Przejdź do zawartości

Tundra

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii

     Zasięg tundry

Tundra (fiń. tunturi – „łysa góra”[1][2]) – bezdrzewna formacja roślinna kształtująca się w zimnych klimatach stref arktycznej i subarktycznej na półkuli północnej Ziemi. Charakteryzuje się występowaniem gleb tundrowych, stale zamarzniętym podglebiem i bardzo niską pokrywą roślinną, zdominowaną przez mchy i porosty. Wyróżnia się cztery podstawowe typy tundry (w kolejności z południa na północ): lasotundra, tundra krzewinkowa, tundra mszysto-porostowa, tundra arktyczna (pustynia polarna). Ze względu na przejściowy charakter skrajnych stref mianem tundry właściwej (prawdziwej[3]) określa się jej postacie krzewinkową i mszysto-porostową[2], czasem też włącza się tundrę arktyczną[3]. Od południa tundra sąsiaduje z lasami borealnymi (tajgą), a od północy z pustyniami lodowymi. Na obszarach górskich strefy borealnej wyróżnia się specyficzną tundrę górską, a na półkuli południowejtundrę subantarktyczną.

Położenie

[edytuj | edytuj kod]
Tundra w kanadyjskim Nunavut

Tundra tworzy pas zajmujący najbardziej na północ wysunięte obszary Europy, Azji i Ameryki Północnej okalając Ocean Arktyczny i pokrywając wolne od lądolodu wyspy Arktyki. Najdalej na południe sięga 55° szerokości geograficznej północnej w Ameryce Północnej[2]. W Eurazji schodzi poniżej koła podbiegunowego w rejonie wybrzeży Zatok Mezeńskiej oraz Obskiej i wzdłuż wybrzeża Morza Ochockiego, sięgając ok. 60° szerokości geograficznej północnej[3].

Strefę dzieli się na dwa obszary – eurazjatycki i kanadyjski. Pierwszy rozciąga się na północy Eurazji na obszarze ponad 3 milionów km², od półwyspu Kolskiego po Czukocki. Obszar kanadyjski rozciąga się od cieśniny Beringa po Labrador, obejmuje także wybrzeża Grenlandii i wyspy Archipelagu Arktycznego. Nieco izolowana formacja tundrowa wykształca się także na Islandii[2].

Warunki geograficzno-klimatyczne i glebowe

[edytuj | edytuj kod]
Gleby poligonalne w tundrze na Alasce

Południowa granica tundry zbliżona jest do przebiegu izotermy lipca wynoszącej 10 °C[3]. Na zróżnicowanie warunków termicznych wpływa odległość obszarów morskich, które łagodzą temperatury w strefie wybrzeży, podczas gdy wewnątrz lądu różnice temperatur są większe i zwłaszcza zimą temperatury bardzo mocno spadają[2]. Łagodząco na warunki termiczne tundry europejskiej działa Prąd Zatokowy na Atlantyku, a na wschód od KołymyOcean Spokojny. Najsilniejsze cechy kontynentalne, tj. największe różnice temperatur w porze letniej i zimowej występują w klimacie tundry syberyjskiej[3]. Liczba dób z temperaturą powyżej zera wynosi w obrębie strefy od 55 do 188[4]. Także opady są podobnie zróżnicowane, przy czym spadają w miarę oddalania się od wybrzeży. W całej strefie tundry wynoszą zwykle od 150 do 300 mm rocznie. Te relatywnie niewielkie ilości wystarczają by w formacji ogromną powierzchnię zajmowały gleby wilgotne i bagienne, czego powodami są bardzo słabe parowanie i transpiracja[2] oraz niemożność wsiąkania wody w wieczną zmarzlinę[4]. Opady mają postać najczęściej mżawki, rzadko występują deszcze ulewne. Największe opady występują w drugiej połowie lata, najmniejsze w lutym–marcu[3].

