Jump to content

Ժայռոտ լեռներ

Փոխել հղումները
Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Ժայռոտ լեռներ
Տեսակլեռնահամակարգ
Երկիր Կանադա և  ԱՄՆ
Վարչատարածքային միավորԲրիտանական Կոլումբիա, Ալբերտա, Այդահո, Մոնտանա, Վայոմինգ, Յուտա, Կոլորադո և Նյու Մեքսիկո
Նյութփոխակերպված ապար, մագմատիկ ապարներ և նստվածքային ապար
ԼեռնաշղթաԿորդիլերներ
Բարձրություն (ԲԾՄ)4401 մետր
Երկարություն3000 կմ
Մեծագույն գագաթԷլբերտ
Քարտեզ
Քարտեզ
Ժայռոտ լեռները Հյուսիսային Ամերիկայի քարտեզում

Ժայռոտ լեռներ (անգլ.՝ Rocky Mountains), լեռներ Հյուսիսային Ամերիկայի Կորդիլերների համակարգում, ԱՄՆ֊ի և Կանադայի արևմուտքում՝ հյուսիսային լայնության 60 և 32օ աստիճանների միջև։ Սկիզբ առնելով Բրիտանական Կոլումբիայից (արևմտյան Կանադա)՝ Ժայռոտ Լեռները ձգվում են 4800կմ՝ հասնելով մինչև Միացյալ Նահանգների հարավ-արևելք՝ Նյու Մեքսիկո[1]։ Խաղաղ և Ատլանտյան օվկիանոսների ավազանների ջրբաժան է։ Գտնվելով հյուսիսամերիկյան Կորդիլերների համակարգում ժայռոտ Լեռները ինչ-որ կերպ տարբերվում են նույն համակարգում գտնվող խաղաղօվկիանոսյան ափամերձ Կասկադյան և Սիեռա Նևադա լեռնաշղթաներից, որոնք գտնվում են դեպի ավելի արևմտյան մասում։ Բարձրությունը մինչև 4399 մ է (Էլբերտ լեռը՝ հարավում)։ Ժայռոտ լեռները կազմավորվել են 80-55 միլիոն տարի առաջ՝ Լարամիդյան օրոգենեզի ժամանակաշրջանում, երբ մի շարք սալեր սկսեցին սահել Հյուսիս-ամերիկյան պլատֆորմի ներքևից։ Ստորգետնյա գոտիների սահքի անկյունը մակերեսային էր և դա հանգեցրեց Հյուսիսային Ամերիկայի արևմուտքում լեռների լայն գոտու ձևավորմանը։ Այդ ժամանակվանից սկսած հետագա տեկտոնական ակտիվությունը և սառցադաշտային էրոզիան Ժայռոտ լեռներում ձևավորել են տպավորիչ գագաթներ ու հովիտներ։ Վերջին սառցե դարաշրջանի ավարտին մարդիկ սկսեցին բնակություն հաստատել լեռնաշղթայի տարածքում։ Եվրոպացի Ալեքսանդր Մաքենզիի և ամերիկացի Լուիսի և Քլարկի հետազոտություններից հետո հայտնաբերվեցին հանքանյութեր և նստվածքներ, որոնք վկայում էին վաղնջական ժամանակներում լեռնաշղթայի տնտեսական շահագործման մասին, թեև այնտեղ երբևէ խիտ բնակչություն չի ապրել։ Լեռնաշղթայի տարածքում կազմակերպվել են ազգային պարկեր, հանրային պուրակներ և անտառներ, որոնք դարձել են զբոսաշրջիկների սիրելի գրավչավայրերը, հատկապես արշավների, վրանային հանգստի, լեռնագնացության, ձկնորսության, որսորդության, լեռնային հեծանվավազքի, դահուկասահքի և սնոուբորդի սիրահարների համար։

Անվանում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հայտնագործել են ֆրանկոկանադացի Ֆրանսուա և Լուի Ժոզեֆ դը Վարեն դը Լա Վերանդրի եղբայրները 1743 թվականին՝ «Արևմտյան ծով» (Խաղաղ օվկիանոսի ենթադրվող ընդարձակ ծով) տանող ճանապարհը որոնելիս, և անվանել Montanges Rocheuses[2][3] (ֆրանսերեն բառացի՝ «Ժայռոտ լեռներ»)։ Բառապատճենմամբ անգլերեն կոչվում են Rocky Mountains[4]:

Աշխարհագրություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ըստ հաճախ արվող սահմանումների Ժայռոտ լեռները ձգվում են Բրիտանական Կոլումբիայի Լիարդ գետից[5] մինչև Ռիո Գրանդե (Նյու Մեքսիկո)։ Լեռնաշղթայի լայնությունը տարածվում է 110-480 կմ։ Ժայռոտ լեռները նշանավոր են նրանով, որ այնտեղ են գտնվում Հյուսիսային Ամերիկայի կենտրոնական մասի ամենաբարձր գագաթները։ Բարձրագույն գագաթը Էլբերտ լեռն է Կոլորադոյում (4401 մ)։ Կանադական ժայռոտ լեռների բարձրագույն գագաթը Ռոբսոն լեռն է Բրիտանական Կոլումբիայում (3954 մ)։

