպում․ [[Մեքսիկական ծոց]]ի սահմանամերձ նահանգներում շատ են լինում արևադարձային ցիկլոններ․ աշխարհի տորնադոների մեծամասնությունը տեղի է ունենում հենց ԱՄՆ֊ում<ref>{{Cite news |author=Perkins, Sid |date=2002 թ․ մայիսի 11 |title=Tornado Alley, USA |url=http://www.sciencenews.org/articles/20020511/bob9.asp |archiveurl=https://web.archive.org/web/20070701131631/http://www.sciencenews.org/articles/20020511/bob9.asp |archivedate=2007 թ․ հուլիսի 1 |access-date=2006 թ․ սեպտեմբերի 20 |work=Science News}}</ref>։ |
||
=== Բնություն === |
=== Բնություն === |
||
[[Պատկեր:Bald Eagle Portrait |
[[Պատկեր:Bald Eagle Portrait.jpg|մինի|Սպիտակագլուխ ծովարծիվը 1782 թվականից համարվում է Միացյալ Նահանգների ազգային թռչունը<ref name="McDougall2004">{{Cite book |author=Len McDougall |url=https://books.google.am/books?id=9XOc2_u7z6cC&pg=PA325 |title=The Encyclopedia of Tracks and Scats: A Comprehensive Guide to the Trackable Animals of the United States and Canada |publisher=Lyons Press |year=2004 |isbn=978-1-59228-070-4 |page=325}}{{Չաշխատող արտաքին հղում|bot=InternetArchiveBot }}</ref>։]] |
||
ԱՄՆ-ի էկոլոգիան մեգաբազմազան է՝ Ալյասկայում և մայրցամաքային նահանգներում տարածված են շուրջ 17․000 տեսակի [[անոթային բույսեր]], Հավայան կղզիներում հանդիպում է [[ծաղկավոր բույսեր]]ի շուրջ 1,800 տեսակ, որոնցից շատ քչերն են հանդիպում մայր հողում<ref>{{ |
ԱՄՆ-ի էկոլոգիան մեգաբազմազան է՝ Ալյասկայում և մայրցամաքային նահանգներում տարածված են շուրջ 17․000 տեսակի [[անոթային բույսեր]], Հավայան կղզիներում հանդիպում է [[ծաղկավոր բույսեր]]ի շուրջ 1,800 տեսակ, որոնցից շատ քչերն են հանդիպում մայր հողում<ref>{{Cite web |author=Morin, Nancy |title=Vascular Plants of the United States |url=http://www.fungaljungal.org/papers/National_Biological_Service.pdf |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130724222726/http://www.fungaljungal.org/papers/National_Biological_Service.pdf |archivedate=2013 թ․ հուլիսի 24 |accessdate=2008 թ․ հոկտեմբերի 27 |work=Plants |publisher=National Biological Service}}</ref>։ ԱՄՆ֊ում կան 428 կաթնասունների, 784 թռչունների, 311 սողունների և 295 երկկենցաղների տեսակներ<ref name="Current Results # of native species in the US">{{Cite web |last1=Osborn |first1=Liz |title=Number of Native Species in United States |url=http://www.currentresults.com/Environment-Facts/Plants-Animals/number-of-native-species-in-united-states.php |accessdate=2015 թ․ հունվարի 15 |publisher=Current Results Nexus}}</ref>։ Նկարագրվել են շուրջ 91,000 միջատների տեսակներ<ref>{{Cite web |title=Numbers of Insects (Species and Individuals) |url=http://www.si.edu/Encyclopedia_SI/nmnh/buginfo/bugnos.htm |accessdate=2009 թ․ հունվարի 20 |publisher=Smithsonian Institution}}</ref>։ [[Սպիտակագլուխ ծովարծիվ]]ը պետության խորհրդանիշն է, ինչպես նաև ազգային թռչունն ու կենդանին<ref name="j23">{{Cite journal |last1=Lawrence |first1=E.A. |year=1990 |title=Symbol of a Nation: The Bald Eagle in American Culture |url=https://archive.org/details/sim_journal-of-american-culture_spring-1990_13_1/page/63 |journal=The Journal of American Culture |volume=13 |issue=1 |pages=63–69 |doi=10.1111/j.1542-734X.1990.1301_63.x}}</ref>։ |
||
Միացյալ Նահանգներում կա 59 ազգային պարկ, հարյուրավոր նահանգների կողմից սահմանված պարկեր, անտառներ և վայրի բնության պահպանման տարածքներ<ref>{{ |
Միացյալ Նահանգներում կա 59 ազգային պարկ, հարյուրավոր նահանգների կողմից սահմանված պարկեր, անտառներ և վայրի բնության պահպանման տարածքներ<ref>{{Cite press release |title=National Park Service Announces Addition of Two New Units |date=2006 թ․ փետրվարի 28 |publisher=National Park Service |url=http://home.nps.gov/applications/release/Detail.cfm?ID=639 |access-date=2017 թ․ փետրվարի 10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20061001195645/http://home.nps.gov/applications/release/Detail.cfm?ID=639 |archive-date=2006 թ․ հոկտեմբերի 1}}</ref>։ Այս ամենը միասին՝ կառավարությանն է պատկանում է պետության տարածքի շուրջ 28%-ը<ref name="NYTimes Federal Land">{{Cite news |last1=Lipton |first1=Eric |last2=Krauss |first2=Clifford |date=2012 թ․ օգոստոսի 23 |title=Giving Reins to the States Over Drilling |url=https://www.nytimes.com/2012/08/24/us/romney-would-give-reins-to-states-on-drilling-on-federal-lands.html?pagewanted=2&_r=0 |accessdate=2015 թ․ հունվարի 18 |publisher=New York Times}}</ref>։ Այս տարածքի մեծամասնությունը հատուկ պահպանվում է, մնացածը օգտագործվում նավթի և գազի, ապարների արտահանման, [[փայտամթերք]]ի մթերման կամ անասնապահության համար։ Տարածքի 0,86%֊ը օգտագործվում է ռազմական նպատակներով<ref name="Federal Land Ownership">{{Cite web |last1=Gorte |first1=Ross W. |last2=Vincent |first2=Carol Hardy. |last3=Hanson |first3=Laura A. |last4=Marc R. |first4=Rosenblum |title=Federal Land Ownership: Overview and Data |url=https://fas.org/sgp/crs/misc/R42346.pdf |accessdate=2015 թ․ հունվարի 18 |website=fas.org |publisher=Congressional Research Service}}</ref><ref name="Fed Land Uses">{{Cite web |title=Chapter 6: Federal Programs to Promote Resource Use, Extraction, and Development |url=http://www.doi.gov/pmb/oepc/wetlands2/v2ch6.cfm |archiveurl=https://web.archive.org/web/20150318005744/http://www.doi.gov/pmb/oepc/wetlands2/v2ch6.cfm |archivedate=2015 թ․ մարտի 18 |accessdate=2015 թ․ հունվարի 19 |website=doi.gov |publisher=U.S. Department of the Interior}}</ref>։ |
||
1970 թվականից սկսած պետությունն սկսել է զբաղվել շրջակա միջավայրի խնդիրներով։ Շրջակա միջավայրին առնչվող վեճերը ներառում են նավթի և [[միջուկային էներգիա]]յի օգտագործումը, վայրի բնության, պահպանության տնտեսական ծախսերը, [[Ջրի աղտոտում|ջրի]] և [[Մթնոլորտի աղտոտում|օդի աղտոտվածությունը]], փայտի մթերումը և [[անապատացում]]ը<ref>{{ |
1970 թվականից սկսած պետությունն սկսել է զբաղվել շրջակա միջավայրի խնդիրներով։ Շրջակա միջավայրին առնչվող վեճերը ներառում են նավթի և [[միջուկային էներգիա]]յի օգտագործումը, վայրի բնության, պահպանության տնտեսական ծախսերը, [[Ջրի աղտոտում|ջրի]] և [[Մթնոլորտի աղտոտում|օդի աղտոտվածությունը]], փայտի մթերումը և [[անապատացում]]ը<ref>{{Cite web |author=The National Atlas of the United States of America |date=2013 թ․ հունվարի 14 |title=Forest Resources of the United States |url=http://www.nationalatlas.gov/articles/biology/a_forest.html |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20090507195541/http://www.nationalatlas.gov/articles/biology/a_forest.html |archivedate=2009 թ․ մայիսի 7 |accessdate=2014 թ․ հունվարի 13 |publisher=Nationalatlas.gov}}</ref><ref>{{Cite web |year=2003 |title=Land Use Changes Involving Forestry in the United States: 1952 to 1997, With Projections to 2050 |url=http://www.fs.fed.us/pnw/pubs/gtr587.pdf |accessdate=2014 թ․ հունվարի 13 |format=PDF}}</ref>, ինչպես նաև [[գլոբալ տաքացում]]ը<ref>Daynes & Sussman, 2010, pp. 3, 72, 74–76, 78</ref><ref>Hays, Samuel P. (2000). ''A History of Environmental Politics since 1945''.</ref>։ Այս ամենում ներառված են շատ դաշնային և նահանգային գործակալություններ։ Սրանցից ամենանշանավորը [[Շրջակա միջավայրի պաշտպանության գործակալություն]]ն է ([[Անգլերեն|անգլ]]․՝ Environmental Protection Agency (EPA), որը ստեղծվել է նախագահի հրամանով՝ 1970 թվականին<ref name="Collin2006">{{Cite book |last=Collin |first=Robert W. |url=https://books.google.am/books?id=OVPoqXeTYTwC&pg=PA1 |title=The Environmental Protection Agency: Cleaning Up America's Act |publisher=Greenwood Publishing Group |year=2006 |isbn=978-0-313-33341-5 |page=1 |accessdate=2015 թ․ հոկտեմբերի 25}}</ref>։ [[Վայրի բնության ակտ|Վայրի բնության պահպանության ակտով]] 1964 թվականից սկսած ղեկավարվում են հանրային տարածքները<ref>Turner, James Morton (2012). ''The Promise of Wilderness''</ref>։ 1973 թվականին ընդունված Վտանգված տեսակների պահպանության ակտը նպատակ ունի պաշտպանել վտանգված և անհետացող տեսակները և տեսակների արեալը․ ակտը գործի է դնում Միացյալ Նահանգների ձկների և վայրի բնության ծառայությունը<ref name="Office">{{Cite book |url=https://books.google.am/books?id=a8BEuUPJb58C&pg=PA1 |title=Endangered species Fish and Wildlife Service |publisher=General Accounting Office, DIANE Publishing |year=2003 |isbn=978-1-4289-3997-4 |page=1 |accessdate=2015 թ․ հոկտեմբերի 25}}</ref>։ |
||
== Պետական համակարգ == |
== Պետական համակարգ == |
||
| Տող 171. | Տող 163. | ||
Համակարգչային տեխնիկայի արտադրության և ավիահրթիռատիեզերական արդյունաբերության նոր կենտրոնները ստեղծվել են Արևմուտքում, հատկապես՝ Կալիֆոռնիա նահանգում։ Համակարգչային տեխնիկայի արտադրությամբ հանրահայտ են «[[Այ Բի Էմ]]» և «[[Մայքրոսոֆթ]]» ընկերությունները։ |
Համակարգչային տեխնիկայի արտադրության և ավիահրթիռատիեզերական արդյունաբերության նոր կենտրոնները ստեղծվել են Արևմուտքում, հատկապես՝ Կալիֆոռնիա նահանգում։ Համակարգչային տեխնիկայի արտադրությամբ հանրահայտ են «[[Այ Բի Էմ]]» և «[[Մայքրոսոֆթ]]» ընկերությունները։ |
||
=== |
=== Տրանսպորտ === |
||
[[Պատկեր:Acela pair Boston South snow.jpg|մինի|աջից|330px|գնացքները ԱՄՆ-ի Բոստոն քաղաքի կայարանում]] |
[[Պատկեր:Acela pair Boston South snow.jpg|մինի|աջից|330px|գնացքները ԱՄՆ-ի Բոստոն քաղաքի կայարանում]] |
||
ԱՄՆ-ն աշխարհում առաջինն է տրանսպորտային ուղիների երկարությամբ, բեռնաշրջանառության և ուղևորարջանառության ծավալներով։ ԱՄՆ-ը մյուս երկրներից զգալիորեն առաջ է անցել ավտոմեքենաների ու ինքնաթիռների պարկով։ Համաշխարհային նշանակության տրանսպորտային հանգույցներ են [[Նյու Յորք]]ը, [[Չիկագո]]ն, [[Լոս Անջելես]]ը։ |
ԱՄՆ-ն աշխարհում առաջինն է տրանսպորտային ուղիների երկարությամբ, բեռնաշրջանառության և ուղևորարջանառության ծավալներով։ ԱՄՆ-ը մյուս երկրներից զգալիորեն առաջ է անցել ավտոմեքենաների ու ինքնաթիռների պարկով։ Համաշխարհային նշանակության տրանսպորտային հանգույցներ են [[Նյու Յորք]]ը, [[Չիկագո]]ն, [[Լոս Անջելես]]ը։ |
||
=== Էլեկտրաէներգետիկա === |
=== Էլեկտրաէներգետիկա === |
||
Երկրում գործում է 1300 |
Երկրում գործում է 1300 հէկ, և 109 աէկ։ ԱՄՆ-ում մեծ ուշադրություն է դարձվում ոչ ավանդական էլեկտրակայանների կառուցմանը։ Առավել մեծ դեր ունեն 7 տասնյակի հասնող երկրաջերմային էլեկտրակայանները։ [[Լոս Անջելես]]ի մոտ է գտնվում աշխարհում ամենահզոր «Գեյզերս» երկրաջերմային էլեկտրակայանը։ Լայն տարածում է ստացել արևային և քամու էներգիայի օգտագործումը, իսկ Ֆանդի ծոցի ափին, որտեղ մակընթացային ալիքը հասնում է 18 մ բարձրության, գործում է մակընթացային էլգյուղատնտեսություն։ |
||
ԱՄՆ-ի գյուղատնտեսությանը բնորոշ են բազմաճյուղ կառուցվածքը, զարգացման բարձր մակարդակը և աշխատանքի բարձր արտադրողականությունը, տեխնիկական հագեցվածությունը, տարածաշրջանային մասնագիտացումը։ [[Մեծ Հարթավայրեր]]ում ձևավորվել է «ցորենի գոտի»-ն, [[Կենտրոնական հարթավայրեր]]ում՝ «Եգիպտացորենի գոտի»-ն, հարավային նահանգներում «բամբակի գոտի»-ն, մերձլճային շրջային և հյուսիս-արևելքում՝ «կաթնային գոտի»-ն։ Տիրապետող են խոշոր ագարակատերերը։ ԱՄՆ-ի գյուղատնտեսության կարևոր առանձնահատկությունն այն է, որ համախառն արտադրանքի մեծ մասը (ավելի քան 70 %) տալիս է անասնապահությունը, որի առաջատար ճյուղը տավարաբուծությունն է։ ԱՄՆ-ի գյուղատնտեսությունը լիովին բավարարում է բնակչության պարենի պահանջմունքները, իսկ կարևոր մի շարք արտադրանքների գծով աշխարհում գրավում է առաջին տեղը։ |
ԱՄՆ-ի գյուղատնտեսությանը բնորոշ են բազմաճյուղ կառուցվածքը, զարգացման բարձր մակարդակը և աշխատանքի բարձր արտադրողականությունը, տեխնիկական հագեցվածությունը, տարածաշրջանային մասնագիտացումը։ [[Մեծ Հարթավայրեր]]ում ձևավորվել է «ցորենի գոտի»-ն, [[Կենտրոնական հարթավայրեր]]ում՝ «Եգիպտացորենի գոտի»-ն, հարավային նահանգներում «բամբակի գոտի»-ն, մերձլճային շրջային և հյուսիս-արևելքում՝ «կաթնային գոտի»-ն։ Տիրապետող են խոշոր ագարակատերերը։ ԱՄՆ-ի գյուղատնտեսության կարևոր առանձնահատկությունն այն է, որ համախառն արտադրանքի մեծ մասը (ավելի քան 70 %) տալիս է անասնապահությունը, որի առաջատար ճյուղը տավարաբուծությունն է։ ԱՄՆ-ի գյուղատնտեսությունը լիովին բավարարում է բնակչության պարենի պահանջմունքները, իսկ կարևոր մի շարք արտադրանքների գծով աշխարհում գրավում է առաջին տեղը։ |
||
== Ժողովրդագրությու == |
|||
=== Տրանսպորտ === |
|||
կտրակայան։ |
|||
== Ժողովրդագրություն == |
|||
{{Հիմնական|Ամերիկացիներ|ԱՄՆ-ի ժողովրդագրություն}} |
{{Հիմնական|Ամերիկացիներ|ԱՄՆ-ի ժողովրդագրություն}} |
||
=== Բնակչություն === |
=== Բնակչություն === |
||
{{Pie chart |
{{Pie chart |
||
|thumb = right |
|thumb = right |
||
|caption = Միացյալ Նահանգներում ռասայական և էթնիկ խմբերը (2020 թվականի մարդահամար)<ref>{{ |
|caption = Միացյալ Նահանգներում ռասայական և էթնիկ խմբերը (2020 թվականի մարդահամար)<ref>{{Cite web |last1=Jin |first1=Connie Hanzhang |last2=Talbot |first2=Ruth |last3=Lo Wang |first3=Hansi |date=2021 թ․ օգոստոսի 13 |title=What The New Census Data Shows About Race Depends On How You Look At It |url=https://www.npr.org/2021/08/13/1014710483/2020-census-data-us-race-ethnicity-diversity |website=NPR}}</ref> |
||
|label1 = [[ |
|label1 = [[սպիտակամորթ ամերիկացիներ]] |
||
|value1 = 76.5 |
|value1 = 76.5 |
||
|color1 = #1f77b4 |
|color1 = #1f77b4 |
||
| Տող 211. | Տող 200. | ||
|color7 = #d62728}} |
|color7 = #d62728}} |
||
Ըստ [[ԱՄՆ Բնակչության մարդահամարի բյուրո]]յի՝ 2020 թվականի ապրիլի 1-ի դրությամբ՝ երկրի բնակչությունը կազմել է 331 449 281 մարդ<ref name=2020CENSUS>{{ |
Ըստ [[ԱՄՆ Բնակչության մարդահամարի բյուրո]]յի՝ 2020 թվականի ապրիլի 1-ի դրությամբ՝ երկրի բնակչությունը կազմել է 331 449 281 մարդ<ref name=2020CENSUS>{{Cite web |title=Census Bureau's 2020 Population Count |url=https://www.census.gov/newsroom/press-releases/2021/2020-census-apportionment-results.htmlpid=2020CENSUS&src=pt |access-date=2021 թ․ ապրիլի 26 |work=United States Census}}</ref>, որով Միացյալ Նահանգներն [[Աշխարհի երկրներն ըստ բնակչության|աշխարհում երրորդն է]]՝ Չինաստանից և Հնդկաստանից հետո<ref name=":2"/>։ Ըստ [[ԱՄՆ-ը և բնակչության համաշխարհային ժամացույցը|ԱՄՆ-ի բնակչության ժամացույցի]] 2021 թվականի հունվարի 28-ի տվյալների՝ յուրաքանչյուր 100 վայրկյանում ԱՄՆ-ի բնակչությունն ավելանում է մեկ մարդով կամ օրական կտրվածքով՝ 864 մարդով<ref>{{Cite web |title=Population Clock |url=https://www.census.gov/popclock/ |website=www.census.gov}}</ref>։ 2018 թվականին 15 և ավել տարիքի ամերիկացիների 52%-ը եղել է ամուսնացած, 6%-ը՝ այրի է, 10%-ը՝ ամուսնալուծված, իսկ 32%-ը՝ երբեք ամուսնացած չի եղել<ref>{{Cite web |title=Table MS-1. Marital Status of the Population 15 Years Old and Over, by Sex, Race and Hispanic Origin: 1950 to Present |url=https://www.census.gov/data/tables/time-series/demo/families/marital.html |access-date=2019 թ․ սեպտեմբերի 11 |website=Historical Marital Status Tables |publisher=U.S. Census Bureau}}</ref>։ 2020 թվականին ԱՄՆ-ում [[ծնելիության ընդհանուր գործակից]]ը մեկ կնոջ հաշվարկով կազմել է 1,64 երեխա<ref>{{Cite report |url=https://www.cdc.gov/nchs/data/vsrr/vsrr012-508.pdf |title=Births: Provisional data for 2020 |last1=Hamilton |first1=Brady E. |last2=Martin |first2=Joyce A. |date=2021 թ․ մայիս |publisher=National Center for Health Statistics |issue=12 |doi=10.15620/cdc:104993 |location=Hyattsville, MD |volume=Vital Statistics Rapid Release |last3=Osterman |first3=Michelle J.K. |doi-access=free}}</ref>։ Երկիրն ունի աշխարհում ամենաբարձր ցուցանիշը [[ԱՄՆ-ի միայնակ ծնողներ|մեկ ծնող ունեցող ընտանիքներում]] բնակվող երեխաների քանակով (23%)<ref>{{Cite web |title=U.S. has world's highest rate of children living in single-parent households |url=https://www.pewresearch.org/fact-tank/2019/12/12/u-s-children-more-likely-than-children-in-other-countries-to-live-with-just-one-parent/ |access-date=2020 թ․ մարտի 17 |website=Pew Research Center |language=en}}</ref>։ |
||
Միացյալ Նահանգներն ունի բազմազան բնակչություն. 37 [[ԱՄՆ-ի ազգություններ|ազգություններից]] յուրաքանչյուրն ունի ավելի քան մեկ միլիոն բնակչություն<ref name="An2000">{{ |
Միացյալ Նահանգներն ունի բազմազան բնակչություն. 37 [[ԱՄՆ-ի ազգություններ|ազգություններից]] յուրաքանչյուրն ունի ավելի քան մեկ միլիոն բնակչություն<ref name="An2000">{{Cite web |date=2004 թ․ հունիս |title=Ancestry 2000 |url=https://www.census.gov/prod/2004pubs/c2kbr-35.pdf |url-status=live |archive-url=http://webarchive.loc.gov/all/20041204015245/https://www.census.gov/prod/2004pubs/c2kbr-35.pdf |archive-date=2004 թ․ դեկտեմբերի 4 |access-date=2016 թ․ դեկտեմբերի 2 |publisher=U.S. Census Bureau}}</ref>։ Եվրոպական ծագում ունեցող [[սպիտակամորթ ամերիկացիներ]]ը մեծ [[ռասա]]յական [[էթնիկական խումբ|էթնիկ խումբ]] են Միացյալ Նահանգներում՝ կազմելով բնակչության 57,8%-ը<ref>{{Cite web |date=2009 |title=Table 52. Population by Selected Ancestry Group and Region: 2009 |url=https://www.census.gov/compendia/statab/2012/tables/12s0052.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20121225031832/https://www.census.gov/compendia/statab/2012/tables/12s0052.pdf |archive-date=2012 թ․ դեկտեմբերի 25 |access-date=2017 թ․ փետրվարի 11 |publisher=U.S. Census Bureau}}</ref>։ [[Լատինոամերիկացիները ԱՄՆ-ում|Լատինոամերիկացիները]] երկրորդ ամենամեծ խումբն են և կազմում են երկրի բնակչության 18,7%-ը։ [[Աֆրոամերիկացիներ]]ը երրորդ ամենամեծ խումբն են՝ երկրի՝ 12,1% բնակչությամբ<ref name="An2000" />, [[ասիական ծագման ամերիկացիներ]]ը՝ չորրորդն են՝ 5,9%-ով, իսկ [[ԱՄՆ բնիկ ժողովուրդներ|բնիկ ամերիկացիները]]՝ կազմում են երկրի բնակչության 1%-ը (3,7 մլն)<ref name="An2000" />։ 2020 թվականին բնակչության [[Բնակչության բուրգ|միջին տարիքը]] կազմել է 38,5 տարի<ref name=":2" />։ |
||
2018 թվականին Միացյալ Նահանգներում կար 90 մլն ներգաղթյալ, որոնց թվում էին նաև [[Երկրորդ սերնդի ներգաղթյալները ԱՄՆ-ում|ԱՄՆ-ում ծնված նրանց երեխաները]]. երկուսը միասին կազմում են ընդհանուր բնակչության 28%-ը<ref>{{ |
2018 թվականին Միացյալ Նահանգներում կար 90 մլն ներգաղթյալ, որոնց թվում էին նաև [[Երկրորդ սերնդի ներգաղթյալները ԱՄՆ-ում|ԱՄՆ-ում ծնված նրանց երեխաները]]. երկուսը միասին կազմում են ընդհանուր բնակչության 28%-ը<ref>{{Cite news |date=2019 թ․ մարտի 14 |title=Frequently Requested Statistics on Immigrants and Immigration in the United States |url=https://www.migrationpolicy.org/article/frequently-requested-statistics-immigrants-and-immigration-united-states |work=Migration Policy Institute}}</ref>։ 2017 թվականին օտարերկրացիների 45%-ը (20,7 մլն) ԱՄՆ քաղաքացիություն ստանալու իրավունք, 27%-ը (12,3 մլն)՝ մշտական բնակության իրավունք, 6%-ը (2,2 մլն) ժամանակավոր կացության իրավունք են ստացել, իսկ 23%-ը (10,5 մլն) անօրինական ներգաղթյալներ էին<ref name="KeyFindings">{{Cite web |date=2019 թ․ հունիսի 17 |title=Key findings about U.S. immigrants |url=https://www.pewresearch.org/fact-tank/2019/06/17/key-findings-about-u-s-immigrants/ |publisher=Pew Research Center}}</ref>։ Միացյալ Նահանգները տասնյակ տարիներ շարունակ առաջինն են աշխարհում փախստականներ ընդունելու առումով<ref name="PewRefugees">{{Cite web |author=Jens Manuel Krogstad |date=2019 թ․ հոկտեմբերի 7 |title=Key facts about refugees to the U.S. |url=https://www.pewresearch.org/fact-tank/2019/10/07/key-facts-about-refugees-to-the-u-s/ |publisher=Pew Research Center}}</ref>։ |
||
=== Լեզու === |
=== Լեզու === |
||
Անգլերենը (մասնավորապես [[ |
Անգլերենը (մասնավորապես [[ամերիկյան անգլերեն]]ը) դե ֆակտո ԱՄՆ-ի [[ազգային լեզու]]ն է։ Թեև դաշնային մակարդակով [[պաշտոնական լեզու]] չկա, մի քանի օրենք պահանջում է անգլերենի իմացություն, օրինակ՝ ԱՄՆ քաղաքացիություն ստանալը։ Նահանգների մեծ մասում անգլերենը պաշտոնական լեզու է համարվում<ref>{{Cite news |date=2014 թ․ օգոստոսի 12 |title=States Where English Is the Official Language |url=https://www.washingtonpost.com/blogs/govbeat/wp/2014/08/12/states-where-english-is-the-official-language/ |access-date=2020 թ․ սեպտեմբերի 12 |newspaper=The Washington Post}}</ref>։ Երեք նահանգներում և չորս ԱՄՆ տարածքներում բացի անգլերենից ընդունում են նաև տեղի կամ բնիկների լեզուները՝ ներառյալ Հավայիի ([[հավայերեն]])<ref>{{Cite web |date=1978 թ․ նոյեմբերի 7 |title=The Constitution of the State of Hawaii, Article XV, Section 4 |url=https://www.hawaii.gov/lrb/con/conart15.html |archive-url=https://web.archive.org/web/20130724231656/https://hawaii.gov/lrb/con/conart15.html |archive-date=2013 թ․ հուլիսի 24 |access-date=2007 թ․ հունիսի 19 |publisher=Hawaii Legislative Reference Bureau}}</ref>, Ալյասկայի ([[Ալյասկայի մայրենի լեզուներ|բնիկների 20 լեզու]])<ref>{{Cite news |last1=Chapel |first1=Bill |date=2014 թ․ ապրիլի 21 |title=Alaska OKs Bill Making Native Languages Official |url=https://www.npr.org/sections/thetwo-way/2014/04/21/305688602/alaska-oks-bill-making-native-languages-official |newspaper=NPR}}</ref>, Հարավային Դակոտայի ([[սիու լեզու]])<ref name="LakotaCommon">{{Cite web |title=South Dakota recognizes official indigenous language |url=https://eu.argusleader.com/story/news/politics/2019/03/22/south-dakota-recognizes-official-indigenous-language-governor-noem/3245113002/ |access-date=2019 թ․ մարտի 26 |publisher=Argus Leader}}</ref>, Ամերիկյան Սամոայի ([[սամոաերեն]]), Պուերտո Ռիկոյի ([[իսպաներեն]]), Գուամի ([[չամոռռո]] լեզու) և Հյուսիսային Մարիանայի կղզիների ([[կարոլիներեն]] և [[Չամոռռո (լեզու)|չամոռռո]]) լեզուները։ Պուերտո Ռիկոյում ավելի շատ խոսում են իսպաներեն, քան անգլերեն<ref name="PuertoRicoTranslation">{{Cite web |title=Translation in Puerto Rico |url=https://www.puertorico.com/translation/ |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20131230233259/http://www.puertorico.com/translation/ |archive-date=2013 թ․ դեկտեմբերի 30 |access-date=2013 թ․ դեկտեմբերի 29 |website=Puerto Rico Channel}}</ref>։ |
||
Ըստ [[Ամերիկյան համայնքների հարցում|Ամերիկյան համայնքների հարցման]]՝ 2010 թվականին 229 մլն մարդու (ԱՄՆ ընդհանուր՝ 308 մլն բնակչությունից) շփման լեզուն միայն անգլերենն էր։ Ավելի քան 37 մլն մարդու շփման լեզուն [[Իսպաներենը Միացյալ Նահանգներում|իսպաներենն]] է, որով այն լեզվակիրների քանակով երկրորդն է Միացյալ Նահանգներում։ Մյուս լեզուների թվում են [[չինարեն]]ը (2,8 մլն), [[տագալերեն]]ը (1,6 մլն), [[վիետնամերեն]]ը (1,4 մլն), [[ֆրանսերեն]]ը (1,3 մլն), [[կորեերեն]]ը (1,1 մլն) և [[գերմաներեն]]ը (1 մլն), որոնցով խոսում է մեկ միլիոնից ավել մարդ<ref>{{ |
Ըստ [[Ամերիկյան համայնքների հարցում|Ամերիկյան համայնքների հարցման]]՝ 2010 թվականին 229 մլն մարդու (ԱՄՆ ընդհանուր՝ 308 մլն բնակչությունից) շփման լեզուն միայն անգլերենն էր։ Ավելի քան 37 մլն մարդու շփման լեզուն [[Իսպաներենը Միացյալ Նահանգներում|իսպաներենն]] է, որով այն լեզվակիրների քանակով երկրորդն է Միացյալ Նահանգներում։ Մյուս լեզուների թվում են [[չինարեն]]ը (2,8 մլն), [[տագալերեն]]ը (1,6 մլն), [[վիետնամերեն]]ը (1,4 մլն), [[ֆրանսերեն]]ը (1,3 մլն), [[կորեերեն]]ը (1,1 մլն) և [[գերմաներեն]]ը (1 մլն), որոնցով խոսում է մեկ միլիոնից ավել մարդ<ref>{{Cite web |last=Bureau |first=U.S. Census |title=American FactFinder—Results |url=https://factfinder.census.gov/faces/tableservices/jsf/pages/productview.xhtml?pid=ACS_10_1YR_B16001&prodType=table |url-status=dead |archive-url=https://archive.today/20200212213140/https://factfinder.census.gov/faces/tableservices/jsf/pages/productview.xhtml?pid=ACS_10_1YR_B16001&prodType=table |archive-date=2020 թ․ փետրվարի 12 |access-date=2017 թ․ մայիսի 29}}</ref>։ |
||
ԱՄՆ-ում մանկապարտեզից մինչև համալսարան [[ԱՄՆ-ում ամենաշատ ուսուցանվող օտար լեզուների ցանկ|ամենաշատ ուսումնասիրվող օտար լեզուներից]] են իսպաներենը (մոտ 7,2 մլն ուսանող), ֆրանսերենը (1,5 մլն), և [[Գերմաներենը Միացյալ Նահանգներում|գերմաներենը]] (500 000)։ Մյուս ուսուցանվող լեզուներից են [[լատիներեն]]ը, [[Ճապոներենի ուսուցումը Միացյալ Նահանգներում|ճապոներենը]], [[ամերիկյան ժեստերի լեզու]]ն, [[Իստալերենը Միացյալ Նահանգներում|իստալերենը]] և [[Չինարենը Միացյալ Նահանգներում|չինարենը]]<ref>{{ |
ԱՄՆ-ում մանկապարտեզից մինչև համալսարան [[ԱՄՆ-ում ամենաշատ ուսուցանվող օտար լեզուների ցանկ|ամենաշատ ուսումնասիրվող օտար լեզուներից]] են իսպաներենը (մոտ 7,2 մլն ուսանող), ֆրանսերենը (1,5 մլն), և [[Գերմաներենը Միացյալ Նահանգներում|գերմաներենը]] (500 000)։ Մյուս ուսուցանվող լեզուներից են [[լատիներեն]]ը, [[Ճապոներենի ուսուցումը Միացյալ Նահանգներում|ճապոներենը]], [[ամերիկյան ժեստերի լեզու]]ն, [[Իստալերենը Միացյալ Նահանգներում|իստալերենը]] և [[Չինարենը Միացյալ Նահանգներում|չինարենը]]<ref>{{Cite web |date=2011 թ․ փետրվար |title=Foreign Language Enrollments in K–12 Public Schools |url=https://www.actfl.org/sites/default/files/pdfs/ReportSummary2011.pdf |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20160408184754/https://www.actfl.org/sites/default/files/pdfs/ReportSummary2011.pdf |archive-date=2016 թ․ ապրիլի 8 |access-date=2015 թ․ հոկտեմբերի 17 |publisher=American Council on the Teaching of Foreign Languages (ACTFL)}}</ref><ref>{{Cite web |last1=Goldberg |first1=David |last2=Looney |first2=Dennis |last3=Lusin |first3=Natalia |date=2015 թ․ փետրվար |title=Enrollments in Languages Other Than English in United States Institutions of Higher Education, Fall 2013 |url=https://www.mla.org/pdf/2013_enrollment_survey.pdf |access-date=2015 թ․ մայիսի 20 |publisher=Modern Language Association}}</ref>։ |
||
=== Կրոն === |
=== Կրոն === |
||
| Տող 235. | Տող 224. | ||
{{legend|#d0d1e6|20–24% հաճախում է ամեն շաբաթ}} |
{{legend|#d0d1e6|20–24% հաճախում է ամեն շաբաթ}} |
||
{{legend|#ece7f2|15–19% հաճախում է ամեն շաբաթ}}]] |
{{legend|#ece7f2|15–19% հաճախում է ամեն շաբաթ}}]] |
||
[[ԱՄՆ Սահմանադրության առաջին փոփոխություն|ԱՄՆ Սահմանադրության առաջին փոփոխությամբ]] երաշխավորվում է կրոնի ազատ դավանանքը և Կոնգրեսին արգելվում է այնպիսի օրենքներ ընդունել, որոնք կխախտեն այդ իրավունքը<ref>{{ |
[[ԱՄՆ Սահմանադրության առաջին փոփոխություն|ԱՄՆ Սահմանադրության առաջին փոփոխությամբ]] երաշխավորվում է կրոնի ազատ դավանանքը և Կոնգրեսին արգելվում է այնպիսի օրենքներ ընդունել, որոնք կխախտեն այդ իրավունքը<ref>{{Cite web |title=First Amendment |url=https://constitution.congress.gov/constitution/amendment-1/#:~:text=Congress%20shall%20make%20no%20law,for%20a%20redress%20of%20grievances. |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20220926100733/https://constitution.congress.gov/constitution/amendment-1/#:~:text=Congress%20shall%20make%20no%20law,for%20a%20redress%20of%20grievances. |archive-date=2022 թ․ սեպտեմբերի 26 |accessdate=2022 թ․ նոյեմբերի 3 |work=Constitution Annotated |publisher=United States Congress}}</ref>։ Միացյալ Նահանգներում ստեղծված ամենամեծ կրոններն են [[Մորմոններ|Հիսուս Քրիստոսի վերջին օրերի սրբերը]] (առավել հայտնի են «մորմոններ» անվամբ) և [[Եհովայի վկաներ]]ը<ref>{{Cite web |title=The 2020 Census of American Religion |url=https://www.prri.org/research/2020-census-of-american-religion/}}</ref>, իսկ մյուս տիպիկ կրոնները՝ կաթոլիկությունը և բողոքականությունը, ներթափանցել են այլ երկրներից։ |
||
2010-ական թվականների վերջին 2020-ական թվականների սկզբին [[Փյու հետազոտական կենտրոն]]ի կատարած ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ ամերիկացիների 90%-ը հավատում է Աստծուն, ամերիկացիների 65%-ը համարում է, որ կրոնը կարևոր կամ շատ կարևոր դեր է խաղում իրենց կյանքում<ref name="Pew2">[https://www.pewforum.org/religious-landscape-study/state/alabama/#importance-of-religion-by-state Importance of religion by state] Pew forum</ref>, 61%-ն [[Աղոթք|աղոթում]] է ամեն շաբաթ կամ ավելի հաճախ, իսկ 43%-ը առնվազն ամեն ամիս այցելում է պատարագների. այս ցուցանիշները եզակի են զարգացած երկրների շրջանում<ref>{{Cite web |last=Marshall |first=Joey |date= |
2010-ական թվականների վերջին 2020-ական թվականների սկզբին [[Փյու հետազոտական կենտրոն]]ի կատարած ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ ամերիկացիների 90%-ը հավատում է Աստծուն, ամերիկացիների 65%-ը համարում է, որ կրոնը կարևոր կամ շատ կարևոր դեր է խաղում իրենց կյանքում<ref name="Pew2">[https://www.pewforum.org/religious-landscape-study/state/alabama/#importance-of-religion-by-state Importance of religion by state] Pew forum</ref>, 61%-ն [[Աղոթք|աղոթում]] է ամեն շաբաթ կամ ավելի հաճախ, իսկ 43%-ը առնվազն ամեն ամիս այցելում է պատարագների. այս ցուցանիշները եզակի են զարգացած երկրների շրջանում<ref>{{Cite web |last=Marshall |first=Joey |date=2018 թ․ օգոստոսի 22 |title=The world's most committed Christians live in Africa, Latin America – and the U.S. |url=https://www.pewresearch.org/fact-tank/2018/08/22/the-worlds-most-committed-christians-live-in-africa-latin-america-and-the-u-s/ |access-date=2022 թ․ հուլիսի 27 |website=Pew Research Center |language=en-US}}</ref><ref name="pewreligion">{{Cite web |last=Fahmy |first=Dalia |date=2018 թ․ հուլիսի 31 |title=Americans are far more religious than adults in other wealthy nations |url=https://www.pewresearch.org/fact-tank/2018/07/31/americans-are-far-more-religious-than-adults-in-other-wealthy-nations/ |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20200109160911/https://www.pewresearch.org/fact-tank/2018/07/31/americans-are-far-more-religious-than-adults-in-other-wealthy-nations/ |archive-date=2020 թ․ հունվարի 9 |access-date=2020 թ․ հունվարի 23 |work=Pew Research Center |quote=The U.S. remains a robustly religious country and the most devout of all the rich Western democracies. In fact, Americans pray more often, are more likely to attend weekly religious services and ascribe higher importance to faith in their lives than adults in other wealthy, Western democracies, such as Canada, Australia and most European states, according to a recent Pew Research Center study... As it turns out, the U.S. is the only country out of 102 examined in the study that has higher-than-average levels of both prayer and wealth.}}</ref><ref>{{Cite web |last=Fahmy |first=Dalia |date=2018 թ․ ապրիլի 25 |title=Key findings about Americans' belief in God |url=https://www.pewresearch.org/fact-tank/2018/04/25/key-findings-about-americans-belief-in-god/ |access-date=2022 թ․ հուլիսի 27 |website=Pew Research Center |language=en-US |quote=At the same time, the United States remains an outlier among wealthy countries in terms of its relatively high levels of religious commitment. In the U.S., more than two-thirds of Christians say religion is very important in their lives, compared with significantly lower levels in other rich democracies. For instance, only 12% of Christian adults in Germany and 11% in the United Kingdom say religion is very important in their lives.}}</ref>։ Միացյալ Նահանգներում է բնակվում [[Քրիստոնեությունն ըստ երկրների|աշխարհի ամենաշատ քրիստոնյա բնակչությունը]]<ref name="Global Christianity">{{Cite web |author=ANALYSIS |date=2011 թ․ դեկտեմբերի 19 |title=Global Christianity |url=https://www.pewforum.org/Christian/Global-Christianity-exec.aspx |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20130730062627/http://www.pewforum.org/christian/global-christianity-exec.aspx |archive-date=2013 թ․ հուլիսի 30 |access-date=2012 թ․ օգոստոսի 17 |publisher=Pewforum.org}}</ref>։ [[Բողոքականությունը Միացյալ Նահանգներում|Բողոքականությունն]] ամենամեծ կրոնական ուղղությունն է, որը դավանում է ամերիկացիների գրեթե կեսը։ [[Բապտիստական եկեղեցի|Բապտիստները]] բողոքականության ամենամեծ ճյուղն են՝ 15,4%, իսկ [[Հարավային բապտիստական միաբանություն]]ն ամենամեծ առանձին բողոքական աղանդն է, որը դավանում է երկրի բնակչության 5,3%-ը։ Ըստ ուսումնասիրության՝ մնացած բողոքականները կա՛մ այլ աղանդների են հարում, կա՛մ որևէ աղանդի մեջ չեն մտնում, կա՛մ էլ որևէ ձևով հիշատակված չեն հարցման մեջ<ref name="pew2015">{{Cite web |date=2015 թ․ մայիսի 12 |title=America's Changing Religious Landscape |url=https://www.pewforum.org/2015/05/12/americas-changing-religious-landscape/ |publisher=Pew Research Center: Religion & Public Life}}</ref>։ Այսպես կոչված [[Աստվածաշնչի գոտի|Աստվածաշնչի գոտում]], որը տեղակայված է հիմնականում [[Միացյալ Նահանգների հարավ]]ային մասում, մշակութային առումով մեծ դեր է խաղում պահպանողական [[Ավետարանչականություն|ավետարանչական բողոքականությունը]]։ Ի տարբերություն սրա՝ [[Նոր Անգլիա]]յում և Միացյալ Նահանգների արևմտյան մասում կրոնն ամենաքիչ նշանակությունն ունի<ref name="gallup.com">{{Cite web |date=2010 թ․ փետրվարի 17 |title=Mississippians Go to Church the Most; Vermonters, Least |url=https://www.gallup.com/poll/125999/mississippians-go-church-most-vermonters-least.aspx |access-date=2014 թ․ հունվարի 13 |publisher=Gallup}}</ref>։ |
||
2014 թվականին անցկացված հարցման արդյունքներով Միացյալ Նահանգներում չափահասների 70,6%-ն իրենց համարել է [[Քրիստոնեությունը Միացյալ Նահանգներում|քրիստոնյա]]<ref>{{ |