W czasie zimy trwa noc polarna i występuje zjawisko zorzy polarnej. Zima jest bardzo mroźna – temperatury dochodzą do −50 °C. Pokrywa śnieżna nie jest zbyt gruba (20–50 cm[4]), a z powodu silnych wiatrów (osiągających często prędkość 30 m/s[4]) dodatkowo bywa często zwiewana. Brak okrywy śnieżnej w warunkach bardzo znacznych spadków temperatur istotnie ogranicza w wielu miejscach możliwości rozwoju pokrywy roślinnej[2]. Śniegi topią się w okresie wiosennym, który następuje w końcu maja i na początku czerwca[5]. Okres wegetacyjny trwa w tej formacji od 3,5 miesiąca na południu do 1,5 miesiąca na północy[2] (w okresie między lipcem i wrześniem[4]).

Z powodu niskiego położenia Słońca nad horyzontem światła jest niewiele, co częściowo kompensuje dłuższy dzień polarny[2].

Z powodu niskich temperatur i obecności płytko położonej wiecznej zmarzliny w tundrze bardzo wolno przebiega proces glebotwórczy. Gleby są w efekcie słabo wykształcone i płytkie. Charakterystyczne dla tego obszaru są gleby poligonalne, natomiast mimo bardzo dużej wilgotności i częstych zabagnień bardzo mała produkcja fitomasy sprawia, że niewiele jest gleb torfowych. Rozmarzanie wierzchniej warstwy gruntu z wieczną zmarzliną poniżej prowadzi do zjawiska soliflukcji – powolnego spełzania stoków luźnych gleb i skał[2].

Gleby rozmarzają latem na różną głębokość w zależności od ich typu (przewodności cieplnej): piaszczyste do ok. 1,5 m, gliniaste do 1,25 m, a torfiaste tylko do 0,4 m[3].

Szata roślinna

[edytuj | edytuj kod]
Owocująca wierzba karłowata Salix glauca na Grenlandii
Kwitnąca latem tundra nad Morzem Czukockim
Kwitnąca Parrya nudicaulis w gęstej macie bażyny czarnej

Świat roślin tundry jest bardzo ubogi i mało zróżnicowany – wiele gatunków ma zasięg cyrkumpolarny (wokółbiegunowy). Stosunkowo największa różnorodność gatunkowa występuje na obszarach, które w plejstocenie nie zostały pokryte lądolodem – takich jak wschodnia Syberia[2]. We florze roślin naczyniowych, liczącej w sumie ok. 300 gatunków[2][5], dominują gatunki wieloletnie o karłowym wzroście[3] i charakterystyczny dla niej jest duży udział krzewinek o pokroju poduszkowym[5] i szpalerowym (pędy przywarte do podłoża). Bardzo rzadkie są rośliny jednoroczne (np. Koenigia islandica, pojedyncze gatunki z rodzajów zdrojek, goryczka, gnidosz)[4]. Prawie zupełnie brak roślin cebulowych i kłączowych[3]. Największą rolę w krajobrazie tundry właściwej odgrywają mchy i porosty, których występuje ok. 800 gatunków[5]. W miejscach eksponowanych, gdzie wiatr wywiewa zimą pokrywę śnieżną, występują wyłącznie mchy i porosty[6]. Uderzenia wiatru, niosącego drobiny lodu i śniegu, są istotnym czynnikiem mechanicznym, wpływającym na kształtowanie się roślinności niskiej i zwartej. Liczne gatunki mają grube, spichrzowe korzenie. Poszczególne rośliny często są długowieczne, nawet zielne osiągają wiek 100 lat, a w przypadku krzewinek – 200 lat[4]. Znamienną cechą roślin tundry jest wytwarzanie wielkiej liczby kwiatów, często okazałych i jaskrawo zabarwionych[3].