Ռոբսոն լեռը Բրիտանական Կոլումբիայում

Ժայռոտ լեռների արևելյան ծայրը վեր է խոյանում է կենտրոնական Հյուսիսային Ամերիկայի Մեծ հարթավայրերի վերին մասի վրա՝ ներառյալ Նյու Մեքսիկոյի Սանրե դե Քրիստո լեռնաշղթան և Կոլորադոն, Կոլորադոյի Ճակատային, Քամու գետ, Վայոմինգի Մեծ եղջյուր, Աբսարոկա, Արջի ատամ լեռնաշղթաները և Մոնտանայի Ժայռոտ լեռներն ու Ալբերտայի Քլարկ ռեյնջը։ Ժայռոտ լեռների արևմտյան մասը ներառում է այնպիսի լեռնաշղթաներ, ինչպես Սոլթ Լեյք Սիթիի մոտակա Ուոսաչ և Այդահոյի և Մոնտանայի սահմանի երկայնքով ձգվող Բիթեռութս լեռնաշղթաները։ Արևմտյան մասում այս ենթալեռնաշղթաները անջատվում են այլլեռնաշղթաներից Մեծ ավազանով և Կոլումբիական սարավանդով։ Կանադայում ժայռոտ լեռների արևմտյան ծայրամասը ձևավորում է այսպես կոչված «հազար լեռնագագաթների հովիտը», որը ձգվում է Բրիտանական Կոլումբիայի երկարությամբ՝ արևմտյան Մոնտանայի Ֆլաթհեդ գետի ակունքամերձ հովտից մինչև Լիարդ գետի հարավային ափը[6]։ Աշխարհագրագետները Կանադական ժայռոտ լեռները բաժանում են երեք մասի՝ Կոնտինենտալ, Հարթ և Մուսկվա լեռնաշղթաներ։ Ժայռոտ լեռները չեն տարածվում մինչև Յուկոն, Ալյասկա կամ կենտրոնական Բրիտանական Կոլումբիա։ Այստեղ, Լիարդ գետից այն կողմ, ձգվում են ուրիշ լեռնաշղթաներ՝ Սելվին լեռները Յուկոնում և Բրուքսը Ալյասկայում, որոնք, սակայն, Ժայռոտ լեռների մաս չեն կազմում, թեև դրանք Կորդիլերների մաս են կազմում։ Երկու Ամերիկաների մայրցամաքային բաժանման գիծը ձգվում է Ժայռոտ լեռներում և նշում է այն սահմանագիծը, որից ջուրը հոսում է կամ դեպի Խաղաղ կամ՝ Ատլանտյան օվկիանոս։ Մոնտանայի Սառցադաշտային ազգային պարկում գտնվող Եռաբաժան լեռնագագաթը այդպես է կոչվում, քանի որ այստեղից ջրերը հոսում են ոչ միայն Խաղաղ և Ատլանտյան օվկիանոսներ, այլ նաև՝ Հուդզոնի ծոց։ Դեպի հյուսիս՝ Ալբերտայում, Աթաբասկան և այլ գետեր սնուցում են Մակենզի գետի ավազանը, որը հոսում է դեպի Բոֆորտի ծով՝ Հյուսիսային սառուցյալ օվկիանոս։ Ժայռոտ լեռներում շատ խիտ չէ բնակչությունը, կազմելով մեկ կիլոմետրի վրա միջինը չորս մարդ։ Այստեղ քիչ են նաև քաղաքները, որոնց բնակչությունը հասնում է ընդամենը 50.000-ի։ Այնուամենայնիվ, 1950-90 թվականներին Ժայռոտ լեռների նահանգներում կտրուկ աճել է բնակչության թիվը։ Քառասուն տարվա ընթացքում Մոնտանայում բնակչությունն ավելացել է 35%-ով, Յուտայում և Կոլորադոյում՝ 150%-ով։ Վերջին քառասուն տարիների ընթացքում մի շարք լեռնային քաղաքների ու ավանների բնակչությունը կրկնապատկվել է։ Վայոմինգի Ջեքսոն քաղաքի բնակչությունը 40 տարում աճել է 260%-ով՝ 1.244 բնակչից դառնալով 4.472: Ժայռոտ լեռների ճակատային լեռնաշղթան Դենվերի մոտակայքում

Երկրաբանություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ժայռոտ լեռների ապարներն առաջացել են նախքան տեկտոնիկ ուժերի ազդեցությամբ լեռների բարձրանալը։ Ամենահին ապարները մինչքեմբրյան փոխակերպված ապարներն են, որոնք կազմում են Հյուսիսային Ամերիկա մայրցամաքի հիմքը։ Այդ ապարների մեջ կան նաև 1.7 միլիարդ տարեկան մինչքեմբրյան ծծմբային արգիլիթներ։ Պալեոզոյան դարաշրջանի ընթացքում Հյուսիսայի Ամերիկայի արևմտյան մասը ծածկված էր ծանծաղ ծովով, որտեղ կային մեծ քանակությամբ կրաքարի ու դոլոմիտի պաշարներ[7]։ Հարավային Ժայռոտ լեռներում, ներկայիս Կոլորադոյի մոտակայքում, այս հնագույն ապարները մոտավորապես 300 միլիոն տարի ենթարկվել են լեռնակազմական փոփոխությունների։ Այս փոփոխությունների հետևանքով առաջացան հնագույն Ժայռոտ լեռները։ Դրանք մեծ մասամբ բաղկացած էին մինչքեմբրյան փոխակերպված ապարներից, որոնք հարկադրաբար վեր էին խոյացել ծանծաղ ծովի կրաքարային շերտերից[8]։ Այդ լեռները քայքայվեցին ուշ պալեոզոյի և վաղ մեզոզոյի ընթացքում՝ թողնելով նստվածքային ապարների խոշոր պաշարներ։ Մոտավորապես 350 միլիոն տարի առաջ՝ Միսիսիպյան դարաշրջանում խզումային խախտումներով սահմանափակված տերեյնները սկսեցին բախվել Հյուսիսային Ամերիկայի արևմտյան հատվածին՝ առաջացնելով օրոգենի երկրաբանական գործընթացը[9]։ Շուրջ 270 միլիոն տարի սալերի բախումների ազդեցությունը կենտրոնացած էր Հյուսիսամերիկյան ափերի սահմանների մոտ՝ Ժայռոտ լեռների շրջանից դեպի արևմուտք[9]։ Ոչ ավելի վաղ, քան 80 միլիոն տարի առաջ, այդ ազդեցությունները հասան Ժայռոտ լեռներ[10]։ Ներկայիս Ժայռոտ լեռները բարձրացել են լարամիդյան օրոգենեզի ժամանակաշրջանում՝ 80-55 միլիոն տարի առաջ[10]։ Կանադական Ժայռոտ լեռների դեպքում լեռնակազմական գործընթացը նման է փայտե հատակին գորգը քաշելուն[7]՝ գորգը կծկվում է և առաջացնում ծալքեր՝ լեռներ։ Կանադայում տերեյնները և սուբդուկցիան գորգը հրող ոտքն է, հնագույն լեռները գորգն են, իսկ մայրցամաքի կենտրոնական մասը կազմող կանադական վահանը՝ փայտե հատակը[7]։ Հարավում, որտեղ Ֆարալոնյան պլատֆորմը մակերեսային անկյան տակ անցել է Հյուսիսամերիկյան պլատֆորմի տակ, մի անսովոր սուբդուկցիա հավանաբար հանգեցրել է Միացյալ Նահանգների Ժայռոտ լեռների առաջացմանը։ Այս ցածր անկյունը արագացրել է հալման և լեռնագոյացման ազդեցությունը։ Գիտնականները մի վարկած են առաջարկում, ըստ որի սուբդուկցիոն սալի ծանծաղ անկյունը, իր վրա ունենալով մայրցամաքային ստվար զանգված, մեծացրել է բախումը և այլ ներգործություններ։ Հսկայական խզումները իրար վրա են դասավորել երկրակեղևի շերտերը՝ կազմավորելով Ժայռոտ լեռների վերին գագաթները։ Լարամիդյան օրոգենեզից անմիջապես հետո Ժայռոտ լեռները նման էին Տիբեթին՝ ծովի մակարդակից 6000 մ բարձրությամբ։ Հետագա 60 միլիոն տարվա ընթացքում էրոզիան մերկացրել է բարձր ժայռերը՝ բացելով նրանց տակ գտվող հնագույն շերտերը։ Այսպիսով կազմավորվել են ներկայիս լեռները[7]։