2014 թվականին անցկացված հարցման արդյունքներով Միացյալ Նահանգներում չափահասների 70,6%-ն իրենց համարել է [[Քրիստոնեությունը Միացյալ Նահանգներում|քրիստոնյա]]<ref>{{Cite news |title=Church Statistics and Religious Affiliations |url=https://religions.pewforum.org/affiliations |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20150511074104/http://religions.pewforum.org/affiliations |archive-date=2015 թ․ մայիսի 11 |access-date=2014 թ․ սեպտեմբերի 23 |newspaper=Pew Research Center's Religion & Public Life Project |publisher=Pew Research}}</ref>, իսկ 5,9%-ը՝ ոչ քրիստոնեական կրոնի հետևորդ<ref name="pew2015"/>՝ [[Հրեական ծագմամբ ամերիկացիներ|հուդայականություն]] (1,9%), [[իսլամը Միացյալ Նահանգներում|իսլամ]] (1,1%), [[Հինդուիզմը Միացյալ Նահանգներում|հինդուիզմ]] (0,7%), և [[Բուդդայականությունը Միացյալ Նահանգներում|բուդդայականություն]] (0,7%)<ref name="pew2015" />։ Հարցումը ցույց տվեց նաև, որ ամերիկացիների 22,8%-ը իրեն համարում է [[Ագնոստիցիզմ|ագնոստիկ]], [[աթեիզմ|աթեիստ]] կամ ուղղակի [[Անկրոնություն|որևէ կրոն չի դավանում]]<ref name="Pew">{{Cite web |year=2012 |title="Nones" on the Rise |url=https://www.pewforum.org/2012/10/09/nones-on-the-rise/ |access-date=2014 թ․ հունվարի 10 |publisher=Pew Forum on Religion & Public Life}}</ref><ref name="ARIS">{{Cite web |author1=Barry A. Kosmin |author2=Egon Mayer |author3=Ariela Keysar |date=2001 թ․ դեկտեմբերի 19 |title=American Religious Identification Survey 2001 |url=https://www.gc.cuny.edu/CUNY_GC/media/CUNY-Graduate-Center/PDF/ARIS/ARIS-PDF-version.pdf?ext=.pdf |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20180103174600/http://www.gc.cuny.edu/CUNY_GC/media/CUNY-Graduate-Center/PDF/ARIS/ARIS-PDF-version.pdf?ext=.pdf |archive-date=2018 թ․ հունվարի 3 |access-date=2011 թ․ սեպտեմբերի 16 |publisher=CUNY Graduate Center}}</ref><ref name="The Future of the Global Muslim Population">{{Cite web |date=2011 թ․ հունվարի 27 |title=United States |url=https://features.pewforum.org/muslim-population-graphic/#/United%20States |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20140905105655/http://features.pewforum.org/muslim-population-graphic/#/United%20States |archive-date=2014 թ․ սեպտեմբերի 5 |access-date=2013 թ․ մայիսի 2}}</ref>։ [[Պաշտամունքային կառույցներ]]ին անդամակցությունը 1999 թվականի 70%-ից նվազեց՝ 2020 թվականին դառնալով 47%։ Նվազման հիմնական պատճառը կապված էր ամերիկացիների՝ որևէ կրոնական նախապատվություն չունենալու հետ։ Այդուհանդերձ, անդամակցությունը նվազեց նաև նրանց շրջանում, որոնք իրենց համարում էին որևէ կրոնական խմբի մաս<ref>{{Cite news |last1=Jones |first1=Jeffrey M. |date=2021 թ․ մարտի 29 |title=U.S. Church Membership Falls Below Majority for First Time |url=https://news.gallup.com/poll/341963/church-membership-falls-below-majority-first-time.aspx |access-date=2021 թ․ ապրիլի 5 |work=Gallup.com |language=en}}</ref><ref>{{Cite news |last1=Gabbatt |first1=Adam |date=2021 թ․ ապրիլի 5 |title='Allergic reaction to US religious right' fueling decline of religion, experts say |url=https://www.theguardian.com/world/2021/apr/05/americans-religion-rightwing-politics-decline |access-date=2021 թ․ ապրիլի 5 |work=The Guardian |language=en}}</ref>։ |
||
=== Ուրբանիզացիա === |
=== Ուրբանիզացիա === |
||
{{Հիմնական|ԱՄՆ-ի՝ 100 հազար և ավելի բնակիչ ունեցող քաղաքների ցանկ}} |
{{Հիմնական|ԱՄՆ-ի՝ 100 հազար և ավելի բնակիչ ունեցող քաղաքների ցանկ}} |
||
Ամերիկացիների 82%-ը բնակվում է [[ԱՄՆ քաղաքային բնակավայրերի ցանկ|քաղաքային բնակավայրերում]]՝ ներառյալ արվարձանները<ref name="WF" />, որոնց գրեթե կեսը բնակվում է 50 000-ից ավել բնակչություն ունեցող քաղաքներում<ref>{{ |
Ամերիկացիների 82%-ը բնակվում է [[ԱՄՆ քաղաքային բնակավայրերի ցանկ|քաղաքային բնակավայրերում]]՝ ներառյալ արվարձանները<ref name="WF">{{Cite web |date=2018 թ․ հունվարի 3 |title=United States |url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/united-states/ |access-date=2018 թ․ հունվարի 8 |website=The World Factbook |publisher=Central Intelligence Agency}}</ref>, որոնց գրեթե կեսը բնակվում է 50 000-ից ավել բնակչություն ունեցող քաղաքներում<ref>{{Cite web |title=United States—Urban/Rural and Inside/Outside Metropolitan Area |url=https://factfinder.census.gov/servlet/GCTTable?_bm=y&-state=gct&-ds_name=DEC_2000_SF1_U&-_box_head_nbr=GCT-P1&-mt_name=&-_caller=geoselect&-geo_id=&-format=US-1&-_lang=en |url-status=dead |archive-url=http://webarchive.loc.gov/all/20090403024532/https://factfinder.census.gov/servlet/GCTTable?_bm=y&-state=gct&-ds_name=DEC_2000_SF1_U&-_box_head_nbr=GCT-P1&-mt_name=&-_caller=geoselect&-geo_id=&-format=US-1&-_lang=en |archive-date=2009 թ․ ապրիլի 3 |access-date=2008 թ․ սեպտեմբերի 23 |publisher=U.S. Census Bureau}}</ref>։ 2008 թվականին 273 [[ԱՄՆ-ի՝ 100 հազար և ավելի բնակիչ ունեցող քաղաքների ցանկ|խոշորացված քաղաքներ]] ունեին ավելի քան 100 000 բնակիչ, ինը քաղաք ուներ ավելի քան մեկ միլիոն բնակիչ, իսկ չորս քաղաքի ([[Նյու Յորք]], [[Լոս Անջելես]], [[Չիկագո]] և [[Հյուստոն]]) բնակչությունը գերազանցում էր երկու միլիոնը<ref name="PopEstBigCities">{{Cite web |date=2009 թ․ հուլիսի 1 |title=Table 1: Annual Estimates of the Resident Population for Incorporated Places Over 100,000, Ranked by July 1, 2008 Population: April 1, 2000 to July 1, 2008 |url=https://hawaii.gov/dbedt/info/census/popestimate/copy_of_2008-subcounty-population-hawaii/SUB_EST2008_01.pdf |archive-url=https://www.webcitation.org/5lpvuJk99?url=https://hawaii.gov/dbedt/info/census/popestimate/copy_of_2008-subcounty-population-hawaii/SUB_EST2008_01.pdf |archive-date=2009 թ․ դեկտեմբերի 7 |website=2008 Population Estimates |publisher=U.S. Census Bureau, Population Division}}</ref>։ Քաղաքային բնակչությունն արագ աճում է՝ մասնավորապես երկրի հարավային և արևմտյան հատվածներում<ref>{{Cite web |date=2019 թ․ ապրիլի 18 |title=Counties in South and West Lead Nation in Population Growth |url=https://www.census.gov/newsroom/press-releases/2019/estimates-county-metro.html |access-date=2020 թ․ օգոստոսի 29 |website=The United States Census Bureau |language=en}}</ref>։ |
||
{{ԱՄՆ-ի խոշոր քաղաքներ}} |
{{ԱՄՆ-ի խոշոր քաղաքներ}} |
||
[[ |
[[Պատկեր:United States population density (HY).png|thumb|ԱՄՆ բնակչության խտությունը՝ ըստ նահանգների]] |
||
=== Առողջապահություն === |
=== Առողջապահություն === |
||
[[Պատկեր:Texas medical center.jpg|thumb|[[Հյուստոն]]ի կենտրոնում գտնվող [[Տեխաս բժշկական կենտրոն]]ն աշխարհի ամենամեծ բժշկական համալիրն է<ref>{{ |
[[Պատկեր:Texas medical center.jpg|thumb|[[Հյուստոն]]ի կենտրոնում գտնվող [[Տեխաս բժշկական կենտրոն]]ն աշխարհի ամենամեծ բժշկական համալիրն է<ref>{{Cite web |date=2020 թ․ օգոստոսի 19 |title=Texas Medical Center, largest medical complex in the world, reaches 98 percent ICU capacity |url=https://www.newsweek.com/texas-medical-center-largest-medical-complex-world-reaches-98-percent-icu-capacity-1526180 |website=Newsweek}}</ref>։|alt=The Texas Medical Center, a cluster of contemporary skyscrapers, at night]] |
||
Ըստ [[ԱՄՆ հիվանդությունների վերահսկողության և պրոֆիլակտիկայի կենտրոն|ԱՄՆ-ի հիվանդությունների վերահսկողության և պրոֆիլակտիկայի կենտրոն]]ի նախնական զեկույցի՝ ծնվելու պահին ԱՄՆ-ում [[Կյանքի միջին տևողություն]]ը 2021 թվականին 0,9 տարով նվազել է նախորդ տարվա ցուցանիշից՝ դառնալով 76,1 տարի (տղամարդկանց համար 73,2 տարի, իսկ կանանց համար՝ 79,1 տարի)։ Երկու տարվա անընդմեջ նվազման գլխավոր պատճառները [[COVID-19]] համավարակն է, պատահարները, թմրանյութերից գերդոզավորումը, սրտի և լյարդի հիվանդությունները, ինքնասպանությունները<ref>{{ |
Ըստ [[ԱՄՆ հիվանդությունների վերահսկողության և պրոֆիլակտիկայի կենտրոն|ԱՄՆ-ի հիվանդությունների վերահսկողության և պրոֆիլակտիկայի կենտրոն]]ի նախնական զեկույցի՝ ծնվելու պահին ԱՄՆ-ում [[Կյանքի միջին տևողություն]]ը 2021 թվականին 0,9 տարով նվազել է նախորդ տարվա ցուցանիշից՝ դառնալով 76,1 տարի (տղամարդկանց համար 73,2 տարի, իսկ կանանց համար՝ 79,1 տարի)։ Երկու տարվա անընդմեջ նվազման գլխավոր պատճառները [[COVID-19]] համավարակն է, պատահարները, թմրանյութերից գերդոզավորումը, սրտի և լյարդի հիվանդությունները, ինքնասպանությունները<ref>{{Cite web |date=2022 թ․ օգոստոսի 31 |title=Life Expectancy in the United States Declines, Centers for Disease Control and Prevention, National Center for Health Statistics |url=https://www.cdc.gov/nchs/pressroom/nchs_press_releases/2022/20220831.htm |access-date=2022 թ․ սեպտեմբերի 3 |website=www.cdc.gov}}</ref>։ Կյանքի միջին տևողությունն ամենաբարձրն է ասիացիների և լատինոամերիկացիների շրջանում, իսկ ամենացածրը՝ սևամորթների և Ալյասկայի բնիկ ժողովուրդների շրջանում<ref>{{Cite web |date=2018 թ․ նոյեմբերի 29 |title=Mortality in the United States, 2017 |url=https://www.cdc.gov/nchs/products/databriefs/db328.htm |access-date=2018 թ․ դեկտեմբերի 27 |website=www.cdc.gov}}</ref><ref>{{Cite news |last1=Bernstein |first1=Lenny |date=2018 թ․ նոյեմբերի 29 |title=U.S. life expectancy declines again, a dismal trend not seen since World War I |url=https://www.washingtonpost.com/national/health-science/us-life-expectancy-declines-again-a-dismal-trend-not-seen-since-world-war-i/2018/11/28/ae58bc8c-f28c-11e8-bc79-68604ed88993_story.html |access-date=2018 թ․ դեկտեմբերի 27 |newspaper=[[The Washington Post]]}}</ref>։ 1998 թվականից ԱՄՆ-ում կյանքի ակնկալվող միջին տևողությունը հետ էր մյուս՝ հարուստ արդյունաբերություն ունեցող երկրների ցուցանիշներից<ref>{{Cite news |last=Achenbach |first=Joel |date=2019 թ․ նոյեմբերի 26 |title='There's something terribly wrong': Americans are dying young at alarming rates |url=https://www.washingtonpost.com/health/theres-something-terribly-wrong-americans-are-dying-young-at-alarming-rates/2019/11/25/d88b28ec-0d6a-11ea-8397-a955cd542d00_story.html |access-date=2019 թ․ դեկտեմբերի 19 |newspaper=The Washington Post}}</ref>։ ԱՄՆ-ն նաև [[Ինքնասպանությունները Միացյալ Նահանգներում|ինքնասպանությունների]] ամենաբարձր ցուցանիշն ունի [[Բարձր եկամուտ ունեցող երկիր|բարձր եկամուտ ունեցող երկրների]] շրջանում<ref>{{Cite web |date=2020 թ․ հունվարի 30 |title=New International Report on Health Care: U.S. Suicide Rate Highest Among Wealthy Nations {{!}} Commonwealth Fund |url=https://www.commonwealthfund.org/press-release/2020/new-international-report-health-care-us-suicide-rate-highest-among-wealthy |access-date=2020 թ․ մարտի 17 |website=www.commonwealthfund.org |language=en}}</ref>։ Բացի այդ, ԱՄՆ չափահաս բնակչության գրեթե մեկ երրորդը ճարպակալում, ևս մեկ երրորդն էլ՝ հավելյալ քաշ ունի<ref>{{Cite web |title=Prevalence of Overweight and Obesity Among Adults: United States, 2003–2004 |url=https://www.cdc.gov/nchs/products/pubs/pubd/hestats/overweight/overwght_adult_03.htm |access-date=2007 թ․ հունիսի 5 |publisher=Centers for Disease Control and Prevention, National Center for Health Statistics}}</ref>։ |
||
2010 թվականին [[Պսակային զարկերակային հիվանդություն|պսակային զարկերակային հիվանդության]], [[թոքի քաղցկեղ]]ի, [[կաթված]]ի, [[Թոքերի քրոնիկ օբստրուկտիվ հիվանդություն|թոքերի քրոնիկ օբստրուկտիվ հիվանդության]], ինչպես նաև ճանապարհատրանսպորտային պատահարների պատճառով ամենաշատ մարդկային կորուստն է եղել ԱՄՆ-ում։ [[Մեջքի ստորին հատվածի ցավ]]ը, [[դեպրեսիա]]ն, ոսկրամկանային համակարգի խանգարումները, պարանոցի ցավը և տագնապն առաջացնում են երկար տարիներ արժեցող կարողությունների սահմանափակում։ Ամենավնասակար [[ |
2010 թվականին [[Պսակային զարկերակային հիվանդություն|պսակային զարկերակային հիվանդության]], [[թոքի քաղցկեղ]]ի, [[կաթված]]ի, [[Թոքերի քրոնիկ օբստրուկտիվ հիվանդություն|թոքերի քրոնիկ օբստրուկտիվ հիվանդության]], ինչպես նաև ճանապարհատրանսպորտային պատահարների պատճառով ամենաշատ մարդկային կորուստն է եղել ԱՄՆ-ում։ [[Մեջքի ստորին հատվածի ցավ]]ը, [[դեպրեսիա]]ն, ոսկրամկանային համակարգի խանգարումները, պարանոցի ցավը և տագնապն առաջացնում են երկար տարիներ արժեցող կարողությունների սահմանափակում։ Ամենավնասակար [[ռիսկային գործոն]]ներից են ոչ ճիշտ սննդակարգը, [[Ծխել|ծխախոտը]], ճարպակալումը, [[գերճնշում]]ը, [[գերշաքարարյունություն]]ը, ֆիզիկական ակտիվության բացակայությունը և ալկոհոլի օգտագործումը։ [[Ալցհայմերի հիվանդություն]]ը, հոգեմետ նյութերի օգտագործման հետ կապված խանգարումները, երիկամների հիվանդությունները, [[քաղցկեղ]]ը և վայր ընկնելու հետևանքով առաջացած վնասվածքները կյանքի տարիների ամենամեծ թվով կորստի պատճառ են դառնում՝ ճշգրտված մեկ անձի տարիքի հաշվարկով (1990 թվականի տվյալներ)<ref name="Murray2013">{{Cite journal |last=Murray |first=Christopher J.L. |date=2013 թ․ հուլիսի 10 |title=The State of US Health, 1990–2010: Burden of Diseases, Injuries, and Risk Factors |journal=Journal of the American Medical Association |volume=310 |issue=6 |pages=591–608 |doi=10.1001/jama.2013.13805 |pmc=5436627 |pmid=23842577}}</ref>։ ԱՄՆ-ում [[Դեռահասների հղիությունը Միացյալ Նահանգներում|դեռահասների շրջանում հղիության]] և դրա [[Հղության արհեստական ընդհատումը Միացյալ Նահանգներում|արհեստական ընդհատման]] դեպքերը զգալիորեն շատ են՝ հատկապես սևամորթների և լատինոամերիկացիների շրջանում, քան Արևմուտքի մյուս երկրների ժողովուրդների մոտ<ref>{{Cite web |title=About Teen Pregnancy |url=https://www.cdc.gov/TeenPregnancy/AboutTeenPreg.htm |access-date=2015 թ․ հունվարի 24 |publisher=Center for Disease Control}}</ref>։ |
||
ԱՄՆ առողջապահական համակարգը գերազանցում է ցանկացած այլ երկրի առողջապահական համակարգին՝ ինչպես մեկ բնակչի վրա ծախսվող գումարի, այնպես էլ ՀՆԱ-ից ծախսվող տոկոսի առումով, բայց վատ ցուցանիշներ ունի՝ նմանատիպ այլ երկրների հետ համեմատած<ref>{{ |
ԱՄՆ առողջապահական համակարգը գերազանցում է ցանկացած այլ երկրի առողջապահական համակարգին՝ ինչպես մեկ բնակչի վրա ծախսվող գումարի, այնպես էլ ՀՆԱ-ից ծախսվող տոկոսի առումով, բայց վատ ցուցանիշներ ունի՝ նմանատիպ այլ երկրների հետ համեմատած<ref>{{Cite web |year=2001 |title=The U.S. Healthcare System: The Best in the World or Just the Most Expensive? |url=https://dll.umaine.edu/ble/U.S.+HCweb.pdf |archive-url=https://web.archive.org/20070309142240/https://dll.umaine.edu:80/ble/U.S.%20HCweb.pdf |archive-date=2007 թ․ մարտի 9 |access-date=2006 թ․ նոյեմբերի 29 |publisher=University of Maine}}{{cbignore}}</ref>։ Այդուհանդերձ, ԱՄՆ-ն բժշկական նորարարություններով աշխարհի առաջատարն է։ Միացյալ Նահանգները միակ զարգացած երկիրն է, որ [[Բժշկական բարեփոխումները Միացյալ Նահանգներում|չունի համընդհանուր բժշկական ծառայությունների համակարգ]], իսկ բնակչության զգալի մասը [[Բժշկական ապահովագրությունը Միացյալ Նահանգներում|չունի բժշկական ապահովագրություն]]<ref>{{Cite journal |last=Vladeck |first=Bruce |date=2003 թ․ հունվար |title=Universal Health Insurance in the United States: Reflections on the Past, the Present, and the Future |url=https://archive.org/details/sim_american-journal-of-public-health_2003-01_93_1/page/16 |journal=American Journal of Public Health |volume=93 |pages=16–19 |doi=10.2105/ajph.93.1.16 |pmc=1447684 |pmid=12511377 |number=1}}</ref>։ |
||
Պետության կողմից ֆինանսավորվող բժշկական ապահովագրությունները՝ աղքատների («[[Medicaid]]», գործարկվել է 1965 թվականին) և 65 և ավել տարեկան անձանց համար («[[Medicare]]», գործարկվել է 1966 թվականին), հասանելի է այն ամերիկացիներին, որոնք համապատասխանում են ծրագրի պահանջներին՝ եկամտի կամ տարիքային առումով։ 2010 թվականին նախկին նախագահ Օբաման ընդունեց [[Հիվանդների պաշտպանության և հասանելի առողջապահության մասին օրենք]]ը<ref>{{Cite journal|last=Oberlander|first=Jonathan|date= |
Պետության կողմից ֆինանսավորվող բժշկական ապահովագրությունները՝ աղքատների («[[Medicaid]]», գործարկվել է 1965 թվականին) և 65 և ավել տարեկան անձանց համար («[[Medicare]]», գործարկվել է 1966 թվականին), հասանելի է այն ամերիկացիներին, որոնք համապատասխանում են ծրագրի պահանջներին՝ եկամտի կամ տարիքային առումով։ 2010 թվականին նախկին նախագահ Օբաման ընդունեց [[Հիվանդների պաշտպանության և հասանելի առողջապահության մասին օրենք]]ը<ref>{{Cite journal |last=Oberlander |first=Jonathan |date=2010 թ․ հունիսի 1 |title=Long Time Coming: Why Health Reform Finally Passed |url=https://archive.org/details/sim_health-affairs_2010-06_29_6/page/1112 |journal=Health Affairs |language=en |volume=29 |issue=6 |pages=1112–1116 |doi=10.1377/hlthaff.2010.0447 |issn=0278-2715 |pmid=20530339 |doi-access=free}}</ref>, որով, ըստ ԱՄՆ հիվանդությունների վերահսկողության և պրոֆիլակտիկայի կենտրոնի, կիսով չափ նվազել է բժշկական ապահովագրություն չունեցող մարդկանց թիվը<ref>{{Cite web |title=National Health Interview Survey, January to June 2016 |url=https://www.cdc.gov/nchs/data/nhis/earlyrelease/earlyrelease201611_01.pdf |access-date=2016 թ․ նոյեմբերի 23 |website=CDC.gov}}</ref>, իսկ բազմաթիվ հետազոտությունները ցույց են տվել, որ այս օրենքի արդյունքում նվազել է մահացությունը դրա շահառուների շրջանում<ref name="NYT20200323GoodnoughAbelsonetAl">{{Cite news |author=Abby Goodnough |author2=Reed Abelson |author3=Margot Sanger-Katz |author4=Sarah Kliff |date=2020 թ․ մարտի 23 |title=Obamacare Turns 10. Here's a Look at What Works and Doesn't. |url=https://www.nytimes.com/2020/03/23/health/obamacare-aca-coverage-cost-history.html |archive-url=https://web.archive.org/web/20200330105840/https://www.nytimes.com/2020/03/23/health/obamacare-aca-coverage-cost-history.html |archive-date=2020 թ․ մարտի 30 |access-date=2020 թ․ մարտի 31 |work=The New York Times}}</ref><ref>{{Cite book |last1=Miller |first1=Sarah |url=http://www.nber.org/papers/w26081.pdf |title=Medicaid and Mortality: New Evidence from Linked Survey and Administrative Data |last2=Altekruse |first2=Sean |last3=Johnson |first3=Norman |last4=Wherry |first4=Laura |date=2019 թ․ հուլիս |publisher=National Bureau of Economic Research |series=NBER Working Paper No. 26081 |location=Cambridge, MA |doi=10.3386/w26081 |s2cid=164463149}}</ref><ref>{{Cite journal |last1=Goldin |first1=Jacob |last2=Lurie |first2=Ithai Z. |last3=McCubbin |first3=Janet |year=2020 |title=Health Insurance and Mortality: Experimental Evidence from Taxpayer Outreach |url=https://academic.oup.com/qje/advance-article/doi/10.1093/qje/qjaa029/5911132 |journal=The Quarterly Journal of Economics |language=en |volume=136 |pages=1–49 |doi=10.1093/qje/qjaa029}}</ref>։ Այդուհանդերձ, օրենքի թողած «ժառանգությունը» վիճելի է<ref>{{Cite web |last=Mathews |first=Anna Wilde |date=2021 թ․ հունիսի 17 |title=Why Is ACA Still Controversial 11 Years After Healthcare Law Known as Obamacare Was Passed? |url=https://www.wsj.com/articles/why-is-aca-still-controversial-11-years-after-healthcare-law-known-as-obamacare-was-passed-11623962729 |access-date=2022 թ․ հուլիսի 18 |work=Wall Street Journal}}</ref>։ |
||
=== Կրթություն === |
=== Կրթություն === |
||
[[Պատկեր:University-of-Virginia-Rotunda.jpg|thumb|[[Թոմաս Ջեֆերսոն]]ի հիմնադրած [[Վիրջինիայի համալսարան]]ը Միացյալ Նահանգների բազմաթիվ պետական քոլեջներից և համալսարաններից մեկն է։]] |
[[Պատկեր:University-of-Virginia-Rotunda.jpg|thumb|[[Թոմաս Ջեֆերսոն]]ի հիմնադրած [[Վիրջինիայի համալսարան]]ը Միացյալ Նահանգների բազմաթիվ պետական քոլեջներից և համալսարաններից մեկն է։]] |
||
[[Հանրակրթություն |
[[Հանրակրթություն]]ն ԱՄՆ-ում գտնվում է պետության և տեղական կառավարման մարմինների վերահսկողության ներքո և կարգավորվում է [[ԱՄՆ կրթության բաժին|ԱՄՆ կրթության բաժնի]] կողմից։ Նահանգների մեծամասնությունում երեխաները պետք է դպրոց հաճախեն հինգ կամ վեց տարեկանից (սկսելով [[մանկապարտեզ]]ից կամ [[առաջին դասարան]]ից) մինչև 18 տարեկանը (սովորաբար ավագ դպրոցն ավարտվում է [[տասներկուերորդ դասարան]]ով)։ Որոշ նահանգներում դպրոցն ավարտում են 16 կամ 17 տարեկանում<ref>{{Cite web |title=Ages for Compulsory School Attendance ... |url=https://nces.ed.gov/programs/digest/d02/dt150.asp |access-date=2007 թ․ հունիսի 10 |publisher=U.S. Dept. of Education, National Center for Education Statistics}}</ref>։ 25 և բարձր տարիքի ամերիկացիների 84,6%-ն ավարտել է դպրոցը, 52,6%-ը քոլեջ է հաճախել, 27,2%-ն ունի [[բակալավր]]ի աստիճան, իսկ 9,6%-ը՝ մագիստրոսի կամ այլ աստիճան<ref>{{Cite web |title=Educational Attainment in the United States: 2003 |url=https://www.census.gov/prod/2004pubs/p20-550.pdf |access-date=2006 թ․ օգոստոսի 1 |publisher=U.S. Census Bureau}}</ref>։ Ընդհանուր [[Գրագիտություն|գրագիտության]] աստիճանը գրեթե 99% է<ref name="WF" /><ref>For more detail on U.S. literacy, see [https://nces.ed.gov/NAAL/PDF/2006470.PDF A First Look at the Literacy of America's Adults in the 21st century], U.S. Department of Education (2003).</ref>։ |
||
Միացյալ Նահանգներում կան բարձրագույն [[ԱՄՆ բարձրագույն կրթության հաստատություններ|կրթության մի շարք մասնավոր և հանրային հաստատություններ]]։ Միացյալ Նահանգներում են գտնվում աշխարհի առաջատար [[Պետական համալսարան|պետական]] և [[ |
Միացյալ Նահանգներում կան բարձրագույն [[ԱՄՆ բարձրագույն կրթության հաստատություններ|կրթության մի շարք մասնավոր և հանրային հաստատություններ]]։ Միացյալ Նահանգներում են գտնվում աշխարհի առաջատար [[Պետական համալսարան|պետական]] և [[մասնավոր համալսարան]]ների մեծ մասը<ref>{{Cite web |date=2021 թ․ հունիսի 8 |title=QS World University Rankings 2022 |url=https://www.topuniversities.com/university-rankings/world-university-rankings/2022 |access-date=2022 թ․ հուլիսի 14 |work=QS World University Rankings |publisher=Quacquarelli Symonds}}</ref>։ Կան նաև տեղական [[համայնքային քոլեջ]]ներ, որոնցում սովորաբար ընդունելությունը բաց է, կրթական ծրագիրը՝ կարճ, վարձն էլ ցածր<ref>{{Cite web |last1=Pannoni |first1=Alexandra |last2=Kerr |first2=Emma |date=2020 թ․ հուլիսի 14 |title=Everything You Need to Know About Community Colleges: FAQ |url=https://www.usnews.com/education/community-colleges/articles/2015/02/06/frequently-asked-questions-community-college |access-date=2022 թ․ հուլիսի 9 |work=[[U.S. News & World Report]]}}</ref>։ ԱՄՆ-ը մեկ ուսանողի կրթության վրա [[Պետական ծախսեր|ծախսում է]] ամենաշատ գումարը, քան աշխարհի որևէ այլ երկիր<ref>{{Cite news |last=Rushe |first=Dominic |date=2018 թ․ սեպտեմբերի 7 |title=The US spends more on education than other countries. Why is it falling behind? |url=https://www.theguardian.com/us-news/2018/sep/07/us-education-spending-finland-south-korea |access-date=2020 թ․ օգոստոսի 29 |work=The Guardian |language=en-GB |issn=0261-3077}}</ref>։ 2016-2017 թվականների ուսումնական տարվա ընթացքում պետական տարրական և միջնակարգ դպրոցների աշակերտների կրթության վրա ծախսվել է 12,794 ԱՄՆ դոլար<ref>{{Cite web |date=2020 թ․ ապրիլ |title=Fast Facts: Expenditures |url=https://nces.ed.gov/fastfacts/display.asp?id=66 |access-date=2020 թ․ օգոստոսի 29 |website=nces.ed.gov |language=EN}}</ref>։ Ինչ վերաբերում է բարձրագույն կրթության համար ծախսերին, ապա ԱՄՆ-ն մեկ ուսանողի վրա ծախսում է ավելի շատ գումար, քան [[Տնտեսական համագործակցության և զարգացման կազմակերպություն|Տնտեսական համագործակցության և զարգացման կազմակերպության]] երկրները միջինում<ref name="education spending">{{Cite news |date=2013 թ․ հունիսի 25 |title=U.S. education spending tops global list, study shows |url=https://www.cbsnews.com/8301-202_162-57590921/u.s-education-spending-tops-global-list-study-shows/ |access-date=2013 թ․ հոկտեմբերի 5 |publisher=CBS |agency=AP}}</ref>։ Չնայած ուսանողական վարկերը «ներելու» որոշ ծրագրերի առկայությանը<ref>{{Cite web |title=The Biden administration cancelled $9.5B in student loan debt. Here's who it affects. |url=https://usafacts.org/articles/the-biden-administration-cancelled-95b-in-student-loan-debt-heres-who-it-affects/ |access-date=2022 թ․ հուլիսի 15 |website=USAFacts |language=en}}</ref>՝ վերջին տասնամյակում 102%-ով աճել են [[Ուսանողական պարտք|ուսանողական վարկերը]]<ref>{{Cite news |last=Hess |first=Abigail Johnson |date=2020 թ․ դեկտեմբերի 22 |title=U.S. student debt has increased by more than 100% over the past 10 years |url=https://www.cnbc.com/2020/12/22/us-student-debt-has-increased-by-more-than-100percent-over-past-10-years.html |access-date=2022 թ․ հունվարի 8 |work=CNBC}}</ref> և 2022 թվականին գերազանցել 1,7 տրիլիոն ԱՄՆ դոլարը<ref>{{Cite news |last1=Dickler |first1=Jessica |last2=Nova |first2=Annie |date=2022 թ․ մայիսի 6 |title=This is how student loan debt became a $1.7 trillion crisis |url=https://www.cnbc.com/2022/05/06/this-is-how-student-loan-debt-became-a-1point7-trillion-crisis.html |access-date=2022 թ․ հուլիսի 8 |work=CNBC}}</ref>։ |
||
== ԱՄՆ-ի նահանգներ և կոմսություններ == |
== ԱՄՆ-ի նահանգներ և կոմսություններ == |
||
| Տող 270. | Տող 259. | ||
|- style="height:32px" |
|- style="height:32px" |
||
| [[Այդահո]] |
| [[Այդահո]] |
||
| [[Պատկեր:Flag of Idaho.svg|bormm der pra casa |
| [[Պատկեր:Flag of Idaho.svg|bormm der pra casa|33x22px]] |
||
|- style="height:32px" |
|- style="height:32px" |
||
| [[Այովա]] |
| [[Այովա]] |
||
| Տող 447. | Տող 436. | ||
== Նշանավոր անձինք == |
== Նշանավոր անձինք == |
||
| ⚫ | ԱՄՆ-ը նշանավոր շատ մարդկանց հայրենիքն է. հայտնի են ականավոր քաղաքական գործիչներ [[Բենջամին Ֆրանկլին]]ն ու [[Աբրահամ Լինքոլն]]ը, գյուտարարներ [[Ռոբերտ Ֆուլտոն]]ը կառուցել է առաջին շոգենավը, Պ. Կուպերը ստեղծել է շոգեքարշը, Ու. Հանթը՝ կարի մեքենան, Ս. Մորզեն՝ հեռագրական սարքը, [[Ալեքսանդր Բելլ]]ը՝ հեռախոսը, [[Թոմաս Էդիսոն]]ը՝ շիկացման էլեկտրական լամպը և էլի մի շարք նշանավոր գյուտարարներ, Ու. Բարրոուզը՝ հաշվիչ մեքենան, Ռ. Օպենհայմերը՝ առաջին [[ատոմային ռումբ]]ը։ ԱՄՆ-ը համարվում է առանձին գիտությունների «հայրենիքը»։ Կիբեռնետիկայի «հայրը» Ն. Վիներն է, սաղմնաբանության հիմնադիրը՝ Ռ. Հարրիսոնը, երկրաքիմիայինը՝ Ֆ. Քլարկը, գենետիկայինը՝ Թ. Մորգանը։ Վիթխարի են ԱՄՆ-ի նվաճումներն աստղագիտության և տիեզերքի ուսումնասիրության բնագավառում. ղեկավարվելով ամերիկյան աստղագետ Փ. Լոուելի տեսական կանխագուշակումներով՝ Ք. Թումբոն [[1930]] թ-ին հայտնագործել է [[Պլուտոն]] մոլորակը, Գ. Դեյպերը՝ տիեզերական [[միգամածություն]]ը, Ն. Արմսթրոնգը և Է. Օլդրինը առաջինն են վայրէջք կատարել [[Լուսին|Լուսնի]] վրա ([[1969]] թ.)։ Գրողներ [[Մարկ Տվեն]]ը, [[Ջեկ Լոնդոն]]ը, [[Թեոդոր Դրայզեր]]ը, [[Էդգար Ալլան Պո]]ն, [[Ուիլյամ Ֆոլքներ]]ը, [[Ֆրենսիս Սքոթ Ֆիցջերալդ]]ը, [[Օ. Հենրի]]ն, [[Ջերոմ Դեյվիդ Սելինջեր]]ը, [[Հերբերտ Ուելս]]ը, [[հայ]]ազգի [[Վիլյամ Սարոյան]]ը և շատ ուրիշներ հայտնի են ամբողջ աշխարհում։ |
||
| ⚫ | ԱՄՆ-ը նշանավոր շատ մարդկանց հայրենիքն է. հայտնի են ականավոր քաղաքական գործիչներ [[Բենջամին Ֆրանկլին]]ն ու [[Աբրահամ Լինքոլն]]ը, գյուտարարներ [[Ռոբերտ Ֆուլտոն]]ը կառուցել է առաջին շոգենավը, Պ. Կուպերը ստեղծել է շոգեքարշը, Ու. Հանթը՝ կարի մեքենան, Ս. Մորզեն՝ հեռագրական սարքը, [[Ալեքսանդր Բելլ]]ը՝ հեռախոսը, [[Թոմաս Էդիսոն]]ը՝ շիկացման էլեկտրական լամպը և էլի մի շարք նշանավոր |
||
== Մշակույթ և հասարակություն == |
== Մշակույթ և հասարակություն == |
||
{{Հիմնական|ԱՄՆ մշակույթ}} |
{{Հիմնական|ԱՄՆ մշակույթ}} |
||
[[Պատկեր:Liberty02.jpg|thumb|upright|[[Ֆրանսիա]]յից նվեր ստացած [[Ազատության արձան]]ը դարձել է [[ամերիկյան երազանք]]ի խորհրդանիշը<ref>{{ |
[[Պատկեր:Liberty02.jpg|thumb|upright|[[Ֆրանսիա]]յից նվեր ստացած [[Ազատության արձան]]ը դարձել է [[ամերիկյան երազանք]]ի խորհրդանիշը<ref>{{Cite web |title=Statue of Liberty |url=https://whc.unesco.org/en/list/307 |access-date=2022 թ․ հունվարի 4 |website=World Heritage |publisher=UNESCO}}</ref>։|alt=The Statue of Liberty, a large teal bronze sculpture on a stone pedestal]] |
||
Միացյալ Նահանգներն [[Բազմամշակութայնություն|ամենատարբեր]] էթնիկ խմբերի, ավանդույթների և արժեքների հայրենիքն է<ref name="DD">{{ |
Միացյալ Նահանգներն [[Բազմամշակութայնություն|ամենատարբեր]] էթնիկ խմբերի, ավանդույթների և արժեքների հայրենիքն է<ref name="DD">{{Cite book |last1=Adams |first1=J.Q. |url=https://archive.org/details/dealingwithdiver0000adam |title=Dealing with diversity : the anthology |last2=Strother-Adams |first2=Pearlie |date=2001 |publisher=Kendall/Hunt Pub |isbn=978-0-7872-8145-8 |location=Chicago}}</ref><ref name="Society in Focus">{{Cite book |last1=Thompson |first1=William E. |title=Society in focus : an introduction to sociology |last2=Hickey |first2=Joseph V. |date=2004 |publisher=Pearson/Allyn and Bacon |isbn=978-0-205-41365-2 |edition=5th |location=Boston}}</ref> և համաշխարհային մասշտաբով մշակութային մեծ ազդեցություն ունի<ref>BBC, April 2008: Country Profile: United States of America</ref><ref>{{Cite magazine |last1=Fergie |first1=Dexter |last2=Pinkham |first2=Sophie |last3=Pinkham |first3=Sophie |last4=Kindley |first4=Evan |last5=Kindley |first5=Evan |last6=Kirsch |first6=Adam |last7=Kirsch |first7=Adam |last8=Dickey |first8=Colin |last9=Dickey |first9=Colin |date=2022 թ․ մարտի 24 |title=How American Culture Ate the World |url=https://newrepublic.com/article/165836/american-culture-ate-world-righteous-smokescreen-globalization-review |access-date=2022 թ․ հուլիսի 3 |magazine=The New Republic |issn=0028-6583}}</ref>։ Բացի բնիկ ամերիկացի, [[Հավայացիներ|բնիկ հավայացի]] և [[Ալյասկացիներ|Ալյասկայի բնիկ ժողովուրդներից]], գրեթե բոլոր ամերիկացիները կամ նրանց նախնիները ներգաղթել են կամ որպես ստրուկ բերվել են նախորդ հինգ դարերի ընթացքում<ref>{{Cite book |last1=Fiorina |first1=Morris P. |title=The New American democracy |last2=Peterson |first2=Paul E. |date=2010 |publisher=Longman |isbn=978-0-205-78016-7 |edition=7th |location=London |page=97}}</ref>։ Ամերիկայի մշակույթը հիմնականում [[Արևմտյան մշակույթ|Արևմտյան աշխարհի մշակույթն]] է, որը սկիզբ է առել [[Եվրոամերիկացիներ|եվրոպացի ներգաղթյալների ավանդույթներից]], որոնք իրենց վրա կրել են այլ գործոնների ազդեցությունը, օրինակ՝ [[Աֆրոամերիկյան մշակույթ|Աֆրիկայից բերված ստրուկների ազդեցությունը]]<ref name="DD" /><ref>{{Cite book |last1=Holloway |first1=Joseph E. |title=Africanisms in American culture |date=2005 |publisher=Indiana University Press |isbn=978-0-253-21749-3 |edition=2nd |location=Bloomington |pages=18–38}}<br />{{Cite book |last1=Johnson |first1=Fern L. |url=https://archive.org/details/speakingcultural0000john |title=Speaking culturally : language diversity in the United States |publisher=Sage Publications |year=2000 |isbn=978-0-8039-5912-5 |page=[https://archive.org/details/speakingcultural0000john/page/116 116]}}</ref>։ Վերջին շրջանում [[Ասիական ծագման ամերիկացիներ|Ասիայից]] և հատկապես [[Լատինոամերիկյան մշակույթ|Լատինական Ամերիկայից]] ներգաղթն իր մասնաբաժինն է ավելացրել մշակութային «խառնուրդին», որը նկարագրվում է որպես համասեռ «[[հալման կաթսա]]» և տարասեռ [[աղցանաման (հասկացություն)|աղցանաման]], որտեղ ներգաղթյալներն իրենց ներդրումն են ունեցել և հաճախ [[առնմանում|միաձուլվել]] են ամերիկյան հիմնական մշակույթին<ref name="DD" />։ Այդուհանդերձ, [[Ռասայական անհավասարությունը Միացյալ Նահանգներում|ռասայի]]<ref>{{Cite book |last=Bonilla-Silva |first=Eduardo |url=https://books.google.com/books?id=6IG7QgAACAAJ&q=racism+without+racists |title=Racism without Racists: Color-blind Racism and the Persistence of Racial Inequality in the United States |publisher=Rowman & Littlefield |year=2003 |isbn=978-0-7425-1633-5 |location=Lanham |pages=2–29}}{{Չաշխատող արտաքին հղում|bot=InternetArchiveBot }}</ref> և [[Բարեկեցության անհավասարությունը Միացյալ Նահանգներում|բարեկեցության]] առումով սոցիալական բարձր անհավասարություն կա<ref>{{Cite news |date=2018 թ․ հունիսի 4 |title="Contempt for the poor in US drives cruel policies," says UN expert |url=https://www.ohchr.org/EN/NewsEvents/Pages/DisplayNews.aspx?NewsID=23172&LangID=E |access-date=2018 թ․ հունիսի 5 |work=OHCHR}}</ref>։ |
||
Ամերիկացիներն ավանդաբար տարբերվում են իրենց [[ |
Ամերիկացիներն ավանդաբար տարբերվում են իրենց [[աշխատանքային էթիկա]]յով<ref>{{Cite journal |last=Porter |first=Gayle |date=2010 թ․ նոյեմբեր |title=Work Ethic and Ethical Work: Distortions in the American Dream |url=https://archive.org/details/sim_journal-of-business-ethics_2010-11_96_4/page/535 |journal=Journal of Business Ethics |publisher=Springer |volume=96 |pages=535–550 |doi=10.1007/s10551-010-0481-6 |jstor=29789736 |s2cid=143991044 |number=4}}</ref>, մրցունակությամբ<ref>{{Cite journal |last=Stephens |first=R.H. |date=1952 թ․ սեպտեմբեր |title=The Role Of Competition In American Life |journal=The Australian Quarterly |publisher=Australian Institute of Policy and Science |volume=24 |pages=9–14 |jstor=41317686 |number=3}}</ref>, անհատականությամբ<ref>{{Cite journal |last1=Grabb |first1=Edward |last2=Baer |first2=Douglas |last3=Curtis |first3=James |year=1999 |title=The Origins of American Individualism: Reconsidering the Historical Evidence |journal=University of Alberta |publisher=Canadian Journal of Sociology |volume=24 |pages=511–533 |doi=10.2307/3341789 |jstor=3341789 |number=4}}</ref>, ինչպես նաև «[[ամերիկյան քաղաքացիական կրոն]]ի» հավատքով, որը շեշտադրում է ազատությունը, հավասարությունը, մասնավոր սեփականությունը, ժողովրդավարությունը, օրենքի ուժը և սահմանափակ կառավարումը<ref>{{Cite book |last=Huntington |first=Samuel P. |url=https://archive.org/details/whoarewechalleng00hunt |title=Who are We?: The Challenges to America's National Identity |publisher=Simon & Schuster |year=2004 |isbn=978-0-684-87053-3 |chapter=Chapters 2–4 |access-date=2015 թ․ հոկտեմբերի 25 |chapter-url=https://books.google.com/books?id=6xiYiybkE8kC&q=core}}: also see American's Creed, written by William Tyler Page and adopted by Congress in 1918.</ref>։ Համաշխարհային չափանիշներով ամերիկացիները չափազանց շատ են բարեգործություն անում. ըստ 2016 թվականին «[[Charities Aid Foundation]]»-ի իրականացրած հետազոտության՝ ամերիկացիները ՀՆԱ-ի 1,44%-ը նվիրաբերել են բարեգործության, որն ամենաբարձր ցուցանիշն է աշխարհում<ref>{{Cite web |date=2016 թ․ հունվար |title=GROSS DOMESTIC PHILANTHROPY: An international analysis of GDP, tax and giving |url=https://www.cafonline.org/docs/default-source/about-us-policy-and-campaigns/gross-domestic-philanthropy-feb-2016.pdf |access-date=2022 թ․ հուլիսի 18 |publisher=Charities Aid Foundation}}</ref>։ |