Krótki okres wegetacyjny sprawia, że pąki kwiatowe zawiązują się często w jednym roku, a rozwijają na początku lata roku następnego. Tak jest na przykład u połowy gatunków występujących we florze Grenlandii. We florze tundry występują też tzw. gatunki aperiodyczne rozwijające się przez wiele lat i przerywające rozwój w dowolnym momencie. Przykładowo u Braya humilis (kapustowate) pąki kwiatowe mogą powstać dwa lata przed kwitnieniem i mogą zakwitać zarówno na początku okresu wegetacyjnego jak i później[4].

Nasiona roślin tundrowych są drobne (u 75% gatunków masa nasiona jest mniejsza niż 1 mg) i u większości (84% gatunków) rozprzestrzeniane przez wiatr. U 10% gatunków nasiona przenoszone są przez wodę. Rośliny zawiązujące jagody występują tylko w lasotundrze. U 1,5% gatunków (różne wiechlinowate, gatunki z rodzajów rdest, gwiazdnica i rogownica) występuje żyworodność – nasiona kiełkują jeszcze na roślinach macierzystych[4].

Istotną rolę dla kształtowania siedlisk zajmowanych przez rośliny odgrywają zwierzęta. Gryzonie i stada żerujących ptaków wodno-błotnych zgryzają rośliny, odsłaniając nagą ziemię. Na nagiej glebie powstawać może zwarta pokrywa mszysta, ewentualnie miejsca silnie nawożone odchodami ptaków zasiedlane są przez rośliny azotolubne z takich rodzajów jak: gwiazdnica, wielosił, niezapominajka, mak, różeniec i głodek. Niedostatek azotu w glebie jest jednym z czynników wpływających w istotny sposób na rozwój pokrywy roślinnej, w skrajnych przypadkach ograniczając ją do mchów i porostów. Pewien udział we florze tundry mają gatunki z rodziny bobowatych (siekiernica, ostrołódka, traganek) tworzące brodawki korzeniowe, w których dzięki symbiozie z bakteriami wiążą azot atmosferyczny. Zbierające się jesienią w wielkie stada renifery powodują w miejscach żerowania ustępowanie krzewinek i porostów, sprzyjając tworzeniu się trawiastych muraw ze śmiałkiem i wiechliną[4].

Wielkość fitomasy tundry jest zbliżona do pustyń i wynosi od 50 ton na hektar na południu strefy do 2,5 ton na północy. Średniorocznie produkcja fitomasy wynosi 1,5 ton na hektar, a maksymalna nie przekracza 3 t/ha[5].

Świat zwierząt

[edytuj | edytuj kod]
Piżmowół arktyczny

Około 90% biomasy zwierząt występujących w tundrze stanowią bezkręgowce, przy czym na pierwszym miejscu pod tym względem znajduje się skąposzczet z rodzaju EiseniaE. nordenskioldi. W przypowierzchniowej warstwie gleby występują także larwy koziułkowatych Tipulidae i innych muchówek Diptera, skoczogonki Collembola, mechowce Oribatida, nicienie Nematoda i orzęski Ciliata. W wodzie rozwijają się liczne komarowate Culicidae. Do owadów zapylających należą najczęściej muchówki (bzygowate, muchowate, śmietkowate), rzadziej trzmiele Bombus. Surową zimę bezkręgowce tundry spędzają w stanie anabiozy[5].

Do charakterystycznych ssaków tundry należą lemingi, przy czym występują też inne gryzonie, np. norniki. Co 3–5 lat gryzonie mnożą się masowo powodując niszczenie pokrywy roślinnej na dużych obszarach[5] (jeden leming ważący 50 g spożywa w ciągu roku do 50 kg pokarmu roślinnego[4]) i eksplozję demograficzną polujących na nie lisów polarnych i puchaczy śnieżnych. Lemingi żerują zimą pod pokrywą śnieżną, ale większe ssaki takie jak renifer tundrowy i ptaki – migrują w tym czasie na południe[5]. Wielkim roślinożercą pochodzącym z tundry kanadyjskiej, ale introdukowanym w różnych obszarach Arktyki jest piżmowół arktyczny[7].

