Ázerbayjan

Ázerbayjan (Azərbaycan), Ázerbayjan Respublikası (Azərbaycan Respublikası), - Kavkaz artınıń qubla-shıǵıs bóleginde jaylasqan mámleket. Maydanı 86,6 mıń km². Xalqı 9,5 mln. adam (2015). Paytaxtı - Baku qalası. Basqarıw tárepten 61 rayon, 65 qala hám 122 qalashaǵa bólinedi. Naxichevon Avtonomiya Respublikası hám Tawlı Qarabaǵ Ázerbayjan quramına kiredi.

Mámleketlik basqarıw principi

Ázerbayjan - respublika. Mámleket baslıǵı - prezident (2003-jıl oktyabrden Ilhom Aliyev). Nızam shıǵarıwshı hákimiyattı parlament (Milliy jıynalıs), atqarıwshı hákimiyattı Ministrler Mákemesi ámelge asıradı.

Tábiyatı

Ázerbayjannıń tiykarǵı bólegi Úlken Kavkaz hám Kishi Kavkaz tawları qubla-shıǵıs bólimlerinde, sonıń menen birge, Tolish tawları aralıǵında jaylasqan. Qublasında Orta Arake saylıǵı jáne onıń arqa tarmaǵı bar (tawlar Ázerbayjan aymaǵınıń derlik yarımın iyeleydi). Kaspiy teńizi jaǵası az bóleklengen. Jaǵa sızıǵınıń uzınlıǵı 800 km. Iri yarım atawları: Apsheron, Qara qum tili, Sara; qoltıqları: Apsheron, Qızıl-aǵash, Boku qoltıqshası; iri atawları: Artyom, Jiloy. Neft hám gaz, temir rudası, alunit, molibden, tas duz kánleri bar.

Ázerbayjan, tiykarınan, subtropikalıq zonada bolsa da, qurǵaq hám ızǵar subtropikalıq ıqlımnan taw tundrası ıqlımına shekem bolǵan ıqlımdı ushıratıw múmkin. Iyuldıń ortasha temperaturası 25-27°, yanvar ayı oypatlıqlarda 0 den +3° qa shekem, tawlarda -10° qa shekem. Eń ıssı temperatura 40-43°, eń suwıq temperatura -30°. Jawın júdá tegis emes. Jıllıq jawın - 200 mm den 1800 mm ge shekem. Iri dáryası - Kura jáne onıń tiykarǵı aǵısı - Arake. 250 kól bar (irileri: Gajikobul hám Ullı shor). Topıraǵı - kúlreń-otlaq, sorlaq, kúlreń-qońır, qońır, kashtan,taw-kashtan hám basqa topıraqlar. Ósimlikleri júdá hár túrli - 4100 túrden asadı. Oypatlıqlarda shól hám shala shól ósimlikleri, kóbirek putalıqlar, Kura-Arake oypatlıǵınıń sorlaq jerlerinde sora, taw eteklerindegi tegisliklerde juwsan hám juwsan-selew ósedi. Ormanzarı 1146 mıń ga. 2200-2500 m biyikliklerde subalp hám alp otlaqları bar. Haywanat dúnyası hár túrli: jer bawırlawshılar, kemiriwshiler, jabayı jalǵızaq, nutriya, yenot tárizli iyt, dikobrazn, qaplan, ayıw, súylin, keklik, ǵaz hám úyrek sıyaqlılar. Kaspiy teńizi hám Kura dáryasında balıq (losos, osetr, sevryuga, beluga hám basqalar) mol. Zakatali, Turianchay, Qızıl aǵash, Shirvon hám basqa qorıqxanalar bar.

Xalqı

Xalqı, tiykarınan, ázerbayjanlar (93%); ruslar, túrkler, lezginlar, avarlar, kurd, tolish, caxur, tatar, tatlar hám basqalar da jasaydı. Qala xalqı 54%. Rásmiy tili - Ázerbayjan tili. Iri qalaları: Boku, Sumgait, Mingechaur, Ganja, Lenkoran, Naxichevan. Dinge sıyınıwshıları - tiykarınan musulmanlar.