Սառցադաշտերը, ինչպիսին է Ջեքսոնի սառցադաշտը Մոնտանա նահանգի Գլեյսիեր ազգային պարկում, ինչպես ցույց է տրված այստեղ, կտրուկ ձևավորել են Ժայռոտ լեռները:

Պարբերական սառցակալումները տեղի են ունեցել Պլեիստոցեն դարաշրջանից (1,8 միլիոն – 70,000 տարի առաջ) մինչև Հոլոցենի դարաշրջանը (ավելի քիչ, քան 11,000 տարի առաջ): Այս սառցե դարաշրջանները թողել են իրենց հետքը Ժայռերի վրա՝ ձևավորելով ընդարձակ սառցադաշտային ձևեր, ինչպիսիք են Ս-աձև հովիտները և կարերը։ Վերջին սառցադաշտային գործընթացները ներառում էին Բուլ լճի սառցադաշտը, որը սկսվել է մոտ 150,000 տարի առաջ, և Փայնդեյլի սառցադաշտը, որը, հավանաբար, ամբողջ սառցադաշտում մնացել էր մինչև 15,000–20,000 տարի առաջ[11]։ Այս բոլոր երկրաբանական պրոցեսները մակերեսին ձևավորել են ժայռերի բարդ կույտեր: Օրինակ, պալեոգենի և նեոգենի ժամանակաշրջանների հրաբխային ապարները (66 միլիոն – 2,6 միլիոն տարի առաջ) հանդիպում են Սան Խուան լեռներում և այլ տարածքներում: Վայոմինգի ավազանում տեղի ունեցած ծանր էրոզիայի հազարամյակները միջլեռնային ավազանները վերածեցին համեմատաբար հարթ տեղանքի: Տետոնները և հյուսիս-կենտրոնական այլ լեռնաշղթաները պարունակում են պալեոզոյան և մեզոզոյան տարիքի ծալքավոր և խզված ժայռեր, որոնք փաթաթված են պրոտերոզոյան և արխեյան հրեղեն և մետամորֆ ապարների միջուկների վերևում, որոնց տարիքը տատանվում է 1,2 միլիարդից (օրինակ՝ տետոններ) մինչև 3,3 միլիարդ տարի (Արջի ատամ լեռներ)[12]։

Էկոլոգիա և կլիմա

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ժայռոտ լեռներում շրջակա միջավայրի գործոնների լայն շրջանակ կա: Ժայռոտ լեռների լայնությունը տատանվում է Բրիտանական Կոլումբիայի Լիարդ գետի (59° հյուսիսային) և Նյու Մեքսիկոյի Ռիո Գրանդեի միջև (35° հյուսիսային)։ Պրերիան հանդիպում է 550 մետրի վրա կամ դրանից ցածր, մինչդեռ լեռնաշղթայի ամենաբարձր գագաթը Էլբերտ լեռն է՝ 4400 մետր: Տեղումները տատանվում են տարեկան 250 միլիմետրից (հարավային հովիտներ)[13] մինչև տարեկան 1500 միլիմետր (տեղական հյուսիսային գագաթներ)[14]։ Հունվարի միջին ջերմաստիճանը կարող է տատանվել −7°-ից՝ Փրինս Ջորջում, Բրիտանական Կոլումբիա, մինչև 6° Տրինիդադում, Կոլորադո նահանգ[15]։ Հետևաբար, ամբողջ Ժայռոտ լեռնաշղթայի համար չկա մեկ մոնոլիտ էկոհամակարգ:

Տունդրան Կոլորադոյի ժայռոտ լեռներում

Փոխարենը, էկոլոգները Ժայռոտ լեռները բաժանում են մի շարք կենսաբանական գոտիների։ Յուրաքանչյուր գոտի սահմանվում է այնտեղ աճող ծառերի և մեկ կամ մի քանի ցուցչային տեսակների առկայությամբ: Երկու գոտի, որտեղ ծառեր չեն աճում, հարթավայրերն են և ալպյան տունդրան: Մեծ հարթավայրերը գտնվում են Ժայռոտ լեռների արևելքում և բնութագրվում են տափաստանային խոտաբույսերով (մոտավորապես 550 մետրից ցածր): Ալպյան տունդրան սկսվում է Ժայռոտ լեռների 3700 մետրից (Նյու Մեքսիկոյում) մինչև 760 մետր (ժայռերի հյուսիսային ծայրում, Յուքոնի մոտ)[15]։ Միացյալ Նահանգների երկրաբանական ծառայությունը սահմանում է տասը անտառային գոտիներ Ժայռոտ լեռներում: Ավելի հարավային, տաք կամ չոր տարածքներում գոտիները որոշվում են գիհիների, դեղին սոճիների կամ սովորական սոճիների հետ խառնված կաղնիների առկայությամբ: Ավելի հյուսիսային, ավելի ցուրտ կամ ավելի խոնավ տարածքներում գոտիները սահմանվում են Դուգլասի եղևնիներով, Կասկադյան տեսակներով (օրինակ՝ արևմտյան հեմլոկ), կաղամախիներով կամ եղևիններով խառնված եղևնիներով: Ծառագծի մոտ գոտիներում կարող են աճել սպիտակ սոճիներ (օրինակ՝ սպիտակ կեղևով սոճին կամ բշտիկային սոճին), կամ խառը կարող են աճել սպիտակ սոճի, եղևին և եղևնի, որոնք վերածվում են թփերի նմանվող գաճաճ ծառերի: Վերջապես, լեռնաշղթայի ավելի չոր հատվածներում գետերն ու ձորերը կարող են ստեղծել յուրահատուկ անտառային գոտի[12]։