Do pospolitych latem ptaków w tundrze eurazjatyckiej należą: poświerka zwyczajna, świergotek rdzawogardły, śnieguła zwyczajna i górniczek zwyczajny. Charakterystyczne dla tej strefy są pardwa mszarna i górska. Masowo do lęgów przystępują ptaki wodno-błotne, jak: łabędzie, gęsi z rodzajów Anser i Branta, kaczki i biegusy. Na obszarach nadmorskich masowo występują nurzyki i mewa trójpalczasta, którym towarzyszą m.in. maskonury, nurniki, wydrzyki. Drapieżniki reprezentowane są przez myszołowa włochatego, sokoła wędrownego i inne sokoły, puchacza śnieżnego[5].

Do największych drapieżników należą niedźwiedź polarny, lis polarny (piesiec) i wilk szary[3].

Brak w faunie tundry gadów i płazów[3].

Zróżnicowanie

[edytuj | edytuj kod]
Krajobraz lasotundry w Parku Narodowym Tuktut Nogait

Lasotundra

[edytuj | edytuj kod]
 Osobny artykuł: Lasotundra.

Lasotundra tworzy strefę przejściową między bezdrzewną tundrą właściwą i tajgą, w której zbiorowiska roślinne typowe dla obu tych stref przenikają się wzajemnie tworząc makromozaikę. W jej obrębie przebiega granica drzew. W południowej części lasotundry dominują lasy, w obrębie których pojawiają się polany, zwłaszcza w miejscach wyżej położonych, na eksponowanych wzniesieniach i stokach[8]. Im dalej na północ tym udział terenów otwartych się zwiększa, a maleją powierzchnia i zwarcie lasów. W północnej części lasotundry drzewa rosną pojedynczo i w niewielkich kompleksach. Im dalej na północ drzewa rosną nie tylko rzadziej, ale też z powodu trudnych warunków rozwoju mają pokrój krzaczasty i określane są mianem krzywulców[4], tworząc tzw. tundrę krzewiastą[5]. Tereny bezleśne w obrębie lasotundry pokrywa głównie tundra krzewinkowa[4].

Tundra właściwa

[edytuj | edytuj kod]
Tundra krzewinkowa z brzozą karłowatą

Tundra krzewinkowa związana jest z obszarami o stosunkowo łagodniejszym klimacie, znajdującymi się pod wpływem oceanicznym i tworzącymi pas w południowej części tundr właściwych. Roślinność składa się w niej z trzech warstw, górną tworzą wyższe krzewinki, środkową – niższe wraz z roślinami zielnymi i dolną – mchy i porosty. W wyższej warstwie przekraczającej nad rzekami 1,5 m wysokości, poza tym jednak znacznie niższej[3], w zachodniej części tundry eurazjatyckiej dominuje brzoza karłowata Betula nana, a na wschód od Jeniseju – jej podgatunek B. nana subsp. exilis[2][3]. Obficie zwykle rosną; bagno zwyczajne Rhododendron tomentosum, borówka bagienna Vaccinium uliginosum oraz karłowate wierzby – Salix glauca i Salix pulchra[3]. Przy rzekach rosną też bardziej okazałe gatunki jak wierzba lapońska Salix lapponum i Salix lanata[2]. Niższą warstwę budują takie gatunki jak: turzyca tęga Carex bigelowii, bażyna czarna Empetrum nigrum, borówka brusznica Vaccinium vitis-idaea, kostrzewa niska Festuca airoides[2][3], miejscami liczne są takie gatunki jak: Phyllodoce caerulea, kasjopeja czworogroniasta Cassiope tetragona i Diapensia lapponica. W miejscach suchych dominować mogą efektowne rośliny zielne, takie jak: fiołek dwukwiatowy Viola biflora, Ranunculus borealis, niezapominajka alpejska Myosotis alpestris, skalnica zwisła Saxifraga cernua i różne gatunki głodków Draba. Warstwę najniższą tundry krzewinkowej tworzą mchy (głównie z rodzajów próchniczek Aulacomnium, sierpowiec Drepanocladus i gajnik Hylocomium) oraz porosty z rodzajów chrobotek Cladonia i płucnica Cetraria[2].