||
[[Ամերիկյան երազանք]]ը կամ այն ընկալումը, որ ամերիկացիները [[Սոցիալ-տնտեսական շարժողունակությունը ԱՄՆ-ում|սոցիալական բարձր շարժողունակություն]] ունեն, կարևոր դեր է խաղում ներգաղթի համար<ref>{{ |
[[Ամերիկյան երազանք]]ը կամ այն ընկալումը, որ ամերիկացիները [[Սոցիալ-տնտեսական շարժողունակությունը ԱՄՆ-ում|սոցիալական բարձր շարժողունակություն]] ունեն, կարևոր դեր է խաղում ներգաղթի համար<ref>{{Cite web |last=Clifton |first=Jon |date=2013 թ․ մարտի 21 |title=More Than 100 Million Worldwide Dream of a Life in the U.S. More than 25% in Liberia, Sierra Leone, Dominican Republic want to move to the U.S. |url=https://www.gallup.com/poll/161435/100-million-worldwide-dream-life.aspx |access-date=2014 թ․ հունվարի 10 |publisher=Gallup}}</ref>։ Արդյոք այս ընկալումը ճիշտ է, վիճելի հարց է<ref name="socialmobility">*{{Cite web |year=2010 |title=A Family Affair: Intergenerational Social Mobility across OECD Countries |url=https://www.oecd.org/tax/public-finance/chapter%205%20gfg%202010.pdf |access-date=2010 թ․ սեպտեմբերի 20 |website=Economic Policy Reforms: Going for Growth |publisher=OECD}} |
||
* {{ |
* {{Cite web |author1=Blanden, Jo |author2=Gregg, Paul |author3=Machin, Stephen |date=2005 թ․ ապրիլ |title=Intergenerational Mobility in Europe and North America |url=https://www.suttontrust.com/reports/IntergenerationalMobility.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20060623094610/https://www.suttontrust.com/reports/IntergenerationalMobility.pdf |archive-date=2006 թ․ հունիսի 23 |publisher=Centre for Economic Performance}} |
||
* {{ |
* {{Cite web |last1=Gould |first1=Elise |date=2012 թ․ հոկտեմբերի 10 |title=U.S. lags behind peer countries in mobility |url=https://www.epi.org/publication/usa-lags-peer-countries-mobility/ |access-date=2013 թ․ հուլիսի 15 |website=Economic Policy Institute}} |
||
* {{ |
* {{Cite journal |last=Winship |first=Scott |date=Spring 2013 |title=Overstating the Costs of Inequality |url=https://www.brookings.edu/~/media/Research/Files/Articles/2013/03/overstating%20inequality%20costs%20winship/overstating%20inequality%20costs%20winship.pdf |journal=National Affairs |archive-url=https://web.archive.org/web/20131024141452/https://www.brookings.edu/~/media/Research/Files/Articles/2013/03/overstating%20inequality%20costs%20winship/overstating%20inequality%20costs%20winship.pdf |archive-date=2013 թ․ հոկտեմբերի 24 |access-date=2014 թ․ հունվարի 10}}</ref><ref name="CAP">{{Cite web |date=2006 թ․ ապրիլի 26 |title=Understanding Mobility in America |url=https://www.americanprogress.org/issues/economy/news/2006/04/26/1917/understanding-mobility-in-america/ |website=Center for American Progress}}</ref><ref name="Schneider">{{Cite web |last=Schneider |first=Donald |date=2013 թ․ հուլիսի 29 |title=A Guide to Understanding International Comparisons of Economic Mobility |url=https://www.heritage.org/research/reports/2013/07/a-guide-to-understanding-international-comparisons-of-economic-mobility |access-date=2013 թ․ օգոստոսի 22 |publisher=The Heritage Foundation}}</ref>։ Թեև կարծիք կա, որ Միացյալ Նահանգներում [[Անդասակարգ հասարակություն|դասերի բաժանում չկա]]<ref>{{Cite book |last=Gutfeld |first=Amon |title=American Exceptionalism: The Effects of Plenty on the American Experience |publisher=Sussex Academic Press |year=2002 |isbn=978-1-903900-08-6 |location=Brighton and Portland |page=65}}</ref>, գիտնականներն էական տարբերություններ են նշում երկրի սոցիալական դասերի միջև, որոնք ազդում են [[Սոցիալականացում|սոցիալականացման]], լեզվի և արժեքների վրա<ref>{{Cite book |last=Zweig |first=Michael |title=What's Class Got To Do With It, American Society in the Twenty-First Century |publisher=Cornell University Press |year=2004 |isbn=978-0-8014-8899-3 |location=Ithaca, NY}} {{Cite web |title=Effects of Social Class and Interactive Setting on Maternal Speech |url=https://eric.ed.gov/ERICWebPortal/Home.portal?_nfpb=true&_pageLabel=RecordDetails&ERICExtSearch_SearchValue_0=ED309843&ERICExtSearch_SearchType_0=eric_accno&objectId=0900000b800472a5 |access-date=2007 թ․ հունվարի 27 |publisher=Education Resource Information Center}}</ref>։ Ամերիկացիները մեծապես արժևորում են [[Սոցիոէկոնոմիկա|սոցիալ-տնտեսական ձեռքբերումները]], սակայն [[Միջին Ջո|սովորական կամ միջին լինելը]] ևս դիտվում է որպես դրական հատկանիշ<ref>{{Cite book |last=O'Keefe |first=Kevin |url=https://archive.org/details/averageamericant00okee |title=The Average American |publisher=PublicAffairs |year=2005 |isbn=978-1-58648-270-1 |location=New York}}</ref>։ |
||
=== Գրականություն և կերպարվեստ === |
=== Գրականություն և կերպարվեստ === |
||
[[Պատկեր:Mark Twain by AF Bradley.jpg|thumb|left|upright|Ամերիկացի գրող և երգիծաբան [[Մարկ Տվեն]]ը]] |
[[Պատկեր:Mark Twain by AF Bradley.jpg|thumb|left|upright|Ամերիկացի գրող և երգիծաբան [[Մարկ Տվեն]]ը]] |
||
18-րդ դարում և 19-րդ դարի սկզբում ամերիկյան արվեստն ու գրականությունը հիմնականում ոգեշնչվում էին Եվրոպայից՝ ազդեցություն թողնելով Արևմտյան մշակույթի մեջ։ Այնպիսի գրողներ, ինչպիսիք էին [[Վաշինգտոն Իրվինգ]]ը, [[Նաթանիել Հոթորն]]ը, [[ |
18-րդ դարում և 19-րդ դարի սկզբում ամերիկյան արվեստն ու գրականությունը հիմնականում ոգեշնչվում էին Եվրոպայից՝ ազդեցություն թողնելով Արևմտյան մշակույթի մեջ։ Այնպիսի գրողներ, ինչպիսիք էին [[Վաշինգտոն Իրվինգ]]ը, [[Նաթանիել Հոթորն]]ը, [[Էդգար Ալլան Պո]]ն և [[Հենրի Դեյվիդ Թորո]]ն, 19-րդ դարի կեսին ստեղծեցին յուրօրինակ գրականություն։ 19-րդ դարի երկրորդ կեսին մեծ կերպարներ էին [[Մարկ Տվեն]]ը և պոետ [[Ուոլթ Ուիթմեն]]ը, իսկ [[Էմիլի Դիքինսոն]]ը, որն անհայտ է եղել իր կյանքի ընթացքում, համարվում է Ամերիկայի անվանի պոետներից մեկը<ref>{{Cite book |last1=Harold |first1=Bloom |url=https://archive.org/details/emilydickinson00bloo/page/9 |title=Emily Dickinson |date=1999 |publisher=Chelsea House Publishers |isbn=978-0-7910-5106-1 |location=Broomall, PA |page=[https://archive.org/details/emilydickinson00bloo/page/9 9]}}</ref>։ [[Մեծ ամերիկյան վեպ]]եր համարվող ստեղծագործություններից են [[Հերման Մելվիլ]]ի «[[Մոբի Դիք]]ը» (1851), Տվենի «[[Հեքլբերի Ֆիննի արկածները]]» (1885), [[Ֆրենսիս Սքոթ Ֆիցջերալդ]]ի «[[Մեծն Գեթսբին (վեպ)|Մեծն Գեթսբին]]» (1925) և [[Հարփըր Լի]]ի «[[Ծաղրասարյակ սպանելը (վեպ)|Ծաղրասարյակ սպանելը]]» (1960), որոնք արտացոլում են ամերիկյան ազգային փորձի և բնույթի հիմնարար առանձնահատկությունները<ref>{{Cite journal |author=Buell, Lawrence |date=Spring–Summer 2008 |title=The Unkillable Dream of the Great American Novel: ''Moby-Dick'' as Test Case |url=https://nrs.harvard.edu/urn-3:HUL.InstRepos:31740086 |journal=American Literary History |volume=20 |issue=1–2 |pages=132–155 |doi=10.1093/alh/ajn005 |issn=0896-7148 |s2cid=170250346}}</ref>։ ԱՄՆ տասներեք քաղաքացի Նոբելյան մրցանակ է ստացել գրականության բնագավառում։ [[Ուիլյամ Ֆոլքներ]]ին, [[Էռնեստ Հեմինգուեյ]]ին և [[Ջոն Ստայնբեք]]ին 20-րդ դարի ամենաազդեցիկ գրողներից են համարվում<ref>{{Cite book |last1=Edward |first1=Quinn |url=https://archive.org/details/dictionaryoflite0002quin/page/361 |title=A dictionary of literary and thematic terms |date=2006 |publisher=Facts On File |isbn=978-0-8160-6243-0 |edition=2nd |page=[https://archive.org/details/dictionaryoflite0002quin/page/361 361]}}{{Cite book |last1=David |first1=Seed |title=A companion to twentieth-century United States fiction |date=2009 |publisher=Wiley-Blackwell |isbn=978-1-4051-4691-3 |location=Chichester, West Sussex |page=76}}{{Cite book |last1=Jeffrey |first1=Meyers |url=https://archive.org/details/hemingwaybiograp0000meye_v2c9 |title=Hemingway : A biography |date=1999 |publisher=Da Capo Press |isbn=978-0-306-80890-6 |location=New York |page=[https://archive.org/details/hemingwaybiograp0000meye_v2c9/page/139 139]}}</ref>։ [[Բիթ սերունդ|Բիթ սերնդի]], ինչպես նաև [[Պոստմոդեռնիստական գրականություն|պոստմոդեռնիստական]] գրողները նոր գրական մոտեցումներ առաջ քաշեցին. դրանց թվում էին [[Ջոն Բարթ]]ը, [[Թոմաս Ռագգլզ Պինչոն-կրտսեր|Թոմաս Պինչոն]]ը և [[Դոն Դելիլո]]ն<ref name="Lesher2000">{{Cite book |last=Lesher |first=Linda Parent |url=https://books.google.com/books?id=fSiXAAAAQBAJ&pg=PA109 |title=The Best Novels of the Nineties: A Reader's Guide |publisher=McFarland |year=2000 |isbn=978-1-4766-0389-6 |page=109}}</ref>։ |
||
19-րդ դարի կեսերին կերպարվեստում [[Հուդզոն գետի դպրոց]]ը եվրոպական [[Ռեալիզմ (արվեստ)|ռեալիզմի]] ավանդույթներով շարժում էր։ 1913 թվականին Նյու Յորքում կայացած [[Զինանոցի ցուցահանդես|Զինանոցի շոուն]], որը եվրոպական [[Մոդեռնիզմը կերպարվեստում|մոդեռնիստական արվեստի]] ցուցահանդես էր, ցնցեց հանրությանը և վերափոխեց ամերիկյան արվեստը<ref>{{ |
19-րդ դարի կեսերին կերպարվեստում [[Հուդզոն գետի դպրոց]]ը եվրոպական [[Ռեալիզմ (արվեստ)|ռեալիզմի]] ավանդույթներով շարժում էր։ 1913 թվականին Նյու Յորքում կայացած [[Զինանոցի ցուցահանդես|Զինանոցի շոուն]], որը եվրոպական [[Մոդեռնիզմը կերպարվեստում|մոդեռնիստական արվեստի]] ցուցահանդես էր, ցնցեց հանրությանը և վերափոխեց ամերիկյան արվեստը<ref>{{Cite book |last1=Brown |first1=Milton W. |url=https://archive.org/details/storyofarmorysho00brow |title=The Story of the Armory Show |date=1963 |publisher=Abbeville Press |isbn=978-0-89659-795-2 |edition=2nd |location=New York}}</ref>։ [[Ջորջիա Օ’Քիֆ]]ը, [[Մարսդեն Հարթլի]]ն և մյուսները փորձարկեցին նոր, անհատական ոճեր։ Միացյալ Նահանգներում մեծապես զարգացան այնպիսի խոշոր գեղարվեստական շարժումներ, ինչպիսիք էին [[Ջեքսոն Պոլլոք]]ի և [[Վիլլեմ դե Կունինգ]]ի [[աբստրակտ էքսպրեսիոնիզմ]]ը և [[Էնդի Ուորհոլ]]ի ու [[Ռոյ Լիխտենշտայն]]ի [[փոփ արտ]]ը։ Մոդեռնիզմի, այնուհետև [[պոստմոդեռնիզմ]]ի ալիքը հանրաճանաչություն բերեցին ամերիկյան այնպիսի ճարտարապետների, ինչպիսիք էին [[Ֆրենկ Լլոյդ Ռայթ]]ը, [[Ֆիլիպ Ջոնսոն]]ը և [[Ֆրենկ Գերի]]ն<ref name="JansonJanson2003">{{Cite book |last1=Janson |first1=Horst Woldemar |url=https://books.google.com/books?id=MMYHuvhWBH4C&pg=PT955 |title=History of Art: The Western Tradition |last2=Janson |first2=Anthony F. |publisher=Prentice Hall Professional |year=2003 |isbn=978-0-13-182895-7 |page=955}}</ref>։ Ամերիկացիները դեռ վաղ ժամանակներից են կարևոր դեր խաղում ժամանակակից [[լուսանկարչություն|լուսանկարչության]] մեջ. անվանի լուսանկարիչներից են [[Ալֆրեդ Ստիգլից]]ը, [[Էդվարդ Սթայհեն]]ը, [[Էդվարդ Ուեսթոն]]ը և [[Անսել Ադամս]]ը<ref name="Davenport1991">{{Cite book |last=Davenport |first=Alma |url=https://books.google.com/books?id=hca5H_rJZnUC&pg=PA67 |title=The History of Photography: An Overview |publisher=UNM Press |year=1991 |isbn=978-0-8263-2076-6 |page=67}}</ref>։ |
||
=== Կինո և թատրոն === |
=== Կինո և թատրոն === |
||
[[Պատկեր:Hollywood Sign (Zuschnitt).jpg|thumb|[[Հոլիվուդի նշան]]ը Կալիֆոռնիա նահանգի Լոս Անջելես քաղաքում]] |
[[Պատկեր:Hollywood Sign (Zuschnitt).jpg|thumb|[[Հոլիվուդի նշան]]ը Կալիֆոռնիա նահանգի Լոս Անջելես քաղաքում]] |
||
Կալիֆոռնիա նահանգի Լոս Անջելես քաղաքի հյուսիսային [[Հոլիվուդ]] շրջանը կինոարտադրության առաջատարներից մեկն է համարվում<ref>{{ |
Կալիֆոռնիա նահանգի Լոս Անջելես քաղաքի հյուսիսային [[Հոլիվուդ]] շրջանը կինոարտադրության առաջատարներից մեկն է համարվում<ref>{{Cite press release |title=Nigeria surpasses Hollywood as world's second-largest film producer |date=2009 թ․ մայիսի 5 |publisher=United Nations |url=https://www.un.org/apps/news/story.asp?NewsID=30707 |access-date=2013 թ․ փետրվարի 17}}</ref>։ Աշխարհում կինոֆիլմերի առաջին կոմերցիոն ցուցահանդեսը տեղի է ունեցել Նյու Յորքում 1894 թվականին<ref>{{Cite book |url=https://archive.org/details/bub_gb_cBoEAAAAMBAJ |title=Billboard |date=1944 թ․ ապրիլի 29 |publisher=Nielsen Business Media |page=[https://archive.org/details/bub_gb_cBoEAAAAMBAJ/page/n67 68] |issn=0006-2510}}</ref>։ 20-րդ դարի սկզբից ԱՄՆ կինոարդյունաբերությունը մեծապես հիմնված է եղել Հոլիվուդի և դրա շրջակայքի վրա, թեև 21-րդ դարում զգալի թվով ֆիլմեր այնտեղ չեն նկարահանվում, և կինոընկերությունները գլոբալիզացվում են<ref>{{Cite magazine |title=John Landis Rails Against Studios: 'They're Not in the Movie Business Anymore' |url=https://www.hollywoodreporter.com/news/john-landis-rails-studios-theyre-659222 |access-date=2015 թ․ հունվարի 24 |magazine=The Hollywood Reporter}}</ref>։ [[Կինոարվեստի և գիտության ակադեմիա]]ն 1929 թվականից յուրաքանչյուր տարի կազմակերպում է [[Օսկար|ակադեմիական մրցանակաբաշխություն]], որը հայտնի է «Օսկար» անվամբ<ref name="DrowneHuber2004">{{Cite book |last1=Drowne |first1=Kathleen Morgan |url=https://books.google.com/books?id=CecCHiI95dYC&pg=PA236 |title=The 1920s |last2=Huber |first2=Patrick |publisher=Greenwood Publishing Group |year=2004 |isbn=978-0-313-32013-2 |page=236}}</ref>, իսկ 1944 թվականի հունվարից ամեն տարի անց է կացվում [[Ոսկե գլոբուս]] մրցանակաբաշխությունը<ref name="Kroon2014">{{Cite book |last=Kroon |first=Richard W. |url=https://books.google.com/books?id=HjmNAgAAQBAJ&pg=PA338 |title=A/V A to Z: An Encyclopedic Dictionary of Media, Entertainment and Other Audiovisual Terms |publisher=McFarland |year=2014 |isbn=978-0-7864-5740-3 |page=338}}</ref>։ |
||
[[Համր կինո]]յի ժամանակաշրջանի ամերիկացի [[Կինոարտադրություն|կինոարտադրող]] [[Դեյվիդ Ուորկ Գրիֆիթ]]ը կենտրոնական դեր է խաղացել կինոյի զարգացման գործում, իսկ պրոդյուսեր, ձեռնարկատեր [[Ուոլթ Դիսնեյ|Ուոլտ Դիսնեյ]]ն առաջատար էր թե՛ [[Մուլտիպլիկացիա|մուլտիպլիկացիոն ֆիլմերի]], թե՛ ֆիլմերի [[մերչանդայզինգ |
[[Համր կինո]]յի ժամանակաշրջանի ամերիկացի [[Կինոարտադրություն|կինոարտադրող]] [[Դեյվիդ Ուորկ Գրիֆիթ]]ը կենտրոնական դեր է խաղացել կինոյի զարգացման գործում, իսկ պրոդյուսեր, ձեռնարկատեր [[Ուոլթ Դիսնեյ|Ուոլտ Դիսնեյ]]ն առաջատար էր թե՛ [[Մուլտիպլիկացիա|մուլտիպլիկացիոն ֆիլմերի]], թե՛ ֆիլմերի [[մերչանդայզինգ]]ի ոլորտում<ref name="KrasniewiczDisney2010">{{Cite book |last1=Krasniewicz |first1=Louise |url=https://books.google.com/books?id=lZ3vTgpHgFoC&pg=PR10 |title=Walt Disney: A Biography |last2=Disney |first2=Walt |publisher=ABC-CLIO |year=2010 |isbn=978-0-313-35830-2 |page=10}}</ref>։ Այնպիսի ռեժիսորներ, ինչպիսիք էին [[Ջոն Ֆորդ]]ը, վերասահմանեցին ամերիկյան հին արևմուտքի կերպարը, իսկ մյուս ռեժիսորները, օրինակ՝ [[Ջոն Հյուսթոն]]ը, ընդլայնեց կինոյի հնարավորություններն իրական միջավայրում նկարահանումներ անելու շնորհիվ։ Կինոարտադրության համար սկսվեցին ոսկե տարիներ, որը սովորաբար անվանում են «[[Դասական հոլիվուդյան կինո|Հոլիվուդի ոսկե դարաշրջան]]»՝ [[հնչուն կինո]]յի ժամանակաշրջանից մինչև 1960-ականների սկիզբ<ref>{{Cite news |last1=Matthews |first1=Charles |date=2011 թ․ հունիսի 3 |title=Book explores Hollywood 'Golden Age' of the 1960s-'70s |url=https://www.washingtonpost.com/entertainment/books/book-explores-hollywood-golden-age-of-the-1960s-70s/2011/02/10/AGh5xJIH_story.html |access-date=2015 թ․ օգոստոսի 6 |newspaper=The Washington Post}}</ref>, երբ հայտնի դարձան այնպիսի դերասաններ, ինչպիսիք էին [[Ջոն Ուեյն]]ը և [[Մերիլին Մոնրո]]ն<ref>{{Cite news |last1=Banner |first1=Lois |date=2012 թ․ օգոստոսի 5 |title=Marilyn Monroe, the eternal shape shifter |url=https://articles.latimes.com/2012/aug/05/opinion/la-oe-0805-banner-marilyn-monroe-icon-biography-20120805 |access-date=2015 թ․ օգոստոսի 6 |newspaper=Los Angeles Times}}</ref><ref>{{Cite web |last1=Rick |first1=Jewell |date=2008 թ․ օգոստոսի 8 |title=John Wayne, an American Icon |url=https://www.usc.edu/uscnews/stories/15465.html |archive-url=https://web.archive.org/web/20080822102812/https://www.usc.edu/uscnews/stories/15465.html |archive-date=2008 թ․ օգոստոսի 22 |access-date=2015 թ․ օգոստոսի 6 |publisher=University of Southern California}}</ref>։ 1970-ականներին «[[Նոր Հոլիվուդ]]ին» կամ «Հոլիվուդի վերածննդին»<ref name="Greven2013">{{Cite book |last=Greven |first=David |url=https://books.google.com/books?id=QIyNBQAAQBAJ&pg=PT23 |title=Psycho-Sexual: Male Desire in Hitchcock, De Palma, Scorsese, and Friedkin |publisher=University of Texas Press |year=2013 |isbn=978-0-292-74204-8 |page=23}}</ref> հատուկ էր իրական իրադարձությունների հիման վրա սուր ֆիլմերի արտադրությունը, որն իր վրա կրում էր [[Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի հետևանքներ|հետպատերազմական շրջանի]] իրական դեպքերի հիման վրա նկարահանված ֆրանսիական և իտալական կինոյի ազդեցությունը<ref name="Morrison1998">{{Cite book |last=Morrison |first=James |url=https://books.google.com/books?id=dWRif68I3igC&pg=PA11 |title=Passport to Hollywood: Hollywood Films, European Directors |publisher=SUNY Press |year=1998 |isbn=978-0-7914-3938-8 |page=11}}</ref>։ |
||
Միացյալ Նահանգներում թատրոնը ծնվել է հին եվրոպական ավանդույթներից և մեծապես կրել [[ |
Միացյալ Նահանգներում թատրոնը ծնվել է հին եվրոպական ավանդույթներից և մեծապես կրել [[բրիտանական թատրոն]]ի ազդեցությունը<ref name="Saxon2011">{{Cite book |author=Theresa Saxon |url=https://books.google.com/books?id=2-AkDQAAQBAJ&pg=PA7 |title=American Theatre: History, Context, Form |date=2011 թ․ հոկտեմբերի 11 |publisher=Edinburgh University Press |isbn=978-0-7486-3127-8 |pages=7– |oclc=1162047055}}</ref>։ Ամերիկյան թատրոնի կենտրոնական հանգույցը [[Մանհեթեն]]ն է՝ իր [[Բրոդվեյ (թատրոն)|Բրոդվեյի]], [[Օֆֆ-Բրոդվեյ]]ի և [[Օֆֆ-Օֆֆ Բրոդվեյ]]ի ճյուղերով<ref name="LondréWatermeier1998">{{Cite book |author1=Felicia Hardison Londré |title=The History of North American Theater: From Pre-Columbian Times to the Present |author2=Daniel J. Watermeier |date=1998 |publisher=Continuum |isbn=978-0-8264-1079-5 |oclc=1024855967}}</ref>։ Բազում կինո և հեռուստաաստղեր իրենց հաջողություններին հասել են նյույորքյան բեմադրություններում։ Նյու Յորքից դուրս շատ քաղաքներ ունեն [[Շրջանային թատրոնները Միացյալ Նահանգներում|շրջանային կամ տեղական պրոֆեսիոնալ թատերախմբեր]], որոնք ունեն սեփական թատերաշրջանները և որոշ ներկայացումներ բեմադրվում են՝ հետագայում Նյու Յորք տեղափոխվելու հույսով։ Մեծ բյուջե ունեցող թատերական ներկայացումները [[մյուզիքլ]]ներն են։ Ամերիկյան թատրոնում զարգացած է նաև [[համայնքային թատրոն]]ի մշակույթը, որը հիմնականում հիմնված է տեղի կամավորների վրա, որոնք պարտադիր չէ, որ թատերական կարիերա ունենան<ref>Stephen Watt, and Gary A. Richardson, ''American Drama: Colonial to Contemporary'' (1994).</ref>։ |
||
=== Երաժշտություն === |
=== Երաժշտություն === |
||
| Տող 480. | Տող 468. | ||
[[Ամերիկյան ժողովրդական երաժշտություն]]ն իր մեջ ներառում է բազմաթիվ երաժշտական ժանրեր, որոնք հայտնի են որպես ավանդական երաժշտություն, ավանդական [[ժողովրդական երաժշտություն]], ժամանակակից ժողովրդական երաժշտություն կամ արմատների երաժշտություն։ Մի շարք ավանդական երգեր, որոնք երբեմն սերում են [[Բրիտանական կղզիներ]]ից, [[Մայրցամաքային Եվրոպա]]յից կամ [[Աֆրիկա]]յից, պահպանվել են սերունդներ շարունակ<ref name=afc>[https://www.loc.gov/folklife/guide/folkmusicandsong.html "Folk Music and Song", American Folklife Center, Library of Congress]</ref>։ |
[[Ամերիկյան ժողովրդական երաժշտություն]]ն իր մեջ ներառում է բազմաթիվ երաժշտական ժանրեր, որոնք հայտնի են որպես ավանդական երաժշտություն, ավանդական [[ժողովրդական երաժշտություն]], ժամանակակից ժողովրդական երաժշտություն կամ արմատների երաժշտություն։ Մի շարք ավանդական երգեր, որոնք երբեմն սերում են [[Բրիտանական կղզիներ]]ից, [[Մայրցամաքային Եվրոպա]]յից կամ [[Աֆրիկա]]յից, պահպանվել են սերունդներ շարունակ<ref name=afc>[https://www.loc.gov/folklife/guide/folkmusicandsong.html "Folk Music and Song", American Folklife Center, Library of Congress]</ref>։ |
||
Վաղ շրջանի կոմպոզիտորներից էր [[Ուիլյամ Բիլինգս]] անունով մեկը՝ ծնված Բոստոնում, որը 1770-ական թվականներին հայրենասիրական օրհներգեր էր երգում։ Բիլինգսը [[Նոր Անգլիայի առաջին դպրոց]]ից էր<ref name="Eggart2007">{{ |
Վաղ շրջանի կոմպոզիտորներից էր [[Ուիլյամ Բիլինգս]] անունով մեկը՝ ծնված Բոստոնում, որը 1770-ական թվականներին հայրենասիրական օրհներգեր էր երգում։ Բիլինգսը [[Նոր Անգլիայի առաջին դպրոց]]ից էր<ref name="Eggart2007">{{Cite book |last=Eggart |first=Elise |url=https://books.google.com/books?id=SMGOgKLHbz8C&pg=PA68 |title=Let's Go USA 24th Edition |date=2007 |publisher=St. Martin's Press |isbn=978-0-312-37445-7 |page=68}}</ref>, որը գերիշխող դիրք ուներ ամերիկյան երաժշտության ստեղծման վաղ փուլում։ Նախքան քաղաքացիական պատերազմն ամենախոստումնալից կոմպոզիտորը համարվում էր [[Էնթոնի Հայնրիխ]]ը։ 1800-ականների կեսից մինչև վերջ [[Ռոմանտիզմի դարաշրջանի երաժշտություն|ուշ ռոմանտիզմի դարաշրջանի]] կոմպոզիտոր [[Ջոն Ֆիլիպ Սուզա]]ն մի շարք ռազմական երգեր է գրել՝ մասնավորապես քայլերթեր, և համարվում է Ամերիկայի ամենամեծ կողմպոզիտորներից մեկը<ref name="Bierley1973">{{Cite book |last=Bierley |first=Paul E. |url=https://books.google.com/books?id=QcabC2avFLsC&pg=PA5 |title=John Philip Sousa: American Phenomenon |publisher=Alfred Music |year=1973 |isbn=978-1-4574-4995-6 |edition=Revised |page=5}}</ref>։ |
||
[[Աֆրոամերիկյան երաժշտություն|Աֆրոամերիկյան երաժշտության]] ռիթմիկ և քնարական ոճերը մեծապես ազդել են [[Ամերիկյան երաժշտություն|ամերիկյան երաժշտության]] վրա՝ այն առանձնացնելով եվրոպական և աֆրիկյան ավանդույթներից։ Փոխառնվել են ժողովրդական խոսքի, օրինակ՝ [[բլյուզ]]ի և հին երաժշտության տարրեր և դարձել համաշխարհային լսարան ունեցող [[Փոփ երաժշտություն|փոփ ժանրեր]]։ 20-րդ դարի սկզբում [[Լուի Արմսթրոնգ]]ը և [[Դյուկ Էլինգտոն]]ը ստեղծել են [[ջազ]]ի ուղղությունը։ 1920-ական թվականներին ստեղծվեց [[քանթրի]] երաժշտությունը, իսկ 1940-ականներին՝ [[ռիթմ ընդ բլյուզ]]ը<ref name="autogenerated2001">{{ |
[[Աֆրոամերիկյան երաժշտություն|Աֆրոամերիկյան երաժշտության]] ռիթմիկ և քնարական ոճերը մեծապես ազդել են [[Ամերիկյան երաժշտություն|ամերիկյան երաժշտության]] վրա՝ այն առանձնացնելով եվրոպական և աֆրիկյան ավանդույթներից։ Փոխառնվել են ժողովրդական խոսքի, օրինակ՝ [[բլյուզ]]ի և հին երաժշտության տարրեր և դարձել համաշխարհային լսարան ունեցող [[Փոփ երաժշտություն|փոփ ժանրեր]]։ 20-րդ դարի սկզբում [[Լուի Արմսթրոնգ]]ը և [[Դյուկ Էլինգտոն]]ը ստեղծել են [[ջազ]]ի ուղղությունը։ 1920-ական թվականներին ստեղծվեց [[քանթրի]] երաժշտությունը, իսկ 1940-ականներին՝ [[ռիթմ ընդ բլյուզ]]ը<ref name="autogenerated2001">{{Cite book |last1=Biddle |first1=Julian |url=https://archive.org/details/whatwashotroller00bidd/page/ |title=What Was Hot!: Five Decades of Pop Culture in America |date=2001 |publisher=Citadel |isbn=978-0-8065-2311-8 |location=New York |page=[https://archive.org/details/whatwashotroller00bidd/page/ ix]}}</ref>։ Վերջին տարիներին հայտնի դարձավ [[հիփ հոփ]]ը, իսկ 1990-ականներին այս ժանրի հայտնի ներկայացուցիչներն էին [[Թուփաք Շաքուր]]ը, [[Նաս]]ը և [[Էմինեմ]]ը, 2010-2020-ականներին՝ [[Քանյե Ուեսթ]]ը, [[Քենդրիկ Լամար]]ը, [[Լիլ Ուեյն]]ը և [[Նիքի Մինաժ]]ը։ |
||
1950-ականների կեսերին [[Էլվիս Փրեսլի]]ն և [[Չաք Բերի]]ն [[ռոքնռոլ]]ի պիոներներն էին։ «[[Metallica]]»-ն, «[[Eagles]]»-ը և «[[Աերոսմիթ]]»-ը [[Ամենաշատ վաճառված երաժշտական կատարողների ցանկ|ամենաշատ վաճառված]] ռոք խմբերն են<ref>{{ |
1950-ականների կեսերին [[Էլվիս Փրեսլի]]ն և [[Չաք Բերի]]ն [[ռոքնռոլ]]ի պիոներներն էին։ «[[Metallica]]»-ն, «[[Eagles]]»-ը և «[[Աերոսմիթ]]»-ը [[Ամենաշատ վաճառված երաժշտական կատարողների ցանկ|ամենաշատ վաճառված]] ռոք խմբերն են<ref>{{Cite web |last1=Hartman |first1=Graham |date=2012 թ․ հունվարի 5 |title=Metallica's 'Black album' is Top-Selling Disc of last 20 years |url=https://loudwire.com/metallica-black-album-top-selling-disc-last-20-years/ |access-date=2015 թ․ հոկտեմբերի 12 |website=Loudwire}}</ref><ref>{{Cite news |last1=Vorel |first1=Jim |date=2012 թ․ սեպտեմբերի 27 |title=Eagles tribute band landing at Kirkland |url=https://herald-review.com/entertainment/local/eagles-tribute-band-landing-at-kirkland/article_a8dcd506-08d0-11e2-82ac-001a4bcf887a.html |access-date=2015 թ․ հոկտեմբերի 12 |agency=Herald & Review}}</ref><ref>{{Cite news |date=2015 թ․ փետրվարի 2 |title=Aerosmith will rock Salinas with July concert |url=https://www.ksbw.com/news/central-california/salinas/aerosmith-will-rock-salinas-with-july-concert/31042330 |access-date=2015 թ․ հոկտեմբերի 12}}</ref>։ 1960-ականներին, երբ [[Ամերիկյան ֆոլք երաժշտության վերածնում|վերածնվեց ֆոլք երաժշտությունը]], հայտնի դարձավ [[Բոբ Դիլան]]ը՝ որպես Ամերիկայի ամենահայտնի երգերի հեղինակ<ref>{{Cite magazine |date=2020 թ․ ապրիլի 10 |title=No. 1 Bob Dylan |url=https://www.rollingstone.com/interactive/lists-100-greatest-songwriters/#bob-dylan |access-date=2021 թ․ հունվարի 29 |magazine=Rolling Stone}}</ref>։ 20-րդ դարի կեսերին այնպիսի փոփ երգիչներ, ինչպիսիք էին [[Բինգ Քրոսբի]]ն, [[Ֆրենկ Սինատրա]]ն<ref>{{Cite web |date=2015 թ․ դեկտեմբերի 8 |title=10 ways that Frank Sinatra changed the world |url=https://www.usatoday.com/story/life/music/2015/12/08/10-ways-frank-sinatra-changed-world/76381754/ |access-date=2021 թ․ հունիսի 24 |website=USA Today}}</ref> և [[Էլվիս Փրեսլի]]ն, դարձան համաշխարհային ճանաչում ունեցող երգիչներ<ref name="autogenerated2001" />, իսկ 20-րդ դարի վերջին այդպիսի երգիչներ էին [[Մայքլ Ջեքսոն]]ը, [[Փրինս]]ը, [[Մադոննա]]ն, [[Ուիթնի Հյուսթոն]]ը և [[Մրայա Քերի]]ն<ref>{{Cite web |date=2012 թ․ փետրվարի 13 |title=Whitney Houston's Global Impact |url=https://edition.cnn.com/videos/bestoftv/2012/02/13/exp-nr-bilchik-whitney-international-reaction.cnn |access-date=2021 թ․ հունիսի 24 |website=CNN}}</ref><ref>{{Cite web |title=How Prince and his music challenged the music industry |url=https://globalnews.ca/news/2654768/how-prince-and-his-music-challenged-the-music-industry/ |access-date=2016 թ․ հունիսի 25 |website=Global News}}</ref>։ |
||
=== ԶԼՄ === |
=== ԶԼՄ === |
||
== Հայերն ԱՄՆ-ում == |
== Հայերն ԱՄՆ-ում == |
||
{{հիմնական|Հայերն ԱՄՆ-ում}} |
{{հիմնական|Հայերն ԱՄՆ-ում}} |
||
| Տող 501. | Տող 488. | ||
== Ծանոթագրություններ == |
== Ծանոթագրություններ == |
||
{{ |
{{Ծանտուփ}} |
||
== Գրականություն == |
== Գրականություն == |
||
{{refbegin|30em}} |
{{refbegin|30em}} |
||
* [https://standardebooks.org/ebooks/alexander-hamilton_john-jay_james-madison/the-federalist-papers The Federalist Papers, by Alexander Hamilton, John Jay, and James Madison] |
* [https://standardebooks.org/ebooks/alexander-hamilton_john-jay_james-madison/the-federalist-papers The Federalist Papers, by Alexander Hamilton, John Jay, and James Madison] |
||
* {{ |
* {{Cite book |last1=Acharya |first1=Viral V. |title=Regulating Wall Street: The Dodd-Frank Act and the New Architecture of Global Finance |last2=Cooley |first2=Thomas F. |last3=Richardson |first3=Matthew P. |last4=Walter |first4=Ingo |publisher=Wiley |year=2010 |isbn=978-0-470-76877-8 |page=592}} |
||
* {{ |
* {{Cite book |last1=Baptist |first1=Edward E. |author-link=Edward E. Baptist |title=The Half Has Never Been Told: Slavery and the Making of American Capitalism |publisher=Basic Books |year=2014 |isbn=978-0-465-00296-2}} |
||
* {{ |
* {{Cite journal |last1=Barth |first1=James |last2=Jahera |first2=John |year=2010 |title=US Enacts Sweeping Financial Reform Legislation |journal=Journal of Financial Economic Policy |volume=2 |issue=3 |pages=192–195 |doi=10.1108/17576381011085412}} |
||
* {{ |
* {{Cite book |last=Berkin |first=Carol |url=https://books.google.am/books?id=cyEI21RClZkC |title=Making America: A History of the United States, Volume I: To 1877 |last2=Miller |first2=Christopher L. |last3=Cherny |first3=Robert W. |last4=Gormly |first4=James L. |publisher=Cengage Learning |year=2007 |isbn=978-0-618-99485-4 |page=75}} |
||
* {{ |
* {{Cite journal |last1=Bianchine |first1=Peter J. |last2=Russo |first2=Thomas A. |year=1992 |title=The Role of Epidemic Infectious Diseases in the Discovery of America |journal=Allergy and Asthma Proceedings |volume=13 |issue=5 |pages=225–232 |doi=10.2500/108854192778817040 |pmid=1483570}} |
||
* {{ |
* {{Cite book |last=Blakeley |first=Ruth |url=http://www.routledge.com/books/details/9780415462402/ |title=State Terrorism and Neoliberalism: The North in the South |date=2009 |publisher=Routledge |isbn=978-0-415-68617-4}} |
||
* {{ |
* {{Cite book |last1=Boyer |first1=Paul S. |url=https://books.google.am/books?id=9KT3lI76-0cC |title=The Enduring Vision: A History of the American People |last2=Clark Jr. |first2=Clifford E. |last3=Kett |first3=Joseph F. |last4=Salisbury |first4=Neal |last5=Sitkoff |first5=Harvard |last6=Woloch |first6=Nancy |publisher=Cengage Learning |year=2007 |isbn=978-0-618-80161-9 |page=588}} |
||
* {{ |
* {{Cite book |last=Brokenshire |first=Brad |url=https://books.google.am/books?id=7XI52I8zI_AC&pg=PA49 |title=Washington State Place Names |publisher=Caxton Press |year=1993 |isbn=978-0-87004-562-2}} |
||
* {{ |
* {{Cite book |last=Calloway |first=Colin G. |url=https://books.google.am/?id=edYbAZ7ECEoC |title=New Worlds for All: Indians, Europeans, and the Remaking of Early America |publisher=[[Johns Hopkins University Press|JHU Press]] |year=1998 |isbn=978-0-8018-5959-5 |page=229}} |
||
* {{ |
* {{Cite book |last=Cobarrubias |first=Juan |url=https://books.google.am/books?id=x9KoAkzfVqIC&pg=PA195 |title=Progress in Language Planning: International Perspectives |publisher=Walter de Gruyter |year=1983 |isbn=978-90-279-3358-4}} |
||
* {{ |
* {{Cite book |last=Cowper |first=Marcus |url=https://books.google.am/books?id=J8dNX2PqOpcC&pg=PT67 |title=National Geographic History Book: An Interactive Journey |date=2011 |publisher=National Geographic Society |isbn=978-1-4262-0679-5}} |
||
* {{ |
* {{Cite book |last=Davis |first=Kenneth C. |url=https://books.google.am/books?id=Dphzw2cbaoQC |title=Don't know much about the Civil War |publisher=William Marrow and Co. |year=1996 |isbn=978-0-688-11814-3 |location=New York |page=518}} |
||
* {{ |
* {{Cite book |last=Daynes |first=Byron W. |url=https://books.google.am/books?id=HIOQ1FYHtcYC |title=White House Politics and the Environment: Franklin D. Roosevelt to George W. Bush |last2=Sussman |first2=Glen |publisher=[[Texas A&M University Press]] |year=2010 |isbn=978-1-60344-254-1 |page=320 |oclc=670419432 |quote=Presidential environmental policies, 1933–2009}} |
||
* {{ |
* {{Cite book |last1=Erlandson |first1=Jon M |url=https://books.google.am/books?id=GeTv2lmb79UC&pg=PA19 |title=A Canyon Through Time: Archaeology, History, and Ecology of the Tecolote Canyon Area, Santa Barbara County |last2=Rick |first2=Torben C |last3=Vellanoweth |first3=Rene L |publisher=University of Utah Press |year=2008 |isbn=978-0-87480-879-7 |location=California}} |
||
* {{ |
* {{Cite book |last=Fagan |first=Brian M. |url=https://books.google.am/books?id=_9lqCwAAQBAJ&pg=PA390 |title=Ancient Lives: An Introduction to Archaeology and Prehistory |date=2016 |publisher=Routledge |isbn=978-1-317-35027-9}} |
||
* {{ |
* {{Cite book |last=Feldstein |first=Sylvan G. |url=https://books.google.am/books?id=Juc4fb1Fx1cC |title=The Handbook of Municipal Bonds |last2=Fabozzi |first2=Frank J. |publisher=[[John Wiley & Sons]] |year=2011 |isbn=978-1-118-04494-0 |page=1376}} |
||
* {{ |
* {{Cite journal |last1=Ferguson |first1=Thomas |last2=Rogers |first2=Joel |year=1986 |title=The Myth of America's Turn to the Right |url=https://www.theatlantic.com/past/docs/issues/95dec/conbook/fergrt.htm |journal=The Atlantic |volume=257 |issue=5 |pages=43–53 |accessdate=2013 թ․ մարտի 11}} |
||
* {{ |
* {{Cite journal |last1=Fladmark |first1=K.R. |year=2017 |title=Routes: Alternate Migration Corridors for Early Man in North America |journal=American Antiquity |volume=44 |issue=1 |pages=55–69 |doi=10.2307/279189 |issn=0002-7316 |jstor=279189}} |
||
* {{ |
* {{Cite book |last=Flannery |first=Tim |url=https://books.google.am/books?id=mkkyBgAAQBAJ |title=The Eternal Frontier: An Ecological History of North America and Its Peoples |date=2015 |publisher=Open Road + Grove/Atlantic |isbn=978-0-8021-9109-0}} |
||
* {{ |
* {{Cite book |last=Fraser |first=Steve |url=https://books.google.am/?id=yd4GqkP5XYgC&lpg=PA229 |title=The Rise and Fall of the New Deal Order: 1930–1980 |last2=Gerstle |first2=Gary |publisher=Princeton University Press |year=1989 |isbn=978-0-691-00607-9 |series=American History: Political science |page=311}} |