Մեծեղջյուր ոչխարները (օրինակ՝ այս գառը Ալբերտայում) կտրուկ նվազել են լեռների եվրո-ամերիկյան բնակեցումից հետո։

Ժայռոտ լեռները կարևոր բնական միջավայր են հայտնի վայրի բնության մեծ մասի համար, ինչպիսիք են գայլը, Ժայռոտ լեռների վապիտին, արևմտյան որմզդեղնը, մուլ եղնիկը, սպիտակապոչ եղջերուն, անտիլոպը, լեռնային այծը, մեծեղջյուր ոչխարը, ամերիկյան գորշուկը, ամերիկյան սև արջը, գրիզլին, կոյոտը, կանադական լուսանը, պուման և կուղխը[12][16]։ Հյուսիսային Ամերիկայի որմզդեղնի ամենամեծաթիվ երամակները գտնվում են Ալբերտա-Բրիտանական Կոլումբիա նախալեռնային անտառներում: Ժայռոտ լեռներում տեսակների մեծ մասի կարգավիճակն անհայտ է՝ թերի տեղեկատվության պատճառով: Լեռների եվրո-ամերիկյան բնակեցումը բացասաբար է ազդել բնիկ տեսակների վրա: Որոշ տեսակների օրինակներ, որոնք անկում են ապրել, ներառում են արևմտյան դոդոշները, կանաչավուն կարմրախայտը, սպիտակ թառափը, ճերմակապոչ թառափը, շեփորահար կարապը և մեծեղջյուր ոչխարը: Լեռնաշղթայի ԱՄՆ հատվածում գերիշխող գիշատիչները, ինչպիսիք են գորշ արջերը և գորշ գայլերը, ոչնչացվել կամ հետ են մղվել իրենց սկզբնական շրջաններից, սակայն հետագայում մասամբ վերականգնվել են պահպանության միջոցառումների և վերարտադրման շնորհիվ: Վերականգնվող այլ տեսակների թվում են սապսանը և սպիտակագլուխ ծովարծիվը[12]։

Պատմություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բնիկներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ավերակներ Մեսա Վերդեում, Կոլորադո
Չերոկիի արահետը Ֆորտ Քոլինզի մոտ, Կոլորադո։ 1859 թվականի ուրվանկար

Վերջին մեծ սառցե դարաշրջանից ի վեր Ժայռոտ լեռները եղել են ամերիկյան մայր ցամաքի բնիկների՝ ներառյալ Ապաչ, Արապահո, Բաննոկ, Սևոտ, Շայեն, Կուր դ'Ալեն, Կալիսպել, Քռոու, Շոշոն, Սիոքս, Յուտե, Կուտենայ (Կանադայում), Սեկանի, Դուննեզա և այլ ժողովուրդների հայրենի բնօրրանը: Պալեո-հնդկացիները լեռների նախալեռներում և հովիտներում որսացել են այժմ անհետացած մամոնտներ և հնագույն բիզոններ (20%-ով ավելի մեծ, քան ժամանակակից բիզոնը): Ինչպես իրենց հաջորդած ժամանակակից ցեղերը, այնպես էլ պալեո-հնդկացիները, հավանաբար, աշնանը և ձմռանը գաղթում էին հարթավայրեր՝ բիզոնների համար, իսկ գարնանը և ամռանը լեռներ՝ ձկների, եղջերուների, կաղինի, արմատների և հատապտուղների համար: Կոլորադոյում, մայրցամաքային բաժանման գագաթի հետ միասին, ժայռային պատերը, որոնք բնիկ ամերիկացիները կառուցել են խաղերի համար, թվագրվում են 5400–5800 տարի առաջ: Շարունակ ավելացող գիտական ապացույցները ցույց են տալիս, որ բնիկները որսորդություն անելով զգալի ազդեցություն են ունեցել կաթնասունների պոպուլյացիայի վրա և դիտավորյալ այրման միջոցով՝ բուսականության ձևերի վրա[12]։

Եվրոպական հետազոտություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ժայռոտ լեռների պատմությունը մարդկության ամենաարագ փոփոխված պատմություններից մեկն է: Իսպանացի հետախույզ Ֆրանցիսկո Վասկես դե Կորոնադոն, մի խումբ զինվորների և միսիոներների հետ, 1540 թվականին հարավից արշավեց դեպի Ժայռոտ լեռների շրջան[17]։ 1610 թվականին իսպանացիները հիմնեցին Սանտա Ֆե քաղաքը՝ Միացյալ Նահանգների ամենահին շարունակական կառավարական նստավայրը, ներկայիս Նյու Մեքսիկո նահանգի Ժայռոտ լեռների ստորոտում։ Ձիու, մետաղական գործիքների, հրացանների, նոր հիվանդությունների և տարբեր մշակույթների ներմուծումը խորապես փոխեց բնիկ ամերիկացիների մշակույթները: Ամերիկայի բնիկ բնակչությունը ոչնչացվում էր իրենց պատմական բնօրրանում՝ հիվանդությունների, պատերազմների, բնակավայրերի կորստի (բիզոնի ոչնչացման) և նրանց մշակույթի վրա շարունակական հարձակումների պատճառով[12]։ 1739 թվականին ֆրանսիացի մորթու առևտրականներ Պիեռ և Պոլ Մալլեները, ճանապարհորդելով Մեծ հարթավայրերով, հայտնաբերեցին մի շարք լեռներ Պլատե գետի ակունքներում, որոնք ամերիկյան հնդկացիների տեղական ցեղերն անվանում էին «Ժայռոտ»։ Նրանք դարձան առաջին եվրոպացիները, ովքեր հայտնեցին այս անհայտ և չքարտեզագրված լեռնաշղթայի մասին[18]