Struktura roślinności tundry krzewinkowej wykształca się specyficznie w obrębie tzw. tundry drobnokępowej. Karłowe brzozy i wierzby porastają w niej wzniesienia z torfu osiągające ok. 20–75 cm wysokości, pomiędzy którymi rosną pozostałe krzewinki i rośliny zielne. Na równinnych, suchych obszarach z gliniastymi glebami poligonalnymi rośliny porastają niewielkie wały ziemne (tzw. waliki[9]) tworzące się wokół płaskich, kolistych, czworo- lub pięciokątnych, gliniastych i łysych powierzchni, tzw. komórek[3]. Często całą powierzchnię między walikami pokrywa warstwa mchów z rodzajów mokradłosz Calliergon i sierpowiec Drepanocladus, czasem z luźno rosnącymi turzycami, wełniankami i trawą Dupontia fisheri[9]. Od komórek tych tundra taka zwana jest „komórkową”[3] lub poligonalną[9]. Rozległe płaty z kępami wełnianki pochwowatej Eriophorum vaginatum, czasem z domieszką turzyc, zwane są tundrą kępkową[3].

W obszarze tundry kanadyjskiej warstwę wyższych krzewinek także buduje brzoza karłowata, a towarzyszą jej zwykle: Betula glandulosa, Salix alaxensis i Salix glauca var. cordifolia. Na Grenlandii analogiczną warstwę, choć osiągającą aż do 3 m wysokości, tworzy odmiana brzozy omszonejBetula pubescens var. pumila[2]. Warstwę średnią budują najczęściej bażyna czarna z mącznicą alpejską Arctostaphylos alpina lub borówka bagienna z kasjopeą czworogroniastą. W miejscach suchszych występują murawy z turzycami Carex, Kobresia, dębikami Dryas, skalnicami Saxifraga i licznym udziałem porostów[2].

Tundra porostowa w Kanadzie

Tundra mszysto-porostowa wykształca się w północnej części strefy tundry właściwej i sąsiaduje z jeszcze dalej na północy występującymi pustyniami polarnymi. Tundra ta wykształca się jako zbiorowiska roślinności zdominowanej przez mchy w miejscach wilgotnych albo przez porosty w miejscach suchych, skalistych[2] i piaszczystych[3]. Skupienia porostów w obszarach pod wpływem klimatu oceanicznego zdominowane są przez chrobotki Cladonia, a w bardziej kontynentalnej tundrze środkowej Syberii przez żyłeczniki Alectoria, zwłaszcza przez żyłecznik halny Alectoria ochroleuca[3]. W płatach roślinności mszystej w tundrze tej nie występują już torfowce Sphagnum[4]. Kobierce mchów tworzą przedstawiciele głównie rodzajów próchniczek Aulacomnium, sierpowiec Drepanocladus, skalniczek Rhacomitrium i widłoząb Dicranum. Wśród mchów rosną takie gatunki roślin naczyniowych jak: malina moroszka Rubus chamaemorus, dębik ośmiopłatkowy Dryas octopetala, wiechlina arktyczna Poa arctica, rdest żyworodny Polygonum viviparum[2].

Torfowiska i inne tereny bagienne zajmują w strefie tundry ogromne powierzchnie z powodu jej silnego uwodnienienia, przy czym warstwa torfu jest zwykle dość płytka[3]. Charakterystyczne dla obszaru tundry są torfowiska palsa płaskopagórkowe (plackowate, osiągające zwykle 0,5–0,7 m wysokości) i wielkopagórkowate (osiągające do 10 m wysokości), porozdzielane jeziorkami i moczarami. Torfowiska te pokrywają dwuwarstwowe zbiorowiska z roślinami naczyniowymi w górnej warstwie i mchami w dolnej. Dominują głównie rośliny turzycowate, takie jak Carex rotundata, C. rariflora, turzyca dzióbkowata C. rostrata i bagienna C. limosa, Eriophorum chamissonis[9]. Pagóry torfowcowe często porastają także; malina moroszka, borówka bagienna, bażyna czarna, bagno zwyczajne i inne rośliny[3]. Mniejsze powierzchnie zajmują torfowiska niskie, a w strefie lasotundry także torfowiska wysokie. Udział powierzchniowy mokradeł często przekracza 50% obszaru tundry, miejscami sięga nawet 90%[10].