||
* {{ |
* {{Cite book |last=Gaddis |first=John Lewis |url=https://archive.org/details/unitedstatesorig0000gadd |title=The United States and the Origins of the Cold War, 1941–1947 |publisher=Columbia University Press |year=1972 |isbn=978-0-231-12239-9}} |
||
* {{ |
* {{Cite book |last=Gelo |first=Daniel J. |url=https://books.google.am/books?id=KBBmDwAAQBAJ&pg=PT79 |title=Indians of the Great Plains |date=2018 |publisher=Taylor & Francis |isbn=978-1-351-71812-7}} |
||
* {{ |
* {{Cite book |last=Greg |first=Percy |url=https://books.google.am/books?id=e7cTAAAAYAAJ&pg=PA276 |title=History of the United States from the Foundation of Virginia to the Reconstruction of the Union |publisher=West, Johnston & Company |year=1892}} |
||
* {{ |
* {{Cite book |last=García |first=Ofelia |url=https://books.google.am/books?id=bW6V__K95ckC&pg=PT167 |title=Bilingual Education in the 21st Century: A Global Perspective |publisher=John Wiley & Sons |year=2011 |isbn=978-1-4443-5978-7}} |
||
* {{ |
* {{Cite book |last=Gold |first=Susan Dudley |url=https://books.google.am/books?id=mbV6kPGO4OAC |title=United States V. Amistad: Slave Ship Mutiny |publisher=Marshall Cavendish |year=2006 |isbn=978-0-7614-2143-6 |page=144}} |
||
* {{ |
* {{Cite book |last=Gordon |first=John Steele |url=https://books.google.am/books?id=rmsUs_KDgHAC |title=An Empire of Wealth: The Epic History of American Economic Power |publisher=HarperCollins |year=2004 |isbn=978-0-06-009362-4 |authorlink=John Steele Gordon}} |
||
* {{ |
* {{Cite book |last=Graebner |first=Norman A. |url=https://books.google.am/?id=r71u_AgE7iYC&lpg=PA142 |title=Reagan, Bush, Gorbachev: Revisiting the End of the Cold War |last2=Burns |first2=Richard Dean |last3=Siracusa |first3=Joseph M. |publisher=Greenwood Publishing Group |year=2008 |isbn=978-0-313-35241-6 |series=Praeger Security International Series |page=180}} |
||
* {{ |
* {{Cite book |last1=Haines |first1=Michael Robert |url=https://books.google.am/books?id=BPdgiysIVcgC&pg=PA12 |title=A Population History of North America |last2=Haines |first2=Michael R. |last3=Steckel |first3=Richard H. |date=2000 |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0-521-49666-7}} |
||
* {{ |
* {{Cite book |url=http://www.routledge.com/books/details/9780415673440/ |title=The Routledge Handbook of Poverty in the United States |publisher=Routledge |year=2014 |isbn=978-0-415-67344-0 |editor1-last=Haymes |editor1-first=Stephen |editor2-last=Vidal de Haymes |editor2-first=Maria |editor3-last=Miller |editor3-first=Reuben}} |
||
* {{ |
* {{Cite book |last1=Haviland |first1=William A. |url=https://books.google.am/books?id=9_qGhW338KQC&pg=PA219 |title=Evolution and Prehistory: The Human Challenge |last2=Walrath |first2=Dana |last3=Prins |first3=Harald E.L. |date=2013 |publisher=Cengage Learning |isbn=978-1-285-06141-2}} |
||
* {{ |
* {{Cite book |last1=Hoopes |first1=Townsend |url=https://archive.org/details/fdrcreationofun00hoop |title=FDR and the Creation of the U.N |last2=Brinkley |first2=Douglas |publisher=Yale University Press |year=1997 |isbn=978-0-300-08553-2}} |
||
* {{ |
* {{Cite book |last=Ingersoll |first=Thomas N. |url=https://books.google.am/books?id=qwdQDQAAQBAJ&pg=PA208 |title=The Loyalist Problem in Revolutionary New England |publisher=Cambridge University Press |year=2016 |isbn=978-1-107-12861-3}} |
||
* {{ |
* {{Cite book |last=Inghilleri |first=Moira |url=https://books.google.am/books?id=h1yuDQAAQBAJ&pg=PT117 |title=Translation and Migration |publisher=Taylor & Francis |year=2016 |isbn=978-1-315-39980-5}} |
||
* {{ |
* {{Cite book |last=Jacobs |first=Lawrence R. |url=https://archive.org/details/healthcarereform0000jaco |title=Health Care Reform and American Politics: What Everyone Needs to Know: What Everyone Needs to Know |publisher=Oxford University Press |year=2010 |isbn=978-0-19-978142-3}} |
||
* {{ |
* {{Cite book |last=Johnson |first=Paul |url=https://books.google.am/books?id=RXSVQjz1_tMC |title=A History of the American People |publisher=HarperCollins |year=1997 |isbn=978-0-06-195213-5}} |
||
* {{Cite book|title=Encyclopedia of American studies|date=2001|publisher=Grolier Educational|editor-last=Kurian |editor-first=George T. |
* {{Cite book |title=Encyclopedia of American studies |date=2001 |publisher=Grolier Educational |isbn=978-0-7172-9222-6 |editor-last=Kurian |editor-first=George T. |location=New York |oclc=46343385}} |
||
* {{ |
* {{Cite book |last=Joseph |first=Paul |url=https://books.google.am/books?id=idw0DQAAQBAJ&pg=PA590 |title=The Sage Encyclopedia of War: Social Science Perspectives |date=2016 |publisher=Sage Publications |isbn=978-1-4833-5988-5}} |
||
* {{ |
* {{Cite book |last=Kessel |first=William B. |url=https://books.google.am/books?id=laxSyAp89G4C |title=Encyclopedia of Native American Wars and Warfare |last2=Wooster |first2=Robert |publisher=Infobase Publishing |year=2005 |isbn=978-0-8160-3337-9 |series=[[Infobase Publishing|Facts on File]] library of American History |page=398}} |
||
* {{ |
* {{Cite book |last1=Kidder |first1=David S. |url=https://books.google.am/books?id=PF39tMiwmWcC&pg=PA91 |title=The Intellectual Devotional: American History: Revive Your Mind, Complete Your Education, and Converse Confidently about Our Nation's Past |last2=Oppenheim |first2=Noah D. |publisher=Rodale |year=2007 |isbn=978-1-59486-744-6}} |
||
* {{ |
* {{Cite book |last1=Kruse |first1=Kevin M. |title=One Nation Under God: How Corporate America Invented Christian America |publisher=Basic Books |year=2015 |isbn=978-0-465-04949-3}} |
||
* {{ |
* {{Cite book |last=Leckie |first=Robert |url=https://books.google.am/books?id=gvIeAAAAMAAJ |title=None died in vain: The Saga of the American Civil War |publisher=Harper-Collins |year=1990 |isbn=978-0-06-016280-1 |location=New York |page=682 |authorlink=Robert Leckie (author)}} |
||
* {{ |
* {{Cite book |last=Lockard |first=Craig |url=https://books.google.am/books?id=k91sCgAAQBAJ&pg=PA315 |title=Societies, Networks, and Transitions, Volume B: From 600 to 1750 |publisher=Cengage Learning |year=2010 |isbn=978-1-111-79083-7}} |
||
* {{ |
* {{Cite book |last1=Martinez |first1=Donna |url=https://books.google.am/books?id=KnB1DQAAQBAJ&pg=PA19 |title=50 Events That Shaped American Indian History: An Encyclopedia of the American Mosaic [2 volumes] |last2=Bordeaux |first2=Jennifer L. Williams |date=2016 |publisher=ABC-CLIO |isbn=978-1-4408-3577-3}} |
||
* {{ |
* {{Cite book |last1=Martinez |first1=Donna |url=https://books.google.am/books?id=2HjEDAAAQBAJ&pg=PA4 |title=Urban American Indians: Reclaiming Native Space: Reclaiming Native Space |last2=Sage |first2=Grace |last3=Ono |first3=Azusa |date=2016 |publisher=ABC-CLIO |isbn=978-1-4408-3208-6}} |
||
* {{ |
* {{Cite book |last=Martone |first=Eric |url=https://books.google.am/books?id=MHJ1DQAAQBAJ&pg=PA504 |title=Italian Americans: The History and Culture of a People |publisher=ABC-CLIO |year=2016 |isbn=978-1-61069-995-2}} |
||
* {{ |
* {{Cite book |last=Leffler |first=Melvyn P. |title=The Cambridge History of the Cold War |publisher=Cambridge University Press |year=2010 |isbn=978-0-521-83719-4 |editor-last=Westad |editor-first=Odd Arne |volume=1: Origins |location=Cambridge |pages=67–89 |language=en |chapter=The emergence of an American grand strategy, 1945–1952 |oclc=309835719 |authorlink=Melvyn P. Leffler}} |
||
* {{ |
* {{Cite book |last=Lemon |first=James T. |title=North America: the historical geography of a changing continent |publisher=Rowman & Littlefield |year=1987 |editor1-last=Mitchell |editor1-first=Robert D. |chapter=Colonial America in the 18th Century |editor2-last=Groves |editor2-first=Paul A. |chapter-url=http://cascourses.uoregon.edu/geog471/wp-content/uploads/2010/01/Lemon.pdf |url-status=dead |archivedate=2013 թ․ հունվարի 23 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130123135724/http://cascourses.uoregon.edu/geog471/wp-content/uploads/2010/01/Lemon.pdf}} |
||
* {{ |
* {{Cite book |last=Lien |first=Arnold Johnson |url=https://books.google.am/?id=UYpVAAAAYAAJ |title=Studies in History, Economics, and Public Law |publisher=Columbia University |year=1913 |volume=54 |location=New York |page=604}} |
||
* {{ |
* {{Cite book |last=Weierman |first=Karen Woods |url=https://books.google.am/books?id=24mIQuLBuN8C&pg=PA44 |title=One Nation, One Blood: Interracial Marriage In American Fiction, Scandal, And Law, 1820–1870 |publisher=University of Massachusetts Press |year=2005 |isbn=978-1-55849-483-1 |page=214}} |
||
* {{ |
* {{Cite book |last=Levenstein |first=Harvey |url=https://archive.org/details/revolutionattabl0000leve_d6o6 |title=Revolution at the Table: The Transformation of the American Diet |publisher=University of California Press |year=2003 |isbn=978-0-520-23439-0 |location=Berkeley and Los Angeles}} |
||
* {{ |
* {{Cite journal |last1=Mann |first1=Kaarin |year=2007 |title=Interracial Marriage in Early America: Motivation and the Colonial Project |url=http://www.umich.edu/~historyj/docs/2007-fall/Interracial_Marriage_in_Early_America_Mann.pdf |url-status=dead |journal=Michigan Journal of History |issue=Fall |archivedate=2013 թ․ մայիսի 15 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130515063053/http://www.umich.edu/~historyj/docs/2007-fall/Interracial_Marriage_in_Early_America_Mann.pdf}} |
||
* {{ |
* {{Cite book |last=McKenna |first=George |url=https://books.google.am/books?id=_wwA0pdMdg4C&pg=PA280 |title=The Puritan Origins of American Patriotism |publisher=Yale University Press |year=2007 |isbn=978-0-300-10099-0}} |
||
* {{ |
* {{Cite book |last=Meltzer |first=David J. |url=https://books.google.am/books?id=Rnc-bg2voI8C&pg=PA129 |title=First Peoples in a New World: Colonizing Ice Age America |date=2009 |publisher=University of California Press |isbn=978-0-520-94315-5}} |
||
* {{ |
* {{Cite book |author=The New York Times |url=https://books.google.am/books?id=-BIGv9vIoqcC |title=The New York Times Guide to Essential Knowledge: A Desk Reference for the Curious Mind |publisher=St. Martin's Press |year=2007 |isbn=978-0-312-37659-8 |edition=2nd}} |
||
* {{ |
* {{Cite book |last=Mostert |first=Mary |url=https://books.google.am/books?id=jntSQ-yn66AC&pg=PA18 |title=The Threat of Anarchy Leads to the Constitution of the United States |publisher=CTR Publishing, Inc. |year=2005 |isbn=978-0-9753851-4-2}} |
||
* {{ |
* {{Cite book |last=Onuf |first=Peter S. |url=https://books.google.am/books?id=WcUgLPqmfuYC |title=The Origins of the Federal Republic: Jurisdictional Controversies in the United States, 1775–1787 |publisher=University of Pennsylvania Press |year=2010 |isbn=978-0-8122-0038-6}} |
||
* {{ |
* {{Cite book |last1=Perdue |first1=Theda |url=https://books.google.am/books?id=-RBJCyp2bFIC&pg=PA40 |title=The Columbia Guide to American Indians of the Southeast |last2=Green |first2=Michael D |date=2005 |publisher=Columbia University Press |isbn=978-0-231-50602-1}} |
||
* {{ |
* {{Cite book |last=Price |first=David A. |url=https://books.google.am/books?id=_EFbS_7fFcYC |title=Love and Hate in Jamestown: John Smith, Pocahontas, and the Start of a New Nation |publisher=Random House |year=2003 |isbn=978-0-307-42670-3}} |
||
* {{ |
* {{Cite book |last=Quirk |first=Joel |url=https://books.google.am/books?id=qqxK4KlqKYMC |title=The Anti-Slavery Project: From the Slave Trade to Human Trafficking |publisher=University of Pennsylvania Press |year=2011 |isbn=978-0-8122-4333-8 |page=344}} |
||
* {{ |
* {{Cite book |last=Ranlet |first=Philip |title=New England Encounters: Indians and Euroamericans Ca. 1600–1850 |publisher=North Eastern University Press |year=1999 |editor-last=Vaughan |editor-first=Alden T.}} |
||
* {{ |
* {{Cite book |last=Rausch |first=David A. |url=https://books.google.am/?id=iyZMeGMgIgEC&vq=triangle |title=Native American Voices |publisher=Baker Books |year=1994 |isbn=978-0-8010-7773-9 |location=Grand Rapids |page=180}} |
||
* {{ |
* {{Cite book |last=Remini |first=Robert V. |url=https://books.google.am/books/about/The_House.html?id=CAM6J6IoQFQC |title=The House: The History of the House of Representatives |publisher=HarperCollins |year=2007 |isbn=978-0-06-134111-3}} |
||
* {{Cite book |
* {{Cite book |url=https://books.google.am/books?id=ZQnEwUaPAegC |title=Beyond the covenant chain : the Iroquois and their neighbors in Indian North America, 1600–1800 |date=2003 |publisher=Pennsylvania State University Press |isbn=978-0-271-02299-4 |editor1-last=Richter |editor1-first=Daniel K. |location=University Park |oclc=51306167 |editor2-last=Merrell |editor2-first=James H.}} |
||
* {{ |
* {{Cite book |last=Ripper |first=Jason |url=https://books.google.am/books?id=vX-fYvoAeHwC |title=American Stories: To 1877 |publisher=M.E. Sharpe |year=2008 |isbn=978-0-7656-2903-6 |page=299}} |
||
* {{ |
* {{Cite book |last=Russell |first=John Henderson |url=https://archive.org/details/freenegroinvirg00russgoog |title=The Free Negro in Virginia, 1619–1865 |publisher=Johns Hopkins University |year=1913 |page=196}} |
||
* {{ |
* {{Cite book |last=Safire |first=William |url=https://books.google.am/books?id=nBeqgG1aqUkC&pg=PA199 |title=No Uncertain Terms: More Writing from the Popular "On Language" Column in The New York Times Magazine |publisher=Simon and Schuster |year=2003 |isbn=978-0-7432-4955-3}} |
||
* {{ |
* {{Cite book |last=Savage |first=Candace |url=https://books.google.am/books?id=X1u9BwAAQBAJ&pg=PA55 |title=Prairie: A Natural History |date=2011 |publisher=Greystone Books |isbn=978-1-55365-899-3}} |
||
* {{ |
* {{Cite book |last=Schneider |first=Dorothy |url=https://books.google.am/books?id=QlemwRTsY20C |title=Slavery in America |last2=Schneider |first2=Carl J. |publisher=Infobase Publishing |year=2007 |isbn=978-1-4381-0813-1 |page=554}} |
||
* {{ |
* {{Cite book |last=Schultz |first=David Andrew |url=https://books.google.am/books?id=f7m713xwK58C |title=Encyclopedia of the United States Constitution |publisher=Infobase Publishing |year=2009 |isbn=978-1-4381-2677-7 |page=904}} |
||
* {{ |
* {{Cite book |last=Sider |first=Sandra |url=https://books.google.am/books?id=JtYy67FsRosC&pg=PA226 |title=Handbook to Life in Renaissance Europe |publisher=Oxford University Press |year=2007 |isbn=978-0-19-533084-7}} |
||
* {{ |
* {{Cite book |last=Simonson |first=Peter |url=https://books.google.am/books?id=N6lrAmPlbvIC&pg=PA79 |title=Refiguring Mass Communication: A History |publisher=University of Illinois Press |year=2010 |isbn=978-0-252-07705-0 |location=Urbana |quote=He held high the Declaration of Independence, the Constitution, and the nation's unofficial motto, ''e pluribus unum'', even as he was recoiling from the party system in which he had long participated.}} |
||
* {{ |
* {{Cite book |last=Smith |first=Andrew F. |title=The Oxford Encyclopedia of Food and Drink in America |publisher=Oxford University Press |year=2004 |isbn=978-0-19-515437-5 |location=New York |pages=131–132}} |
||
* {{ |
* {{Cite book |last=Soss |first=Joe |url=https://books.google.am/?id=JttyjBoyb3AC |title=Remaking America: Democracy and Public Policy in an Age of Inequality |publisher=Russell Sage Foundation |year=2010 |isbn=978-1-61044-694-5 |editor-last=Hacker |editor-first=Jacob S. |editor2-last=Mettler |editor2-first=Suzanne}} |
||
* {{ |
* {{Cite book |last=Stannard |first=David E. |url=https://books.google.am/books/about/American_Holocaust.html?id=RzFsODcGjfcC |title=American Holocaust: The Conquest of the New World |publisher=Oxford University Press |year=1993 |isbn=978-0-19-508557-0 |location=New York |authorlink=David Stannard}} |
||
* {{Cite journal |
* {{Cite journal |last=Tadman |first=Michael |year=2000 |title=The Demographic Cost of Sugar: Debates on Slave Societies and Natural Increase in the Americas |url=https://archive.org/details/sim_american-historical-review_2000-12_105_5/page/1534 |journal=American Historical Review |volume=105 |issue=5 |pages=1534–1575 |doi=10.2307/2652029 |jstor=2652029}} |
||
* {{ |
* {{Cite book |last=Taylor |first=Alan |url=https://books.google.am/books?id=NPoAQRgkrOcC |title=American Colonies: The Settling of North America |publisher=Penguin Books |year=2002 |isbn=978-0-670-87282-4 |editor=Eric Foner |location=New York}} |
||
* {{ |
* {{Cite book |last=Thornton |first=Russell |url=https://books.google.am/?id=9iQYSQ9y60MC&lpg=PA49 |title=American Indian Holocaust and Survival: A Population History Since 1492 |publisher=University of Oklahoma Press |year=1987 |isbn=978-0-8061-2220-5 |series=Civilization of the American Indian |volume=186 |page=49}} |
||
* {{ |
* {{Cite book |last=Thornton |first=Russell |url=https://books.google.am/books?id=_EA-UwvN_HUC&pg=PA34 |title=Studying Native America: Problems and Prospects |publisher=Univ of Wisconsin Press |year=1998 |isbn=978-0-299-16064-7}} |
||
* {{ |
* {{Cite book |last=Vaughan |first=Alden T. |title=New England Encounters: Indians and Euroamericans Ca. 1600–1850 |publisher=North Eastern University Press |year=1999}} |
||
* {{ |
* {{Cite book |last1=Volo |first1=James M. |url=https://books.google.am/books?id=z_bc61ezj0cC&pg=PR11 |title=Family Life in Native America |last2=Volo |first2=Dorothy Denneen |publisher=ABC-CLIO |year=2007 |isbn=978-0-313-33795-6}} |
||
* {{ |
* {{Cite book |last=Walton |first=Gary M. |url=https://books.google.am/books?id=lyhI1q_E4G0C |title=History of the American Economy |last2=Rockoff |first2=Hugh |publisher=Cengage Learning |year=2009 |isbn=978-0-324-78662-0}} |
||
* {{ |
* {{Cite journal |last1=Waters |first1=M.R. |last2=Stafford |first2=T W. |year=2007 |title=Redefining the Age of Clovis: Implications for the Peopling of the Americas |journal=Science |volume=315 |issue=5815 |pages=1122–1126 |bibcode=2007Sci...315.1122W |doi=10.1126/science.1137166 |issn=0036-8075 |pmid=17322060}} |
||
* {{ |
* {{Cite book |last1=Weiss |first1=Edith Brown |url=https://books.google.am/books?id=W_JAw31U5qQC&pg=PA180 |title=Engaging Countries: Strengthening Compliance with International Environmental Accords |last2=Jacobson |first2=Harold Karan |publisher=MIT Press |year=2000 |isbn=978-0-262-73132-4}} |
||
* {{ |
* {{Cite journal |last1=Williams |first1=Daniel K. |year=2012 |title=Questioning Conservatism's Ascendancy: A Reexamination of the Rightward Shift in Modern American Politics; {Reviews in American History} |url=http://courses.ttu.edu/secunnin/40.2.williams.pdf |url-status=dead |journal=Reviews in American History |volume=40 |issue=2 |pages=325–331 |doi=10.1353/rah.2012.0043 |accessdate=2013 թ․ մարտի 11 |archivedate=2013 թ․ մարտի 17 |archiveurl=https://www.webcitation.org/6FBIifRbH?url=http://courses.ttu.edu/secunnin/40.2.williams.pdf}} |
||
* {{ |
* {{Cite book |last1=Wilson |first1=Wendy S. |url=https://books.google.am/books?id=Hs0HFU2ZR0IC&pg=PA14 |title=Native Americans: An Interdisciplinary Unit on Converging Cultures |last2=Thompson |first2=Lloyd M. |publisher=Walch Publishing |year=1997 |isbn=978-0-8251-3332-9}} |
||
* {{ |
* {{Cite book |last=Winchester |first=Simon |url=https://archive.org/details/isbn_9780062079602 |title=The men who United the States |publisher=Harper Collins |year=2013 |isbn=978-0-06-207960-2 |pages=[https://archive.org/details/isbn_9780062079602/page/198 198], 216, 251, 253 |url-access=registration}} |
||
* {{ |
* {{Cite book |last=Zinn |first=Howard |title=A People's History of the United States |title-link=A People's History of the United States |publisher=[[Harper Perennial]] Modern Classics |year=2005 |isbn=978-0-06-083865-2 |authorlink=Howard Zinn}} |
||
{{refend}} |
{{refend}} |
||
{{Քույրհղումներ |
|||
|Պորտալ = ԱՄՆ |
|||
|Վիքիբառարան = Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ |
|||
|Վիքիգրքեր = Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ |
|||
|Վիքիլսարան = Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ |
|||
|Վիքիքաղվածք = Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ |
|||
|Վիքիդարան = Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ |
|||
|Վիքիպահեստ = Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ |
|||
|Մետա-վիքի = Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ |
|||
}} |
|||
== Արտաքին հղումներ == |
== Արտաքին հղումներ == |
||
* [https://usa.mfa.am Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներում Հայաստանի դեսպանություն] |
* [https://usa.mfa.am Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներում Հայաստանի դեսպանություն] |
||
* [https://www.americancorners.am/ Ամերիկյան անկյուններ] |
* [https://www.americancorners.am/ Ամերիկյան անկյուններ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190421073042/https://www.americancorners.am/ |date=2019-04-21 }} |
||
* [https://am.usembassy.gov/ Հայաստանում ԱՄՆ դեսպանատունը] |
* [https://am.usembassy.gov/ Հայաստանում ԱՄՆ դեսպանատունը] |
||
* [https://amcham.am/ Հայաստանում Ամերիկայի առևտրի պալատ] |
* [https://amcham.am/ Հայաստանում Ամերիկայի առևտրի պալատ] |
||
| Տող 626. | Տող 602. | ||
{{Օրվա հոդված նախագծի մասնակից}} |
{{Օրվա հոդված նախագծի մասնակից}} |
||
| ⚫ | |||
[[Կատեգորիա:ԱՄՆ]] |
[[Կատեգորիա:ԱՄՆ]] |
||
[[Կատեգորիա: |
[[Կատեգորիա:Անգլիախոս երկրներ և տարածքներ]] |
||
[[Կատեգորիա:Գերտերություններ]] |
|||
[[Կատեգորիա:Լիբերալ ժողովրդավարություններ]] |
|||
[[Կատեգորիա:ՄԱԿ-ի անդամ երկրներ]] |
[[Կատեգորիա:ՄԱԿ-ի անդամ երկրներ]] |
||
[[Կատեգորիա:Մեծ յոթնյակի երկրներ]] |
[[Կատեգորիա:Մեծ յոթնյակի երկրներ]] |
||
[[Կատեգորիա:Մեծ քսանյակի անդամ երկրներ]] |
[[Կատեգորիա:Մեծ քսանյակի անդամ երկրներ]] |
||
[[Կատեգորիա:ՆԱՏՕ-ի անդամ երկրներ]] |
[[Կատեգորիա:ՆԱՏՕ-ի անդամ երկրներ]] |
||
[[Կատեգորիա: |
[[Կատեգորիա:Նախկին բրիտանական գաղութներ]] |
||
| ⚫ | |||
Ընթացիկ տարբերակը 07:51, 26 Հուլիսի 2024-ի դրությամբ
Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ, հաճախ անվանվում է Միացյալ Նահանգներ կամ պարզապես Ամերիկա (անգլ.՝ United States of America), դաշնային սահմանադրական հանրապետություն Հյուսիսային Ամերիկայում, որը բաղկացած է որոշակի ինքնավարություն ունեցող 50 նահանգներից, որոնք իրականում կիսանկախ պետություններ են (ինչն արտահայտված է նրանց պաշտոնական անունների մեջ․ օրինակ՝ Կալիֆոռնիան կոչվում է Կալիֆոռնիա Հանրապետություն և դա այժմ էլ գրված է նրա դրոշի վրա), և դաշնային նշանակության Կոլումբիա շրջանից[10][11]։ Ամերիկայի Միացյալ Նահանգները հյուսիսում սահմանակցում է Կանադային[12], հարավում՝ Մեքսիկային, ինչպես նաև՝ ծովային սահման ունի Ռուսաստանի հետ[13]։ Ամերիկյան երկու նահանգներ ցամաքային սահման չունեն երկրի հիմնական տարածքի հետ։ Դրանք են՝ Ալյասկան՝ Հյուսիսային Ամերիկայի հյուսիսարևմտյան հատվածում, և Հավայան կղզիները՝ Խաղաղ օվկիանոսում
Ամերիկայի Միացյալ Նահանգները ստեղծվել է բրիտանական տասներեք գաղութների միավորման հետևանքով՝ 1776 թվականի հուլիսի 4-ին[14]։ Այն կարելի է համարել Ամերիկայի ազգային-ազատագրական պայքարում տոնած հաղթանակի գլխավոր հետևանքներից մեկը[14]։ 1787 թվականին ընդունվեց ամերիկյան սահմանադրությունը[14], որն իր տեսակով առաջինն էր մարդկության պատմության մեջ։ Նույն տարում ԱՄՆ-ի առաջին նախագահ ընտրվեց ազատագրական շարժման ականավոր գործիչ Ջորջ Վաշինգտոնը։ 1865 թվականի դեկտեմբերի 18-ին Ամերիկայում վերացվեց ստրկությունը[14]։ Առաջին համաշխարհային պատերազմի ավարտից հետո Ամերիկայի Միացյալ Նահանգները սկսեց անդամակցել Ազգերի լիգային և Միջազգային արդարադատության մշտական պալատին։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի տարիներին հակահիտլերյան խմբավորմանն օժանդակելը բարձրացրեց ԱՄՆ-ի հեղինակությունը Եվրոպայում, իսկ ռազմական գործողությունների ավարտից հետո վերջինս դարձավ կապիտալիստական աշխարհի կորիզը։ 1945 թվականին ԱՄՆ-ն դարձավ առաջին միջուկային տերությունն աշխարհում։
Ամերիկայի Միացյալ Նահանգները ներկայումս զբաղեցնում է 9,826,675 կմ² տարածք (4-րդն աշխարհում)[15] և ունի 322 370 752 մարդ (ըստ 2015 թվականի նախահաշվարկի) բնակչություն (3-րդն աշխարհում)[16]։ Լայնամասշտաբ ներգաղթի պատճառով այն աշխարհի ամենաբազմազգ պետություններից մեկն է։ Մայրաքաղաքը Վաշինգտոնն է, խոշորագույն քաղաքը՝ Նյու Յորքը։ Նյու Յորքից բացի, երկրի տարածքում կան 9 քաղաքներ ևս, որոնց բնակչությունը գերազանցում է մեկ միլիոնը[17]։ Դրանք են Լոս Անջելեսը, Չիկագոն, Հյուստոնը, Ֆինիքսը, Ֆիլադելֆիան, Սան Անտոնիոն, Սան Դիեգոն, Դալասը և Սան Խոսեն[17]։ Պետական լեզուն անգլերենն է[18], որն այստեղ տարածվել է գաղութային տարիներին։
Միացյալ Նահանգները ժամանակակից աշխարհի տնտեսական, քաղաքական և ռազմական ամենահզոր ուժն է։ Համախառն Ներքին Արդյունքի գրեթե 1/4 մասը ստեղծվում է ԱՄՆ-ում[19]։ Արդյունաբերության և գյուղատնտեսության արտադրանքի ծավալով և արտահանմամբ, արտաքին առևտրի շրջանառության ծավալով, կապիտալի արտահանմամբ, գիտատեխնիկական ներուժով և սպասարկման ոլորտի զարգացման մակարդակով աշխարհի առաջատար տերությունն է։ Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների տնտեսությանը բնորոշ է արտադրության և կապիտալի համակենտրոնացման բարձր աստիճանը։ Աշխարհի բոլոր երկրներից առաջինը հետարդյունաբերական փուլ թևակոխած այս երկրում ծառայություններ մատուցող ճյուղերի բաժինը համախառն ներքին արդյունքում կազմում է մոտ 80 %, իսկ արտադրական ոլորտին բաժին է ընկնում ընդամենը 20 %։
Ամերիկայի Միացյալ Նահանգները ներկայումս անդամակցում է ՄԱԿ-ի Անվտանգության Խորհրդին, Հյուսիսատլանտյան դաշինքին, Առևտրի համաշխարհային կազմակերպությանը, Տնտեսական համագործակցության և զարգացման կազմակերպությանը և այլ միջազգային կազմակերպությունների։
Անվան ստուգաբանություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
«Ամերիկա» անվան առաջին կիրառումը համարվում է 1507 թվականը, երբ այն հայտնվեց գերմանացի քարտեզագիր Մարտին Վալձեմյուլլերի աշխարհի քարտեզին։ Քարտեզի վրա անվանումը մեծատառերով էր և գրված էր ներկայիս Հարավային Ամերիկայի տարածքի վրա։ Քարտեզագիրն ընտրել էր անվանումը՝ ի պատիվ Ամերիգո Վեսպուչիին։ իտալացի ճանապարհորդն առաջինն էր, որ ենթադրեց՝ Վեստ Ինդիան Ասիայի արևելյան սահմանը չէ, այլ նախկինում անհայտ տարածքի մաս[21]։ 1538 թվականին ֆլամանդացի քարտեզագիր Գերհարդ Մերկատորն «Ամերիկա» անվանումն օգտագործեց ամբողջ Արևմտյան կիսագունդն անվանելու համար[22]։
«Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ» (անգլերեն՝ United States of America) բառակապակցությունը թվագրվում է 1776 թվականի հունվարի 2-ին, հեղինակը՝ Սթիվեն Մոյլենն էր, որը Ջորջ Վաշինգտոնի ռազմական օգնականն էր և մայրցամաքային զորքերի մուսթեր֊մաստեր գեներալը։ Դիմելով Ջոզեֆ Ռիդին՝ Մոյլանը ցանկանում էր ուղեկցել «Ամերիկայի Միացյալ նահանգների մեծածավալ և հզոր ուժերին» դեպի Իսպանիա՝ հեղափոխական պատերազմին աջակցելու համար[23][24][25]։ «Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ» արտահայտության առաջին հայտնի տպագրությունը The Virginia Gazette պարբերականի անանուն հոդվածն է (Ուիլյամսբերգ, Վիրջինիա, ապրիլի 6, 1766)[26]։
Ջոն Դիքինսոնի պատրաստած Համադաշնության հոդվածների երկրորդ սևագիր տարբերակը, որն ավարտվեց 1776 թվականի հունիսի 17-ին, ճանաչում էր, որ «Համադաշնության անվանումը պետք է լինի «Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ»[27]։ Հոդվածների վերջնական տարբերակի մեջ, որը 1777 թվականի վերջին ուղարկվել էր նահանգներ ստորագրման, ասվում էր, որ «Այս համադաշնության անվանումը պետք է լինի «Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ»» ("The Stile of this Confederacy shall be 'The United States of America'")[28]: 1776 թվականի հունիսին Թոմաս Ջեֆերսոնն Անկախության հռչակագրի իր սևագրի վերնագրում մեծատառերով գրել էր «ԱՄԵՐԻԿԱՅԻ ՄԻԱՑՅԱԼ ՆԱՀԱՆԳՆԵՐ»[27]։ Այս նախնական տարբերակը տարածվեց միայն 1776 թվականի հունիսի 21֊ին, և պարզ չէ՝ այն գրվել է Դիքինսոնից առաջ, թե հետո[27]։
«Միացյալ Նահանգներ» արտահայտությունը սկզբում հոգնակի էր համարվում։ Նկատի էր առնվում նահանգների համախումբ, օրինակ՝ «Միացյալ Նահանգները ... են»։ Եզակի ձևը տարածվեց Ամերիկայի քաղաքացիական պատերազմից հետո։ Եզակի ձևը ներկայումս ստանդարտ ձևն է։ Միացյալ Նահանգների քաղաքացին ամերիկացին է։ «Ամերիկացի» տերմինը հազվադեպ է առնչվում այնպիսի թեմաների, որոնք կապված չեն Միացյալ Նահանգների հետ[29]։
Պատմություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Բնիկ ժողովուրդներ և մինչկոլումբոսյան պատմություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հյուսիսային Ամերիկայի առաջին բնակիչները Բերինգիայով ժամանել են Սիբիրից նվազագույնը 12000 տարի առաջ, թեև նոր աղբյուրները վկայում են նույնիսկ ավելի վաղ ժամանման մասին[30]։ Քլովիս մշակույթն առաջացել է մ․ թ․ ա․ 11 000 թվականին և համարվում է Հյուսիսային և Հարավային Ամերիկաներում ավելի ուշ առաջացած մշակույթների նախահայրը[31]։ Սա հավանաբար դեպի Հյուսիսային Ամերիկա ներգաղթի երեք մեծ ալիքներից առաջինն էր, ավելի ուշ տեղի ունեցած ներգաղթների արդյունքում ժամանեցին ներկայիս աթաբասկների, ալեուտների և էսկիմոսների նախնիները[32]։
Ժամանակի հետ Հյուսիսային Ամերիկայի տեղական մշակույթները դարձան ավելի բարդ և դրանցից որոշները, ինչպիսին էր մինչկոլումբոսյան Միսիսիպի մշակույթը հարավ-արևելքում, ուներ առաջատար գյուղատնտեսություն, հարուստ ճարտարապետություն և բարդ հասարակություն[33]։ Կահոկիա քաղաք-պետությունը համարվում է ներկայիս Միացյալ Նահանգների ամենամեծ, համալիր մինչկոլումբոսյան հնագիտական վայրը[34]։ Միևնույն ժամանակ Չորս անկյուն շրջանում զարգացավ անասազիների կամ պուեբլոյի նախնիների մշակույթը[35]։ Մեծ Լճերի հարավային շրջանում գտնվող իրոկեզները բնակություն են հաստատել 12-15-րդ դարերում[36]։ Ատլանտյան ափին բնակվող ամենահայտնի ցեղերից էին ալգոնկինները, որոնք բացի մի փոքր գյուղատնտեսությունից, զբաղվում էին նաև որսորդությամբ և թակարդով որսորդությամբ[37]։
Դժվար է գնահատել Հյուսիսային Ամերիկայի տեղաբնակների քանակը, երբ սկսվել է եվրոպացիների հետ շփումը[38][39]։ Սմիթսոնյան ինստիտուտից Դուգլաս Ուբելակերի կարծիքով Ատլանտյան օվկիանոսի հարավային նահանգներում բնակվել է 93 000 մարդ, իսկ Ծոցի նահանգներում՝ 473 000[40]։ Շատ գիտնականներ սակայն այս թվերը շատ ցածր են համարում[38]։ Ըստ մարդաբան Հենրի Դոբինսի՝ բնակչության թիվը շատ ավելին է եղել. մոտ 1,1 մլն մարդ է բնակվել Մեքսիկական ծոցի ափերին, 2,2 մլն՝ Ֆլորիդայի և Մասաչուսեթսի միջակայքում, 5,2 մլն՝ Միսիսիպիի հովտում և վտակների մոտ և 700 000 էլ՝ Ֆլորիդա թերակղզում[38][39]։
Եվրոպական բնակավայրեր
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Նորվեգացիների կողմից Նոր Անգլիայի ափերի՝ ավելի վաղ շրջանում գաղութացման մասին պնդումները վիճարկելի և հակասական են։ Մայրցամաքային Միացյալ Նահանգներ եվրոպացիների առաջին փաստագրված մուտքն իսպանացի կոնկիստադորների ժամանումն է, օրինակ՝ Խուան Պոնսե դե Լեոնի գալը, որի առաջին ճանապարհորդությունը Ֆլորիդա եղել է 1513 թվականին։ Իտալացի ճանապարհորդ Ջիովաննի դա Վեռացցանոն, որին Ֆրանսիան էր ուղարկել Նոր աշխարհ 1525 թվականին, անսպասելի հանդիպեց ներկայիս Նյու Յորք ծովախորշի տեղաբնիկներին[41]։ Նույնիսկ ավելի վաղ, Քրիստափոր Կոլումբոսն իր 1493 թվականի ճանապարհորդության ժամանակ ոտք է դրել Պուերտո Ռիկո, իսկ տասը տարի անց Սան Խուանը բնակեցվել է իսպանացիներով[42]։ Իսպանացիներն իրենց առաջին բնակավայրերը հիմնեցին Ֆլորիդայում և Նյու Մեքսիկոյում, օրինակ՝ Սենթ Օգաստինում, որը հաճախ համարվում է երկրի ամենահին քաղաքը[43] և Սանտա Ֆեում։ Ֆրանսիացիները բնակավայրեր հիմնեցին Միսիսիպի գետի երկայնքով և Մեքսիկական ծոցում՝ հատկապես Նոր Օռլեանում և Մոբիլում[44]։
Հյուսիսային Ամերիկայի արևելյան ափին անգլիացիների բնակեցումը սկսվեց 1607 թվականին Վիրջինիա գաղութի Ջեյմսթաուն բնակավայրից և 1620 թվականին Պլիմուտի հայր-պիլիգրիմների գաղութից[45][46]։ Մայրցամաքի առաջին ընտրովի օրենսդրական ժողովը՝ Վիրջինիայի Բյուրգերների պալատը, ստեղծվել է 1619 թվականին։ 1636 թվականին Մասաչուսեթս ծովախորշի գաղութում հիմնադրվել է Հարվարդ քոլեջը, որը բարձրագույն կրթություն ապահովող առաջին հաստատությունն էր։ Մեյֆլաուերի համաձայնագիրը և Կոննեկտիկուտի հիմնարար կոնակարգերը ներկայացուցչական ինքնակառավարման և սահմանադրականության նախադեպեր ստեղծեցին ամերիկյան բոլոր գաղութների համար[47][48]։ Մի շարք անգլիացի վերաբնակներ քրիստոնյա աղանդավորներ էին, որոնք հավատքի ազատություն էին փնտրում։ 1784 թվականին ռուսներն առաջին եվրոպացիներն էին, որոնք բնակավայր հիմնեցին Ալյասկայում՝ Երեք սրբերի ծովախորշում[49]։ Ամերիկայի բնիկ ժողովրդի թիվը եվրոպացիների գալուց հետո կրճատվեց շարք պատճառներով[50][51][52]՝ հիմնականում հիվանդությունների, օրինակ՝ բնական ծաղկի և կարմրուկի պատճառով կրճատվեց[53][54]։