Tariyxı

Ázerbayjanda paleolit dáwirinen xalıq jasay baslaǵan. Áyyemgi zamanlarda házirgi Ázerbayjan aymaǵında jasaǵan kóplegen qáwimler (kaspiyler, kadusiyler, albanlar) tariyxıy rawajlanıw dawamında qáwim birlespelerine birlesip, keyinirek dáslepki mámleket strukturalarına tiykar boldı. Eramızǵa shekemgi IX ásirde Mana patshalıǵı payda boldı. Xojalıq hám mádeniyat anaǵurlım rawajlandı. Eramızǵa shekemgi VII ásir aqırlarında Ázerbayjan hám qońsılas mámleketlerde Midiya mámleketi dúzildi. Eramızǵa shekemgi VI ásirde húkimet Ahamaniyler qolına ótti. Bul mámleketti Makedoniyalıq Aleksandr áskerleri joq etkennen soń, Atropatena mámleketi payda boldı. Eramızǵa shekemgi III-II ásirlerde házirgi Ázerbayjan aymaǵınıń úlken bólegi Albaniya dep ataldı (Qarańız: Kavkaz Albaniyası). Ázerbayjandı basqınshılar kóp ret taladı. Xalıqtıń olarǵa qarsı gúresi, tiykarınan, eramızǵa shekemgi V ásir aqırı - VI ásir baslarında Mazdakiyler háreketin júzege keltirdi. VIII ásir baslarında Ázerbayjan Arab xalifalıǵı qol astına ótti, islam dini tarqaldı. Bobak kóterilisi, Xurramiyler háreketinde dıyqanlar hám ónermentler qatnastı. XI ásir ortalarında Saljukiyler basshı túrk qáwimleri (oǵuzlar hám basqalar) bastırıp keldi. XII ásirde Saljukiyler poziciyası tómenlep, Shirvonshahlar, Kasroniylar, Eldegiziylar patshalıǵı rawajlanıwı menen ónermentshilik, diyqanshılıq, sawda-satıq rawajlandı. Sol dáwirde jetilisip shıqqan Makkiy ibn Ahmad, Bahmanyor, Xatib Tabriziy, Hoqoniy, Nizomiy Ganjaviy, Mahastiy hám basqa jáhán mádeniyatı gúlleniwine salmaqlı úles qostı.

XIII ásirdiń 30-jıllarında Ázerbayjanǵa monǵollar, XIV ásir aqırında Ámir Temur áskerleri bastırıp kirdi. XIV-XV ásirlerde Shirvonshahlar patshalıǵı kúsheydi. Qara qoyınlılar hám Aq qoyınlılar dep atalǵan jańa mámleketler payda boldı. Sawda-satıq háwij aldı. Safaviyler mámleketi (XVI ásir) dáwirinde Ázerbayjan xalıq xojalıǵı hám mádeniyatında rawajlanıw júz berdi. Shah Abbas I (1587-1629-jıllarda húkimranlıq etken) Ázerbayjan orayın Irandaǵı Isfahanǵa kóshiriwi aqıbetinde ol Irannıń shet wálayatına aylanıp qaldı. Jergilikli hákimler hám shet el puqarası basqınshılarǵa qarsı diyqanlar qozǵalańına xalıq qaharmanı Goruǵlı basshılıq etti. XVIII ásir baslarında Zakavkazye, ásirese, Ázerbayjandı qolǵa kirgizip alıw ushın Iran menen Túrkiya arasındaǵı gúres kúsheydi. XIX ásirden Rossiya Zakavkazye jerlerin basıp ala basladı. 1805-1813 hám 1826-1828-jıllardaǵı Rossiya-Iran urısları nátiyjesinde házirgi Ázerbayjannıń kóp bólegi Rossiya mámleketi quramına ótti. Rossiya menen Iran arasındaǵı Gúlistan shártnamasına qaray belgilengen Ázerbayjannıń qubla shegaraları házirge shekem ámel etip kelmekte. 1917-jıl noyabrde shoro hákimiyatı ornatıldı. 1918-jıl 28-mayda Ázerbayjan Respublikası daǵaza etildi. 1920-jıl 28-aprelde Ázerbayjan SSR dúzildi.

1922-jıl 12-martta Ázerbayjan Zakavkazye Sovet Federativ Socialistlik Respublikası (ZSFSR), keyninen ol tamamlanılǵannan keyin (1936), awqamlas respublika retinde SSSR quramına kirgizildi. 1991-jıl fevraldan Ázerbayjan Respublikası dep at berildi. 1991-jıl 30-avgustta mámleket Joqarı Keńesi Ázerbayjan mámleket ǵárezsizligi tuwrısında Deklaraciya qabılladı. 1988-jıl Tawlı Qarabaǵ jóninde Ázerbayjan menen Armeniya arasında daw shıǵıp, qurallı soqlıǵısıwǵa aylanıp ketti. 1994-jıl maydan kelispewshilik toqtatılıp, máseleni tınısh sheshiw tuwrısında dodalaw baslandı. Ázerbayjan - 1992-jıldan BMSh aǵzası. Ázerbayjan Respublikası suverenitetin 1991-jıl 19-oktyabrden tán alǵan hám 1995-jıl 2-oktyabrde diplomatiyalıq qatnasların ornatqan.

Siyasiy partiyaları

Jańa Ázerbayjan, Ázerbayjan xalıq frontı, Milliy ǵárezsizlik partiyası, Teńlik, Ázerbayjan xalıq partiyası, Ázerbayjan diyqanlar partiyası, Tuwrı jol partiyası, Ázerbayjan social-demokratiyalıq partiyası hám basqalar.