Tundra arktyczna

[edytuj | edytuj kod]
Pustynia polarna na Ziemi Franciszka Józefa
 Osobny artykuł: Pustynia polarna.

Tundra arktyczna[11], zwana jest też pustynią polarną[12] lub chłodną[5], kształtuje się pod wpływem surowego klimatu polarnego i w efekcie cechuje się skrajnie skąpą roślinnością[12]. Długotrwałe mrozy i bardzo małe opady powodują, że utrzymują się tylko porosty, drobne skupienia mchów i bardzo nieliczne gatunki roślin naczyniowych. Świat żywy reprezentują głównie morskie ptaki i ssaki[5]. Pustynie te występują pomiędzy obszarami przykrytymi przez lodowce i strefą tundry właściwej[13] (tzw. strefa peryglacjalna[12]).

Klasyfikacja WWF

[edytuj | edytuj kod]

Tundra dzielona jest przez World Wide Fund for Nature (WWF) na następujące ekoregiony[14]:

w Europie i Azji:

w Ameryce Północnej:

na półkuli południowej (tundra subantarktyczna):

Gwiazdką za nazwą oznaczono ekoregiony należące do najistotniejszych dla ochrony różnorodności biologicznej w ramach projektu Global 200[15].

Historia

[edytuj | edytuj kod]

Położenie strefy tundry w zasięgu polarnych mas lodowych sprawiło, że zapis dawnych zmian środowiska w osadach został na tym obszarze w znacznym stopniu wielokrotnie zatarty przez erozję lodowcową w okresach zlodowaceń. W okresie czwartorzędu (od ok. 2,5 miliona lat temu) zarejestrowano około 20 cykli zlodowaceń i występujących przemiennie z nimi interglacjałów. W okresach ciepłych zasięg roślinności leśnej sięgał dalej na północ ograniczając zasięg tundry. Przykładowo w północno-wschodniej Syberii w czasie okresu ciepłego poprzedzającego ostatnie zlodowacenie Wisły (północnopolskie, na Syberii zwane zyriańskim) zasięg lasów z modrzewiem dahurskim i brzozą Ermana sięgał 600 km dalej na północny zachód niż obecnie. W okresach zlodowaceń występowanie tundry przesuwało się z kolei na południe[16].

Współczesne ziemie polskie roślinność tundrowa pokrywała po raz ostatni w schyłkowym okresie najmłodszego zlodowacenia – w późnym glacjale. Na podstawie analiz palinologicznych wiadomo, że przed 14–13 tys. lat dominowały w krajobrazie roślinnym gatunki z rodzin turzycowatych i wiechlinowatych, oraz inne typowe dla tundry jak: dębik ośmiopłatkowy Dryas octopetala, brzoza karłowata Betula nana, wierzba zielna Salix herbacea i polarna S. polaris. Duży udział miały wówczas także zarośla z jałowcem pospolitym Juniperus communis i rokitnikiem zwyczajnym Hippophae rhamnoides oraz rośliny stepowe. Przez kilka kolejnych tysięcy lat w okresach cieplejszych wkraczały drzewa (brzozy, sosny, osiki i modrzew) tworząc lasotundrę z zaroślami jałowca, z zachowującymi duży udział na obszarach podmokłych zbiorowiskami typowymi dla tundry krzewinkowej i mszystej[17]. Szybkie ustąpienie roślinności tundrowej nastąpiło po gwałtownym ociepleniu około 10 tys. lat temu, skutkującym pokryciem obszaru roślinnością leśną, w tym z rosnącym udziałem gatunków liściastych wracających z refugiów położonych dalej na południu[18].