Գաղութացման առաջին օրերին մի շարք եվրոպացի վերաբնակներ տառապում էին սննդի պակասից, հիվանդություններից և տեղաբնակների հարձակումներից։ Վերջիններս նաև հաճախ էին մարտնչում հարևան ցեղախմբերի և եվրոպացի վերաբնակների հետ։ Շատ դեպքերում, այդուհանդերձ, տեղաբնակներն ու վերաբնակները կախված էին միմյանցից։ Վերաբնակները զբաղվում էին սննդի և կենդանիների մորթու, իսկ տեղաբնակները՝ զենքի, գործիքների և եվրոպական ապրանքների առևտրով[55]։ Տեղաբնակները մի շարք վերաբնակների սովորեցրին եգիպտացորեն, լոբի և այլ մշակաբույսեր աճեցնել։ Եվրոպացի միսիոներները և այլք կարևոր էին համարում տեղաբնակներին «քաղաքակրթելը» և պարտադրում էին հետևել գյուղատնտեսություն վարելու եվրոպական մեթոդներին և կենսաձևին[56][57]։ Այդուհանդերձ, եվրոպացիների կողմից Հյուսիսային Ամերիկայի սուր գաղութացման հետևանքով տեղաբնակները տեղահանվում էին և հաճախ՝ սպանվում հակամարտությունների ժամանակ[58]։
Եվրոպացի վերաբնակները նաև սկսեցին աֆրիկացի ստրուկների վաճառքով զբաղվել գաղութային Ամերիկայում[59]։ Ստրուկների՝ կյանքի ակնկալվող տևողությունը Հյուսիսային Ամերիկայում ավելի երկար էր, քան Հարավայինում, որովհետև այստեղ ավելի քիչ հիվանդություններ կային, սնունդն ու վերաբերմունքն ավելի լավ էր, որը հանգեցնում էր ստրուկների թվի արագ աճին[60][61]։ Գաղութային հասարակությունը բաժանված էր՝ ըստ ստրկության կրոնական և բարոյական կողմերի վերաբերյալ ունեցած հայացքների, իսկ գաղութներն այդ պրակտիկային կողմ և դեմ օրենքներ ընդունեցին[62][63]։ Սակայն 18-րդ դարի վերջում 19-րդ դարի սկզբում պայմանագրային ստրուկներին սկսեցին փոխարինել աֆրիկացի ստրուկներով՝ հատկապես հարավային շրջաններում[64]։
1732 թվականին Բրիտանիայի կողմից Ջորջիա պրովինցիայի գաղութացմամբ՝ ստեղծվեցին տասներեք գաղութներ, որոնք հետագայում դարձան Ամերիկայի Միացյալ Նահանգները[65]։ Բոլոր գաղութներն ունեին տեղական կառավարում, ընտրություններ, որոնց կարող էին մասնակցել ազատ տղամարդկանց մեծամասնությունը[66]։ Չափազանց բարձր ծնունդների և մահերի ցածր ցուցանիշերի, ինչպես նաև անընդհատ նույն վայրում բնակվելու արդյունքում գաղութների բնակչությունը շատ արագ աճում էր՝ գերազանցելով տեղաբնակների թվին[67]։ 1930 և 1740-ական թվականների Քրիստոնեական վերածննդի շարժումը, որը հայտնի է Մեծ արթնացում անվամբ, հետաքրքրություն առաջացրեց թե՛ կրոնի, թե՛ կրոնական ազատության շուրջ[68]։
Յոթնամյա պատերազմի տարիներին (Միացյալ Նահանգներում հայտնի է որպես Ֆրանս-հնդկացիական պատերազմ) բրիտանական ուժերը ֆրանսիացիներից նվաճեցին Կանադան։ Քվեբեկ պրովինցիայի ստեղծմամբ Կանադայի ֆրանկոֆոն բնակչությունը մեկուսացված մնաց անգլախոս Նոր Շոտլանդիայից, Նյուֆաունդլենդից և Տասներեք գաղութներից։ Բացառելով բնիկ ամերիկացիներին՝ 13 բրիտանական գաղութները 1770 թվականին ունեին ավելի քան 2,1 մլն բնակչություն, որը կազմում էր Բրիտանիայի բնակչության մոտ 1/3-ը։ Չնայած շարունակական նոր ներգաղթի ալիքներին՝ 1770-ական թվականներին բնական աճի ցուցանիշն այնպիսին էր, որ ամերիկացիների միայն մի փոքր մասն էր ծնվել արտասահմանում[69]։ Գաղութների՝ Բրիտանիայից հեռու գտնվելը թույլ տվեց, որ զարգանա ինքնակառավարումը, սակայն նրանց հաջողությունը միապետներին դրդեց պարբերաբար վերահաստատել միապետական իշխանությունը[70]։
Անկախություն և տարածքների ընդլայնում
[խմբագրել | խմբագրել կոդը],_by_John_Trumbull.jpg)
Ամերիկյան հեղափոխության հետևանքով Տասներեք գաղութներն առանձնացան Բրիտանական կայսրությունից։ Սա ժամանակակից պատմության մեջ ոչ եվրոպական երկրի կողմից մղած առաջին հաջողված պատերազմն էր Եվրոպական գերտերության դեմ հանուն անկախության։ 18-րդ դարում Ամերիկյան լուսավորության դարաշրջանի և լիբերալիզմի քաղաքական փիլիսոփայությունը լայն տարածված էր առաջնորդների շրջանում։ Ամերիկացիներն սկսեցին զարգացնել «հանրապետականության» գաղափարախոսությունը՝ հավաստիացնելով, որ իշխանությունը հիմնվում է կառավարվողների աջակցության վրա։ Նրանք պահանջում էին իրենց «իրավունքները որպես անգլիացիներ» և «ոչ մի հարկ առանց ներկայացուցիչ ունենալու»։ Բրիտանացիները պնդում էին, որ գաղութները կառավարվեն Խորհրդարանի միջոցով, որտեղ որևէ ամերիկյան ընտրատարածքից ներկայացուցիչ չկար, և հակամարտությունը վերածվեց պատերազմի[71]։
1774 թվականին Առաջին կոնտինենտալ վեհաժողովը ստորագրեց «Կոնտինենտալ միավորում» փաստաթուղթը, որով գաղութները պարտավորվում էին բոյկոտել բրիտանական ապրանքները։ Հաջորդ տարի սկսվեց Անկախության պատերազմը, որի դրդապատճառները դրոշմատուրքի մասին օրենքն էր և Բոստոնյան թեյախմությունը, որոնց հիմքը բրիտանական կառավարության հետ գաղութների ունեցած տարաձայնություններն էին։ Երկրորդ կոնտինենտալ վեհաժողովում, որտեղ ներկայացված էին Միացյալ գաղութները, 1776 թվականի հուլիսի 4-ին միաձայն ընդունվեց Անկախության հռչակագիրը (ամեն տարի նշվում է որպես Անկախության օր)[72]։ 1781 թվականին Կոնֆեդերացիայի և հարատև միության հոդվածներով ստեղծվեց ապակենտրոն կառավարություն, որը գործեց մինչև 1789 թվականը։ Ամերիկացիների համար պատերազմի սկզբում առանցքային շրջապտույտ դարձավ այն, որ Ջորջ Վաշինգտոնը գլխավորեց սառած Դելավեր գետն անցնելու առաքելությունը, որպեսզի 1775 թվականի Սուրբծննդյան գիշերը հանկարծակի հարձակվեն։ Իսկ Սարատոգայի մարտում ամերիկացի աշխարհազորականներին առաջին անգամ հաջողվեց հաղթել բրիտանական բանակին. Ֆրանսիան և Իսպանիան ևս միացել էին բրիտանացիների դեմ պատերազմին։ 1781 թվականին Յորքթաունի պաշարման ժամանակ երկրորդ բրիտանական բանակի հանձնվելուց հետո Բրիտանիան կնքեց խաղաղության պայմանագիր։ Միջազգայնորեն ճանաչվեց Ամերիկայի ինքնիշխանությունը, և նոր երկրին զգալի տարածք տրվեց Միսիսիպի գետի արևելյան հատվածում, որի հյուսիսային հատվածում այժմ գտնվում է Կանադան, իսկ հարավում՝ Ֆլորիդան։
Քանի որ ակնհայտ էր դառնում, որ Կոնֆեդերացիան բավարար չէր նոր երկիրը կառավարելու համար, ազգայնականներն գլխավորում էին 1787 թվականի Ֆիլադելֆիայի ժողովը, որի ժամանակ Միացյալ Նահանգների համար գրվեց նոր Սահմանադրություն, որը վավերացվեց 1788 թվականի նահանգների համագումարներում և փոխարինեց հնին[72]։ Ուժի մեջ մտնելով 1789 թվականին՝ Սահմանադրությամբ կառավարման ձևը վերափոխեց ֆեդերացիայի, որտեղ կառավարումն իրականացվում էր երեք հավասար ճյուղերով (գործադիր, դատական և օրենսդիր)՝ ստեղծելով բարերար հակակշիռներ։ Ջորջ Վաշինգտոնը, որը հաղթանակի տարավ կոնտինենտալ բանակը, առաջին նախագահն էր, որն ընտրվեց նոր Սահմանադրությամբ։ 1791 թվականին ընդունվեց Իրավունքների մասին օրինագիծը, որն արգելում էր բնական իրավունքների սահմանափակումը Դաշնության կողմից և երաշխավորում մի շարք իրավունքների պաշտպանումը[73]։ Այդուհանդերձ, Բրիտանիայի հետ լարվածությունը շարունակվեց, ինչը 1812 թվականին հանգեցրեց պատերազմի, որն ավարտվեց ոչ ոքի[74]։
Թեև դաշնային իշխանությունն անօրինական որակեց ամերիկացիների մասնակցությունը 1807 թվականի Ատլանտյան ստրկավաճառությանը, 1820 թվականից հետո Խորը հարավում կտրուկ աճեց գերշահութաբեր բամբակի մշակումը, դրա հետ մեկտեղ նաև ստրուկների աշխատանքի օգտագործումը[75][76][77]։ Երկրորդ մեծ զարթոնքի ժամանակ՝ հատկապես 1800-1840 թվականներին, միլիոնավոր մարդիկ իրենց դավանանքը փոխեցին ավետարանչական բողոքականություն։ Հյուսիսում ակտիվացան սոցիալական բարեփոխումներին ուղղված մի քանի շարժումներ, որոնցից էր աբոլիցիոնիզմը[78], իսկ հարավում՝ ստրուկների շրջանում, դավանափոխ եղան մեթոդիզմի և բապտիզմի հետևորդները[79]։
18-րդ դարում Ամերիկայի նորաբնակները սկսեցին ընդլայնվել դեպի արևմուտք։ 1803 թվականին Լուիզիանայի գնումով գրեթե կրկնապատկվեց երկրի տարածքը[80], 1819 թվականին Իսպանիան զիջեց Ֆլորիդան և Մեքսիկական ծոցի մեկ այլ տարածք[81], 1845 թվականին էքսպանսիայի ժամանակ բռնակցվեց Տեխասի Հանրապետությունը[82], իսկ 1846 թվականի Օրեգոնի պայմանագիրը Բրիտանիայի հետ հանգեցրեց Միացյալ Նահանգների կողմից ներկայիս Ամերիկայի հյուսիսարևմտյան հատվածի վերահսկմանը[83]։ Բացի այդ, 1830-ական թվականների Արցունքի արահետը ցույց տվեց հնդկացիներին բռնի վերաբնակեցնելու քաղաքականությունը։ Սա ավելի ընդլայնեց մեքենայական մշակման հողատարածքները՝ ավելացնելով միջազգային շուկայի համար արտադրանքը։ Սա 1810-1890 թվականներին Միսիսիպի գետի արևմտյան հատվածում հանգեցրեց հնդկացիների հետ երկար պատերազմների[84], իսկ հետագայում՝ Մեքսիկայի հետ հակամարտությանը[85]։ Այդ հակամարտություններից շատերն ավարտվեցին բնիկ ամերիկացիների տարածքների զիջմամբ և վերջիններիս «բանտարկմանը» հնդկացիական ռեզերվացիաներում։ Ամերիկա-մեքսիկական պատերազմում կրած պարտությունից հետո 1848 թվականին Մեքսիկան զիջեց Կալիֆոռնիայի և ներկայիս Ամերիկայի հարավարևմտյան հատվածը, իսկ Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներն ընդլայնվեց մայրցամաքի վրա[86][87]։ 1848-1849 թվականներին Կալիֆոռնիական ոսկու տենդը խթանեց դեպի Խաղաղօվկիանոսյան ափ միգրացիան, ինչը հանգեցրեց ցեղասպանության Կալիֆոռնիայում[88] և հավելյալ արևմտյան նահանգների ստեղծմանը[89]։ Տնտեսական զարգացումը խթանվում էր մեծ հողատարածքները՝ Միացյալ Նահանգների ամբողջ տարածքի գրեթե 10%-ը տրամադրելով եվրոպացի նորաբնակներին՝ որպես Հոմստեդ-ակտի մաս, ինչպես նաև հողատարածքներ տրամադրելով մասնավոր երկաթուղային ընկերությունների և քոլեջների[90]։ Նախքան Քաղաքացիական պատերազմը այդ տարածքներում ստրկատիրության արգելումը կամ ընդլայնումը սրեց աբոլիցիոնիզմի շուրջ լարվածությունը և բանավեճերը։ Ամերիկայի քաղաքացիական պատերազմից հետո նոր անդրմայրցամաքային երկաթուղիները հեշտացրին նորաբնակների վերաբնակեցումը, ընդլայնվեց ներքին առևտուրը և սրվեցին բնիկների հետ հակամարտությունները[91]։
Քաղաքացիական պատերազմ և Վերակառուցման դարաշրջան
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Նահանգների կարգավիճակը 1861 թվականին
Ստրկատիրական նահանգներ, որոնք առանձնացան նախքան 1861 թվականի ապրիլի 15-ը Ստրկատիրական նահանգներ, որոնք առանձնացան 1861 թվականի ապրիլի 15-ից հետո Միության նահանգներ, որոնք թույլատրում էին ստրկատիրությունը (սահմանային նահանգներ) Միության նահանգներ, որոնք արգելում էին ստրկատիրությունը ՏարածքներԱնհաշտ տարաձայնություններն աֆրիկացիների և աֆրոամերիկացիների ստրկացման վերաբերյալ արդյունքում հանգեցրին Ամերիկայի քաղաքացիական պատերազմին[92]։ 1860 թվականին հանրապետական Աբրահամ Լինքոլնի ընտրությամբ տասնմեկ ստրկատիրական նահանգներում գումարված ժողովները հայտարարեցին այդ նահանգների առանձնանալու մասին, որոնք ստեղծեցին Ամերիկայի Համադաշնային Նահանգները, մինչդեռ դաշնային իշխանությունները («Միությունը») պնդում էին, որ նահանգների առանձնացումը ոչ սահմանադրական է և անօրինական[93]։ 1861 թվականի ապրիլի 12-ին Համադաշնությունը ռազմական հակամարտություն հրահրեց՝ ռմբակոծելով Սամթերի ամրոցը, որը դաշնային կայազոր էր Հարավային Կարոլինայի Չարլսթոն քաղաքում։ Սա Քաղաքացիական պատերազմի կայծն էր, որը տևեց չորս տարի (1861-1865) և դարձավ Ամերիկայի պատմության մեջ ամենաշատ մահ տված ռազմական հակամարտությունը։ Երկու կողմից զոհվեց գրեթե 620 000 զինվոր, ավելի քան 50 000 խաղաղ բնակչություն. գրեթե բոլորը՝ հարավում[94]։
Պատերազմից հետո լրջորեն սկսվեց վերակառուցում։ Մինչդեռ նախագահ Լինքոլնը փորձում էր ամրացնել Միության և նախկին Համադաշնության միջև ընկերությունն ու անքինախնդրությունը, 1865 թվականի ապրիլի 14-ին նրա սպանությունը կրկին սեպ խրեց Հյուսիսի և Հարավի միջև։ Դաշնային կառավարության հանրապետականները նպատակ էին դրել վերահսկել Հարավի վերակառուցումը և պաշտպանել աֆրոամերիկացիների իրավունքները։ Սակայն դա շարունակվեց մինչև 1877 թվականի փոխզիջումը, երբ հանրապետականները համաձայնվեցին դադարեցնել պաշտպանել աֆրոամերիկացիների իրավունքները Հարավում, որպեսզի դեմոկրատները զիջեն 1876 թվականի նախագահական ընտրությունները։ Հարավի սպիտակամորթ դեմոկրատները, որոնք իրենց անվանում էին «ազատարարներ», Վերակառուցումից հետո իրենց վերահսկողության տակ վերցրին Հարավը։ 1890-1910 թվականներին «ազատարարները» սահմանեցին այսպես կոչված Ջիմ Քրոուի օրենքները, որոնցով ամբողջ տարածաշրջանում սևամորթների մեծ մասը և աղքատացած որոշ սպիտակամորթներ զրկվում էին ընտրելու իրավունքից։ Սևամորթներն ամբողջ երկրով մեկ՝ հատկապես Հարավում, բախվում էին ռասայական սեգրեգացիայի[95], երբեմն ենթարկվում էին նաև ինքնադատաստանի[96]։
Ներգաղթ, տարածքների ընդարձակում և ինդուստրացում
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Հյուսիսում ուրբանիզացիան և Հարավային ու Արևելյան Եվրոպայից ներգաղթյալների աննախադեպ հոսքը երկրի ինդուստրացման համար աշխատուժի ավելցուկ ստեղծեցին և վերափոխեցին երկրի մշակույթը[98]։ Ազգային ենթակառուցվածքները՝ ներառյալ հեռագրությունը և անդրմայրցամաքային երկաթուղիները, խթանեցին տնտեսական աճը, ավելի մեծ ծավալներով բնակեցումը և Ամերիկյան հին արևմուտքի զարգացումը։ Հետագայում էլեկտրականության և հեռախոսի հայտնագործումը ևս ազդեց հաղորդակցության և քաղաքային կյանքի վրա[99]։
Մայրցամաքի ընդարձակումը տեղի ունեցավ նաև 1867 թվականին Ռուսաստանից Ալյասկայի գնման հաշվին[100]։ 1893 թվականին ամերիկամետ տարրերը Հավայիում տապալեցին Հավայյան միապետությունը և ձևավորվեց Հավայյան Հանրապետությունը, որը 1898 թվականին բռնակցվեց ԱՄՆ-ին։ Նույն թվականին Իսպանիան զիջեց Պուերտո Ռիկոն, Գուամը և Ֆիլիպինները, որին հաջորդեց իսպանա-ամերիկյան պատերազմը[101]։ 1900 թվականին՝ Սամոայում երկրորդ քաղաքացիական պատերազմից հետո, Միացյալ Նահանգները գնեց Ամերիկյան Սամոան[102]։ 1917 թվականին ԱՄՆ-ը Դանիայից գնեց Վիրջինյան կղզիները[103]։
19-րդ դարի վերջին, 20-րդ դարի սկզբին արագ տնտեսական աճը նպաստեց մի շարք խոստումնալից արդյունաբերողների ի հայտ գալուն։ Արդյունաբերության այնպիսի մագնատներ, ինչպիսիք էին Կոռնելիուս Վանդերբիլտը, Ջոն Դևիսոն Ռոքֆելլերը և Էնդրյու Կարնեգին, գլխավորում էին երկաթուղու, նավթի և պողպատի արդյունաբերության ոլորտում երկրի առաջընթացը։ Բանկային գործը զբաղեցրեց տնտեսության զգալի մասը, որտեղ նշանակալի դեր ուներ Ջոն Մորգանը։ Ամերիկյան տնտեսությունը թռիչքաձև զարգացավ՝ դառնալով աշխարհի ամենախոշոր տնտեսությունը[104]։ Այս կտրուկ փոփոխություններն ուղեկցվում էին աճող անհավասարությամբ և սոցիալական խռովություններով, որոնք նպաստեցին, որ պոպուլիստական, սոցիալիստական և անարխիստական շարժումների կողքին զարգանա կազմակերպված աշխատանքը[105]։ Այս ժամանակաշրջանն ավարտվեց Առաջադիմական դարաշրջանի գալստով, որը նշանակալի բարեփոխումներ բերեց՝ ներառյալ կանանց ընտրական իրավունքը, ալկոհոլի արգելքը, սպառման ապրանքների անվտանգության և առողջապահական կարգավորումը, արհմիությունների առաջացումը և աշխատանքային պայմանների նկատմամբ ուշադրությունն ու մրցակցության ապահովման համար ավելի մեծ հակամենաշնորհային միջոցառումների ձեռնարկումը[106][107][108]։
Առաջին համաշխարհային պատերազմ, Մեծ ճգնաժամ և Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
.jpg)
1914 թվականին, երբ սկսվեց Առաջին համաշխարհային պատերազմը, Միացյալ Նահանգները չեզոք մնաց մինչև 1917 թվականին դաշնակիցների հետ պատերազմին միանալը, ինչն օգնեց նժարը թեքել հօգուտ Կենտրոնական ուժերի։ 1919 թվականին նախագահ Վուդրո Վիլսոնը Փարիզի խաղաղության վեհաժողովին իր վրա վերցրեց դիվանագիտական առաջնորդի դերը և քարոզում էր, որպեսզի ԱՄՆ-ը միանա Ազգերի լիգային։ Այդուհանդերձ, Սենատը չհաստատեց դա և չվավերացրեց Վերսալյան պայմանագիրը, որով հիմնադրվել էր Ազգերի լիգան[109]։
Մոտավորապես նույն թվականին միլիոնավոր աֆրոամերիկացիներ հարավի գյուղական բնակավայրերից սկսեցին զանգվածաբար գաղթել հյուսիսի քաղաքային կենտրոններ. սա շարունակվեց մինչև 1970 թվականը[110]։ 1920 թվականին կանանց իրավունքների համար շարժումը հասավ նրան, որ Սահմանադրության մեջ փոփոխություն արվեց, որով կանանց ընտրելու իրավունք տրվեց[111]։ 1920-1930-ական թվականները նշանավորվեցին զանգվածային հաղորդակցության ոլորտում ռադիոյի և հեռուստատեսության հայտնագործմամբ[112]։ «Բուռն քսանականների» բարգավաճումը 1929 թվականին ավարտվեց բորսայի սնանկացմամբ և Մեծ ճգնաժամի սկսվելով։ Էմփայր Սթեյթ Բիլդինգն աշխարհի ամենաբարձր երկնաքերն էր, երբ բացվեց 1931 թվականին՝ ճգնաժամի տարիներին։ Միևնույն ժամանակ Միացյալ Նահանգների կոնգրեսն «Աստղազարդ դրոշն» ընդունեց որպես երկրի ազգային օրհներգ։ 1932 թվականին նախագահ ընտրվելուց հետո Ֆրանկլին Ռուզվելտը «նոր ուղղությամբ» շարժվեց[113]։ 1930-ական թվականների կեսի «Փոշու կաթսան» աղքատության հասցրեց մի շարք ագարակների և սկիզբ դրեց դեպի Արևմուտք գաղթի նոր ալիքի[114]։
Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի սկզբում լինելով չեզոք՝ Միացյալ Նահանգներն արդեն 1941 թվականի մարտին սկսեց զինամթերք մատակարարել Դաշնակցային ուժերին։ 1941 թվականի դեկտեմբերի 7-ին Ճապոնական կայսրությունն անսպասելիորեն հարձակվեց Փերլ Հարբորի վրա՝ Միացյալ Նահանգներին դրդելով միանալ Դաշնակցային ուժերին՝ ընդդեմ Առանցքի ուժերին, իսկ հաջորդ տարի ներկալելով մոտ 120 000 ճապոնացու և ճապոնական ծագմամբ ամերիկացիների[115][116]։ Միացյալ Նահանգները վարում էին «Նախ Եվրոպան» պաշտպանողական քաղաքականություն[117]՝ թողնելով, որ ամերիկյան գաղութ Ֆիլիպինները միայնակ պայքարի Ճապոնիայի ներխուժման դեմ մինչև ԱՄՆ-ի գլխավորությամբ սկսվեց Ֆիլիպինների գործողությունը։ Պատերազմի ժամանակ Միացյալ Նահանգներն այն «Չորս գերտերություններից» մեկն էր[118], որը Բրիտանիայի, Խորհրդային Միության և Չինաստանի հետ հանդիպել էր՝ պլանավորելու հետպատերազմյան աշխարհը[119][120]։ Միացյալ Նահանգները համեմատաբար անվնաս դուրս եկավ պատերազմից՝ նույնիսկ ավելի մեծ տնտեսական և ռազմական ազդեցությամբ[121]։
Միացյալ Նահանգներն առաջատար դեր խաղաց Բրետտոն Վուդսի և Ղրիմի համաժողովներում, որտեղ համաձայնագրեր ստորագրվեցին նոր միջազգային ֆինանսական ինստիտուտների և Եվրոպայի հետպատերազմյան վերակազմավորման վերաբերյալ։ Երբ Եվրոպայում հաղթեցին Դաշնակցային ուժերը, 1945 թվականին Սան Ֆրանցիսկոյում կայացավ միջազգային վեհաժողով, որտեղ ընդունվեց Միացյալ ազգերի կազմակերպության կանոնադրությունը, որը սկսեց գործել պատերազմից հետո[122]։ Այնուհետև Միացյալ Նահանգները և Ճապոնիան սկսեցին կռվել միմյանց դեմ պատմության մեջ ամենամեծ ծովային մարտում՝ Լեյթե ծոցի մարտում[123][124]։ Միացյալ Նահանգները ստեղծեց առաջին միջուկային զենքը և 1945 թվականի օգոստոսին կիրառեց Ճապոնիայի Հիրոսիմա և Նագասակի քաղաքների վրա։ Սեպտեմբերի 2-ին ճապոնացիները հանձնվեցին՝ վերջ դնելով Երկրորդ համաշխարհային պատերազմին[125][126]։
Սառը պատերազմ և 20-րդ դարի վերջ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո Միացյալ Նահանգները ֆինանսավորեց և իրականացրեց Մարշալի պլանը՝ արևմտյան Եվրոպան վերակառուցելու նպատակով։ 1948-1952 թվականներին ֆինանսական հատկացումներն ընդհանուր առմամբ կազմեցին 13 մլրդ ԱՄՆ դոլար (2021 թվականին՝ 115 մլրդ ԱՄՆ դոլար)[127]։ Միևնույն ժամանակ Միացյալ Նահանգների և Խորհրդային Միության միջև աշխարհաքաղաքական լարվածությունը հանգեցրեց Սառը պատերազմի, որի հիմքում ընկած էր կապիտալիզմի և կոմունիզմի գաղափարական բաժանումը[128]։ Երկու երկրները մեծապես ներգրավված էին Եվրոպայի ռազմական գործերում. մի կողմից ԱՄՆ-ը՝ ՆԱՏՕ-ի իր դաշնակիցներով, մյուս կողմից՝ Խորհրդային Միությունը՝ իր Վարշավյան դաշինքով[129]։ Միացյալ Նահանգները հաճախ է դիմադրել Երրորդ աշխարհի շարժումներին, որոնց վերաբերվում էր որպես Խորհրդային Միության կողմից հովանավորվող շարժումների, երբեմն ուղիղ քայլեր ձեռնարկելով և ռեժիմ փոխելով ձախականների իշխանության դեմ[130]։ 1950-1953 թվականներին ամերիկյան զորքը Կորեական պատերազմում կռվում էր կոմունիստական ուժերի դեմ[131], և Միացյալ Նահանգները մեծապես ներգրավվեց Վիետնամի պատերազմում (1955-1975)՝ 1965 թվականին արդեն պատերազմի մեջ մտցնելով մարտական ուժեր[132]։ Տիեզերական թռիչքների հարցում գերակա հնարավորությունների հասնելու համար նրանց մրցակցությունը հանգեցրեց տիեզերական մրցավազքի, որն իր գագաթնակետին հասավ այն ժամանակ, երբ 1969 թվականին ԱՄՆ-ը դարձավ առաջին երկիրը, որը մարդ իջեցրեց Լուսնի վրա[131]։ Մինչդեռ երկու երկրներն էլ պրոքսի պատերազմ էին վարում և միջուկային հզոր զենք ստեղծում, նրանք խուսափում էին ուղիղ ռազմական հակամարտության մեջ մտնել[129]։
ԱՄՆ-ում նկատվում էր կայուն տնտեսական աճ, ուրբանիզացիա և Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո բնակչության և միջին դասի արագ աճ։ 1970-ական թվականներին կանանց ներգրավվումը՝ որպես աշխատուժ, հանգեցրեց նրան, որ արդեն 1985 թվականին 16 և բարձր տարիքի կանանց մեծ մասն աշխատանքի էր անցել[133], իսկ նահանգների միջև ավտոմայրուղիների կառուցումը տասնյակ տարիներով վերափոխեց երկրի տրանսպորտային ենթակառուցվածքը[134][135]։ 1959 թվականին Միացյալ Նահանգներն ընդունեց Ալյասկան և Հավային՝ որպես իր 49-րդ և 50-րդ նահանգներ՝ այսպիսով պաշտոնապես ընդարձակվելով իր սահմաններից դուրս[136]։
Աճող քաղաքացիական իրավունքների համար շարժումը ոչ բռնի միջոցներ էր կիրառում ռասիզմին դիմագրավելու համար. Մարտին Լյութեր Քինգ կրտսերը դարձավ շարժման խոստումնալից և անվանական առաջնորդը[137]։ Նախագահ Լինդոն Ջոնսոնը մի շարք օրենսդրական նախաձեռնություններ սկսեց, որոնցով մի շարք քաղաքականություններ մշակվեցին աղքատության և ռասայական խտրականության դեմ պայքարի համար։ «Աղքատության դեմ պատերազմը» ընդլայնեց սոցիալական ապահովության իրավունքներն ու ծախսերը՝ հանգեցնելով Սննդի գնման արտոնյալ ծրագրի ստեղծմանը, խնամարկյալ երեխաներ ունեցող ընտանիքներին օգնելուն, «Medicare» և «Medicaid» ազգային բժշկական ապահովագրությունների ստեղծմանը[138]։ Դատական որոշումների և օրենսդրության համագումարի վառ օրինակը 1968 թվականի Քաղաքացիական իրավունքների մասին օրենքն էր, որը էական բարելավումներ բերեց[139][140][141]։ Միևնույն ժամանակ աճում էր հակամշակութային շարժումը, որն ավելի էր բորբոքվում Վիետնամի պատերազմին ընդդիմանալով, սևերի իշխանության շարժումով և սեռական հեղափոխությամբ[142]։ Միացյալ Նահանգներում կանանց շարժումն ընդլայնեց կանանց իրավունքների շուրջ բանավեճերը և գենդերային հավասարությունը դարձրեց սոցիալական մեծ նպատակ։ 1969 թվականին Նյու Յորքում Սթոունվոլի խռովությունները սկիզբ դրեցին նույնասեռականների իրավունքների պաշտպանության շարժմանը[143][144]։
1970-ականներին և 1980-ականների սկզբում սկսվեց ստագֆլյացիա։ Միացյալ Նահանգները Յոմ Կիպուրի պատերազմում աջակցում էր Իսրայելին։ Ի պատասխան դրա՝ երկիրը ՕՊԵԿ երկրների կողմից ենթարկվեց տնտեսական սանկցիաների, որը 1973 թվականին հանգեցրեց նավթի ճգնաժամին[145][146]։ Նախագահ Ռոնալդ Ռեյգանն ընտրվելուց հետո սանկցիաներին պատասխանեց ազատ շուկային ուղղված բարեփոխումներով և Խորհրդային Միության դեմ ավելի ագրեսիվ ռազմավարությամբ։ Ռեյգանի կառավարման տարիներին բնակչության դաշնային պարտքը եռապատկվեց՝ 738 մլրդ ԱՄՆ դոլարից դառնալով 2,1 տրիլիոն ԱՄՆ դոլար[147]։ Սրա հետևանքով Միացյալ Նահանգներն աշխարհի ամենամեծ միջազգային վարկատուից դարձավ աշխարհի ամենամեծ պարտապանը[148]։ Ռեյգանի նախագահության տարիներին շեշտակի աճեց նաև ՀՆԱ-ն, իսկ ինֆլյացիան զգալիորեն կրճատվեց[149][150]։ 1991 թվականին Խորհրդային Միության փլուզումով ավարտվեց Սառը պատերազմը[151][152][153] և աշխարհում հաստատվեց միաբևեռություն[154], որտեղ Միացյալ Նահանգներն անվիճարկելիորեն համարվում էր աշխարհի գերիշխող գերտերությունը[155]։
Դոթքոմների բումի, կայուն դրամային քաղաքականության և սոցիալական ապահովության ծախսերի կրճատման շնորհիվ 1990-ական թվականները նշանավորվեցին Միացյալ Նահանգների պատմության մեջ ամենաերկար տնտեսական աճով[156]։ Վախենալով, որ Իրաքի՝ Քուվեյթ ներխուժումով անկայունություն կլինի, 1991 թվականի օգոստոսին նախագահ Ջորջ Բուշը նախաձեռնեց և ղեկավարեց Իրաք-քուվեյթյան պատերազմը՝ վտարելով իրաքյան զորքին և վերականգնելով Քուվեյթի միապետությունը[157]։ 1994 թվականից Միացյալ Նահանգները ստորագրեց Ազատ առևտրի հյուսիսամերիկյան համաձայնագիրը, ինչի շնորհիվ Միացյալ Նահանգների, Կանադայի և Մեքսիկայի միջև աշխուժացավ առևտուրը[158]։
21-րդ դար
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
2001 թվականի սեպտեմբերի 11-ին ալ-Կաիդայի ահաբեկիչները մարդատար ինքնաթիռներով մխրճվեցին Նյու Յորքի Համաշխարհային առևտրի կենտրոնի և Վաշինգտոնի մոտ գտնվող Պենտագոնի մեջ, ինչի հետևանքով զոհվեց գրեթե 3000 մարդ[159]։ Ի պատասխան՝ նախագահ Ջորջ Բուշն ահաբեկչության դեմ պատերազմ հայտարարեց, որը ներառում էր նաև գրեթե քսան տարի տևած պատերազմն Աֆղանստանում (2001-2021) և Իրաքում (2003-2011)[160][161]։ Հասանելի բնակֆոնդ ունենալուն ուղղված պետական ռազմավարությունը[162], համատարած ձախողումները կորպորատիվ և կարգավորիչ կառավարման մեջ[163], ինչպես նաև Դաշնային պահուստային համակարգի սահմանած պատմական ցածր տոկոսադրույքները[164] 2006 թվականին հանգեցրին բնակֆոնդի գների աննախադեպ աճին։ Սրա գագաթնակետը դարձավ 2007-2008 թվականների ֆինանսական ճգնաժամը և Մեծ ռեցեսիան, որը Մեծ ճգնաժամից հետո երկրում տեղի ունեցած ամենախոշոր տնտեսական անկումն էր[165] նախքան 2020 թվականին սկսված անկումը, որը կապված էր COVID-19 համավարակի հետ[166]։
2008 թվականին՝ ֆինանսական ճգնաժամի ժամանակ, նախագահ ընտրվեց Բարաք Օբաման, որն աֆրոամերիկյան ծագում ունեցող[167] առաջին նախագահն էր[14]։ Նրա կառավարման երկրորդ ժամկետի ավարտին բորսաները, տնային տնտեսությունների միջին եկամուտը և մաքուր ակտիվները, ինչպես նաև աշխատանք ունեցող մարդկանց թիվը ռեկորդային մակարդակի վրա էին, իսկ գործազրկությունը պատմական միջինից զգալիորեն ցածր էր[168][169][170][171][172]։ Օրենսդրության մեջ նրա ձեռքբերումը Հասանելի առողջապահության օրենքն էր, որը հայտնի է «Obamacare» անվամբ։ Վերջինս 1965 թվականից՝ «Medicare»-ից հետո, ԱՄՆ-ի առողջապահական համակարգի ամենանշանակալի կարգավորիչ բարեփոխումն էր և ծառայություններն ավելի լայն շրջանակներին հասցնելը։ Արդյունքում բժշկական ապահովագրություն չունեցող բնակչության թվաքանակը կիսով չափ նվազեց, իսկ նոր ապահովագրված ամերիկացիների թիվը կազմեց 20-24 միլիոն[173][174]։ Օբամայի կառավարման երկրորդ ժամկետը լրանալուց հետո 2016 թվականին ԱՄՆ-ի 45-րդ նախագահ ընտրվեց հանրապետական Դոնալդ Թրամփը։ Վերջինիս ընտրությունը համարվում է Ամերիկայի պատմության մեջ ամենամեծ քաղաքական ձախողումը[175]։ Թրամփի իշխանության ժամանակ սկսվեց COVID-19 համավարակի առաջին ալիքը։
2020-ական թվականների սկզբում երկրում շատացան տարաձայնությունները, տարբեր սոցիալական խնդիրները բանավեճերի և ցույցերի առիթ դարձան։ 2020 թվականին Ջորջ Ֆլոյդի սպանությունը քաղաքներում հանգեցրեց զանգվածային անկարգությունների և ոստիկանության դաժանության վերաբերյալ համազգային բանավեճերի[176]։ Զանգվածային սպանության դեպքերի շատանալը սրեց հանրային լարվածությունը[177]։ 2021 թվականի հունվարի 6-ին հեռացող նախագահ Թրամփի աջակիցները գրոհեցին ԱՄՆ Կապիտոլիում՝ փորձելով խանգարել Ընտրողների կոլեգիայի՝ ձայների հաշվման աշխատանքը, որի արդյունքում 46-րդ նախագահ էր դառնալու դեմոկրատ Ջո Բայդենը[178]։ 2022 թվականին Գերագույն դատարանը որոշեց, որ հղիության արհեստական ընդհատման համար սահմանադրական իրավունք չկա, ինչը ցույցերի մեկ այլ ալիքի պատճառ դարձավ ամբողջ երկրում, գրավեց նաև միջազգային հանրության ուշադրությունը[179]։ Չնայած այս տարաձայնություններին՝ երկիրը միասնական մնաց Ռուսաստանի դեմ այն բանից հետո, երբ 2022 թվականին Վլադիմիր Պուտինի ղեկավարությամբ Ռուսաստանը ներխուժեց Ուկրաինա։ Մի շարք քաղաքական գործիչներ և անհատներ աջակցում էին Ուկրաինա զենքի մատակարարումը, իսկ ամերիկյան խոշոր ընկերություններ ընդհանրապես դուրս եկան ռուսական ու բելառուսական շուկաներից[180]։
Աշխարհագրություն և կլիմա
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
ԱՄՆ֊ի տարածքը կազմում է մոտ 9,841,955 կմ2[181], որից 7,663,940.6 կմ2֊ը կազմում են ոչ սահմանակցված հողերը։ Ալյասկան, որը ԱՄՆ֊ի սահմանակցված նահանգներից անջատված է Կանադայով ամենամեծ նահանգն է՝ 1,717,856.2 կմ2 մակերեսով։ Հավայան կղզիները, որոնք գտնվում են Խաղաղ օվկիանոսի կենտրոնական հատվածում՝ Հյուսիսային Ամերիկայի հարավ֊արևմուտքում, ունեն 28,311 կմ2 մակերես։ Պուերտո Ռիկոն, Ամերիկյան Սամոան, Գուամը, Հյուսիսային Մարիանյան կղզիները և Ամերիկյան Վիրջինյան կղզիները միասին զբաղեցնում են 23,789 կմ2 տարածք[182]։ Տարածքի մեծությամբ Միացյալ Նահանգները երրորդն են՝ Ռուսաստանից և Չինաստանից հետո[183]։
Ամերիկայի Միացյալ Նահանգները աշխարհի 3-րդ կամ 4-րդ ամենամեծ պետությունն է ցամաքային և ջրային տարածքների ընդհանուր մակերեսով՝ Ռուսաստանից և Կանադայից հետո, Չինաստանից առաջ կամ հետո։ Ոչ միանշանակ դասակարգման պատճառը Չինաստանի և Հնդկաստանի վիճելի տարածքներն են, որոնք եթե հաշվարկվում են Չինաստանի մաս՝ Միացյալ Նահանգները չորրորդն են դառնում։ Բացի այդ, սա կապված է նաև նրա հետ, թե ինչպես է հաշվարկվում ԱՄՆ֊ի տարածքը։ Բրիտանիկա հանրագիտարանի համաձայն, օրինակ, ԱՄՆ֊ի տարածքը կազմում է 9,525,067 կմ2 քանի որ հաշվի չեն առնվում պետության ափամերձ և տարածքային ջրերը[184]։ Համաշխարհային փաստերի գրքի (The World Factbook) համաձայն՝ ԱՄՆ֊ի տարածքը 9,833,517 կմ2 է, քանի որ այս տարածքները հաշվի են առնվում[185]։
Ատլանտյան ծովափի ափամերձ հարթությունը մեծացնում է տերևաթափ անտառների և Պիդմոնտ սարահարթի զբաղեցրած տարածությունը[186]։ Ապալաչյան լեռները արևելյան ծովափը բաժանում են Մեծ լճերից և Միջին Արևմուտքի կանաչ տարածքներից[187]։ Միսիսիպի֊Միսուրի գետը՝ աշխարհի չորրորդ ամենաերկար գետը, հոսում է հիմնականում երկրի սրտով՝ հյուսիսից հարավ։ Մեծ Հարթավայրերի հարթ և բերքատու պրերիաները ձգվում են արևմուտքում՝ հարավ֊արևելքում սահմանազատվելով Ներքին Բարձրավանդակով[187]։
Ժայռոտ լեռները գտնվում են Մեծ Հարթավայրերի արևմտյան սահմանում և ձգվում են երկրի հյուսիսից հարավ՝ Կոլորադոյում հասնելով 4,300 մ բարձրության[188]։ Ավելի արևմուտք գտնվում է ժայռոտ Մեծ Ավազանը և անատապատներ, որոնցից են Չիուաուա և Մոխավե անապատները[189]։ Սիեռա Նևադա և Կասկադային լեռնաշղթաները ձգվում են Խաղաղ օվկիանոսի ափի երկայնքով՝ երկուսն էլ հասնելով 4,300 մ բարձրության։ Մայրցամաքային ԱՄՆ֊ի ամենաբարձր և ցածր կետերը Կալիֆոռնիա նահանգում են[190], իրարից ընդամենը 135 կմ հեռավորության վրա[191]։ Ալյասկայի Դենալի գագաթը, ունենալով 6,190.5 մ բարձրություն, համարվում է ԱՄՆ֊ի և ամբողջ Հյուսիսային Ամերիկայի ամենաբարձր գագաթը[192]։ Ալյասկայի Ալեքսանդրի կղզեխմբում և Ալեուտյան կղզիներում շատ են ակտիվ հրաբուխները, Հավայան կղզիները կազմված են հրաբխային կղզիներից։ Յելոուսթոն ազգային պարկի տակ գտնվող գերհրաբուխը մայրցամաքի ամենամեծ հրաբխային զանգվածն է[193]։ ԱՄՆ֊ն աշխարհի ամենաշատ էկոշրջաններ ունեցող պետությունն է[194]։
Միացյալ Նահանգները իր չափով և աշխարհագրական բազմազանությամբ ունի ամենաշատ կլիմայի տեսակները։ 100-րդ միջօրեականից արևելք կլիման փոփոխվում է հյուսիսում խոնավ մայրցամաքայինից մինչև հարավում խոնավ մերձարևադարձային[195]։ 100-րդ միջօրեականի արևմուտքի Մեծ Հարթավայրերում կլիման կիսաչորային է։ Արևմտյան լեռների մեծամասնության կլիման ալպյան է։ Կլիման չորային է Մեծ Ավազանում, հարավ֊արևմուտքի անապատնում, միջերկրածովյան՝ Կալիֆոռնիայի ափամերձ շրջաններում, օվկիանոսային՝ Օրեգոնի, Վաշինգտոնի ափամերձ հատվածում և հարավային Ալյասկայում։ Ալյասկայի մեծամասնության կլիման մերձարկտիկական է կամ բևեռային։ Հավայան կղզիներում և Ֆլորիդայի հարավային հատվածում կլիման արևադարձային է, ինչպես նաև արևադարձային է Կարիբյան և խաղաղօվկիանոսյան տարածքների բնակեցված շրջանների կլիման[196]։ Էքստրեմալ եղանակը հազվադեպ չի հանդիպում․ Մեքսիկական ծոցի սահմանամերձ նահանգներում շատ են լինում արևադարձային ցիկլոններ․ աշխարհի տորնադոների մեծամասնությունը տեղի է ունենում հենց ԱՄՆ֊ում[197]։
Բնություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
ԱՄՆ-ի էկոլոգիան մեգաբազմազան է՝ Ալյասկայում և մայրցամաքային նահանգներում տարածված են շուրջ 17․000 տեսակի անոթային բույսեր, Հավայան կղզիներում հանդիպում է ծաղկավոր բույսերի շուրջ 1,800 տեսակ, որոնցից շատ քչերն են հանդիպում մայր հողում[199]։ ԱՄՆ֊ում կան 428 կաթնասունների, 784 թռչունների, 311 սողունների և 295 երկկենցաղների տեսակներ[200]։ Նկարագրվել են շուրջ 91,000 միջատների տեսակներ[201]։ Սպիտակագլուխ ծովարծիվը պետության խորհրդանիշն է, ինչպես նաև ազգային թռչունն ու կենդանին[202]։
Միացյալ Նահանգներում կա 59 ազգային պարկ, հարյուրավոր նահանգների կողմից սահմանված պարկեր, անտառներ և վայրի բնության պահպանման տարածքներ[203]։ Այս ամենը միասին՝ կառավարությանն է պատկանում է պետության տարածքի շուրջ 28%-ը[204]։ Այս տարածքի մեծամասնությունը հատուկ պահպանվում է, մնացածը օգտագործվում նավթի և գազի, ապարների արտահանման, փայտամթերքի մթերման կամ անասնապահության համար։ Տարածքի 0,86%֊ը օգտագործվում է ռազմական նպատակներով[205][206]։
1970 թվականից սկսած պետությունն սկսել է զբաղվել շրջակա միջավայրի խնդիրներով։ Շրջակա միջավայրին առնչվող վեճերը ներառում են նավթի և միջուկային էներգիայի օգտագործումը, վայրի բնության, պահպանության տնտեսական ծախսերը, ջրի և օդի աղտոտվածությունը, փայտի մթերումը և անապատացումը[207][208], ինչպես նաև գլոբալ տաքացումը[209][210]։ Այս ամենում ներառված են շատ դաշնային և նահանգային գործակալություններ։ Սրանցից ամենանշանավորը Շրջակա միջավայրի պաշտպանության գործակալությունն է (անգլ․՝ Environmental Protection Agency (EPA), որը ստեղծվել է նախագահի հրամանով՝ 1970 թվականին[211]։ Վայրի բնության պահպանության ակտով 1964 թվականից սկսած ղեկավարվում են հանրային տարածքները[212]։ 1973 թվականին ընդունված Վտանգված տեսակների պահպանության ակտը նպատակ ունի պաշտպանել վտանգված և անհետացող տեսակները և տեսակների արեալը․ ակտը գործի է դնում Միացյալ Նահանգների ձկների և վայրի բնության ծառայությունը[213]։
Պետական համակարգ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ընդհանուր բնութագիր
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Ամերիկայի Միացյալ Նահանգները «Մեծ յոթնյակ»-ի երկրներից է և աշխարհում քաղաքական ու տնտեսական դերակատարում ունեցող երկիր։ Տարածքի մեծությամբ (9,8 միլիոն քկմ) ահբ աշխարհի երրորդ պետությունն է (Ռուսաստանից և Կանադայից հետո), բնակչության թվով (325 միլիոն մարդ)՝ երրորդը (Չինաստանից և Հնդկաստանից հետո)։ ԱՄՆ-ը գաղութատեր պետություն է։ Նրա տիրապետության տակ գտնվում են Պուերտո Ռիկոն և Վիրգինյան կղզիները՝ Կարիբյան ծովում, Արևելյան Սաոման, Գուամը և մի շարք այլ փոքր կղզիներ Խաղաղ օվկիանոսում։ Այդ քաղաքներում տեղաբաշխված են ռազմածովային և ռազմաօդային հենակետեր։
Պետական կարգ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Ըստ պետական կարգի՝ ԱՄՆ-ը դաշնային նախագահական հանրապետություն է՝ բաղկացած 50 նահանգներից և Կոլումբիա դաշնային օկրուգից, որտեղ մայրաքաղաք Վաշինգտոնն է։ ԱՄՆ-ի նահանգներն ունեն լայն ինքնավարություն, յուրաքանչյուրն ունի իր սահմանադրությունը, օրենսդիր և գործադիր մարմինները։
Նախագահ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ամերիկայի Միացյալ Նահանգները համարվում է նախագահական հանրապետություն։ Նախագահը պետության ղեկավարն է։ Նա նաև ղեկավարում է կառավարության և կատարում վարչապետի գործառույթներ։ ԱՄՆ-ում նախագահն ընտրվում է չորս տարի ժամկետով և իրավունք ունի վերընտրվել միայն մեկ անգամ։ Նախագահը օժտված է շատ լայն լիազորություններով՝ նա զինված ուժերի գլխավոր հրամանատարն է, ղեկավարում է կառավարական մարմինները, նշանակում բարձրաստիճան պետական գործիչներին։ ԱՄՆ պատմության մեջ նախագահել է 46 նախագահ։