Սըր Ալեքսանդր Մաքենզին 1800 թվականին

Սըր Ալեքսանդր Մաքենզին առաջին եվրոպացին էր, ով կտրեց անցավ Ժայռոտ լեռները 1793 թվականին[19]։ Նա գտավ Ֆրեյզեր գետի վերին հոսանքը և այդ տարվա հուլիսի 20-ին հասավ այժմյան Կանադայի Խաղաղ օվկիանոսի ափ՝ ավարտելով Հյուսիսային Ամերիկայի առաջին գրանցված անդրմայրցամաքային հատումը Մեքսիկայից հյուսիս[20]։ Նա ժամանեց Բելլա Կուլա, Բրիտանական Կոլումբիա, որտեղ, Հարավային Բենթինգ Արմում, նա առաջին անգամ հանդիպեց աղի ջրի՝ Խաղաղ օվկիանոսի մուտքին: Լյուիսի և Քլարկի արշավախումբը (1804–1806) եղել է Ռոքի լեռների առաջին գիտական հետազոտությունը[21]։ Նմուշներ են հավաքվել ժամանակակից բուսաբանների, կենդանաբանների և երկրաբանների համար: Արշավախումբը եվրոպացի ամերիկացիների համար ճանապարհ է հարթել դեպի Ժայռոտ լեռներ, ինչպես նաև՝ լեռների միջով, չնայած Լյուիսն ու Քլարկը իրենց ճանապարհորդության ընթացքում հանդիպել են առնվազն 11 եվրոպամերիկյան լեռներում բնակվող տղամարդկանց[12]։ Լեռնաբնակ տղամարդիկ, հիմնականում ֆրանսիացիները, իսպանացիները և բրիտանացիները, շրջել են Ժայռոտ լեռներով 1720-1800 թվականներին՝ փնտրելով հանքային պաշարներ և մորթիներ։ Մորթեղենի առևտրով զբաղվող «Հյուսիս-արևմտյան ընկերությունը» 1799 թվականին հիմնեց «Ռոքի Մաունթին Հաուզը»՝ որպես առևտրային կետ ներկայիս Ալբերտա քաղաքի Ժայռոտ լեռների ստորոտում, իսկ նրանց գործարար մրցակիցները «Հուդզոնի ծովածոցի ընկերությունը», մոտակայքում հիմնեցին «Ակտոն Հաուզը»[22]։ Այս ընկերությունները 19-րդ դարի սկզբին Կանադական ժայռոտ լեռներում եվրոպական գործունեության հիմնական կետերն էին: Ամենաուշագրավներից են Դեյվիդ Թոմփսոնի արշավները, ով Կոլումբիա գետով շարժվեց դեպի Խաղաղ օվկիանոս[23]։ 1811 թվականի իր արշավի ժամանակ նա ճամբար դրեց Կոլումբիա գետի և Օձ գետի խաչմերուկում, սյուն կանգնեցրեց, որը տարածքը ծանուցում էր որպես Միացյալ Թագավորության սեփականություն և նշում էր «Հյուսիս-արևմտյան ընկերության» մտադրությունը՝ այդ տեղում ամրոց կառուցելու մասին[24]։ 1818 թվականի անգլո-ամերիկյան կոնվենցիայով, որը սահմանեց հյուսիսային 49-րդ զուգահեռականը որպես միջազգային սահման՝ Անտառային լճից դեպի արևմուտք, մինչև «Քարե լեռներ»[25], Մեծ Բրիտանիան և ԱՄՆ-ը համաձայնեցրել են այն, ինչ այն ժամանակից ի վեր նկարագրվել է որպես մինչև Խաղաղ օվկիանոս ընկած արևմտյան հողերի «համատեղ օկուպացիա»: Տարածքային և պայմանագրային հարցերի՝ Օրեգոնի վեճի լուծումը հետաձգվեց ավելի ուշ ժամանակների։ 1819 թվականին Իսպանիան ԱՄՆ-ին զիջեց իր իրավունքները 42-րդ զուգահեռականից հյուսիս, թեև այդ իրավունքները չեն ներառում տիրապետումը և ներառում էին նաև պարտավորություններ Բրիտանիայի և Ռուսաստանի հանդեպ՝ կապված նույն տարածաշրջանում նրանց պահանջների հետ:

Բնակավայրեր

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Արծաթի հանք, 1898 թվական, Ասպեն, Կոլորադո
Սալտեր տաճարը Մեծ աղի լճի մոտ, 1900 թվական

1802թվականից հետո մորթի առևտրականներն ու հետախույզները 49-րդ զուգահեռականից հարավ գտնվող Ժայռոտ լեռներում հաստատեցին ամերիկյան առաջին համատարած ներկայությունը: Դրանցից առավել հայտնիներից են Ուիլյամ Հենրի Էշլին, Ջիմ Բրիջերը, Քիտ Քարսոնը, Ջոն Քոլթերը, Թոմաս Ֆիցպատրիկը, Էնդրյու Հենրին և Ջեդիյա Սմիթը: 1832 թվականի հուլիսի 24-ին Բենջամին Բոննևիլի ջանքերով առաջին իրար կցված կառքերից բաղկացած գնացքը՝ կտրելով, անցնելով Հարավային լեռնանցքը ներկայիս Վայոմինգ նահանգում հասավ Ժայռոտ լեռներ[12]։ Նմանապես, Մաքենզիի 1793 թվականի արշավախմբի հետևանքով, Հյուսիսային Ժայռոտ լեռներից արևմուտք ստեղծվեցին մորթու առևտրի կետեր՝ Բրիտանական Կոլումբիայի հյուսիսային ներքին սարահարթի մի շրջանում, որը հայտնի դարձավ որպես Նոր Կալեդոնիա։ Հետագա մի քանի տասնամյակների ընթացքում Միացյալ Թագավորության և Միացյալ Նահանգների միջև բանակցությունները չկարողացան լուծել փոխզիջումային սահմանը, և Օրեգոնի վեճը դարձավ Բրիտանական կայսրության և նոր ամերիկյան հանրապետության միջև աշխարհաքաղաքական դիվանագիտության կարևոր կետերից մեկը: 1841 թվականին Ջեյմս Սինքլերը՝ «Հուդզոնի ծովածոցի ընկերության» գլխավոր դեմքը, առաջնորդեց մոտ 200 վերաբնակիչների Կարմիր գետի գաղութից դեպի արևմուտք՝ ամրացնելու բնակավայրը Ֆորտ Վանկուվերի շրջակայքում՝ փորձելով պահպանել Կոլումբիայի շրջանը Բրիտանիայի համար: Խումբը Ժայռոտ լեռներով անցավ Կոլումբիայի հովիտ՝ ներկայիս Բրիտանական Կոլումբիայի Ռադիումի տաք աղբյուրների մոտակայքում, այնուհետև ճանապարհորդեց հարավ: Չնայած նման ջանքերին՝ 1846 թվականին Բրիտանիան Օրեգոնի պայմանագրով զիջեց ԱՄՆ-ի 49-րդ զուգահեռականից հարավ գտնվող Կոլումբիայի շրջանի հողերը, որպես Օրեգոնի սահմանային վեճի լուծում[26]։ Սկսած 1840-ականներից հազարավոր մարդիկ են անցել Ժայռոտ լեռների Օրեգոնի արահետով[27]։ Մորմոնները սկսեցին բնակություն հաստատել Մեծ աղի լճի մոտ 1847 թվականին[28]։ 1859-ից 1864 թվականներին ոսկի հայտնաբերվեց Կոլորադոյում, Այդահոյում, Մոնտանայում և Բրիտանական Կոլումբիայում։ Դա առաջացրեց «ոսկու տենդ», որը հազարավոր հետախույզների և հանքագործների բերեց ուսումնասիրելու բոլոր լեռները և կիրճերը և ստեղծեց Ժայռոտ լեռների առաջին խոշոր արդյունաբերությունը: Միայն Այդահոյի ոսկու երակը ավելի շատ ոսկի արտադրեց, քան Կալիֆորնիայի և Ալյասկայի ոսկու հանքերըը միասին վերցրած, և կարևոր դեր ունեցավ Միության բանակի ֆինանսավորման մեջ Ամերիկայի քաղաքացիական պատերազմի ժամանակ: Անդրմայրցամաքային երկաթուղու շինարարությունն ավարտվեց 1869 թվականին[29], իսկ 1872 թվականին ստեղծվեց Ելոուսթոունը՝ աշխարհի առաջին ազգային պարկը[30]։ Մինչ վերաբնակիչները լցնում էին հովիտները և հանքարդյունաբերական քաղաքները, սկսեցին զարգանալ շրջակա միջավայրի պահպանման միտումները: ԱՄՆ նախագահ Բենջամին Հարիսոնը 1891-1892 թվականներին Ժայռոտ լեռներում հիմնել է մի քանի անտառային արգելոցներ: 1905 թվականին ԱՄՆ նախագահ Թեոդոր Ռուզվելտը ընդլայնեց «Դեղաբույսերի անտառ» արգելոցը՝ ներառելով այն տարածքը, որն այժմ կոչվում է Ժայռոտ լեռներ ազգային պարկ: Տնտեսական զարգացումը սկսեց կենտրոնանալ հանքարդյունաբերության, անտառային տնտեսության, գյուղատնտեսության և հանգստի, ինչպես նաև դրանց աջակցող սպասարկման ոլորտների վրա: Վրաններն ու ճամբարները դարձան ռանչոներ ու ագարակներ, ամրոցները, երկաթուղային կայարանները և որոշ ավաններ դարձան քաղաքներ[12]։

Տնտեսություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արդյունաբերություն և զարգացում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Բնական գազի հորատման աշտարակ Ուինդ գետի կիրճի մոտ

Ժայռոտ լեռների տնտեսական ռեսուրսները բազմազան են և առատ։ Ժայռոտ լեռներում հայտնաբերված օգտակար հանածոները ներառում են պղնձի, ոսկու, կապարի, մոլիբդենի, արծաթի, վոլֆրամի և ցինկի զգալի հանքավայրեր։ Վայոմինգի ավազանը և մի քանի փոքր տարածքներ պարունակում են ածխի, բնական գազի, նավթի թերթաքարի և նավթի զգալի պաշարներ։ Կլիմաքս հանքավայրը, որը գտնվում է Կոլորադոյի Լիդվիլի մոտակայքում, մոլիբդենի ամենամեծ արտադրողն էր աշխարհում։ Հանքավայրում աշխատում էր շուրջ 3000 աշխատող։ Հյուսիսային Այդահոյի Կուր դալեն հանքավայրը արտադրում է արծաթ, կապար և ցինկ: Կանադայի ամենամեծ ածխահանքերը գտնվում են Բրիտանական Կոլումբիայի Ֆերնի և Սպարվուդ ավաններում։ Ածխի հանքեր կան նաև Հինթոնի մոտ, Ալբերտայում և Բրիտանական Կոլումբիայի Թամբլեր Ռիջը շրջապատող Հյուսիսային Ժայռոտ լեռներում[12]։ Ժայռոտ լեռների լանդշաֆտում հանդիպում են պոչամբարներով և թունավոր թափոններով բազմաթիվ լքված հանքեր: Հիմնական օրինակներից մեկում ցինկի ութսուն տարվա արդյունահանումը խորապես աղտոտել է կենտրոնական Կոլորադոյի հյուսիսային Իգլ գետն ու ափամերձ շրջանները: Գարնանային արտահոսքի միջոցով տեղափոխվող մետաղի բարձր կոնցենտրացիաները վնասում են ջրիմուռները, մամուռները և կարմրախայտի պոպուլյացիաները: Այս տեղանքում հանքարդյունաբերության ազդեցության տնտեսական վերլուծությունը բացահայտել է ջրի որակի վատթարացում և հանգստի հնարավորությունների կորուստ: Վերլուծությունը նաև ցույց է տվել, որ գետի մաքրումը և վերականգնողական հանգստի կազմակերպումը կարող է բերել 2,3 միլիոն դոլարի լրացուցիչ եկամուտ: 1983 թվականին ցինկի հանքավայրի նախկին սեփականատերը դատի է տվել Կոլորադոյի գլխավոր դատախազին 4,8 միլիոն դոլարի մաքրման ծախսերի համար. հինգ տարի անց էկոլոգիական վերականգնումն արդեն զգալի էր[31]։ Ժայռոտ լեռները պարունակում են մի քանի նստվածքային ավազաններ, որոնք հարուստ են քարածխի մեթանով։ Քարածխի մեթանը բնական գազ է, որն առաջանում է ածուխից՝ կա՛մ բակտերիաների, կա՛մ բարձր ջերմաստիճանի ազդեցության արդյունքում: Ածխի մեթանը մատակարարում է ԱՄՆ-ում օգտագործվող բնական գազի 7 տոկոսը: Ժայռոտ լեռներում ածխի մեթանի ամենամեծ աղբյուրները գտնվում են Սան Խուան ավազանում՝ Նյու Մեքսիկոյում և Կոլորադոյում և Վայոմինգի Փաուդեր գետի ավազանում: Այս երկու ավազաններում գնահատվում է 38 տրիլիոն խորանարդ ֆուտ գազ: Ածխի մեթանը կարող է վերականգնվել՝ ջրազրկելով ածխի շերտը և անջատելով գազը ջրից. կամ ածուխը կոտրելու համար ջուր ներարկելով, որպեսզի գազը ազատվի ջրից (այսպես կոչված՝ հիդրավլիկ արձակում)[32]։ Գյուղատնտեսությունը և անտառային տնտեսությունը խոշոր արդյունաբերություններ են Ժայռոտ լեռներում: Գյուղատնտեսությունը ներառում է ցամաքային և ոռոգելի հողագործությունը և անասնապահությունը: Անասունները հաճախ տեղափոխվում են բարձրադիր ամառային կամ ցածր բարձրության ձմեռային արոտավայրեր[12]։

Զբոսաշրջություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Քասլ գեյզերը Ելոուսթոուն ազգային պարկում

Ամեն տարի Ժայռոտ լեռների գեղատեսիլ տարածքները ինչպես նաև աղտոտվածությունը գրավում են միլիոնավոր զբոսաշրջիկների[12]։ Ժայռոտ լեռների հիմնական լեզուն անգլերենն է, սակայն հանդիպում են նաև իսպաներեն և տեղական բնիկների լեզուներ օգտագործողներ։ Մարդիկ ամբողջ աշխարհից այստեղ են գալիս արշավի, վրանային հանգստի կամ լեռնային սպորտով զբաղվելու համար[33]։ Ամառային սեզոնի զբոսածրջային գրավչավայրեր կան և ԱՄՆ-ում և Կանադայում։ Ժայռոտ լեռների ԱՄՆ տարածքում զբոսաշրջիկներն այցելում են հետևյալ ազգային պարկերը․

  • Ելոուսթոուն
  • Գլասիեր
  • Գրանդ Տետոն
  • Ժայռոտ լեռներ
  • Սղոցի ատամ ազգային վերականգնողական հանգստի պարկ
  • Ֆլաթհեդ լեյք

Ժայռոտ լեռների կանադական հատվածում հայտնի են հետևյալ ազգային պարկերը

Մոնտանայում գտնվող Գլասիեր և Ալբերտայում գտնվող Ուոթերթոն Լեյքս ազգային պարկերը սահմանակից են միմյանց և միասին հայտնի են որպես Ուոթերթոն-Գլասիեր միջազգային պաղաղության պարկ անվամբ: Ձմռանը դահուկային սպորտը հիմնական գրավչությունն է․ այստեղ կան տասնյակ լեռնադահուկային գոտիներ և հանգստավայրեր:

Վտանգներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արջերի կամ լեռնային առյուծների հանդիպելը մտահոգիչ է Ժայռոտ լեռներում[34][35]։ Այստեղ կան նաև այլ մտահոգություններ, այդ թվում՝ թունավոր միջատներ, անտառային հրդեհներ, ձյան անբարենպաստ պայմաններ և գիշերային ցուրտ ջերմաստիճաններ[36]։ Կարևոր է, որ Ժայռոտ լեռներում եղել են ուշագրավ միջադեպեր, այդ թվում՝ պատահական մահեր՝ կտրուկ ժայռերից ընկնելու հետևանքով (սխալ քայլը կարող է մահացու լինել) և ժայռերի անկման հետևանքով։Այդպիսի դեպքեր, անգամ փորձառու ուղեկցորդի առկայությամբ, գրանցվել են 1993[37], 2007[38], 2015[39] և 2018[40] թվականներին։ Այլ միջադեպերից են՝ 2005 թվականին[41] Սքուեր Թոփ լեռան մոտ[42] ինքնաթիռով տեղափոխված լրջորեն վիրավորված ուսապարկորդը, և 2006 թվականին արշավականի մահացու միջադեպը ( պատահական վայր ընկնելու հետևանքով)։ Վերջինս ներառել է նաև պետական որոնողական և փրկարարական աշխատանքներ[43]: ԱՄՆ Անտառային ծառայությունը չի առաջարկում ժայռոտ լեռներում մահացությունների պաշտոնական թվի վերաբերյալ թարմացված ընդհանուր տեղեկություններ:

Պատկերասրահ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  • Ցեմենտային ժայռերի մեջ խորացած սալիկներ Կոլորադոյում
    Ցեմենտային ժայռերի մեջ խորացած սալիկներ Կոլորադոյում
  • Ճանապարհ Ժայռոտ լեռներում
    Ճանապարհ Ժայռոտ լեռներում
  • Արջուկներ Ժայռոտ լեռներում
    Արջուկներ Ժայռոտ լեռներում