Pozostałością po obecności tundry na ziemiach polskich są liczne relikty glacjalne we florze wysokogórskiej, którym przetrwanie umożliwiły surowe warunki. Do grupy tej należą takie gatunki jak na przykład: wierzba zielna Salix herbacea i żyłkowana Salix reticulata, szczawiór alpejski Oxyria digyna, fiołek dwukwiatowy Viola biflora. Na niżu relikty flory okresu glacjalnego zachowały się na siedliskach oligotroficznych, głównie na torfowiskach, i należą do nich na przykład: malina moroszka Rubus chamaemorus, gwiazdnica grubolistna Stellaria crassifolia, wełnianeczka alpejska Trichophorum alpinum, bażyna czarna Empetrum nigrum, zimoziół północny Linnaea borealis[19].

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. tundra, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2018-04-28].
  2. a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t Zbigniew Podbielkowski: Szata roślinna Ziemi. Poznań: Kurpisz, 1997, s. 296–301, seria: Wielka Encyklopedia Geografii Świata, tom VII. ISBN 83-86600-87-X.
  3. a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w L.S. Berg: Przyroda ZSRR. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1962, s. 15–34.
  4. a b c d e f g h i j k l m n H. Walter: Strefy roślinności a klimat. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1976, s. 215–219.
  5. a b c d e f g h i j k l P.P Wtorow, N. N. Drozdow: Biogeografia kontynentów. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1981, s. 257–261. ISBN 83-01-02854-8.
  6. Jan Flis: Szkolny słownik geograficzny. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 1985, s. 193–194. ISBN 83-02-00870-2.
  7. A. Gunn, M. Forchhammer, Ovibos moschatus, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species [dostęp 2018-07-02] (ang.).
  8. Geoffrey A.J. Scott: Canada's Vegetation: A World Perspective. McGill-Queen's Press, 1995, s. 65–81. ISBN 0-7735-6509-4.
  9. a b c d N.J. Kac: Bagna kuli ziemskiej. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1975, s. 10–20.
  10. N.J. Kac: Bagna kuli ziemskiej. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1975, s. 24.
  11. Zbigniew Podbielkowski: Roślinność kuli ziemskiej. Warszawa: Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, 1982, s. 214–215. ISBN 83-02-01456-7.
  12. a b c Piotr Migoń: Geomorfologia. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2013, s. 345–351. ISBN 978-83-01-15979-5.
  13. Zbigniew Podbielkowski: Fitogeografia części świata. Europa, Azja, Afryka. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1995, s. 30–32, 202–204. ISBN 83-01-07583-X.
  14. Wildfinder Database. WWF. [dostęp 2022-02-06].
  15. Global 200. WWF, 2012. [dostęp 2022-02-06].
  16. Antoinette M. Mannion: Zmiany środowiska Ziemi. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2001, s. 45–47. ISBN 83-01-13455-0.
  17. Małgorzata Latałowa: Late Glacial. W: Late Glacial and Holocene history of vegetation in Poland based on isopollen maps. Magdalena Ralska-Jasiewiczowa (red.). Kraków: W. Szafer Institute of Botany PAN, 2004, s. 385–388. ISBN 83-89648-23-7.
  18. Magdalena Ralska-Jasiewiczowa: Early Holocene. W: Late Glacial and Holocene history of vegetation in Poland based on isopollen maps. Magdalena Ralska-Jasiewiczowa (red.). Kraków: W. Szafer Institute of Botany PAN, 2004, s. 393–395. ISBN 83-89648-23-7.
  19. Stanisława Pawłowska: Charakterystyka statystyczna i elementy flory polskiej. W: Szata roślinna Polski. Tom I. Szafer W., Zarzycki K. (red.). Warszawa: PWN, 1972, s. 198–200.