Խորհրդարան
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]ԱՄՆ խորհրդարանը երկպալատ է։ Վերին պալատը Կոնգրեսն է, իսկ Ստորին պալատը Ներկայացուցիչների պալատը։ Կոնգրեսն ու Ներկայացուցիչների պալատը բաղկացած են համապատասխանաբար 100 և 435 անդամներից։
Տնտեսություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
ԱՄՆ-ը ժամանակակից աշխարհի տնտեսական, քաղաքական աշխարհի և ռազմական ամենահզոր ուժն է։ Համախառն Ներքին Արդյունքի գրեթե 1/4 մասը ստեղծվում է ԱՄՆ-ում։ Արդյունաբերության և գյուղատնտեսության արտադրանքի ծավալով և արտահանմամբ, Արտաքին առևտրի շրջանառության ծավալով, կապիտալի արտահանմամբ, գիտատեխնիկական ներուժով և սպասարկման ոլորտի զարգացման մակարդակով աշխարհի առաջատար տերությունն է։ ԱՄՆ-ի տնտեսությանը բնորոշ է արտադրության և կապիտալի համակենտրոնացման բարձր աստիճանը։ Աշխարհի բոլոր երկրներից առաջինը հետարդյունաբերական փուլը թևակոխած այդ երկրում ծառայություններ մատուցող ճյուղերի բաժինը համախառն ներքին արդյունքում կազմում է մոտ 80 %, իսկ արտադրական ոլորտին բաժին է ընկնում ընդամենը 20 % (այդ թվում՝ գյուղատնտեսությանը 1 %, արդյունաբերությանը 19 %)։ ԱՄՆ-ը ծառայությունների խոշորագույն արտահանողն է ամբողջ աշխարհում։
Արդյունաբերություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]ԱՄՆ-ի արդյունաբերությունը ներառում է գոյություն ունեցող բոլոր ճյուղերը, ենթաճյուղերը և արտադրության տեսակները։ Երկրի «դեմք»-ը աշխատանքի միջազգային աշխարհագրական բաժանման մեջ որոշում են էլեկտրաէներգետիկան, ավտոմոբիլաշինությունը, ավիահրթիռատիեզերական, նավթավերամշակման և նավթաքիմիական արտադրությունները։ Արագ են զարգանում ռադիոէլեկտրոնիկան, համակարգիչների արտադրութունը և կենսատեխնոլոգիան։
Մեքենաշինություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ավտոմոբիլաշինությունն ԱՄՆ-ի արդյունաբերության ազգային ճյուղն է։ Աշխարհում առաջին անգամ այնտեղ է սկսվել ավտոմեքենաների զանգվածային թողարկումը։ ԱՄՆ-ի «ավտոմոբիլաշինության մայրաքաղաք»-ը Դետրոյտն է. «Ֆորդ», «Ջեներալ Մոտորս», «Կրայսլեր» ընկերությունների գրասենյակներով և ձեռնարկությւոններով։ «Բոինգ»-ը ինքնաթիռներ արտադրող ամենախոշոր ընկերությունն է աշխարհում։
Համակարգչային արտադրություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Համակարգչային տեխնիկայի արտադրության և ավիահրթիռատիեզերական արդյունաբերության նոր կենտրոնները ստեղծվել են Արևմուտքում, հատկապես՝ Կալիֆոռնիա նահանգում։ Համակարգչային տեխնիկայի արտադրությամբ հանրահայտ են «Այ Բի Էմ» և «Մայքրոսոֆթ» ընկերությունները։
Տրանսպորտ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
ԱՄՆ-ն աշխարհում առաջինն է տրանսպորտային ուղիների երկարությամբ, բեռնաշրջանառության և ուղևորարջանառության ծավալներով։ ԱՄՆ-ը մյուս երկրներից զգալիորեն առաջ է անցել ավտոմեքենաների ու ինքնաթիռների պարկով։ Համաշխարհային նշանակության տրանսպորտային հանգույցներ են Նյու Յորքը, Չիկագոն, Լոս Անջելեսը։
Էլեկտրաէներգետիկա
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Երկրում գործում է 1300 հէկ, և 109 աէկ։ ԱՄՆ-ում մեծ ուշադրություն է դարձվում ոչ ավանդական էլեկտրակայանների կառուցմանը։ Առավել մեծ դեր ունեն 7 տասնյակի հասնող երկրաջերմային էլեկտրակայանները։ Լոս Անջելեսի մոտ է գտնվում աշխարհում ամենահզոր «Գեյզերս» երկրաջերմային էլեկտրակայանը։ Լայն տարածում է ստացել արևային և քամու էներգիայի օգտագործումը, իսկ Ֆանդի ծոցի ափին, որտեղ մակընթացային ալիքը հասնում է 18 մ բարձրության, գործում է մակընթացային էլգյուղատնտեսություն։
ԱՄՆ-ի գյուղատնտեսությանը բնորոշ են բազմաճյուղ կառուցվածքը, զարգացման բարձր մակարդակը և աշխատանքի բարձր արտադրողականությունը, տեխնիկական հագեցվածությունը, տարածաշրջանային մասնագիտացումը։ Մեծ Հարթավայրերում ձևավորվել է «ցորենի գոտի»-ն, Կենտրոնական հարթավայրերում՝ «Եգիպտացորենի գոտի»-ն, հարավային նահանգներում «բամբակի գոտի»-ն, մերձլճային շրջային և հյուսիս-արևելքում՝ «կաթնային գոտի»-ն։ Տիրապետող են խոշոր ագարակատերերը։ ԱՄՆ-ի գյուղատնտեսության կարևոր առանձնահատկությունն այն է, որ համախառն արտադրանքի մեծ մասը (ավելի քան 70 %) տալիս է անասնապահությունը, որի առաջատար ճյուղը տավարաբուծությունն է։ ԱՄՆ-ի գյուղատնտեսությունը լիովին բավարարում է բնակչության պարենի պահանջմունքները, իսկ կարևոր մի շարք արտադրանքների գծով աշխարհում գրավում է առաջին տեղը։
Ժողովրդագրությու
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Բնակչություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Միացյալ Նահանգներում ռասայական և էթնիկ խմբերը (2020 թվականի մարդահամար)[214] սպիտակամորթ ամերիկացիներ (76.5%) սևամորթ ամերիկացիներ (12.1%) ասիացի ամերիկացիներ (5.9%) երկու կամ ավել ռասաներ (4.1%) բնիկ ամերիկացիներ (0.7%) այլ ռասա (0.5%) խաղաղօվկիանոսյան կղզիների ամերիկացիներ (0.2%)
Ըստ ԱՄՆ Բնակչության մարդահամարի բյուրոյի՝ 2020 թվականի ապրիլի 1-ի դրությամբ՝ երկրի բնակչությունը կազմել է 331 449 281 մարդ[215], որով Միացյալ Նահանգներն աշխարհում երրորդն է՝ Չինաստանից և Հնդկաստանից հետո[17]։ Ըստ ԱՄՆ-ի բնակչության ժամացույցի 2021 թվականի հունվարի 28-ի տվյալների՝ յուրաքանչյուր 100 վայրկյանում ԱՄՆ-ի բնակչությունն ավելանում է մեկ մարդով կամ օրական կտրվածքով՝ 864 մարդով[216]։ 2018 թվականին 15 և ավել տարիքի ամերիկացիների 52%-ը եղել է ամուսնացած, 6%-ը՝ այրի է, 10%-ը՝ ամուսնալուծված, իսկ 32%-ը՝ երբեք ամուսնացած չի եղել[217]։ 2020 թվականին ԱՄՆ-ում ծնելիության ընդհանուր գործակիցը մեկ կնոջ հաշվարկով կազմել է 1,64 երեխա[218]։ Երկիրն ունի աշխարհում ամենաբարձր ցուցանիշը մեկ ծնող ունեցող ընտանիքներում բնակվող երեխաների քանակով (23%)[219]։
Միացյալ Նահանգներն ունի բազմազան բնակչություն. 37 ազգություններից յուրաքանչյուրն ունի ավելի քան մեկ միլիոն բնակչություն[220]։ Եվրոպական ծագում ունեցող սպիտակամորթ ամերիկացիները մեծ ռասայական էթնիկ խումբ են Միացյալ Նահանգներում՝ կազմելով բնակչության 57,8%-ը[221]։ Լատինոամերիկացիները երկրորդ ամենամեծ խումբն են և կազմում են երկրի բնակչության 18,7%-ը։ Աֆրոամերիկացիները երրորդ ամենամեծ խումբն են՝ երկրի՝ 12,1% բնակչությամբ[220], ասիական ծագման ամերիկացիները՝ չորրորդն են՝ 5,9%-ով, իսկ բնիկ ամերիկացիները՝ կազմում են երկրի բնակչության 1%-ը (3,7 մլն)[220]։ 2020 թվականին բնակչության միջին տարիքը կազմել է 38,5 տարի[17]։
2018 թվականին Միացյալ Նահանգներում կար 90 մլն ներգաղթյալ, որոնց թվում էին նաև ԱՄՆ-ում ծնված նրանց երեխաները. երկուսը միասին կազմում են ընդհանուր բնակչության 28%-ը[222]։ 2017 թվականին օտարերկրացիների 45%-ը (20,7 մլն) ԱՄՆ քաղաքացիություն ստանալու իրավունք, 27%-ը (12,3 մլն)՝ մշտական բնակության իրավունք, 6%-ը (2,2 մլն) ժամանակավոր կացության իրավունք են ստացել, իսկ 23%-ը (10,5 մլն) անօրինական ներգաղթյալներ էին[223]։ Միացյալ Նահանգները տասնյակ տարիներ շարունակ առաջինն են աշխարհում փախստականներ ընդունելու առումով[224]։
Լեզու
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Անգլերենը (մասնավորապես ամերիկյան անգլերենը) դե ֆակտո ԱՄՆ-ի ազգային լեզուն է։ Թեև դաշնային մակարդակով պաշտոնական լեզու չկա, մի քանի օրենք պահանջում է անգլերենի իմացություն, օրինակ՝ ԱՄՆ քաղաքացիություն ստանալը։ Նահանգների մեծ մասում անգլերենը պաշտոնական լեզու է համարվում[225]։ Երեք նահանգներում և չորս ԱՄՆ տարածքներում բացի անգլերենից ընդունում են նաև տեղի կամ բնիկների լեզուները՝ ներառյալ Հավայիի (հավայերեն)[226], Ալյասկայի (բնիկների 20 լեզու)[227], Հարավային Դակոտայի (սիու լեզու)[228], Ամերիկյան Սամոայի (սամոաերեն), Պուերտո Ռիկոյի (իսպաներեն), Գուամի (չամոռռո լեզու) և Հյուսիսային Մարիանայի կղզիների (կարոլիներեն և չամոռռո) լեզուները։ Պուերտո Ռիկոյում ավելի շատ խոսում են իսպաներեն, քան անգլերեն[229]։
Ըստ Ամերիկյան համայնքների հարցման՝ 2010 թվականին 229 մլն մարդու (ԱՄՆ ընդհանուր՝ 308 մլն բնակչությունից) շփման լեզուն միայն անգլերենն էր։ Ավելի քան 37 մլն մարդու շփման լեզուն իսպաներենն է, որով այն լեզվակիրների քանակով երկրորդն է Միացյալ Նահանգներում։ Մյուս լեզուների թվում են չինարենը (2,8 մլն), տագալերենը (1,6 մլն), վիետնամերենը (1,4 մլն), ֆրանսերենը (1,3 մլն), կորեերենը (1,1 մլն) և գերմաներենը (1 մլն), որոնցով խոսում է մեկ միլիոնից ավել մարդ[230]։
ԱՄՆ-ում մանկապարտեզից մինչև համալսարան ամենաշատ ուսումնասիրվող օտար լեզուներից են իսպաներենը (մոտ 7,2 մլն ուսանող), ֆրանսերենը (1,5 մլն), և գերմաներենը (500 000)։ Մյուս ուսուցանվող լեզուներից են լատիներենը, ճապոներենը, ամերիկյան ժեստերի լեզուն, իստալերենը և չինարենը[231][232]։
Կրոն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը].svg)
ԱՄՆ Սահմանադրության առաջին փոփոխությամբ երաշխավորվում է կրոնի ազատ դավանանքը և Կոնգրեսին արգելվում է այնպիսի օրենքներ ընդունել, որոնք կխախտեն այդ իրավունքը[233]։ Միացյալ Նահանգներում ստեղծված ամենամեծ կրոններն են Հիսուս Քրիստոսի վերջին օրերի սրբերը (առավել հայտնի են «մորմոններ» անվամբ) և Եհովայի վկաները[234], իսկ մյուս տիպիկ կրոնները՝ կաթոլիկությունը և բողոքականությունը, ներթափանցել են այլ երկրներից։
2010-ական թվականների վերջին 2020-ական թվականների սկզբին Փյու հետազոտական կենտրոնի կատարած ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ ամերիկացիների 90%-ը հավատում է Աստծուն, ամերիկացիների 65%-ը համարում է, որ կրոնը կարևոր կամ շատ կարևոր դեր է խաղում իրենց կյանքում[235], 61%-ն աղոթում է ամեն շաբաթ կամ ավելի հաճախ, իսկ 43%-ը առնվազն ամեն ամիս այցելում է պատարագների. այս ցուցանիշները եզակի են զարգացած երկրների շրջանում[236][237][238]։ Միացյալ Նահանգներում է բնակվում աշխարհի ամենաշատ քրիստոնյա բնակչությունը[239]։ Բողոքականությունն ամենամեծ կրոնական ուղղությունն է, որը դավանում է ամերիկացիների գրեթե կեսը։ Բապտիստները բողոքականության ամենամեծ ճյուղն են՝ 15,4%, իսկ Հարավային բապտիստական միաբանությունն ամենամեծ առանձին բողոքական աղանդն է, որը դավանում է երկրի բնակչության 5,3%-ը։ Ըստ ուսումնասիրության՝ մնացած բողոքականները կա՛մ այլ աղանդների են հարում, կա՛մ որևէ աղանդի մեջ չեն մտնում, կա՛մ էլ որևէ ձևով հիշատակված չեն հարցման մեջ[240]։ Այսպես կոչված Աստվածաշնչի գոտում, որը տեղակայված է հիմնականում Միացյալ Նահանգների հարավային մասում, մշակութային առումով մեծ դեր է խաղում պահպանողական ավետարանչական բողոքականությունը։ Ի տարբերություն սրա՝ Նոր Անգլիայում և Միացյալ Նահանգների արևմտյան մասում կրոնն ամենաքիչ նշանակությունն ունի[241]։
2014 թվականին անցկացված հարցման արդյունքներով Միացյալ Նահանգներում չափահասների 70,6%-ն իրենց համարել է քրիստոնյա[242], իսկ 5,9%-ը՝ ոչ քրիստոնեական կրոնի հետևորդ[240]՝ հուդայականություն (1,9%), իսլամ (1,1%), հինդուիզմ (0,7%), և բուդդայականություն (0,7%)[240]։ Հարցումը ցույց տվեց նաև, որ ամերիկացիների 22,8%-ը իրեն համարում է ագնոստիկ, աթեիստ կամ ուղղակի որևէ կրոն չի դավանում[243][244][245]։ Պաշտամունքային կառույցներին անդամակցությունը 1999 թվականի 70%-ից նվազեց՝ 2020 թվականին դառնալով 47%։ Նվազման հիմնական պատճառը կապված էր ամերիկացիների՝ որևէ կրոնական նախապատվություն չունենալու հետ։ Այդուհանդերձ, անդամակցությունը նվազեց նաև նրանց շրջանում, որոնք իրենց համարում էին որևէ կրոնական խմբի մաս[246][247]։
Ուրբանիզացիա
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Ամերիկացիների 82%-ը բնակվում է քաղաքային բնակավայրերում՝ ներառյալ արվարձանները[248], որոնց գրեթե կեսը բնակվում է 50 000-ից ավել բնակչություն ունեցող քաղաքներում[249]։ 2008 թվականին 273 խոշորացված քաղաքներ ունեին ավելի քան 100 000 բնակիչ, ինը քաղաք ուներ ավելի քան մեկ միլիոն բնակիչ, իսկ չորս քաղաքի (Նյու Յորք, Լոս Անջելես, Չիկագո և Հյուստոն) բնակչությունը գերազանցում էր երկու միլիոնը[250]։ Քաղաքային բնակչությունն արագ աճում է՝ մասնավորապես երկրի հարավային և արևմտյան հատվածներում[251]։
ԱՄՆ-ի խոշոր քաղաքները
| |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Դիրք | Շրջան | Բնակ․ | Դիրք | Շրջան | Բնակ․ | ||||
 Նյու Յորք  Լոս Անջելես |
1 | Նյու Յորք | Հյուսիս-արևելք | 19,768,458 | 11 | Բոստոն | Հյուսիս-արևմուտք | 4,899,932 | |
| 2 | Լոս Անջելես | Արևմուտք | 12,997,353 | 12 | Ռիվերսայդ-Սան Բեռնարդինո | Արևմուտք | 4,653,105 | ||
| 3 | Չիկագո | Միջին արևելք | 9,509,934 | 13 | Սան Ֆրանցիսկո | Արևմուտք | 4,623,264 | ||
| 4 | Դալլաս-Ֆորթ Վերթ | Հարավ | 7,759,615 | 14 | Դետրոյթ | Միջին արևելք | 4,365,205 | ||
| 5 | Հյուստոն | Հարավ | 7,206,841 | 15 | Սիեթլ | Արևմուտք | 4,011,553 | ||
| 6 | Վաշինգտոն ԿՇ | Հարավ | 6,356,434 | 16 | Մինեապոլիս-Սեյնթ Փոլ | Միջին արևելք | 3,690,512 | ||
| 7 | Ֆիլադելֆիա | Հյուսիս-արևմուտք | 6,228,601 | 17 | Սան Դիեգո | Արևմուտք | 3,286,069 | ||
| 8 | Ատլանտա | Հարավ | 6,144,050 | 18 | Տամպա–Սենթ Փիթերսբերգ | Հարավ | 3,219,514 | ||
| 9 | Մայամի | Հարավ | 6,091,747 | 19 | Դենվեր | Արևմուտք | 2,972,566 | ||
| 10 | Ֆինիքս | Արևմուտք | 4,946,145 | 20 | Բալթիմոր | Հարավ | 2,838,327 | ||
.png)
Առողջապահություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ըստ ԱՄՆ-ի հիվանդությունների վերահսկողության և պրոֆիլակտիկայի կենտրոնի նախնական զեկույցի՝ ծնվելու պահին ԱՄՆ-ում Կյանքի միջին տևողությունը 2021 թվականին 0,9 տարով նվազել է նախորդ տարվա ցուցանիշից՝ դառնալով 76,1 տարի (տղամարդկանց համար 73,2 տարի, իսկ կանանց համար՝ 79,1 տարի)։ Երկու տարվա անընդմեջ նվազման գլխավոր պատճառները COVID-19 համավարակն է, պատահարները, թմրանյութերից գերդոզավորումը, սրտի և լյարդի հիվանդությունները, ինքնասպանությունները[253]։ Կյանքի միջին տևողությունն ամենաբարձրն է ասիացիների և լատինոամերիկացիների շրջանում, իսկ ամենացածրը՝ սևամորթների և Ալյասկայի բնիկ ժողովուրդների շրջանում[254][255]։ 1998 թվականից ԱՄՆ-ում կյանքի ակնկալվող միջին տևողությունը հետ էր մյուս՝ հարուստ արդյունաբերություն ունեցող երկրների ցուցանիշներից[256]։ ԱՄՆ-ն նաև ինքնասպանությունների ամենաբարձր ցուցանիշն ունի բարձր եկամուտ ունեցող երկրների շրջանում[257]։ Բացի այդ, ԱՄՆ չափահաս բնակչության գրեթե մեկ երրորդը ճարպակալում, ևս մեկ երրորդն էլ՝ հավելյալ քաշ ունի[258]։
2010 թվականին պսակային զարկերակային հիվանդության, թոքի քաղցկեղի, կաթվածի, թոքերի քրոնիկ օբստրուկտիվ հիվանդության, ինչպես նաև ճանապարհատրանսպորտային պատահարների պատճառով ամենաշատ մարդկային կորուստն է եղել ԱՄՆ-ում։ Մեջքի ստորին հատվածի ցավը, դեպրեսիան, ոսկրամկանային համակարգի խանգարումները, պարանոցի ցավը և տագնապն առաջացնում են երկար տարիներ արժեցող կարողությունների սահմանափակում։ Ամենավնասակար ռիսկային գործոններից են ոչ ճիշտ սննդակարգը, ծխախոտը, ճարպակալումը, գերճնշումը, գերշաքարարյունությունը, ֆիզիկական ակտիվության բացակայությունը և ալկոհոլի օգտագործումը։ Ալցհայմերի հիվանդությունը, հոգեմետ նյութերի օգտագործման հետ կապված խանգարումները, երիկամների հիվանդությունները, քաղցկեղը և վայր ընկնելու հետևանքով առաջացած վնասվածքները կյանքի տարիների ամենամեծ թվով կորստի պատճառ են դառնում՝ ճշգրտված մեկ անձի տարիքի հաշվարկով (1990 թվականի տվյալներ)[259]։ ԱՄՆ-ում դեռահասների շրջանում հղիության և դրա արհեստական ընդհատման դեպքերը զգալիորեն շատ են՝ հատկապես սևամորթների և լատինոամերիկացիների շրջանում, քան Արևմուտքի մյուս երկրների ժողովուրդների մոտ[260]։
ԱՄՆ առողջապահական համակարգը գերազանցում է ցանկացած այլ երկրի առողջապահական համակարգին՝ ինչպես մեկ բնակչի վրա ծախսվող գումարի, այնպես էլ ՀՆԱ-ից ծախսվող տոկոսի առումով, բայց վատ ցուցանիշներ ունի՝ նմանատիպ այլ երկրների հետ համեմատած[261]։ Այդուհանդերձ, ԱՄՆ-ն բժշկական նորարարություններով աշխարհի առաջատարն է։ Միացյալ Նահանգները միակ զարգացած երկիրն է, որ չունի համընդհանուր բժշկական ծառայությունների համակարգ, իսկ բնակչության զգալի մասը չունի բժշկական ապահովագրություն[262]։
Պետության կողմից ֆինանսավորվող բժշկական ապահովագրությունները՝ աղքատների («Medicaid», գործարկվել է 1965 թվականին) և 65 և ավել տարեկան անձանց համար («Medicare», գործարկվել է 1966 թվականին), հասանելի է այն ամերիկացիներին, որոնք համապատասխանում են ծրագրի պահանջներին՝ եկամտի կամ տարիքային առումով։ 2010 թվականին նախկին նախագահ Օբաման ընդունեց Հիվանդների պաշտպանության և հասանելի առողջապահության մասին օրենքը[263], որով, ըստ ԱՄՆ հիվանդությունների վերահսկողության և պրոֆիլակտիկայի կենտրոնի, կիսով չափ նվազել է բժշկական ապահովագրություն չունեցող մարդկանց թիվը[264], իսկ բազմաթիվ հետազոտությունները ցույց են տվել, որ այս օրենքի արդյունքում նվազել է մահացությունը դրա շահառուների շրջանում[265][266][267]։ Այդուհանդերձ, օրենքի թողած «ժառանգությունը» վիճելի է[268]։
Կրթություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հանրակրթությունն ԱՄՆ-ում գտնվում է պետության և տեղական կառավարման մարմինների վերահսկողության ներքո և կարգավորվում է ԱՄՆ կրթության բաժնի կողմից։ Նահանգների մեծամասնությունում երեխաները պետք է դպրոց հաճախեն հինգ կամ վեց տարեկանից (սկսելով մանկապարտեզից կամ առաջին դասարանից) մինչև 18 տարեկանը (սովորաբար ավագ դպրոցն ավարտվում է տասներկուերորդ դասարանով)։ Որոշ նահանգներում դպրոցն ավարտում են 16 կամ 17 տարեկանում[269]։ 25 և բարձր տարիքի ամերիկացիների 84,6%-ն ավարտել է դպրոցը, 52,6%-ը քոլեջ է հաճախել, 27,2%-ն ունի բակալավրի աստիճան, իսկ 9,6%-ը՝ մագիստրոսի կամ այլ աստիճան[270]։ Ընդհանուր գրագիտության աստիճանը գրեթե 99% է[248][271]։
Միացյալ Նահանգներում կան բարձրագույն կրթության մի շարք մասնավոր և հանրային հաստատություններ։ Միացյալ Նահանգներում են գտնվում աշխարհի առաջատար պետական և մասնավոր համալսարանների մեծ մասը[272]։ Կան նաև տեղական համայնքային քոլեջներ, որոնցում սովորաբար ընդունելությունը բաց է, կրթական ծրագիրը՝ կարճ, վարձն էլ ցածր[273]։ ԱՄՆ-ը մեկ ուսանողի կրթության վրա ծախսում է ամենաշատ գումարը, քան աշխարհի որևէ այլ երկիր[274]։ 2016-2017 թվականների ուսումնական տարվա ընթացքում պետական տարրական և միջնակարգ դպրոցների աշակերտների կրթության վրա ծախսվել է 12,794 ԱՄՆ դոլար[275]։ Ինչ վերաբերում է բարձրագույն կրթության համար ծախսերին, ապա ԱՄՆ-ն մեկ ուսանողի վրա ծախսում է ավելի շատ գումար, քան Տնտեսական համագործակցության և զարգացման կազմակերպության երկրները միջինում[276]։ Չնայած ուսանողական վարկերը «ներելու» որոշ ծրագրերի առկայությանը[277]՝ վերջին տասնամյակում 102%-ով աճել են ուսանողական վարկերը[278] և 2022 թվականին գերազանցել 1,7 տրիլիոն ԱՄՆ դոլարը[279]։
ԱՄՆ-ի նահանգներ և կոմսություններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
|
|
|
|
|
Կոմսություններ կամ մարզեր
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]ԱՄՆ–ի բոլոր հիսուն նահանգները բաժանվում են վարչական միավորների՝ մարզերի։
ԱՄՆ–ում նահանգները, ինչպես Անգլիայում և անգլո–սաքսոնական մյուս երկրներում, բաժանվում են մարզերի, որոնք ավանդաբար կոչվում են կոմսություններ՝ քաունթի, հոգնակին՝ քաունթիզ, իսկ շրջանները կոչվում են դիսթրիքթ, հոգնակին՝ դիսթրիքթս՝ district, districts։
ԱՄՆ–ի քառասունութ նահանգներում դրանք կոչվում են կոմսություններ, իսկ երկուսում՝ փերիշներ՝ Լուիզիանա նահանգում, և բորոուներ՝ Ալյասկա նահանգում։ 2018 թվականի դրությամբ, ԱՄՆ–ի բոլոր նահանգներում առկա էին 3․142 կոմսություններ, այսինքն՝ մարզեր, counties և կոմսությանը համարժեք վարչական միավորներ, այսինքն՝ county-equivalents․ 50 նահանգներում, և Կոլումբիա դաշնային մայրաքաղաքային շրջանում՝ District of Columbia, որտեղ գտնվում է ԱՄՆ–ի մայրաքաղաք Վաշինգտոնը։ Բացի այդ, եթե հաշվի առնվեն նաև 100 կոմսությունները և դրանց համարժեքները՝ county equivalents այսպես կոչված ԱՄՆ օվկիանոսային հողային տիրույթներում՝ U.S. territories, ապա ԱՄՆ–ի բուն մայրցամաքային և կղզային բոլոր տարածքներում առկա է 3․242 կոմսություն՝ counties և կոմսությանը համարժեք վարչական միավոր՝ county-equivalents։
Նշանավոր անձինք
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]ԱՄՆ-ը նշանավոր շատ մարդկանց հայրենիքն է. հայտնի են ականավոր քաղաքական գործիչներ Բենջամին Ֆրանկլինն ու Աբրահամ Լինքոլնը, գյուտարարներ Ռոբերտ Ֆուլտոնը կառուցել է առաջին շոգենավը, Պ. Կուպերը ստեղծել է շոգեքարշը, Ու. Հանթը՝ կարի մեքենան, Ս. Մորզեն՝ հեռագրական սարքը, Ալեքսանդր Բելլը՝ հեռախոսը, Թոմաս Էդիսոնը՝ շիկացման էլեկտրական լամպը և էլի մի շարք նշանավոր գյուտարարներ, Ու. Բարրոուզը՝ հաշվիչ մեքենան, Ռ. Օպենհայմերը՝ առաջին ատոմային ռումբը։ ԱՄՆ-ը համարվում է առանձին գիտությունների «հայրենիքը»։ Կիբեռնետիկայի «հայրը» Ն. Վիներն է, սաղմնաբանության հիմնադիրը՝ Ռ. Հարրիսոնը, երկրաքիմիայինը՝ Ֆ. Քլարկը, գենետիկայինը՝ Թ. Մորգանը։ Վիթխարի են ԱՄՆ-ի նվաճումներն աստղագիտության և տիեզերքի ուսումնասիրության բնագավառում. ղեկավարվելով ամերիկյան աստղագետ Փ. Լոուելի տեսական կանխագուշակումներով՝ Ք. Թումբոն 1930 թ-ին հայտնագործել է Պլուտոն մոլորակը, Գ. Դեյպերը՝ տիեզերական միգամածությունը, Ն. Արմսթրոնգը և Է. Օլդրինը առաջինն են վայրէջք կատարել Լուսնի վրա (1969 թ.)։ Գրողներ Մարկ Տվենը, Ջեկ Լոնդոնը, Թեոդոր Դրայզերը, Էդգար Ալլան Պոն, Ուիլյամ Ֆոլքները, Ֆրենսիս Սքոթ Ֆիցջերալդը, Օ. Հենրին, Ջերոմ Դեյվիդ Սելինջերը, Հերբերտ Ուելսը, հայազգի Վիլյամ Սարոյանը և շատ ուրիշներ հայտնի են ամբողջ աշխարհում։
Մշակույթ և հասարակություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Միացյալ Նահանգներն ամենատարբեր էթնիկ խմբերի, ավանդույթների և արժեքների հայրենիքն է[281][282] և համաշխարհային մասշտաբով մշակութային մեծ ազդեցություն ունի[283][284]։ Բացի բնիկ ամերիկացի, բնիկ հավայացի և Ալյասկայի բնիկ ժողովուրդներից, գրեթե բոլոր ամերիկացիները կամ նրանց նախնիները ներգաղթել են կամ որպես ստրուկ բերվել են նախորդ հինգ դարերի ընթացքում[285]։ Ամերիկայի մշակույթը հիմնականում Արևմտյան աշխարհի մշակույթն է, որը սկիզբ է առել եվրոպացի ներգաղթյալների ավանդույթներից, որոնք իրենց վրա կրել են այլ գործոնների ազդեցությունը, օրինակ՝ Աֆրիկայից բերված ստրուկների ազդեցությունը[281][286]։ Վերջին շրջանում Ասիայից և հատկապես Լատինական Ամերիկայից ներգաղթն իր մասնաբաժինն է ավելացրել մշակութային «խառնուրդին», որը նկարագրվում է որպես համասեռ «հալման կաթսա» և տարասեռ աղցանաման, որտեղ ներգաղթյալներն իրենց ներդրումն են ունեցել և հաճախ միաձուլվել են ամերիկյան հիմնական մշակույթին[281]։ Այդուհանդերձ, ռասայի[287] և բարեկեցության առումով սոցիալական բարձր անհավասարություն կա[288]։
Ամերիկացիներն ավանդաբար տարբերվում են իրենց աշխատանքային էթիկայով[289], մրցունակությամբ[290], անհատականությամբ[291], ինչպես նաև «ամերիկյան քաղաքացիական կրոնի» հավատքով, որը շեշտադրում է ազատությունը, հավասարությունը, մասնավոր սեփականությունը, ժողովրդավարությունը, օրենքի ուժը և սահմանափակ կառավարումը[292]։ Համաշխարհային չափանիշներով ամերիկացիները չափազանց շատ են բարեգործություն անում. ըստ 2016 թվականին «Charities Aid Foundation»-ի իրականացրած հետազոտության՝ ամերիկացիները ՀՆԱ-ի 1,44%-ը նվիրաբերել են բարեգործության, որն ամենաբարձր ցուցանիշն է աշխարհում[293]։
Ամերիկյան երազանքը կամ այն ընկալումը, որ ամերիկացիները սոցիալական բարձր շարժողունակություն ունեն, կարևոր դեր է խաղում ներգաղթի համար[294]։ Արդյոք այս ընկալումը ճիշտ է, վիճելի հարց է[295][296][297]։ Թեև կարծիք կա, որ Միացյալ Նահանգներում դասերի բաժանում չկա[298], գիտնականներն էական տարբերություններ են նշում երկրի սոցիալական դասերի միջև, որոնք ազդում են սոցիալականացման, լեզվի և արժեքների վրա[299]։ Ամերիկացիները մեծապես արժևորում են սոցիալ-տնտեսական ձեռքբերումները, սակայն սովորական կամ միջին լինելը ևս դիտվում է որպես դրական հատկանիշ[300]։
Գրականություն և կերպարվեստ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
18-րդ դարում և 19-րդ դարի սկզբում ամերիկյան արվեստն ու գրականությունը հիմնականում ոգեշնչվում էին Եվրոպայից՝ ազդեցություն թողնելով Արևմտյան մշակույթի մեջ։ Այնպիսի գրողներ, ինչպիսիք էին Վաշինգտոն Իրվինգը, Նաթանիել Հոթորնը, Էդգար Ալլան Պոն և Հենրի Դեյվիդ Թորոն, 19-րդ դարի կեսին ստեղծեցին յուրօրինակ գրականություն։ 19-րդ դարի երկրորդ կեսին մեծ կերպարներ էին Մարկ Տվենը և պոետ Ուոլթ Ուիթմենը, իսկ Էմիլի Դիքինսոնը, որն անհայտ է եղել իր կյանքի ընթացքում, համարվում է Ամերիկայի անվանի պոետներից մեկը[301]։ Մեծ ամերիկյան վեպեր համարվող ստեղծագործություններից են Հերման Մելվիլի «Մոբի Դիքը» (1851), Տվենի «Հեքլբերի Ֆիննի արկածները» (1885), Ֆրենսիս Սքոթ Ֆիցջերալդի «Մեծն Գեթսբին» (1925) և Հարփըր Լիի «Ծաղրասարյակ սպանելը» (1960), որոնք արտացոլում են ամերիկյան ազգային փորձի և բնույթի հիմնարար առանձնահատկությունները[302]։ ԱՄՆ տասներեք քաղաքացի Նոբելյան մրցանակ է ստացել գրականության բնագավառում։ Ուիլյամ Ֆոլքներին, Էռնեստ Հեմինգուեյին և Ջոն Ստայնբեքին 20-րդ դարի ամենաազդեցիկ գրողներից են համարվում[303]։ Բիթ սերնդի, ինչպես նաև պոստմոդեռնիստական գրողները նոր գրական մոտեցումներ առաջ քաշեցին. դրանց թվում էին Ջոն Բարթը, Թոմաս Պինչոնը և Դոն Դելիլոն[304]։
19-րդ դարի կեսերին կերպարվեստում Հուդզոն գետի դպրոցը եվրոպական ռեալիզմի ավանդույթներով շարժում էր։ 1913 թվականին Նյու Յորքում կայացած Զինանոցի շոուն, որը եվրոպական մոդեռնիստական արվեստի ցուցահանդես էր, ցնցեց հանրությանը և վերափոխեց ամերիկյան արվեստը[305]։ Ջորջիա Օ’Քիֆը, Մարսդեն Հարթլին և մյուսները փորձարկեցին նոր, անհատական ոճեր։ Միացյալ Նահանգներում մեծապես զարգացան այնպիսի խոշոր գեղարվեստական շարժումներ, ինչպիսիք էին Ջեքսոն Պոլլոքի և Վիլլեմ դե Կունինգի աբստրակտ էքսպրեսիոնիզմը և Էնդի Ուորհոլի ու Ռոյ Լիխտենշտայնի փոփ արտը։ Մոդեռնիզմի, այնուհետև պոստմոդեռնիզմի ալիքը հանրաճանաչություն բերեցին ամերիկյան այնպիսի ճարտարապետների, ինչպիսիք էին Ֆրենկ Լլոյդ Ռայթը, Ֆիլիպ Ջոնսոնը և Ֆրենկ Գերին[306]։ Ամերիկացիները դեռ վաղ ժամանակներից են կարևոր դեր խաղում ժամանակակից լուսանկարչության մեջ. անվանի լուսանկարիչներից են Ալֆրեդ Ստիգլիցը, Էդվարդ Սթայհենը, Էդվարդ Ուեսթոնը և Անսել Ադամսը[307]։
Կինո և թատրոն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը].jpg)
Կալիֆոռնիա նահանգի Լոս Անջելես քաղաքի հյուսիսային Հոլիվուդ շրջանը կինոարտադրության առաջատարներից մեկն է համարվում[308]։ Աշխարհում կինոֆիլմերի առաջին կոմերցիոն ցուցահանդեսը տեղի է ունեցել Նյու Յորքում 1894 թվականին[309]։ 20-րդ դարի սկզբից ԱՄՆ կինոարդյունաբերությունը մեծապես հիմնված է եղել Հոլիվուդի և դրա շրջակայքի վրա, թեև 21-րդ դարում զգալի թվով ֆիլմեր այնտեղ չեն նկարահանվում, և կինոընկերությունները գլոբալիզացվում են[310]։ Կինոարվեստի և գիտության ակադեմիան 1929 թվականից յուրաքանչյուր տարի կազմակերպում է ակադեմիական մրցանակաբաշխություն, որը հայտնի է «Օսկար» անվամբ[311], իսկ 1944 թվականի հունվարից ամեն տարի անց է կացվում Ոսկե գլոբուս մրցանակաբաշխությունը[312]։
Համր կինոյի ժամանակաշրջանի ամերիկացի կինոարտադրող Դեյվիդ Ուորկ Գրիֆիթը կենտրոնական դեր է խաղացել կինոյի զարգացման գործում, իսկ պրոդյուսեր, ձեռնարկատեր Ուոլտ Դիսնեյն առաջատար էր թե՛ մուլտիպլիկացիոն ֆիլմերի, թե՛ ֆիլմերի մերչանդայզինգի ոլորտում[313]։ Այնպիսի ռեժիսորներ, ինչպիսիք էին Ջոն Ֆորդը, վերասահմանեցին ամերիկյան հին արևմուտքի կերպարը, իսկ մյուս ռեժիսորները, օրինակ՝ Ջոն Հյուսթոնը, ընդլայնեց կինոյի հնարավորություններն իրական միջավայրում նկարահանումներ անելու շնորհիվ։ Կինոարտադրության համար սկսվեցին ոսկե տարիներ, որը սովորաբար անվանում են «Հոլիվուդի ոսկե դարաշրջան»՝ հնչուն կինոյի ժամանակաշրջանից մինչև 1960-ականների սկիզբ[314], երբ հայտնի դարձան այնպիսի դերասաններ, ինչպիսիք էին Ջոն Ուեյնը և Մերիլին Մոնրոն[315][316]։ 1970-ականներին «Նոր Հոլիվուդին» կամ «Հոլիվուդի վերածննդին»[317] հատուկ էր իրական իրադարձությունների հիման վրա սուր ֆիլմերի արտադրությունը, որն իր վրա կրում էր հետպատերազմական շրջանի իրական դեպքերի հիման վրա նկարահանված ֆրանսիական և իտալական կինոյի ազդեցությունը[318]։
Միացյալ Նահանգներում թատրոնը ծնվել է հին եվրոպական ավանդույթներից և մեծապես կրել բրիտանական թատրոնի ազդեցությունը[319]։ Ամերիկյան թատրոնի կենտրոնական հանգույցը Մանհեթենն է՝ իր Բրոդվեյի, Օֆֆ-Բրոդվեյի և Օֆֆ-Օֆֆ Բրոդվեյի ճյուղերով[320]։ Բազում կինո և հեռուստաաստղեր իրենց հաջողություններին հասել են նյույորքյան բեմադրություններում։ Նյու Յորքից դուրս շատ քաղաքներ ունեն շրջանային կամ տեղական պրոֆեսիոնալ թատերախմբեր, որոնք ունեն սեփական թատերաշրջանները և որոշ ներկայացումներ բեմադրվում են՝ հետագայում Նյու Յորք տեղափոխվելու հույսով։ Մեծ բյուջե ունեցող թատերական ներկայացումները մյուզիքլներն են։ Ամերիկյան թատրոնում զարգացած է նաև համայնքային թատրոնի մշակույթը, որը հիմնականում հիմնված է տեղի կամավորների վրա, որոնք պարտադիր չէ, որ թատերական կարիերա ունենան[321]։
Երաժշտություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ամերիկյան ժողովրդական երաժշտությունն իր մեջ ներառում է բազմաթիվ երաժշտական ժանրեր, որոնք հայտնի են որպես ավանդական երաժշտություն, ավանդական ժողովրդական երաժշտություն, ժամանակակից ժողովրդական երաժշտություն կամ արմատների երաժշտություն։ Մի շարք ավանդական երգեր, որոնք երբեմն սերում են Բրիտանական կղզիներից, Մայրցամաքային Եվրոպայից կամ Աֆրիկայից, պահպանվել են սերունդներ շարունակ[322]։
Վաղ շրջանի կոմպոզիտորներից էր Ուիլյամ Բիլինգս անունով մեկը՝ ծնված Բոստոնում, որը 1770-ական թվականներին հայրենասիրական օրհներգեր էր երգում։ Բիլինգսը Նոր Անգլիայի առաջին դպրոցից էր[323], որը գերիշխող դիրք ուներ ամերիկյան երաժշտության ստեղծման վաղ փուլում։ Նախքան քաղաքացիական պատերազմն ամենախոստումնալից կոմպոզիտորը համարվում էր Էնթոնի Հայնրիխը։ 1800-ականների կեսից մինչև վերջ ուշ ռոմանտիզմի դարաշրջանի կոմպոզիտոր Ջոն Ֆիլիպ Սուզան մի շարք ռազմական երգեր է գրել՝ մասնավորապես քայլերթեր, և համարվում է Ամերիկայի ամենամեծ կողմպոզիտորներից մեկը[324]։
Աֆրոամերիկյան երաժշտության ռիթմիկ և քնարական ոճերը մեծապես ազդել են ամերիկյան երաժշտության վրա՝ այն առանձնացնելով եվրոպական և աֆրիկյան ավանդույթներից։ Փոխառնվել են ժողովրդական խոսքի, օրինակ՝ բլյուզի և հին երաժշտության տարրեր և դարձել համաշխարհային լսարան ունեցող փոփ ժանրեր։ 20-րդ դարի սկզբում Լուի Արմսթրոնգը և Դյուկ Էլինգտոնը ստեղծել են ջազի ուղղությունը։ 1920-ական թվականներին ստեղծվեց քանթրի երաժշտությունը, իսկ 1940-ականներին՝ ռիթմ ընդ բլյուզը[325]։ Վերջին տարիներին հայտնի դարձավ հիփ հոփը, իսկ 1990-ականներին այս ժանրի հայտնի ներկայացուցիչներն էին Թուփաք Շաքուրը, Նասը և Էմինեմը, 2010-2020-ականներին՝ Քանյե Ուեսթը, Քենդրիկ Լամարը, Լիլ Ուեյնը և Նիքի Մինաժը։
1950-ականների կեսերին Էլվիս Փրեսլին և Չաք Բերին ռոքնռոլի պիոներներն էին։ «Metallica»-ն, «Eagles»-ը և «Աերոսմիթ»-ը ամենաշատ վաճառված ռոք խմբերն են[326][327][328]։ 1960-ականներին, երբ վերածնվեց ֆոլք երաժշտությունը, հայտնի դարձավ Բոբ Դիլանը՝ որպես Ամերիկայի ամենահայտնի երգերի հեղինակ[329]։ 20-րդ դարի կեսերին այնպիսի փոփ երգիչներ, ինչպիսիք էին Բինգ Քրոսբին, Ֆրենկ Սինատրան[330] և Էլվիս Փրեսլին, դարձան համաշխարհային ճանաչում ունեցող երգիչներ[325], իսկ 20-րդ դարի վերջին այդպիսի երգիչներ էին Մայքլ Ջեքսոնը, Փրինսը, Մադոննան, Ուիթնի Հյուսթոնը և Մրայա Քերին[331][332]։
ԶԼՄ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Հայերն ԱՄՆ-ում
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Հայ-ամերիկյան առնչություններն իրենց վաղեմի պատմությունն ունեն. դեռևս 19-րդ դարի սկզբներին ամերիկացի միսիոներները (կրոնական քարոզիչներ) Արևմտյան Հայաստանում բացել են բազմաթիվ դպրոցներ (քոլեջներ), որտեղ սովորել են հայ երեխաներ։ Ամերիկյան այդ կրոնավորներն էլ հենց ականատես են եղել այնտեղ ապրող հայ ժողովրդի հալածանքներին և իրենց կառավարության առջև հարց բարձրացրել՝ հանդես գալու հայերի պաշտպանությամբ։ Ամերիկացի շատ գործիչներ, ինչպես, օրինակ, բանաստեղծուհիներ Ջուլյա Ուորդ Հաուն և Ալիս Բլեքուելը, լրագրողներ Սամյուել Բարրոուն և Հենրի Բլեքուելը, գիտնականներ Հենրի Ալենը, Վիլյամ Ուորդը և ուրիշներ իրենց բողոքի ձայնն են բարձրացրել հայերի նկատմամբ թուրքական իշխանությունների գործադրած գազանությունների դեմ։ Ամերիկյան հասարակայնությունը զայրույթով արձագանքեց 1915 թ-ի Մեծ եղեռնին։ Այդ բռնություններից ցնցված՝ ԱՄՆ-ի այն ժամանակվա նախագահ Վուդրո Վիլսոնը 1920 թ-ին նույնիսկ փորձ արեց ստանձնել Հայաստանի մանդատը, այսինքն՝ հայ ժողովրդի հովանավորությունը։ Սևրի պայմանագրի համաձայն՝ կազմվեց Հայաստանի քարտեզը՝ ըստ Վուդրո Վիլսոնի, որը Արևմտյան Հայաստանի տարածքում նախատեսում էր հայկական ինքնավարություն՝ դեպի Սև ծով ելքով։ Սակայն Եվրոպայի մեծ տերությունների և ԱՄՆ-ի միջև ծագած ներհակությունները խանգարեցին այդ ծրագրի իրականացմանը։ ԱՄՆ-ը սահմանափակվեց Թուրքիայից փախած հայ գաղթականներին սոսկ նյութական օգնություն ցուցաբերելով, որը շարունակվեց մինչև 1930-ական թվականները։ Այդպիսի բարեգործական կազմակերպություններից էր Ամերկոմը (Ամերիկյան օգնության կոմիտե), որը բազմաթիվ որբանոցներ էր պահում Հայաստանում և հարակից երկրներում։
Ամերիկյան Կոնգրեսն այժմ էլ պարբերաբար քննարկում է 1915 թ-ի Հայոց ցեղասպանության ճանաչման հարցը։ ԱՄՆ-ը շոշափելի օգնություն ցուցաբերեց նաև Սպիտակի 1988 թ-ի դեկտեմբերյան երկրաշարժի աղետյալներին։
Հայերի գաղթն ԱՄՆ շարունակվել է նաև Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո, ապա և 1950-1970-ական թվականներին, երբ Մերձավոր Արևելքի երկրներում գլուխ բարձրացրեց արաբական ազգայնամոլությունը, և Լիբանանում բռնկեց քաղաքացիական պատերազմ։ Ցավոք, այդ գաղթականության շարքերն այսօր համալրում են նաև Հայաստանից մեկնող մեր հայրենակիցները։ Ներկայումս ԱՄՆ-ում բնակվում է շուրջ 1.400.000 հայ։
Տես նաև
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Ծանոթագրություններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- ↑ 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 1,10 1,11 1,12 1,13 1,14 1,15 1,16 1,17 1,18 1,19 1,20 1,21 1,22 1,23 1,24 1,25 1,26 1,27 1,28 1,29 1,30 1,31 1,32 1,33 1,34 1,35 1,36 1,37 1,38 1,39 1,40 1,41 1,42 1,43 1,44 1,45 1,46 1,47 1,48 1,49 1,50 1,51 1,52 1,53 1,54 1,55 https://capitalizemytitle.com/50-us-states-in-alphabetical-order/
- ↑ An Act to provide for the admission of the State of Alaska into the Union
- ↑ Papers relating to the foreign relations of the United States, 1929, Volume I - Office of the Historian
- ↑ Treaty of Cession of Tutuila
- ↑ http://www.usconstitution.net/consttop_lang.html
- ↑ https://www.pbs.org/speak/seatosea/officialamerican/
- ↑ https://www.usa.gov/life-in-the-us
- ↑ https://www.worldometers.info/world-population/us-population/
- ↑ Human Development Report — UNDP, 2022.