Տես նաև

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. ↑ Marston, Richard A.; Eardley, Armand J. «Rocky Mountains». Encyclopedia Britannica. Վերցված է 2019 թ․ փետրվարի 4-ին.
  2. ↑ Akrigg, G. P. V.; Akrigg, Helen B. (1997). British Columbia Place Names (3rd ed.). Vancouver, BC: UBC Press. էջ 229. ISBN 978-0774806367. Վերցված է 2015 թ․ սեպտեմբերի 2-ին.
  3. ↑ Mardon, Ernest G.; Mardon, Austin A. (2010). Community Place Names of Alberta (3rd ed.). Edmonton, AB: Golden Meteorite Press. էջ 283. ISBN 9781897472170. Վերցված է 2015 թ․ սեպտեմբերի 2-ին.
  4. ↑ Հ. Ղ. Գրգեարյան, Ն. Մ. Հարությունյան (1987). Աշխարհագրական անունների բառարան. Երևան: «Լույս».
  5. ↑ Gadd, Ben (1986). Handbook of the Canadian Rockies. Corax Press. էջ 1.
  6. ↑ Cannings, Richard (2007). The Rockies: A Natural History. Greystone/David Suzuki Foundation. էջ 5. ISBN 978-1-55365-285-4.
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 Gadd, Ben (2008). «Geology of the Rocky Mountains and Columbias» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2012 թ․ ապրիլի 20-ին. Վերցված է 2010 թ․ հունվարի 1-ին.
  8. ↑ Chronic, Halka (1980). Roadside Geology of Colorado. ISBN 978-0-87842-105-3.
  9. ↑ 9,0 9,1 Blakely, Ron. «Geologic History of Western US». Արխիվացված օրիգինալից 2010 թ․ հունիսի 22-ին.
  10. ↑ 10,0 10,1 English, Joseph M.; Johnston, Stephen T. (2004). «The Laramide Orogeny: What Were the Driving Forces?» (PDF). International Geology Review. 46 (9): 833 838. Bibcode:2004IGRv...46..833E. doi:10.2747/0020-6814.46.9.833. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2011 թ․ հունիսի 7-ին.
  11. ↑ Pierce, K.L. (1979). History and dynamics of glaciation in the northern Yellowstone National Park area. Washington, DC: U.S. Geological Survey. էջեր 1 90. Professional Paper 729-F.
  12. ↑ 12,00 12,01 12,02 12,03 12,04 12,05 12,06 12,07 12,08 12,09 12,10 12,11 Կաղապար:USGS
  13. ↑ «Southern Rocky Mountains». Forest Encyclopedia Network. Արխիվացված է օրիգինալից 2012-07-07-ին. Վերցված է 2010-08-22-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  14. ↑ «Northern Rocky Mountains». Forest Encyclopedia Network. Արխիվացված է օրիգինալից 2011-07-21-ին. Վերցված է 2010-08-22-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  15. ↑ 15,0 15,1 Sheridan, Scott. «US & Canada: Rocky Mountains (Chapter 14)» (PDF). Geography of the United States and Canada course notes. Kent State University. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2006-09-01-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  16. ↑ «Rocky Mountains | mountains, North America». Encyclopædia Britannica (անգլերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2017-08-12-ին. Վերցված է 2017-08-12-ին. {{cite news}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  17. ↑ «Events in the West (1528–1536)». 2001. Արխիվացված է օրիգինալից 10 April 2012-ին. Վերցված է 15 April 2012-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  18. ↑ «The West: Events from 1650 to 1800». PBS. Արխիվացված է օրիգինալից 2011-07-06-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  19. ↑ «Mackenzie: 1789, 1792–1797». Արխիվացված է օրիգինալից 17 January 2013-ին. Վերցված է 15 April 2012-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  20. ↑ «First Crossing of North America National Historic Site of Canada». Արխիվացված է օրիգինալից 12 May 2012-ին. Վերցված է 15 April 2012-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  21. ↑ «Lewis and Clark Expedition: Scientific Encounters». Արխիվացված է օրիգինալից 9 April 2012-ին. Վերցված է 15 April 2012-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  22. ↑ «Rocky Mountain House National Historic Site of Canada». 28 Feb 2012. Արխիվացված է օրիգինալից 13 May 2012-ին. Վերցված է 15 April 2012-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  23. ↑ «Guide to the David Thompson Papers 1806–1845». 2006. Վերցված է 15 April 2012-ին.
  24. ↑ Oldham, kit (23 Jan 2003). «David Thompson plants the British flag at the confluence of the Columbia and Snake rivers on July 9, 1811». Արխիվացված է օրիգինալից 26 March 2012-ին. Վերցված է 15 April 2012-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  25. ↑ «Treaties in Force» (PDF). 1 November 2007. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 7 May 2015-ին. Վերցված է 15 April 2012-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  26. ↑ «Historical Context and American Policy». Արխիվացված է օրիգինալից 7 July 2012-ին. Վերցված է 15 April 2012-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  27. ↑ «Oregon Trail Interpretive Center». Արխիվացված է օրիգինալից 4 March 2016-ին. Վերցված է 15 April 2012-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  28. ↑ «The Mormon Trail». Արխիվացված է օրիգինալից 5 April 2012-ին. Վերցված է 15 April 2012-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  29. ↑ «The Transcontinental Railroad». 2012. Արխիվացված է օրիգինալից 12 April 2012-ին. Վերցված է 15 April 2012-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  30. ↑ «Yellowstone National Park». 4 April 2012. Արխիվացված է օրիգինալից 7 July 2015-ին. Վերցված է 15 April 2012-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  31. ↑ Brandt, E. (1993). «How much is a gray wolf worth?». National Wildlife. 31: 412.
  32. ↑ «Coal-Bed Gas Resources of the Rocky Mountain Region». USGS. USGS fact sheet 158-02. Արխիվացված է օրիգինալից 2012-06-28-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  33. ↑ «Rocky Mountain National Park». National Park Foundation (անգլերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2017-10-04-ին. Վերցված է 2017-08-12-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  34. ↑ Staff (2023). «Rocky Mountain Hiking Trails - Hiker Safety Tips». RockyMountainHikingTrails.com. Արխիվացված օրիգինալից April 4, 2023-ին. Վերցված է April 4, 2023-ին.
  35. ↑ Staff (April 24, 2017). «Bear Safety in Wyoming's Wind River Country». WindRiver.org. Արխիվացված օրիգինալից July 26, 2021-ին. Վերցված է May 31, 2022-ին.
  36. ↑ Ballou, Dawn (July 27, 2005). «Wind River Range condition update - Fires, trails, bears, Continental Divide». PineDaleOnline News. Արխիվացված օրիգինալից April 21, 2021-ին. Վերցված է May 31, 2022-ին.
  37. ↑ Staff (1993). «Falling Rock, Loose Rock, Failure to Test Holds, Wyoming, Wind River Range, Seneca Lake». American Alpine Club. Արխիվացված օրիգինալից July 26, 2021-ին. Վերցված է May 31, 2022-ին.
  38. ↑ MacDonald, Dougald (August 14, 2007). «Trundled Rock Kills NOLS Leader». Climbing. Արխիվացված օրիգինալից July 26, 2021-ին. Վերցված է May 31, 2022-ին.
  39. ↑ Staff (December 9, 2015). «Officials rule Wind River Range climbing deaths accidental». Casper Star-Tribune. Արխիվացված է օրիգինալից July 26, 2021-ին. Վերցված է May 31, 2022-ին.
  40. ↑ Dayton, Kelsey (August 24, 2018). «Deadly underestimation». WyoFile News. Արխիվացված օրիգինալից July 26, 2021-ին. Վերցված է May 31, 2022-ին.
  41. ↑ Staff (July 22, 2005). «Injured man rescued from Square Top Mtn - Tip-Top Search & Rescue helps 2 injured on the mountain». PineDaleOnline News. Արխիվացված օրիգինալից July 26, 2021-ին. Վերցված է May 31, 2022-ին.
  42. ↑ Funk, Jason (2009). «Squaretop Mountain Rock Climbing». Mountain Project. Արխիվացված օրիգինալից July 26, 2021-ին. Վերցված է May 31, 2022-ին.
  43. ↑ Staff (September 1, 2006). «Incident Reports - September, 2006 - Wind River Search». WildernessDoc.com. Արխիվացված է օրիգինալից January 27, 2020-ին. Վերցված է May 31, 2022-ին.

Գրականություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արտաքին հղումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 4, էջ 277)։
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Ժայռոտ_լեռներ&oldid=10064877» էջից