Xojalıǵı

Azerbaydjan - industrial-agrar mámleket. Neft, temir ruda, alunit kánleri bar; altınkúkirt kolchedani, barit, kobalt, molibden, margimush sıyaqlılar sanaat tiykarında qazıp shıǵarıladı. Jalpı ishki ónimde sanaattıń úlesi 54,2%, awıl xojalıǵınıń úlesi 26,1%. Sanaatınıń jetekshi tarmaqları: neft, gaz, ximiya, mashinasazlıq, metallsazlıq, qurılıs materialları hám elektr energetika. Jeńil hám azıq-awqat sanaatı da rawajlanǵan. Jılına ortasha 23,3 mlrd. kvt/saat elektr energiya payda etiledi (tiykarınan, ıssılıq elektr stanciyalarında).

Neft Apsheron yarım ataw, Kura-Arake oypatlıǵı hám Kaspiy teńizinen, gaz bolsa Krataw Duvaniy hám Zira-Gorgon rayonlarındaǵı kánlerden qazıp alınadı. Neft hám gaz tiykarında ximiya hám neft ximiyası sanaatı mineral tógin, altınkúkirt kislotası, kaustik soda, sintetikalıq kauchuk, shina hám basqa ónimler (Sumgait, Salyani, Neftechala, Mingechaur, Baku) islep shıǵaradı. Mashinasazlıq hám metallsazlıq, tiykarınan, neft sanaatı ushın mashina-qurılmalar, elektr dvigateller, transformatorlar, kabel, radioelektron apparatlar, priborlar óndiriske qánigelesken. Awıl xojalıǵı mashinasazlıǵı, kemasazlıq, azıq-awqat sanaatı ushın ásbap-úskene islep shıǵarıw rawajlanǵan (Baku, Ganja, Mingechaur, Xonkendi, Naxichevan, Kuba).

Qara hám reńli metallurgiya Sumgaittaǵı truba prokatı hám alyuminiy, Ganjadaǵı alyuminiy, Bakudaǵı polat arkrn zavodlarınan ibarat. Baku, Ganja hám Mingechaurda jip gezleme kombinatları, Sheki hám Xonkendida shayı kombinatları jaylasqan. Paxta tazalaw, jún gezleme hám gilem toqıw, tigiwshilik hám trikotaj, un, vino-konyak, balıq sanaatı kárxanaları bar. Awıl xojalıǵınıń tiykarı - dıyqanshılıq, onıń jalpı ónimi 80% suwǵarılatuǵın jerlerge tuwrı keledi.

Joqarı Shirwan, Joqarı Krrabaǵ, Samur-Apsheron kanalları, Jayran-Batan, Arake suw bazaları júzege kelgen. Paxtashılıq awıl xojalıǵınıń jetekshi tarmaqlarınan biri. Temeki hám shay da jetistiriledi. Ǵálle eginlerinen biyday, mákke, arpa, salı, sonıń menen birge, palız eginleri egiledi. Baǵshılıq hám júzimshilik rawajlanǵan. Subtropikalıq miywelerden ánar, ánjir, yapon xurması, badam kóplep jetistiriledi. Apsheron yarım atawda zafaron hám zeytun ósedi. Shárwashılıq gósh-jún hám gósh-sútke qánigelesken. Qaramal, qoy, eshki, shoshqa, qus baǵıladı, nawqanshılıq penen shuǵıllanıladı.

Transportı

Transport jolı uzınlıǵı - 2 mıń km den artıq, avtomobil jolları uzınlıǵı 36,7 mıń km, 32 mıń km qattı qatlamlı. Teńiz transportınıń áhmiyeti úlken. Tiykarǵı portı Baku. Baku - Túrkmenbası teńiz paromi bar. Kura dáryasında keme qatnaydı. Baku-Batumi hám Ali-Bayramli - Baku neft trubası, Qarataw - Akstafa, Qarataw - Sumgait gaz trubaları bar. Bakuda Metropoliten qurılǵan. Pul birligi - manat.

Qalalar hám wálayatlar

• Baku qalası

• Naxichevan Avtonom Respublikası

• Lenkoran

• Ganja qalası

• Sumgait qalası

• Mingechaur qalası

• Shemaxa qalası

• Shaki

• Zakatala rayonı

• Qabala rayonı

• Ismoilli rayonı

• Shusha rayonı

• Xonkandi

• Fizuliy rayonı

• Kalbajar rayonı

• Gubadli rayonı

• Lachin rayonı

• Aǵdam rayonı

• Jabrayıl rayonı

• Zangilan rayonı

• Qarabaqtaǵı qurallı soqlıǵısıw (2020)

• Zangazur jolı