- ↑ Բատվիա, Իրինա. «Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների վարչատարածքային բաժանում». www.best-country.org. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 10-ին.
- ↑ «Միացյալ Նահանգների կառուցվածքը (50 նահանգ և 1 մարզ), Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ, ժամանակակից քաղաքական ատլաս». www.hyno.ru (ռուսերեն). Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 10-ին.
- ↑ «Խաչվող սահմաններ՝ ezbordercrossing.com». www.ezbordercrossing.com (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 10-ին.
- ↑ «ԱՄՆ-ի և Ռուսաստանի Դաշնության ծովային սահման և բացառիկ տնտեսական գոտի». ArcticEcon. 2012 թ․ հունվարի 11. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 10-ին.
- ↑ 14,0 14,1 14,2 14,3 14,4 «Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների համառոտ պատմություն». states-of-america.ru. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 10-ին.
- ↑ «ԱՄՆ-ի տարածքը 2017 թվականին». Great-USA (ռուսերեն). 2017 թ․ փետրվարի 23. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 10-ին.
- ↑ «ԱՄՆ - Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ - տուրիզմ, տեսարժան վայրեր, քաղաքներ (USA Travel Guide) // Տուրիզմ և հանգիստ». www.travelnews.am. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ հուլիսի 15-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 10-ին.
- ↑ 17,0 17,1 17,2 17,3 «Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ՝ բնակչություն, տարածք, մայրաքաղաք և խոշոր քաղաքներ». www.web-calendar.org. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 10-ին.
- ↑ «Սահմանադրական կարգավիճակ, պաշտոնական լեզու, Միացյալ Նահանգների պաշտոնական լեզուն» (անգլերեն). Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 10-ին.
- ↑ «Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների Համախառն Ներքին արդյունքի ցուցանիշը». visasam.ru. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 10-ին.
- ↑ Martone, 2016, էջ 504
- ↑ Szalay, Jessie (2017 թ․ սեպտեմբերի 20). «Amerigo Vespucci: Facts, Biography & Naming of America». Live Science. Վերցված է 2019 թ․ հունիսի 23-ին.
- ↑ Jonathan Cohen. «The Naming of America: Fragments We've Shored Against Ourselves». Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ հոկտեմբերի 6-ին. Վերցված է 2014 թ․ փետրվարի 3-ին.
- ↑ DeLear, Byron (July 4, 2013) Who coined 'United States of America'? Mystery might have intriguing answer. "Historians have long tried to pinpoint exactly when the name 'United States of America' was first used and by whom... ...This latest find comes in a letter that Stephen Moylan, Esq., wrote to Col. Joseph Reed from the Continental Army Headquarters in Cambridge, Mass., during the Siege of Boston. The two men lived with Washington in Cambridge, with Reed serving as Washington's favorite military secretary and Moylan fulfilling the role during Reed's absence." Christian Science Monitor (Boston, MA).
- ↑ Touba, Mariam (November 5, 2014) Who Coined the Phrase 'United States of America'? You May Never Guess "Here, on January 2, 1776, seven months before the Declaration of Independence and a week before the publication of Paine's Common Sense, Stephen Moylan, an acting secretary to General George Washington, spells it out, 'I should like vastly to go with full and ample powers from the United States of America to Spain' to seek foreign assistance for the cause." New-York Historical Society Museum & Library
- ↑ Fay, John (July 15, 2016) The forgotten Irishman who named the 'United States of America' "According to the NY Historical Society, Stephen Moylan was the man responsible for the earliest documented use of the phrase "United States of America." But who was Stephen Moylan?" IrishCentral.com
- ↑ «"To the inhabitants of Virginia," by A PLANTER. Dixon and Hunter's. April 6, 1776, Williamsburg, Virginia. Letter is also included in Peter Force's American Archives». 5 (1287). Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ դեկտեմբերի 19-ին.
{{cite journal}}: Cite journal requires|journal=(օգնություն) - ↑ 27,0 27,1 27,2 Safire, 2003, էջ 199
- ↑ Mostert, 2005, էջ 18
- ↑ Wilson, Kenneth G. (1993). The Columbia guide to standard American English. New York: Columbia University Press. էջեր 27–28. ISBN 978-0-231-06989-2.
- ↑ Maugh II, Thomas H. (2012 թ․ հուլիսի 12). «Who was first? New info on North America's earliest residents». Los Angeles Times. Los Angeles County, California: Los Angeles Times. Վերցված է 2015 թ․ փետրվարի 25-ին.
«What is the earliest evidence of the peopling of North and South America?». Smithsonian Institution, National Museum of Natural History. 2004 թ․ հունիս. Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ նոյեմբերի 28-ին. Վերցված է 2007 թ․ հունիսի 19-ին.
Kudeba, Nicolas (2014 թ․ փետրվարի 28). «Chapter 1 – The First Big Steppe – Aboriginal Canadian History». The History of Canada Podcast. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ մարտի 1-ին.
Guy Gugliotta (2013 թ․ փետրվար). «When Did Humans Come to the Americas?». Smithsonian Magazine. Washington, DC: Smithsonian Institution. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 25-ին. - ↑ Waters, Michael; և այլք: (2007). «Redefining the Age of Clovis: Implications for the Peopling of the Americas». Science. 315 (5815): 1122–1126. Bibcode:2007Sci...315.1122W. doi:10.1126/science.1137166. ISSN 0036-8075. PMID 17322060.
- ↑ Gelo, 2018
- ↑ Craig Lockard (2010). Societies, Networks, and Transitions, Volume B: From 600 to 1750. University of Wisconsin. էջ 315. ISBN 978-1-111-79083-7.
- ↑ Hodges, Glenn (2011 թ․ հունվար). «America's Forgotten City». National Geographic Magazine. Վերցված է 2017 թ․ օգոստոսի 26-ին.
- ↑ Hewit, "Puebloan Culture" Արխիվացված 2010-07-09 Wayback Machine, University of Northern Colorado
- ↑ Dean R. Snow (1994). The Iroquois. Blackwell Publishers, Ltd. ISBN 978-1-55786-938-8. Վերցված է 2010 թ․ հուլիսի 16-ին.
- ↑ Inksetter, Leila (2018). «Back to Where It All Began: Revisiting Algonquin Resource Use and Territoriality». Arthopologica. Canadian Anthropology Society. 60 (1): 119–132. JSTOR 44876739.
- ↑ 38,0 38,1 38,2 Perdue, Green
- ↑ 39,0 39,1 Haines, Haines
- ↑ Thornton, 1998
- ↑ Morison, Samuel Eliot (1971). The European Discovery of America: The Northern Voyages. New York: Oxford University Press. էջ 490. ISBN 0-19-215941-0.
- ↑ Fernando Operé (2008). Indian Captivity in Spanish America: Frontier Narratives. University of Virginia Press. էջ 1. ISBN 978-0-8139-2587-5.
- ↑ «Not So Fast, Jamestown: St. Augustine Was Here First». NPR (անգլերեն). 2015 թ․ փետրվարի 28. Վերցված է 2021 թ․ մարտի 5-ին.
- ↑ Christine Marie Petto (2007). When France Was King of Cartography: The Patronage and Production of Maps in Early Modern France. Lexington Books. էջ 125. ISBN 978-0-7391-6247-7.
- ↑ James E. Seelye Jr.; Shawn Selby (2018). Shaping North America: From Exploration to the American Revolution [3 volumes]. ABC-CLIO. էջ 344. ISBN 978-1-4408-3669-5.
- ↑ Robert Neelly Bellah; Richard Madsen; William M. Sullivan; Ann Swidler; Steven M. Tipton (1985). Habits of the Heart: Individualism and Commitment in American Life. University of California Press. էջ 220. ISBN 978-0-520-05388-5. OL 7708974M.
- ↑ Remini 2007, էջեր. 2–3
- ↑ Johnson 1997, էջեր. 26–30
- ↑ Black, Lydia T. (2004). Russians in Alaska, 1732–1867. Fairbanks, AK: University of Alaska Press. էջ 102. ISBN 978-1-889963-05-1.
- ↑ Cook, Noble (1998). Born to Die: Disease and New World Conquest, 1492–1650 (անգլերեն). Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-62730-6.
- ↑ Treuer, David. «The new book 'The Other Slavery' will make you rethink American history». Los Angeles Times. Վերցված է 2019 թ․ հոկտեմբերի 10-ին.
- ↑ Stannard, 1993 p. xii
- ↑ "The Cambridge encyclopedia of human paleopathology Արխիվացված Փետրվար 8, 2016 Wayback Machine". Arthur C. Aufderheide, Conrado Rodríguez-Martín, Odin Langsjoen (1998). Cambridge University Press. p. 205. 978-0-521-55203-5
- ↑ Bianchine, Russo, 1992 pp. 225–232
- ↑ Ripper, 2008 p. 6
- ↑ Ripper, 2008 p. 5
- ↑ Calloway, 1998, p. 55
- ↑ Joseph, 2016
- ↑ Thomas, Hugh (1997). The Slave Trade: The Story of the Atlantic Slave Trade: 1440–1870. Simon and Schuster. էջեր 516. ISBN 0-684-83565-7.
- ↑ Tadman, 2000, p. 1534
- ↑ Schneider, 2007, p. 484
- ↑ Lien, 1913, p. 522
- ↑ Davis, 1996, p. 7
- ↑ Quirk, 2011, p. 195
- ↑ Bilhartz, Terry D.; Elliott, Alan C. (2007). Currents in American History: A Brief History of the United States. M.E. Sharpe. ISBN 978-0-7656-1817-7.
- ↑ Wood, Gordon S. (1998). The Creation of the American Republic, 1776–1787. UNC Press Books. էջ 263. ISBN 978-0-8078-4723-7.
- ↑ Walton, 2009, pp. 38–39
- ↑ Foner, Eric. The Story of American Freedom, 1998 0-393-04665-6 p.4-5.
- ↑ Walton, 2009, p. 35
- ↑ Otis, James (1763). «The Rights of the British Colonies Asserted and Proved». Online Library of Liberty. Վերցված է 2015 թ․ հունվարի 10-ին.
- ↑ Humphrey, Carol Sue (2003). The Revolutionary Era: Primary Documents on Events from 1776 To 1800. Greenwood Publishing. էջեր 8–10. ISBN 978-0-313-32083-5.
- ↑ 72,0 72,1 Fabian Young, Alfred; Nash, Gary B.; Raphael, Ray (2011). Revolutionary Founders: Rebels, Radicals, and Reformers in the Making of the Nation. Random House Digital. էջեր 4–7. ISBN 978-0-307-27110-5.
- ↑ Boyer, 2007, pp. 192–193
- ↑ Wait, Eugene M. (1999). America and the War of 1812. Nova Publishers. էջ 78. ISBN 978-1-56072-644-9.
- ↑ Cogliano, Francis D. (2008). Thomas Jefferson: Reputation and Legacy. University of Virginia Press. էջ 219. ISBN 978-0-8139-2733-6.
- ↑ Walton, 2009, p. 43
- ↑ Gordon, 2004, pp. 27,29
- ↑ Clark, Mary Ann (2012 թ․ մայիս). Then We'll Sing a New Song: African Influences on America's Religious Landscape. Rowman & Littlefield. էջ 47. ISBN 978-1-4422-0881-0.
- ↑ Heinemann, Ronald L., et al., Old Dominion, New Commonwealth: a history of Virginia 1607–2007, 2007 978-0-8139-2609-4, p. 197
- ↑ «Louisiana Purchase» (PDF). National Park Service. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 1-ին.
- ↑ Klose, Nelson; Jones, Robert F. (1994). United States History to 1877. Barron's Educational Series. էջ 150. ISBN 978-0-8120-1834-9.
- ↑ Morrison, Michael A. (1997 թ․ ապրիլի 28). Slavery and the American West: The Eclipse of Manifest Destiny and the Coming of the Civil War. University of North Carolina Press. էջեր 13–21. ISBN 978-0-8078-4796-1.
- ↑ Kemp, Roger L. (2010). Documents of American Democracy: A Collection of Essential Works. McFarland. էջ 180. ISBN 978-0-7864-4210-2. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 25-ին.
- ↑ Michno, Gregory (2003). Encyclopedia of Indian Wars: Western Battles and Skirmishes, 1850–1890. Mountain Press Publishing. ISBN 978-0-87842-468-9.
- ↑ Billington, Ray Allen; Ridge, Martin (2001). Westward Expansion: A History of the American Frontier. UNM Press. էջ 22. ISBN 978-0-8263-1981-4.
- ↑ Carlisle, Rodney P.; Golson, J. Geoffrey (2007). Manifest destiny and the expansion of America. Turning Points in History Series. Santa Barbara, Calif.: ABC-CLIO. էջ 238. ISBN 978-1-85109-834-7. OCLC 659807062.
- ↑ McIlwraith, Thomas F.; Muller, Edward K. (2001). North America: The Historical Geography of a Changing Continent. Rowman & Littlefield. էջ 61. ISBN 978-0-7425-0019-8. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 25-ին.
- ↑ Wolf, Jessica. «Revealing the history of genocide against California's Native Americans». UCLA Newsroom (անգլերեն). Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 8-ին.
- ↑ Rawls, James J. (1999). A Golden State: Mining and Economic Development in Gold Rush California. University of California Press. էջ 20. ISBN 978-0-520-21771-3.
- ↑ Paul Frymer, "Building an American Empire: The Era of Territorial and Political Expansion," (Princeton: Princeton University Press, 2017)
- ↑ Black, Jeremy (2011). Fighting for America: The Struggle for Mastery in North America, 1519–1871. Indiana University Press. էջ 275. ISBN 978-0-253-35660-4.
- ↑ Stuart Murray (2004). Atlas of American Military History. Infobase Publishing. էջ 76. ISBN 978-1-4381-3025-5. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 25-ին.
Harold T. Lewis (2001). Christian Social Witness. Rowman & Littlefield. էջ 53. ISBN 978-1-56101-188-9. - ↑ O'Brien, Patrick Karl (2002). Atlas of World History (Concise ed.). New York, NY: Oxford University Press. էջ 184. ISBN 978-0-19-521921-0.
- ↑ Vinovskis, Maris (1990). Toward A Social History of the American Civil War: Exploratory Essays. Cambridge; New York: Cambridge University Press. էջ 4. ISBN 978-0-521-39559-5.
- ↑ Shearer Davis Bowman (1993). Masters and Lords: Mid-19th-Century U.S. Planters and Prussian Junkers. Oxford UP. էջ 221. ISBN 978-0-19-536394-4.
- ↑ Jason E. Pierce (2016). Making the White Man's West: Whiteness and the Creation of the American West. University Press of Colorado. էջ 256. ISBN 978-1-60732-396-9.
- ↑ Marie Price; Lisa Benton-Short (2008). Migrants to the Metropolis: The Rise of Immigrant Gateway Cities. Syracuse University Press. էջ 51. ISBN 978-0-8156-3186-6.
- ↑ John Powell (2009). Encyclopedia of North American Immigration. Infobase Publishing. էջ 74. ISBN 978-1-4381-1012-7. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 25-ին.
- ↑ Winchester, 2013, էջեր 351, 385
- ↑ «Purchase of Alaska, 1867». Office of the Historian. U.S. Department of State. Վերցված է 2014 թ․ դեկտեմբերի 23-ին.
- ↑ «The Spanish–American War, 1898». Office of the Historian. U.S. Department of State. Վերցված է 2014 թ․ դեկտեմբերի 24-ին.
- ↑ Ryden, George Herbert. The Foreign Policy of the United States in Relation to Samoa. New York: Octagon Books, 1975.
- ↑ «Virgin Islands History». Vinow.com. Վերցված է 2018 թ․ հունվարի 5-ին.
- ↑ Kirkland, Edward. Industry Comes of Age: Business, Labor, and Public Policy (1961 ed.). էջեր 400–405.
- ↑ Zinn, 2005, pp. 321–357
- ↑ Paige Meltzer, "The Pulse and Conscience of America" The General Federation and Women's Citizenship, 1945–1960," Frontiers: A Journal of Women Studies (2009), Vol. 30 Issue 3, pp. 52–76.
- ↑ James Timberlake, Prohibition and the Progressive Movement, 1900–1920 (Harvard UP, 1963)
- ↑ George B. Tindall, "Business Progressivism: Southern Politics in the Twenties," South Atlantic Quarterly 62 (Winter 1963): 92–106.
- ↑ McDuffie, Jerome; Piggrem, Gary Wayne; Woodworth, Steven E. (2005). U.S. History Super Review. Piscataway, NJ: Research & Education Association. p. 418. 978-0-7386-0070-3.
- ↑ «The Great Migration (1910-1970)». 2021 թ․ մայիսի 20.
- ↑ Voris, Jacqueline Van (1996). Carrie Chapman Catt: A Public Life. Women and Peace Series. New York City: Feminist Press at CUNY. էջ vii. ISBN 978-1-55861-139-9. «Carrie Chapmann Catt led an army of voteless women in 1919 to pressure Congress to pass the constitutional amendment giving them the right to vote and convinced state legislatures to ratify it in 1920. ... Catt was one of the best-known women in the United States in the first half of the twentieth century and was on all lists of famous American women.»
- ↑ Winchester, 2013, էջեր 410–411
- ↑ Axinn, June; Stern, Mark J. (2007). Social Welfare: A History of the American Response to Need (7th ed.). Boston: Allyn & Bacon. ISBN 978-0-205-52215-6.
- ↑ James Noble Gregory (1991). American Exodus: The Dust Bowl Migration and Okie Culture in California. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-507136-8. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 25-ին.
«Mass Exodus From the Plains». American Experience. WGBH Educational Foundation. 2013. Վերցված է 2014 թ․ հոկտեմբերի 5-ին.
Fanslow, Robin A. (1997 թ․ ապրիլի 6). «The Migrant Experience». American Folklore Center. Library of Congress. Վերցված է 2014 թ․ հոկտեմբերի 5-ին.
Walter J. Stein (1973). California and the Dust Bowl Migration. Greenwood Press. ISBN 978-0-8371-6267-6. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 25-ին. - ↑ The official WRA record from 1946 state it was 120,000 people. See War Relocation Authority (1946). The Evacuated People: A Quantitative Study. էջ 8.. This number does not include people held in other camps such as those run by the DoJ or U.S. Army. Other sources may give numbers slightly more or less than 120,000.
- ↑ Yamasaki, Mitch. «Pearl Harbor and America's Entry into World War II: A Documentary History» (PDF). World War II Internment in Hawaii. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2014 թ․ դեկտեմբերի 13-ին. Վերցված է 2015 թ․ հունվարի 14-ին.
- ↑ Stoler, Mark A. «George C. Marshall and the "Europe-First" Strategy, 1939–1951: A Study in Diplomatic as well as Military History» (PDF). Վերցված է 2016 թ․ ապրիլի 4-ին.
- ↑ Kelly, Brian. «The Four Policemen and. Postwar Planning, 1943–1945: The Collision of Realist and. Idealist Perspectives». Վերցված է 2014 թ․ հունիսի 21-ին.
- ↑ Hoopes, Brinkley, էջ 100
- ↑ Gaddis, 1972, էջ 25
- ↑ Kennedy, Paul (1989). The Rise and Fall of the Great Powers. New York: Vintage. p. 358. 978-0-679-72019-5
- ↑ «The United States and the Founding of the United Nations, August 1941 – October 1945». U.S. Dept. of State, Bureau of Public Affairs, Office of the Historian. 2005 թ․ հոկտեմբեր. Վերցված է 2007 թ․ հունիսի 11-ին.
- ↑ Woodward, C. Vann (1947). The Battle for Leyte Gulf. New York: Macmillan. ISBN 978-1-60239-194-9.
- ↑ «The Largest Naval Battles in Military History: A Closer Look at the Largest and Most Influential Naval Battles in World History». Military History. Norwich University. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ դեկտեմբերի 8-ին. Վերցված է 2015 թ․ մարտի 7-ին.
- ↑ «Why did Japan surrender in World War II? | The Japan Times». The Japan Times (անգլերեն). Վերցված է 2017 թ․ փետրվարի 8-ին.
- ↑ Pacific War Research Society (2006). Japan's Longest Day. New York: Oxford University Press. 978-4-7700-2887-7.
- ↑ See Frankenfeld, Peter (2012). «A Marshall Plan for Greece? The European Union and the Financial Crisis in Greece. A Theoretical and Political Analysis in the Global World Against a Background of Regional Integration: Table 1. European Recovery Programme – Marshall Plan ($ million)». Prace i Materiały Instytutu Handlu Zagranicznego Uniwersytetu Gdańskiego (անգլերեն) (31/1): 69. ISSN 2300-6153.
- ↑ Wagg, Stephen; Andrews, David (2012). East Plays West: Sport and the Cold War. Routledge. էջ 11. ISBN 978-1-134-24167-5.
- ↑ 129,0 129,1 Blakemore, Erin (2019 թ․ մարտի 22). «What was the Cold War?». National Geographic (անգլերեն). Վերցված է 2020 թ․ օգոստոսի 28-ին.
- ↑ Blakeley, 2009, p. 92
- ↑ 131,0 131,1 Collins, Michael (1988). Liftoff: The Story of America's Adventure in Space. New York: Grove Press. ISBN 9780802110114.
- ↑ Chapman, Jessica M. (2016 թ․ օգոստոսի 5). «Origins of the Vietnam War». Oxford Research Encyclopedia of American History (անգլերեն). Oxford University Press. doi:10.1093/acrefore/9780199329175.013.353. ISBN 978-0-19-932917-5. Վերցված է 2020 թ․ օգոստոսի 28-ին.
- ↑ «Women in the Labor Force: A Databook» (PDF). U.S. Bureau of Labor Statistics. 2013. էջ 11. Վերցված է 2014 թ․ մարտի 21-ին.
- ↑ Winchester, 2013, էջեր 305–308
- ↑ Blas, Elisheva. «The Dwight D. Eisenhower National System of Interstate and Defense Highways» (PDF). societyforhistoryeducation.org. Society for History Education. Վերցված է 2015 թ․ հունվարի 19-ին.
- ↑ Richard Lightner (2004). Hawaiian History: An Annotated Bibliography. Greenwood Publishing Group. էջ 141. ISBN 978-0-313-28233-1.
- ↑ «The Civil Rights Movement». PBS.org. Վերցված է 2019 թ․ հունվարի 5-ին.
- ↑ «Social Security». ssa.gov. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 25-ին.
- ↑ Dallek, Robert (2004). Lyndon B. Johnson: Portrait of a President. Oxford University Press. էջ 169. ISBN 978-0-19-515920-2.
- ↑ «Our Documents—Civil Rights Act (1964)». United States Department of Justice. Վերցված է 2010 թ․ հուլիսի 28-ին.
- ↑ «Remarks at the Signing of the Immigration Bill, Liberty Island, New York». 1965 թ․ հոկտեմբերի 3. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ մայիսի 16-ին. Վերցված է 2012 թ․ հունվարի 1-ին.
- ↑ Levy, Daniel (2018 թ․ հունվարի 19). «Behind the Protests Against the Vietnam War in 1968». Time Magazine. Վերցված է 2021 թ․ մայիսի 5-ին.
- ↑ Julia Goicichea (2017 թ․ օգոստոսի 16). «Why New York City Is a Major Destination for LGBT Travelers». The Culture Trip. Վերցված է 2022 թ․ հուլիսի 15-ին.
- ↑ «Brief History of the Gay and Lesbian Rights Movement in the U.S». University of Kentucky. Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ նոյեմբերի 18-ին. Վերցված է 2022 թ․ հուլիսի 15-ին.; Nell Frizzell (2013 թ․ հունիսի 28). «Feature: How the Stonewall riots started the LGBT rights movement». Pink News UK. Վերցված է 2022 թ․ հուլիսի 15-ին.; «Stonewall riots». Encyclopædia Britannica. Վերցված է 2022 թ․ հուլիսի 15-ին.
- ↑ Soss, 2010, p. 277
- ↑ Fraser, 1989
- ↑ Federal Debt Held by the Public (Report). Federal Reserve Bank of St. Louis. 2018 թ․ մայիսի 31. Վերցված է 2018 թ․ հունիսի 12-ին.
- ↑ «Reagan Policies Gave Green Light to Red Ink». The Washington Post. 2004 թ․ հունիսի 9. Վերցված է 2007 թ․ մայիսի 25-ին.
- ↑ Cannon & Beschloss (2001), p. 128.
- ↑ «Gross Domestic Product». Bureau of Economic Analysis. 2007 թ․ հուլիսի 27. Արխիվացված է օրիգինալից (Excel) 2018 թ․ օգոստոսի 14-ին. Վերցված է 2007 թ․ օգոստոսի 15-ին.
- ↑ Howell, Buddy Wayne (2006). The Rhetoric of Presidential Summit Diplomacy: Ronald Reagan and the U.S.-Soviet Summits, 1985–1988. Texas A&M University. էջ 352. ISBN 978-0-549-41658-6.
- ↑ Kissinger, Henry (2011). Diplomacy. Simon & Schuster. էջեր 781–784. ISBN 978-1-4391-2631-8. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 25-ին.
Mann, James (2009). The Rebellion of Ronald Reagan: A History of the End of the Cold War. Penguin. էջ 432. ISBN 978-1-4406-8639-9.
- ↑ Hayes, 2009
- ↑ Charles Krauthammer, "The Unipolar Moment", Foreign Affairs, 70/1, (Winter 1990/1), 23–33.
- ↑ Judt, Tony; Lacorne, Denis (2005). With Us Or Against Us: Studies in Global Anti-Americanism. Palgrave Macmillan. էջ 61. ISBN 978-1-4039-8085-4.
Richard J. Samuels (2005). Encyclopedia of United States National Security. Sage Publications. էջ 666. ISBN 978-1-4522-6535-3.
Paul R. Pillar (2001). Terrorism and U.S. Foreign Policy. Brookings Institution Press. էջ 57. ISBN 978-0-8157-0004-3.
Gabe T. Wang (2006). China and the Taiwan Issue: Impending War at Taiwan Strait. University Press of America. էջ 179. ISBN 978-0-7618-3434-2.
Understanding the "Victory Disease", From the Little Bighorn to Mogadishu and Beyond. Diane Publishing. 2004. էջ 1. ISBN 978-1-4289-1052-2.
Akis Kalaitzidis; Gregory W. Streich (2011). U.S. Foreign Policy: A Documentary and Reference Guide. ABC-CLIO. էջ 313. ISBN 978-0-313-38375-5.
Cohen, 2004: History and the Hyperpower - ↑ Dale, Reginald (2000 թ․ փետրվարի 18). «Did Clinton Do It, or Was He Lucky?». The New York Times. Վերցված է 2013 թ․ մարտի 6-ին.
Mankiw, N. Gregory (2008). Macroeconomics. Cengage Learning. էջ 559. ISBN 978-0-324-58999-3. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 25-ին. - ↑ Halliday, Fred (1991 թ․ ապրիլ). «The Gulf War and Its Aftermath: First Reflections». International Affairs. Oxford University Press. 67 (2): 223–234. doi:10.2307/2620827. JSTOR 2620827. S2CID 154565052.
- ↑ «North American Free Trade Agreement (NAFTA) | United States Trade Representative». www.ustr.gov. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ մարտի 17-ին. Վերցված է 2015 թ․ հունվարի 11-ին.
Thakur; Manab Thakur Gene E Burton B N Srivastava (1997). International Management: Concepts and Cases. Tata McGraw-Hill Education. էջեր 334–335. ISBN 978-0-07-463395-3. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 25-ին.
Akis Kalaitzidis; Gregory W. Streich (2011). U.S. Foreign Policy: A Documentary and Reference Guide. ABC-CLIO. էջ 201. ISBN 978-0-313-38376-2. - ↑ Flashback 9/11: As It Happened. Fox News. 2011 թ․ սեպտեմբերի 9. Վերցված է 2013 թ․ մարտի 6-ին.
«America remembers Sept. 11 attacks 11 years later». CBS News. Associated Press. 2012 թ․ սեպտեմբերի 11. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հոկտեմբերի 17-ին. Վերցված է 2013 թ․ մարտի 6-ին.
«Day of Terror Video Archive». CNN. 2005. Վերցված է 2013 թ․ մարտի 6-ին. - ↑ Walsh, Kenneth T. (2008 թ․ դեկտեմբերի 9). «The 'War on Terror' Is Critical to President George W. Bush's Legacy». U.S. News & World Report. Վերցված է 2013 թ․ մարտի 6-ին.
Atkins, Stephen E. (2011). The 9/11 Encyclopedia: Second Edition. ABC-CLIO. էջ 872. ISBN 978-1-59884-921-9. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 25-ին. - ↑ Wong, Edward (2008 թ․ փետրվարի 15). «Overview: The Iraq War». The New York Times. Վերցված է 2013 թ․ մարտի 7-ին.
Johnson, James Turner (2005). The War to Oust Saddam Hussein: Just War and the New Face of Conflict. Rowman & Littlefield. էջ 159. ISBN 978-0-7425-4956-2. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 25-ին.
Durando, Jessica; Green, Shannon Rae (2011 թ․ դեկտեմբերի 21). «Timeline: Key moments in the Iraq War». USA Today. Associated Press. Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ սեպտեմբերի 4-ին. Վերցված է 2013 թ․ մարտի 7-ին. - ↑ Wallison, Peter (2015). Hidden in Plain Sight: What Really Caused the World's Worst Financial Crisis and Why It Could Happen Again. Encounter Books. ISBN 978-978-59407-7-0.
- ↑ Financial Crisis Inquiry Commission (2011). Financial Crisis Inquiry Report (PDF). ISBN 978-1-60796-348-6.
- ↑ Taylor, John B. (2009 թ․ հունվար). «The Financial Crisis and the Policy Responses: An Empirical Analysis of What Went Wrong» (PDF). Hoover Institution Economics Paper Series. Վերցված է 2017 թ․ հունվարի 21-ին.
- ↑ Hilsenrath, Jon; Ng, Serena; Paletta, Damian (2008 թ․ սեպտեմբերի 18). «Worst Crisis Since '30s, With No End Yet in Sight». The Wall Street Journal.
- ↑ Kochhar, Rakesh. «Unemployment rose higher in three months of COVID-19 than it did in two years of the Great Recession». Pew Research Center (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2022 թ․ հոկտեմբերի 1-ին.
- ↑ «Barack Obama: Face Of New Multiracial Movement?». NPR. 2008 թ․ նոյեմբերի 12.
- ↑ «In Defense of Obama». Rolling Stone. 2014 թ․ հոկտեմբերի 8. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ նոյեմբերի 19-ին. Վերցված է 2016 թ․ նոյեմբերի 19-ին.
- ↑ «CEA 2017 Economic Report of the President-Chapter One-Eight Years of Recovery and Reinvestment» (PDF). Whitehouse.gov. Վերցված է 2017 թ․ մարտի 12-ին.
- ↑ «Everything is Awesome». Politico.com. Վերցված է 2016 թ․ դեկտեմբերի 30-ին.
- ↑ Jackson, Brooks (2017 թ․ հունվարի 20). «What President Trump Inherits» – via Factcheck.org.
- ↑ Jackson, Brooks (2017 թ․ սեպտեմբերի 29). «Obama's Final Numbers» – via Factcheck.org.
- ↑ «Federal Subsidies for Health Insurance Coverage for People Under Age 65: 2016 to 2026». Congressional Budget Office. 2016 թ․ մարտի 24. Վերցված է 2019 թ․ նոյեմբերի 11-ին.
- ↑ Uberoi, Namrata; Finegold, Kenneth; Gee, Emily (2016 թ․ մարտի 2). «Health Insurance Coverage and the Affordable Care Act, 2010–2016» (PDF). Assistant Secretary for Planning and Evaluation. U.S. Department of Health and Human Services. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ դեկտեմբերի 5-ին. Վերցված է 2016 թ․ դեկտեմբերի 7-ին.
- ↑ Smith, Harrison (2016 թ․ նոյեմբերի 9). «Donald Trump is elected president of the United States». The Washington Post. Վերցված է 2020 թ․ հոկտեմբերի 27-ին.
- ↑ Taylor, Derrick Bryson (2020 թ․ հունիսի 2). «George Floyd Protests: A Timeline». The New York Times. Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ հունիսի 2-ին. Վերցված է 2020 թ․ հունիսի 2-ին.
- ↑ Javanbakht M.D., Arash (2021 թ․ մարտի 29). «How Mass Shootings Leave Emotional Scars on Society». www.psychologytoday.com. Psychology Today. Վերցված է 2022 թ․ հոկտեմբերի 3-ին.
- ↑ Peñaloza, Marisa (2021 թ․ հունվարի 6). «Trump Supporters Storm U.S. Capitol, Clash with Police». NPR. NPR. Վերցված է 2021 թ․ հունվարի 16-ին.
- ↑ «Protests erupt in D.C., around the country as Roe v. Wade falls». Washington Post (ամերիկյան անգլերեն). ISSN 0190-8286. Վերցված է 2022 թ․ սեպտեմբերի 28-ին.
- ↑ «The Senate has approved roughly $40 billion in aid to Ukraine». NPR.org (անգլերեն). Վերցված է 2022 թ․ սեպտեմբերի 28-ին.
- ↑ «State Area Measurements and Internal Point Coordinates – Geography – U.S. Census Bureau». State Area Measurements and Internal Point Coordinates. U.S. Department of Commerce. Վերցված է 2017 թ․ սեպտեմբերի 11-ին.
- ↑ «2010 Census Area» (PDF). census.gov. U.S. Census Bureau. էջ 41. Վերցված է 2015 թ․ հունվարի 18-ին.
- ↑ «Area». The World Factbook. Central Intelligence Agency. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ հունվարի 31-ին. Վերցված է 2015 թ․ հունվարի 15-ին.
- ↑ «United States». Encyclopædia Britannica. Վերցված է 2018 թ․ հունվարի 8-ին. (given in square miles, excluding )
- ↑ «United States». The World Factbook. Central Intelligence Agency. 2018 թ․ հունվարի 3. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ դեկտեմբերի 25-ին. Վերցված է 2018 թ․ հունվարի 8-ին.
- ↑ «Geographic Regions of Georgia». Georgia Info. Digital Library of Georgia. Վերցված է 2014 թ․ դեկտեմբերի 24-ին.
- ↑ 187,0 187,1 Lew, Alan. «PHYSICAL GEOGRAPHY OF THE US». GSP 220 – Geography of the United States. North Arizona University. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ ապրիլի 9-ին. Վերցված է 2014 թ․ դեկտեմբերի 24-ին.
- ↑ Harms, Nicole. «Facts About the Rocky Mountain Range». Travel Tips. USA Today. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ դեկտեմբերի 24-ին. Վերցված է 2014 թ․ դեկտեմբերի 24-ին.
- ↑ «Great Basin». Encyclopædia Britannica. Վերցված է 2014 թ․ դեկտեմբերի 24-ին.
- ↑ «Mount Whitney, California». Peakbagger. Վերցված է 2014 թ․ դեկտեմբերի 24-ին.
- ↑ «Find Distance and Azimuths Between 2 Sets of Coordinates (Badwater 36-15-01-N, 116-49-33-W and Mount Whitney 36-34-43-N, 118-17-31-W)». Federal Communications Commission. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ փետրվարի 7-ին. Վերցված է 2014 թ․ դեկտեմբերի 24-ին.
- ↑ Poppick, Laura. «US Tallest Mountain's Surprising Location Explained». LiveScience. Վերցված է 2015 թ․ մայիսի 2-ին.
- ↑ O'Hanlon, Larry (2005 թ․ մարտի 14). «America's Explosive Park». Discovery Channel. Արխիվացված է օրիգինալից 2005 թ․ մարտի 14-ին. Վերցված է 2016 թ․ ապրիլի 5-ին.
- ↑ «Ecoregions by country – T». panda.org. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ օգոստոսի 26-ին. Վերցված է 2017 թ․ օգոստոսի 27-ին.
- ↑ Boyden, Jennifer. «Climate Regions of the United States». Travel Tips. USA Today. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ դեկտեմբերի 25-ին. Վերցված է 2014 թ․ դեկտեմբերի 24-ին.
- ↑ «World Map of Köppen−Geiger Climate Classification» (PDF). Վերցված է 2015 թ․ օգոստոսի 19-ին.
- ↑ Perkins, Sid (2002 թ․ մայիսի 11). «Tornado Alley, USA». Science News. Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ հուլիսի 1-ին. Վերցված է 2006 թ․ սեպտեմբերի 20-ին.
- ↑ Len McDougall (2004). The Encyclopedia of Tracks and Scats: A Comprehensive Guide to the Trackable Animals of the United States and Canada. Lyons Press. էջ 325. ISBN 978-1-59228-070-4.(չաշխատող հղում)
- ↑ Morin, Nancy. «Vascular Plants of the United States» (PDF). Plants. National Biological Service. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2013 թ․ հուլիսի 24-ին. Վերցված է 2008 թ․ հոկտեմբերի 27-ին.
- ↑ Osborn, Liz. «Number of Native Species in United States». Current Results Nexus. Վերցված է 2015 թ․ հունվարի 15-ին.
- ↑ «Numbers of Insects (Species and Individuals)». Smithsonian Institution. Վերցված է 2009 թ․ հունվարի 20-ին.
- ↑ Lawrence, E.A. (1990). «Symbol of a Nation: The Bald Eagle in American Culture». The Journal of American Culture. 13 (1): 63–69. doi:10.1111/j.1542-734X.1990.1301_63.x.
- ↑ «National Park Service Announces Addition of Two New Units» (Press release). National Park Service. 2006 թ․ փետրվարի 28. Արխիվացված է օրիգինալից 2006 թ․ հոկտեմբերի 1-ին. Վերցված է 2017 թ․ փետրվարի 10-ին.
- ↑ Lipton, Eric; Krauss, Clifford (2012 թ․ օգոստոսի 23). «Giving Reins to the States Over Drilling». New York Times. Վերցված է 2015 թ․ հունվարի 18-ին.
- ↑ Gorte, Ross W.; Vincent, Carol Hardy.; Hanson, Laura A.; Marc R., Rosenblum. «Federal Land Ownership: Overview and Data» (PDF). fas.org. Congressional Research Service. Վերցված է 2015 թ․ հունվարի 18-ին.
- ↑ «Chapter 6: Federal Programs to Promote Resource Use, Extraction, and Development». doi.gov. U.S. Department of the Interior. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ մարտի 18-ին. Վերցված է 2015 թ․ հունվարի 19-ին.
- ↑ The National Atlas of the United States of America (2013 թ․ հունվարի 14). «Forest Resources of the United States». Nationalatlas.gov. Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ մայիսի 7-ին. Վերցված է 2014 թ․ հունվարի 13-ին.
- ↑ «Land Use Changes Involving Forestry in the United States: 1952 to 1997, With Projections to 2050» (PDF). 2003. Վերցված է 2014 թ․ հունվարի 13-ին.
- ↑ Daynes & Sussman, 2010, pp. 3, 72, 74–76, 78
- ↑ Hays, Samuel P. (2000). A History of Environmental Politics since 1945.
- ↑ Collin, Robert W. (2006). The Environmental Protection Agency: Cleaning Up America's Act. Greenwood Publishing Group. էջ 1. ISBN 978-0-313-33341-5. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 25-ին.
- ↑ Turner, James Morton (2012). The Promise of Wilderness
- ↑ Endangered species Fish and Wildlife Service. General Accounting Office, DIANE Publishing. 2003. էջ 1. ISBN 978-1-4289-3997-4. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 25-ին.
- ↑ Jin, Connie Hanzhang; Talbot, Ruth; Lo Wang, Hansi (2021 թ․ օգոստոսի 13). «What The New Census Data Shows About Race Depends On How You Look At It». NPR.
- ↑ «Census Bureau's 2020 Population Count». United States Census. Վերցված է 2021 թ․ ապրիլի 26-ին.
- ↑ «Population Clock». www.census.gov.
- ↑ «Table MS-1. Marital Status of the Population 15 Years Old and Over, by Sex, Race and Hispanic Origin: 1950 to Present». Historical Marital Status Tables. U.S. Census Bureau. Վերցված է 2019 թ․ սեպտեմբերի 11-ին.
- ↑ Hamilton, Brady E.; Martin, Joyce A.; Osterman, Michelle J.K. (2021 թ․ մայիս). Births: Provisional data for 2020 (PDF) (Report). Vol. Vital Statistics Rapid Release. Hyattsville, MD: National Center for Health Statistics. doi:10.15620/cdc:104993.
- ↑ «U.S. has world's highest rate of children living in single-parent households». Pew Research Center (անգլերեն). Վերցված է 2020 թ․ մարտի 17-ին.
- ↑ 220,0 220,1 220,2 «Ancestry 2000» (PDF). U.S. Census Bureau. 2004 թ․ հունիս. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2004 թ․ դեկտեմբերի 4-ին. Վերցված է 2016 թ․ դեկտեմբերի 2-ին.
- ↑ «Table 52. Population by Selected Ancestry Group and Region: 2009» (PDF). U.S. Census Bureau. 2009. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2012 թ․ դեկտեմբերի 25-ին. Վերցված է 2017 թ․ փետրվարի 11-ին.
- ↑ «Frequently Requested Statistics on Immigrants and Immigration in the United States». Migration Policy Institute. 2019 թ․ մարտի 14.
- ↑ «Key findings about U.S. immigrants». Pew Research Center. 2019 թ․ հունիսի 17.
- ↑ Jens Manuel Krogstad (2019 թ․ հոկտեմբերի 7). «Key facts about refugees to the U.S.». Pew Research Center.
- ↑ «States Where English Is the Official Language». The Washington Post. 2014 թ․ օգոստոսի 12. Վերցված է 2020 թ․ սեպտեմբերի 12-ին.
- ↑ «The Constitution of the State of Hawaii, Article XV, Section 4». Hawaii Legislative Reference Bureau. 1978 թ․ նոյեմբերի 7. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հուլիսի 24-ին. Վերցված է 2007 թ․ հունիսի 19-ին.
- ↑ Chapel, Bill (2014 թ․ ապրիլի 21). «Alaska OKs Bill Making Native Languages Official». NPR.
- ↑ «South Dakota recognizes official indigenous language». Argus Leader. Վերցված է 2019 թ․ մարտի 26-ին.
- ↑ «Translation in Puerto Rico». Puerto Rico Channel. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ դեկտեմբերի 30-ին. Վերցված է 2013 թ․ դեկտեմբերի 29-ին.
- ↑ Bureau, U.S. Census. «American FactFinder—Results». Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ փետրվարի 12-ին. Վերցված է 2017 թ․ մայիսի 29-ին.
- ↑ «Foreign Language Enrollments in K–12 Public Schools» (PDF). American Council on the Teaching of Foreign Languages (ACTFL). 2011 թ․ փետրվար. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2016 թ․ ապրիլի 8-ին. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 17-ին.
- ↑ Goldberg, David; Looney, Dennis; Lusin, Natalia (2015 թ․ փետրվար). «Enrollments in Languages Other Than English in United States Institutions of Higher Education, Fall 2013» (PDF). Modern Language Association. Վերցված է 2015 թ․ մայիսի 20-ին.
- ↑ «First Amendment». Constitution Annotated. United States Congress. Արխիվացված է օրիգինալից 2022 թ․ սեպտեմբերի 26-ին. Վերցված է 2022 թ․ նոյեմբերի 3-ին.
- ↑ «The 2020 Census of American Religion».
- ↑ Importance of religion by state Pew forum
- ↑ Marshall, Joey (2018 թ․ օգոստոսի 22). «The world's most committed Christians live in Africa, Latin America – and the U.S.». Pew Research Center (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2022 թ․ հուլիսի 27-ին.
- ↑ Fahmy, Dalia (2018 թ․ հուլիսի 31). «Americans are far more religious than adults in other wealthy nations». Pew Research Center. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ հունվարի 9-ին. Վերցված է 2020 թ․ հունվարի 23-ին. «The U.S. remains a robustly religious country and the most devout of all the rich Western democracies. In fact, Americans pray more often, are more likely to attend weekly religious services and ascribe higher importance to faith in their lives than adults in other wealthy, Western democracies, such as Canada, Australia and most European states, according to a recent Pew Research Center study... As it turns out, the U.S. is the only country out of 102 examined in the study that has higher-than-average levels of both prayer and wealth.»
- ↑ Fahmy, Dalia (2018 թ․ ապրիլի 25). «Key findings about Americans' belief in God». Pew Research Center (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2022 թ․ հուլիսի 27-ին. «At the same time, the United States remains an outlier among wealthy countries in terms of its relatively high levels of religious commitment. In the U.S., more than two-thirds of Christians say religion is very important in their lives, compared with significantly lower levels in other rich democracies. For instance, only 12% of Christian adults in Germany and 11% in the United Kingdom say religion is very important in their lives.»
- ↑ ANALYSIS (2011 թ․ դեկտեմբերի 19). «Global Christianity». Pewforum.org. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հուլիսի 30-ին. Վերցված է 2012 թ․ օգոստոսի 17-ին.
- ↑ 240,0 240,1 240,2 «America's Changing Religious Landscape». Pew Research Center: Religion & Public Life. 2015 թ․ մայիսի 12.
- ↑ «Mississippians Go to Church the Most; Vermonters, Least». Gallup. 2010 թ․ փետրվարի 17. Վերցված է 2014 թ․ հունվարի 13-ին.
- ↑ «Church Statistics and Religious Affiliations». Pew Research Center's Religion & Public Life Project. Pew Research. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ մայիսի 11-ին. Վերցված է 2014 թ․ սեպտեմբերի 23-ին.
- ↑ «"Nones" on the Rise». Pew Forum on Religion & Public Life. 2012. Վերցված է 2014 թ․ հունվարի 10-ին.
- ↑ Barry A. Kosmin; Egon Mayer; Ariela Keysar (2001 թ․ դեկտեմբերի 19). «American Religious Identification Survey 2001» (PDF). CUNY Graduate Center. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2018 թ․ հունվարի 3-ին. Վերցված է 2011 թ․ սեպտեմբերի 16-ին.
- ↑ «United States». 2011 թ․ հունվարի 27. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ սեպտեմբերի 5-ին. Վերցված է 2013 թ․ մայիսի 2-ին.
- ↑ Jones, Jeffrey M. (2021 թ․ մարտի 29). «U.S. Church Membership Falls Below Majority for First Time». Gallup.com (անգլերեն). Վերցված է 2021 թ․ ապրիլի 5-ին.
- ↑ Gabbatt, Adam (2021 թ․ ապրիլի 5). «'Allergic reaction to US religious right' fueling decline of religion, experts say». The Guardian (անգլերեն). Վերցված է 2021 թ․ ապրիլի 5-ին.
- ↑ 248,0 248,1 «United States». The World Factbook. Central Intelligence Agency. 2018 թ․ հունվարի 3. Վերցված է 2018 թ․ հունվարի 8-ին.
- ↑ «United States—Urban/Rural and Inside/Outside Metropolitan Area». U.S. Census Bureau. Արխիվացված է օրիգինալից 2009 թ․ ապրիլի 3-ին. Վերցված է 2008 թ․ սեպտեմբերի 23-ին.
- ↑ «Table 1: Annual Estimates of the Resident Population for Incorporated Places Over 100,000, Ranked by July 1, 2008 Population: April 1, 2000 to July 1, 2008» (PDF). 2008 Population Estimates. U.S. Census Bureau, Population Division. 2009 թ․ հուլիսի 1. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2009 թ․ դեկտեմբերի 7-ին.
- ↑ «Counties in South and West Lead Nation in Population Growth». The United States Census Bureau (անգլերեն). 2019 թ․ ապրիլի 18. Վերցված է 2020 թ․ օգոստոսի 29-ին.
- ↑ «Texas Medical Center, largest medical complex in the world, reaches 98 percent ICU capacity». Newsweek. 2020 թ․ օգոստոսի 19.
- ↑ «Life Expectancy in the United States Declines, Centers for Disease Control and Prevention, National Center for Health Statistics». www.cdc.gov. 2022 թ․ օգոստոսի 31. Վերցված է 2022 թ․ սեպտեմբերի 3-ին.
- ↑ «Mortality in the United States, 2017». www.cdc.gov. 2018 թ․ նոյեմբերի 29. Վերցված է 2018 թ․ դեկտեմբերի 27-ին.
- ↑ Bernstein, Lenny (2018 թ․ նոյեմբերի 29). «U.S. life expectancy declines again, a dismal trend not seen since World War I». The Washington Post. Վերցված է 2018 թ․ դեկտեմբերի 27-ին.
- ↑ Achenbach, Joel (2019 թ․ նոյեմբերի 26). «'There's something terribly wrong': Americans are dying young at alarming rates». The Washington Post. Վերցված է 2019 թ․ դեկտեմբերի 19-ին.
- ↑ «New International Report on Health Care: U.S. Suicide Rate Highest Among Wealthy Nations | Commonwealth Fund». www.commonwealthfund.org (անգլերեն). 2020 թ․ հունվարի 30. Վերցված է 2020 թ․ մարտի 17-ին.
- ↑ «Prevalence of Overweight and Obesity Among Adults: United States, 2003–2004». Centers for Disease Control and Prevention, National Center for Health Statistics. Վերցված է 2007 թ․ հունիսի 5-ին.
- ↑ Murray, Christopher J.L. (2013 թ․ հուլիսի 10). «The State of US Health, 1990–2010: Burden of Diseases, Injuries, and Risk Factors». Journal of the American Medical Association. 310 (6): 591–608. doi:10.1001/jama.2013.13805. PMC 5436627. PMID 23842577.
- ↑ «About Teen Pregnancy». Center for Disease Control. Վերցված է 2015 թ․ հունվարի 24-ին.
- ↑ «The U.S. Healthcare System: The Best in the World or Just the Most Expensive?» (PDF). University of Maine. 2001. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2007 թ․ մարտի 9-ին. Վերցված է 2006 թ․ նոյեմբերի 29-ին.
- ↑ Vladeck, Bruce (2003 թ․ հունվար). «Universal Health Insurance in the United States: Reflections on the Past, the Present, and the Future». American Journal of Public Health. 93 (1): 16–19. doi:10.2105/ajph.93.1.16. PMC 1447684. PMID 12511377.
- ↑ Oberlander, Jonathan (2010 թ․ հունիսի 1). «Long Time Coming: Why Health Reform Finally Passed». Health Affairs (անգլերեն). 29 (6): 1112–1116. doi:10.1377/hlthaff.2010.0447. ISSN 0278-2715. PMID 20530339.
- ↑ «National Health Interview Survey, January to June 2016» (PDF). CDC.gov. Վերցված է 2016 թ․ նոյեմբերի 23-ին.
- ↑ Abby Goodnough; Reed Abelson; Margot Sanger-Katz; Sarah Kliff (2020 թ․ մարտի 23). «Obamacare Turns 10. Here's a Look at What Works and Doesn't». The New York Times. Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ մարտի 30-ին. Վերցված է 2020 թ․ մարտի 31-ին.
- ↑ Miller, Sarah; Altekruse, Sean; Johnson, Norman; Wherry, Laura (2019 թ․ հուլիս). Medicaid and Mortality: New Evidence from Linked Survey and Administrative Data (PDF). NBER Working Paper No. 26081. Cambridge, MA: National Bureau of Economic Research. doi:10.3386/w26081. S2CID 164463149.
- ↑ Goldin, Jacob; Lurie, Ithai Z.; McCubbin, Janet (2020). «Health Insurance and Mortality: Experimental Evidence from Taxpayer Outreach». The Quarterly Journal of Economics (անգլերեն). 136: 1–49. doi:10.1093/qje/qjaa029.
- ↑ Mathews, Anna Wilde (2021 թ․ հունիսի 17). «Why Is ACA Still Controversial 11 Years After Healthcare Law Known as Obamacare Was Passed?». Wall Street Journal. Վերցված է 2022 թ․ հուլիսի 18-ին.
- ↑ «Ages for Compulsory School Attendance ...». U.S. Dept. of Education, National Center for Education Statistics. Վերցված է 2007 թ․ հունիսի 10-ին.
- ↑ «Educational Attainment in the United States: 2003» (PDF). U.S. Census Bureau. Վերցված է 2006 թ․ օգոստոսի 1-ին.
- ↑ For more detail on U.S. literacy, see A First Look at the Literacy of America's Adults in the 21st century, U.S. Department of Education (2003).
- ↑ «QS World University Rankings 2022». QS World University Rankings. Quacquarelli Symonds. 2021 թ․ հունիսի 8. Վերցված է 2022 թ․ հուլիսի 14-ին.
- ↑ Pannoni, Alexandra; Kerr, Emma (2020 թ․ հուլիսի 14). «Everything You Need to Know About Community Colleges: FAQ». U.S. News & World Report. Վերցված է 2022 թ․ հուլիսի 9-ին.
- ↑ Rushe, Dominic (2018 թ․ սեպտեմբերի 7). «The US spends more on education than other countries. Why is it falling behind?». The Guardian (բրիտանական անգլերեն). ISSN 0261-3077. Վերցված է 2020 թ․ օգոստոսի 29-ին.
- ↑ «Fast Facts: Expenditures». nces.ed.gov (անգլերեն). 2020 թ․ ապրիլ. Վերցված է 2020 թ․ օգոստոսի 29-ին.
- ↑ «U.S. education spending tops global list, study shows». CBS. AP. 2013 թ․ հունիսի 25. Վերցված է 2013 թ․ հոկտեմբերի 5-ին.
- ↑ «The Biden administration cancelled $9.5B in student loan debt. Here's who it affects». USAFacts (անգլերեն). Վերցված է 2022 թ․ հուլիսի 15-ին.
- ↑ Hess, Abigail Johnson (2020 թ․ դեկտեմբերի 22). «U.S. student debt has increased by more than 100% over the past 10 years». CNBC. Վերցված է 2022 թ․ հունվարի 8-ին.
- ↑ Dickler, Jessica; Nova, Annie (2022 թ․ մայիսի 6). «This is how student loan debt became a $1.7 trillion crisis». CNBC. Վերցված է 2022 թ․ հուլիսի 8-ին.
- ↑ «Statue of Liberty». World Heritage. UNESCO. Վերցված է 2022 թ․ հունվարի 4-ին.
- ↑ 281,0 281,1 281,2 Adams, J.Q.; Strother-Adams, Pearlie (2001). Dealing with diversity : the anthology. Chicago: Kendall/Hunt Pub. ISBN 978-0-7872-8145-8.
- ↑ Thompson, William E.; Hickey, Joseph V. (2004). Society in focus : an introduction to sociology (5th ed.). Boston: Pearson/Allyn and Bacon. ISBN 978-0-205-41365-2.
- ↑ BBC, April 2008: Country Profile: United States of America
- ↑ Fergie, Dexter; Pinkham, Sophie; Pinkham, Sophie; Kindley, Evan; Kindley, Evan; Kirsch, Adam; Kirsch, Adam; Dickey, Colin; Dickey, Colin (2022 թ․ մարտի 24). «How American Culture Ate the World». The New Republic. ISSN 0028-6583. Վերցված է 2022 թ․ հուլիսի 3-ին.
- ↑ Fiorina, Morris P.; Peterson, Paul E. (2010). The New American democracy (7th ed.). London: Longman. էջ 97. ISBN 978-0-205-78016-7.
- ↑ Holloway, Joseph E. (2005). Africanisms in American culture (2nd ed.). Bloomington: Indiana University Press. էջեր 18–38. ISBN 978-0-253-21749-3.
Johnson, Fern L. (2000). Speaking culturally : language diversity in the United States. Sage Publications. էջ 116. ISBN 978-0-8039-5912-5. - ↑ Bonilla-Silva, Eduardo (2003). Racism without Racists: Color-blind Racism and the Persistence of Racial Inequality in the United States. Lanham: Rowman & Littlefield. էջեր 2–29. ISBN 978-0-7425-1633-5.(չաշխատող հղում)
- ↑ «"Contempt for the poor in US drives cruel policies," says UN expert». OHCHR. 2018 թ․ հունիսի 4. Վերցված է 2018 թ․ հունիսի 5-ին.
- ↑ Porter, Gayle (2010 թ․ նոյեմբեր). «Work Ethic and Ethical Work: Distortions in the American Dream». Journal of Business Ethics. Springer. 96 (4): 535–550. doi:10.1007/s10551-010-0481-6. JSTOR 29789736. S2CID 143991044.
- ↑ Stephens, R.H. (1952 թ․ սեպտեմբեր). «The Role Of Competition In American Life». The Australian Quarterly. Australian Institute of Policy and Science. 24 (3): 9–14. JSTOR 41317686.
- ↑ Grabb, Edward; Baer, Douglas; Curtis, James (1999). «The Origins of American Individualism: Reconsidering the Historical Evidence». University of Alberta. Canadian Journal of Sociology. 24 (4): 511–533. doi:10.2307/3341789. JSTOR 3341789.
- ↑ Huntington, Samuel P. (2004). «Chapters 2–4». Who are We?: The Challenges to America's National Identity. Simon & Schuster. ISBN 978-0-684-87053-3. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 25-ին.: also see American's Creed, written by William Tyler Page and adopted by Congress in 1918.
- ↑ «GROSS DOMESTIC PHILANTHROPY: An international analysis of GDP, tax and giving» (PDF). Charities Aid Foundation. 2016 թ․ հունվար. Վերցված է 2022 թ․ հուլիսի 18-ին.
- ↑ Clifton, Jon (2013 թ․ մարտի 21). «More Than 100 Million Worldwide Dream of a Life in the U.S. More than 25% in Liberia, Sierra Leone, Dominican Republic want to move to the U.S.». Gallup. Վերցված է 2014 թ․ հունվարի 10-ին.
- ↑ «Understanding Mobility in America». Center for American Progress. 2006 թ․ ապրիլի 26.
- ↑ Schneider, Donald (2013 թ․ հուլիսի 29). «A Guide to Understanding International Comparisons of Economic Mobility». The Heritage Foundation. Վերցված է 2013 թ․ օգոստոսի 22-ին.
- ↑ Gutfeld, Amon (2002). American Exceptionalism: The Effects of Plenty on the American Experience. Brighton and Portland: Sussex Academic Press. էջ 65. ISBN 978-1-903900-08-6.
- ↑ Zweig, Michael (2004). What's Class Got To Do With It, American Society in the Twenty-First Century. Ithaca, NY: Cornell University Press. ISBN 978-0-8014-8899-3. «Effects of Social Class and Interactive Setting on Maternal Speech». Education Resource Information Center. Վերցված է 2007 թ․ հունվարի 27-ին.
- ↑ O'Keefe, Kevin (2005). The Average American. New York: PublicAffairs. ISBN 978-1-58648-270-1.
- ↑ Harold, Bloom (1999). Emily Dickinson. Broomall, PA: Chelsea House Publishers. էջ 9. ISBN 978-0-7910-5106-1.
- ↑ Buell, Lawrence (Spring–Summer 2008). «The Unkillable Dream of the Great American Novel: Moby-Dick as Test Case». American Literary History. 20 (1–2): 132–155. doi:10.1093/alh/ajn005. ISSN 0896-7148. S2CID 170250346.
- ↑ Edward, Quinn (2006). A dictionary of literary and thematic terms (2nd ed.). Facts On File. էջ 361. ISBN 978-0-8160-6243-0.David, Seed (2009). A companion to twentieth-century United States fiction. Chichester, West Sussex: Wiley-Blackwell. էջ 76. ISBN 978-1-4051-4691-3.Jeffrey, Meyers (1999). Hemingway : A biography. New York: Da Capo Press. էջ 139. ISBN 978-0-306-80890-6.
- ↑ Lesher, Linda Parent (2000). The Best Novels of the Nineties: A Reader's Guide. McFarland. էջ 109. ISBN 978-1-4766-0389-6.
- ↑ Brown, Milton W. (1963). The Story of the Armory Show (2nd ed.). New York: Abbeville Press. ISBN 978-0-89659-795-2.
- ↑ Janson, Horst Woldemar; Janson, Anthony F. (2003). History of Art: The Western Tradition. Prentice Hall Professional. էջ 955. ISBN 978-0-13-182895-7.
- ↑ Davenport, Alma (1991). The History of Photography: An Overview. UNM Press. էջ 67. ISBN 978-0-8263-2076-6.
- ↑ «Nigeria surpasses Hollywood as world's second-largest film producer» (Press release). United Nations. 2009 թ․ մայիսի 5. Վերցված է 2013 թ․ փետրվարի 17-ին.
- ↑ Billboard. Nielsen Business Media. 1944 թ․ ապրիլի 29. էջ 68. ISSN 0006-2510.
- ↑ «John Landis Rails Against Studios: 'They're Not in the Movie Business Anymore'». The Hollywood Reporter. Վերցված է 2015 թ․ հունվարի 24-ին.
- ↑ Drowne, Kathleen Morgan; Huber, Patrick (2004). The 1920s. Greenwood Publishing Group. էջ 236. ISBN 978-0-313-32013-2.
- ↑ Kroon, Richard W. (2014). A/V A to Z: An Encyclopedic Dictionary of Media, Entertainment and Other Audiovisual Terms. McFarland. էջ 338. ISBN 978-0-7864-5740-3.
- ↑ Krasniewicz, Louise; Disney, Walt (2010). Walt Disney: A Biography. ABC-CLIO. էջ 10. ISBN 978-0-313-35830-2.
- ↑ Matthews, Charles (2011 թ․ հունիսի 3). «Book explores Hollywood 'Golden Age' of the 1960s-'70s». The Washington Post. Վերցված է 2015 թ․ օգոստոսի 6-ին.
- ↑ Banner, Lois (2012 թ․ օգոստոսի 5). «Marilyn Monroe, the eternal shape shifter». Los Angeles Times. Վերցված է 2015 թ․ օգոստոսի 6-ին.
- ↑ Rick, Jewell (2008 թ․ օգոստոսի 8). «John Wayne, an American Icon». University of Southern California. Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ օգոստոսի 22-ին. Վերցված է 2015 թ․ օգոստոսի 6-ին.
- ↑ Greven, David (2013). Psycho-Sexual: Male Desire in Hitchcock, De Palma, Scorsese, and Friedkin. University of Texas Press. էջ 23. ISBN 978-0-292-74204-8.
- ↑ Morrison, James (1998). Passport to Hollywood: Hollywood Films, European Directors. SUNY Press. էջ 11. ISBN 978-0-7914-3938-8.
- ↑ Theresa Saxon (2011 թ․ հոկտեմբերի 11). American Theatre: History, Context, Form. Edinburgh University Press. էջեր 7–. ISBN 978-0-7486-3127-8. OCLC 1162047055.
- ↑ Felicia Hardison Londré; Daniel J. Watermeier (1998). The History of North American Theater: From Pre-Columbian Times to the Present. Continuum. ISBN 978-0-8264-1079-5. OCLC 1024855967.
- ↑ Stephen Watt, and Gary A. Richardson, American Drama: Colonial to Contemporary (1994).
- ↑ "Folk Music and Song", American Folklife Center, Library of Congress
- ↑ Eggart, Elise (2007). Let's Go USA 24th Edition. St. Martin's Press. էջ 68. ISBN 978-0-312-37445-7.
- ↑ Bierley, Paul E. (1973). John Philip Sousa: American Phenomenon (Revised ed.). Alfred Music. էջ 5. ISBN 978-1-4574-4995-6.
- ↑ 325,0 325,1 Biddle, Julian (2001). What Was Hot!: Five Decades of Pop Culture in America. New York: Citadel. էջ ix. ISBN 978-0-8065-2311-8.
- ↑ Hartman, Graham (2012 թ․ հունվարի 5). «Metallica's 'Black album' is Top-Selling Disc of last 20 years». Loudwire. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 12-ին.
- ↑ Vorel, Jim (2012 թ․ սեպտեմբերի 27). «Eagles tribute band landing at Kirkland». Herald & Review. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 12-ին.
- ↑ «Aerosmith will rock Salinas with July concert». 2015 թ․ փետրվարի 2. Վերցված է 2015 թ․ հոկտեմբերի 12-ին.
- ↑ «No. 1 Bob Dylan». Rolling Stone. 2020 թ․ ապրիլի 10. Վերցված է 2021 թ․ հունվարի 29-ին.
- ↑ «10 ways that Frank Sinatra changed the world». USA Today. 2015 թ․ դեկտեմբերի 8. Վերցված է 2021 թ․ հունիսի 24-ին.
- ↑ «Whitney Houston's Global Impact». CNN. 2012 թ․ փետրվարի 13. Վերցված է 2021 թ․ հունիսի 24-ին.
- ↑ «How Prince and his music challenged the music industry». Global News. Վերցված է 2016 թ․ հունիսի 25-ին.
Գրականություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- The Federalist Papers, by Alexander Hamilton, John Jay, and James Madison
- Acharya, Viral V.; Cooley, Thomas F.; Richardson, Matthew P.; Walter, Ingo (2010). Regulating Wall Street: The Dodd-Frank Act and the New Architecture of Global Finance. Wiley. էջ 592. ISBN 978-0-470-76877-8.
- Baptist, Edward E. (2014). The Half Has Never Been Told: Slavery and the Making of American Capitalism. Basic Books. ISBN 978-0-465-00296-2.
- Barth, James; Jahera, John (2010). «US Enacts Sweeping Financial Reform Legislation». Journal of Financial Economic Policy. 2 (3): 192–195. doi:10.1108/17576381011085412.
- Berkin, Carol; Miller, Christopher L.; Cherny, Robert W.; Gormly, James L. (2007). Making America: A History of the United States, Volume I: To 1877. Cengage Learning. էջ 75. ISBN 978-0-618-99485-4.
- Bianchine, Peter J.; Russo, Thomas A. (1992). «The Role of Epidemic Infectious Diseases in the Discovery of America». Allergy and Asthma Proceedings. 13 (5): 225–232. doi:10.2500/108854192778817040. PMID 1483570.
- Blakeley, Ruth (2009). State Terrorism and Neoliberalism: The North in the South. Routledge. ISBN 978-0-415-68617-4.
- Boyer, Paul S.; Clark Jr., Clifford E.; Kett, Joseph F.; Salisbury, Neal; Sitkoff, Harvard; Woloch, Nancy (2007). The Enduring Vision: A History of the American People. Cengage Learning. էջ 588. ISBN 978-0-618-80161-9.
- Brokenshire, Brad (1993). Washington State Place Names. Caxton Press. ISBN 978-0-87004-562-2.
- Calloway, Colin G. (1998). New Worlds for All: Indians, Europeans, and the Remaking of Early America. JHU Press. էջ 229. ISBN 978-0-8018-5959-5.
- Cobarrubias, Juan (1983). Progress in Language Planning: International Perspectives. Walter de Gruyter. ISBN 978-90-279-3358-4.
- Cowper, Marcus (2011). National Geographic History Book: An Interactive Journey. National Geographic Society. ISBN 978-1-4262-0679-5.
- Davis, Kenneth C. (1996). Don't know much about the Civil War. New York: William Marrow and Co. էջ 518. ISBN 978-0-688-11814-3.
- Daynes, Byron W.; Sussman, Glen (2010). White House Politics and the Environment: Franklin D. Roosevelt to George W. Bush. Texas A&M University Press. էջ 320. ISBN 978-1-60344-254-1. OCLC 670419432. «Presidential environmental policies, 1933–2009»
- Erlandson, Jon M; Rick, Torben C; Vellanoweth, Rene L (2008). A Canyon Through Time: Archaeology, History, and Ecology of the Tecolote Canyon Area, Santa Barbara County. California: University of Utah Press. ISBN 978-0-87480-879-7.
- Fagan, Brian M. (2016). Ancient Lives: An Introduction to Archaeology and Prehistory. Routledge. ISBN 978-1-317-35027-9.
- Feldstein, Sylvan G.; Fabozzi, Frank J. (2011). The Handbook of Municipal Bonds. John Wiley & Sons. էջ 1376. ISBN 978-1-118-04494-0.
- Ferguson, Thomas; Rogers, Joel (1986). «The Myth of America's Turn to the Right». The Atlantic. 257 (5): 43–53. Վերցված է 2013 թ․ մարտի 11-ին.
- Fladmark, K.R. (2017). «Routes: Alternate Migration Corridors for Early Man in North America». American Antiquity. 44 (1): 55–69. doi:10.2307/279189. ISSN 0002-7316. JSTOR 279189.
- Flannery, Tim (2015). The Eternal Frontier: An Ecological History of North America and Its Peoples. Open Road + Grove/Atlantic. ISBN 978-0-8021-9109-0.
- Fraser, Steve; Gerstle, Gary (1989). The Rise and Fall of the New Deal Order: 1930–1980. American History: Political science. Princeton University Press. էջ 311. ISBN 978-0-691-00607-9.
- Gaddis, John Lewis (1972). The United States and the Origins of the Cold War, 1941–1947. Columbia University Press. ISBN 978-0-231-12239-9.
- Gelo, Daniel J. (2018). Indians of the Great Plains. Taylor & Francis. ISBN 978-1-351-71812-7.
- Greg, Percy (1892). History of the United States from the Foundation of Virginia to the Reconstruction of the Union. West, Johnston & Company.
- García, Ofelia (2011). Bilingual Education in the 21st Century: A Global Perspective. John Wiley & Sons. ISBN 978-1-4443-5978-7.
- Gold, Susan Dudley (2006). United States V. Amistad: Slave Ship Mutiny. Marshall Cavendish. էջ 144. ISBN 978-0-7614-2143-6.
- Gordon, John Steele (2004). An Empire of Wealth: The Epic History of American Economic Power. HarperCollins. ISBN 978-0-06-009362-4.
- Graebner, Norman A.; Burns, Richard Dean; Siracusa, Joseph M. (2008). Reagan, Bush, Gorbachev: Revisiting the End of the Cold War. Praeger Security International Series. Greenwood Publishing Group. էջ 180. ISBN 978-0-313-35241-6.
- Haines, Michael Robert; Haines, Michael R.; Steckel, Richard H. (2000). A Population History of North America. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-49666-7.
- Haymes, Stephen; Vidal de Haymes, Maria; Miller, Reuben, eds. (2014). The Routledge Handbook of Poverty in the United States. Routledge. ISBN 978-0-415-67344-0.
- Haviland, William A.; Walrath, Dana; Prins, Harald E.L. (2013). Evolution and Prehistory: The Human Challenge. Cengage Learning. ISBN 978-1-285-06141-2.
- Hoopes, Townsend; Brinkley, Douglas (1997). FDR and the Creation of the U.N. Yale University Press. ISBN 978-0-300-08553-2.
- Ingersoll, Thomas N. (2016). The Loyalist Problem in Revolutionary New England. Cambridge University Press. ISBN 978-1-107-12861-3.
- Inghilleri, Moira (2016). Translation and Migration. Taylor & Francis. ISBN 978-1-315-39980-5.
- Jacobs, Lawrence R. (2010). Health Care Reform and American Politics: What Everyone Needs to Know: What Everyone Needs to Know. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-978142-3.
- Johnson, Paul (1997). A History of the American People. HarperCollins. ISBN 978-0-06-195213-5.
- Kurian, George T., ed. (2001). Encyclopedia of American studies. New York: Grolier Educational. ISBN 978-0-7172-9222-6. OCLC 46343385.
- Joseph, Paul (2016). The Sage Encyclopedia of War: Social Science Perspectives. Sage Publications. ISBN 978-1-4833-5988-5.
- Kessel, William B.; Wooster, Robert (2005). Encyclopedia of Native American Wars and Warfare. Facts on File library of American History. Infobase Publishing. էջ 398. ISBN 978-0-8160-3337-9.
- Kidder, David S.; Oppenheim, Noah D. (2007). The Intellectual Devotional: American History: Revive Your Mind, Complete Your Education, and Converse Confidently about Our Nation's Past. Rodale. ISBN 978-1-59486-744-6.
- Kruse, Kevin M. (2015). One Nation Under God: How Corporate America Invented Christian America. Basic Books. ISBN 978-0-465-04949-3.
- Leckie, Robert (1990). None died in vain: The Saga of the American Civil War. New York: Harper-Collins. էջ 682. ISBN 978-0-06-016280-1.
- Lockard, Craig (2010). Societies, Networks, and Transitions, Volume B: From 600 to 1750. Cengage Learning. ISBN 978-1-111-79083-7.
- Martinez, Donna; Bordeaux, Jennifer L. Williams (2016). 50 Events That Shaped American Indian History: An Encyclopedia of the American Mosaic [2 volumes]. ABC-CLIO. ISBN 978-1-4408-3577-3.
- Martinez, Donna; Sage, Grace; Ono, Azusa (2016). Urban American Indians: Reclaiming Native Space: Reclaiming Native Space. ABC-CLIO. ISBN 978-1-4408-3208-6.
- Martone, Eric (2016). Italian Americans: The History and Culture of a People. ABC-CLIO. ISBN 978-1-61069-995-2.
- Leffler, Melvyn P. (2010). «The emergence of an American grand strategy, 1945–1952». In Westad, Odd Arne (ed.). The Cambridge History of the Cold War (անգլերեն). Vol. 1: Origins. Cambridge: Cambridge University Press. էջեր 67–89. ISBN 978-0-521-83719-4. OCLC 309835719.
- Lemon, James T. (1987). «Colonial America in the 18th Century» (PDF). In Mitchell, Robert D.; Groves, Paul A. (eds.). North America: the historical geography of a changing continent. Rowman & Littlefield. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2013 թ․ հունվարի 23-ին.
- Lien, Arnold Johnson (1913). Studies in History, Economics, and Public Law. Vol. 54. New York: Columbia University. էջ 604.
- Weierman, Karen Woods (2005). One Nation, One Blood: Interracial Marriage In American Fiction, Scandal, And Law, 1820–1870. University of Massachusetts Press. էջ 214. ISBN 978-1-55849-483-1.
- Levenstein, Harvey (2003). Revolution at the Table: The Transformation of the American Diet. Berkeley and Los Angeles: University of California Press. ISBN 978-0-520-23439-0.
- Mann, Kaarin (2007). «Interracial Marriage in Early America: Motivation and the Colonial Project» (PDF). Michigan Journal of History (Fall). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2013 թ․ մայիսի 15-ին.
- McKenna, George (2007). The Puritan Origins of American Patriotism. Yale University Press. ISBN 978-0-300-10099-0.
- Meltzer, David J. (2009). First Peoples in a New World: Colonizing Ice Age America. University of California Press. ISBN 978-0-520-94315-5.
- The New York Times (2007). The New York Times Guide to Essential Knowledge: A Desk Reference for the Curious Mind (2nd ed.). St. Martin's Press. ISBN 978-0-312-37659-8.
- Mostert, Mary (2005). The Threat of Anarchy Leads to the Constitution of the United States. CTR Publishing, Inc. ISBN 978-0-9753851-4-2.
- Onuf, Peter S. (2010). The Origins of the Federal Republic: Jurisdictional Controversies in the United States, 1775–1787. University of Pennsylvania Press. ISBN 978-0-8122-0038-6.
- Perdue, Theda; Green, Michael D (2005). The Columbia Guide to American Indians of the Southeast. Columbia University Press. ISBN 978-0-231-50602-1.
- Price, David A. (2003). Love and Hate in Jamestown: John Smith, Pocahontas, and the Start of a New Nation. Random House. ISBN 978-0-307-42670-3.
- Quirk, Joel (2011). The Anti-Slavery Project: From the Slave Trade to Human Trafficking. University of Pennsylvania Press. էջ 344. ISBN 978-0-8122-4333-8.
- Ranlet, Philip (1999). Vaughan, Alden T. (ed.). New England Encounters: Indians and Euroamericans Ca. 1600–1850. North Eastern University Press.
- Rausch, David A. (1994). Native American Voices. Grand Rapids: Baker Books. էջ 180. ISBN 978-0-8010-7773-9.
- Remini, Robert V. (2007). The House: The History of the House of Representatives. HarperCollins. ISBN 978-0-06-134111-3.
- Richter, Daniel K.; Merrell, James H., eds. (2003). Beyond the covenant chain : the Iroquois and their neighbors in Indian North America, 1600–1800. University Park: Pennsylvania State University Press. ISBN 978-0-271-02299-4. OCLC 51306167.
- Ripper, Jason (2008). American Stories: To 1877. M.E. Sharpe. էջ 299. ISBN 978-0-7656-2903-6.
- Russell, John Henderson (1913). The Free Negro in Virginia, 1619–1865. Johns Hopkins University. էջ 196.
- Safire, William (2003). No Uncertain Terms: More Writing from the Popular "On Language" Column in The New York Times Magazine. Simon and Schuster. ISBN 978-0-7432-4955-3.
- Savage, Candace (2011). Prairie: A Natural History. Greystone Books. ISBN 978-1-55365-899-3.
- Schneider, Dorothy; Schneider, Carl J. (2007). Slavery in America. Infobase Publishing. էջ 554. ISBN 978-1-4381-0813-1.
- Schultz, David Andrew (2009). Encyclopedia of the United States Constitution. Infobase Publishing. էջ 904. ISBN 978-1-4381-2677-7.
- Sider, Sandra (2007). Handbook to Life in Renaissance Europe. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-533084-7.
- Simonson, Peter (2010). Refiguring Mass Communication: A History. Urbana: University of Illinois Press. ISBN 978-0-252-07705-0. «He held high the Declaration of Independence, the Constitution, and the nation's unofficial motto, e pluribus unum, even as he was recoiling from the party system in which he had long participated.»
- Smith, Andrew F. (2004). The Oxford Encyclopedia of Food and Drink in America. New York: Oxford University Press. էջեր 131–132. ISBN 978-0-19-515437-5.
- Soss, Joe (2010). Hacker, Jacob S.; Mettler, Suzanne (eds.). Remaking America: Democracy and Public Policy in an Age of Inequality. Russell Sage Foundation. ISBN 978-1-61044-694-5.
- Stannard, David E. (1993). American Holocaust: The Conquest of the New World. New York: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-508557-0.
- Tadman, Michael (2000). «The Demographic Cost of Sugar: Debates on Slave Societies and Natural Increase in the Americas». American Historical Review. 105 (5): 1534–1575. doi:10.2307/2652029. JSTOR 2652029.
- Taylor, Alan (2002). Eric Foner (ed.). American Colonies: The Settling of North America. New York: Penguin Books. ISBN 978-0-670-87282-4.
- Thornton, Russell (1987). American Indian Holocaust and Survival: A Population History Since 1492. Civilization of the American Indian. Vol. 186. University of Oklahoma Press. էջ 49. ISBN 978-0-8061-2220-5.
- Thornton, Russell (1998). Studying Native America: Problems and Prospects. Univ of Wisconsin Press. ISBN 978-0-299-16064-7.
- Vaughan, Alden T. (1999). New England Encounters: Indians and Euroamericans Ca. 1600–1850. North Eastern University Press.
- Volo, James M.; Volo, Dorothy Denneen (2007). Family Life in Native America. ABC-CLIO. ISBN 978-0-313-33795-6.
- Walton, Gary M.; Rockoff, Hugh (2009). History of the American Economy. Cengage Learning. ISBN 978-0-324-78662-0.
- Waters, M.R.; Stafford, T W. (2007). «Redefining the Age of Clovis: Implications for the Peopling of the Americas». Science. 315 (5815): 1122–1126. Bibcode:2007Sci...315.1122W. doi:10.1126/science.1137166. ISSN 0036-8075. PMID 17322060.
- Weiss, Edith Brown; Jacobson, Harold Karan (2000). Engaging Countries: Strengthening Compliance with International Environmental Accords. MIT Press. ISBN 978-0-262-73132-4.
- Williams, Daniel K. (2012). «Questioning Conservatism's Ascendancy: A Reexamination of the Rightward Shift in Modern American Politics; {Reviews in American History}» (PDF). Reviews in American History. 40 (2): 325–331. doi:10.1353/rah.2012.0043. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2013 թ․ մարտի 17-ին. Վերցված է 2013 թ․ մարտի 11-ին.
- Wilson, Wendy S.; Thompson, Lloyd M. (1997). Native Americans: An Interdisciplinary Unit on Converging Cultures. Walch Publishing. ISBN 978-0-8251-3332-9.
- Winchester, Simon (2013). The men who United the States. Harper Collins. էջեր 198, 216, 251, 253. ISBN 978-0-06-207960-2.
- Zinn, Howard (2005). A People's History of the United States. Harper Perennial Modern Classics. ISBN 978-0-06-083865-2.
Արտաքին հղումներ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներում Հայաստանի դեսպանություն
- Ամերիկյան անկյուններ Արխիվացված 2019-04-21 Wayback Machine
- Հայաստանում ԱՄՆ դեսպանատունը
- Հայաստանում Ամերիկայի առևտրի պալատ
- House Official site of the United States House of Representatives
- Senate Official site of the United States Senate
- White House Official site of the President of the United States
- Supreme Court Official site of the Supreme Court of the United States
- Historical Documents Collected by the National Center for Public Policy Research
Վիքիմեդիայում the United States
 | Վիքիքաղվածքն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ» հոդվածին։ |
 | Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ» հոդվածին։ |
| ||||||||||||||||||||||||
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 1, էջ 282)։ 
|
| |||||||||||||||||||||||||
.svg)
.svg){kind=small}
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| ||||||||||||||||||||||||||||||
 |
Այս հոդվածն ընտրվել է Հայերեն Վիքիպեդիայի օրվա հոդված: |