İçeriğe atla

Doğal uydu

Vikipedi, özgür ansiklopedi
Ay'ın Dünya'nın etrafında dönmesi (Derin Uzay İklim Gözlemevi tarafından gözlemlendi)

Doğal uydu, en yaygın kullanımıyla, bir gezegenin, cüce gezegenin veya küçük bir Güneş Sistemi cisminin yörüngesinde dönen astronomik bir cisimdir.

Güneş Sistemi'nde toplam 284 adet bilinen doğal uydu içeren altı gezegensel uydu sistemi bulunmaktadır. Astronomlar tarafından genellikle cüce gezegen olarak kabul edilen yedi nesnenin de doğal uyduları olduğu bilinmektedir. Bunlar; Plüton, Salacia, Haumea, Quaoar, Makemake, Gonggong ve Eris'tir. Ocak 2022 itibarıyla, doğal uydusu olduğu bilinen 447 küçük gezegen daha vardır.

Bir gezegen genellikle yörüngesindeki doğal uyduların en az 10.000 katı kütleye ve buna bağlı olarak çok daha büyük bir çapa sahiptir.[1] Dünya-Ay sistemi, Güneş Sistemi'nde benzersiz bir istisnadır; 3.474 kilometre (2.158 mil) genişliğindeki Ay, Dünya'nın çapının 0,273 katı ve kütlesinin yaklaşık 180'i kadardır.[2] Sonraki en büyük oranlar 0,055 ile Neptün-Triton sistemi, 0,044 ile Satürn-Titan sistemi, 0,038 ile Jüpiter-Ganymede sistemi ve 0,031 ile Uranüs-Titania sistemidir. Cüce gezegenler kategorisinde Charon, Plüton'un çapının 0,52'si ve kütlesinin %12,2'si ile en büyük orana sahiptir.

Kökeni ve yörünge sistemi

[değiştir | kaynağı değiştir]

Gezegene nispeten yakın, eğik olmayan dairesel yörüngelerde dolanan doğal uyduların (düzenli uydular), genellikle birincil gezegeni oluşturan ön gezegen diskinin aynı çökme bölgesinden oluştuğu düşünülmektedir.[3][4] Buna karşılık, düzensiz uyduların (genellikle uzak, eğimli, eksantrik ve/veya retrograd yörüngelerde dolanan) muhtemelen çarpışmalarla daha da parçalanmış asteroitler olduğu düşünülmektedir. Güneş Sistemi'nin büyük doğal uydularının çoğu düzenli yörüngelere sahipken, küçük doğal uyduların çoğu düzensiz yörüngelere sahiptir.[5] Ay ve Plüton'un uyduları büyük cisimler arasında istisnadır, çünkü Güneş Sistemi tarihinin başlarında iki büyük protogezegensel cismin çarpışmasından kaynaklandıkları düşünülmektedir.[6][7]

Merkezi cismin etrafındaki yörüngeye yerleştirilen malzemenin, yörüngede dönen bir veya daha fazla doğal uyduyu meydana getirmek üzere yeniden birleştiği tahmin edilmektedir. Gezegen büyüklüğündeki cisimlerin aksine, asteroit uydularının genellikle bu süreçle oluştuğu düşünülmektedir. Triton bir başka istisnadır; büyük çaplı ve ana cisme yakın, dairesel bir yörüngede olmasına rağmen, hareketi geriye doğrudur ve yakalanmış bir cüce gezegen olduğu düşünülmektedir.

Geçici uydular

[değiştir | kaynağı değiştir]

Bir asteroidin güneş merkezli bir yörüngeden yakalanması her zaman kalıcı değildir. Simülasyonlara göre, geçici uydular yaygın bir olgu olmalıdır.[8][9] Gözlemlenen tek örnekler 1991 VG, 2006 RH120, 2020 CD3'tür. 2006 RH120, 2006 ve 2007 yıllarında dokuz ay boyunca Dünya'nın geçici bir uydusu olmuştur.[10][11]

Jeolojik aktivitesi

[değiştir | kaynağı değiştir]

Güneş Sistemi'nde hidrostatik dengede olduğu bilinen yirmi doğal uydudan birkaçı bugün jeolojik olarak aktiftir. İo, Güneş Sistemi'ndeki volkanik olarak en aktif cisimdir; Europa, Enceladus, Titan ve Triton ise devam eden tektonik aktivite ve kriyovolkanizma kanıtları sergilemektedir. İlk üç durumda jeolojik aktivite, dev gezegen primerlerine yakın eksantrik yörüngelere sahip olmalarından kaynaklanan gelgit ısınmasından güç almaktadır. Dünya'nın Ay'ı, Ganymede, Tethys ve Miranda gibi diğer birçok doğal uydu, ilkel radyoizotoplarının bozunması, daha büyük geçmiş yörünge eksantriklikleri (bazı durumlarda geçmiş yörünge rezonansları nedeniyle) veya içlerinin farklılaşması veya donması gibi enerji kaynaklarından kaynaklanan geçmiş jeolojik aktivitenin kanıtlarını göstermektedir. Enceladus ve Triton'un her ikisi de gayzerlere benzeyen aktif özelliklere sahiptir, ancak Triton örneğinde enerjiyi güneş ısıtması sağlıyor gibi görünmektedir. Titan ve Triton'un önemli atmosferleri vardır; Titan ayrıca hidrokarbon göllerine sahiptir. Galilei uydularının dördünün de atmosferi vardır,[12][13] ancak bunlar son derece incedir. En büyük doğal uydulardan dördünün, Europa, Ganymede, Callisto ve Titan'ın, yüzey altı sıvı su okyanuslarına sahip olduğu düşünülürken, daha küçük olan Enceladus'un da küresel bir yüzey altı sıvı su okyanusunu desteklediği düşünülmektedir.

Güneş sisteminde oluşumu

[değiştir | kaynağı değiştir]
Ana gezegenleri ve cüce gezegenleriyle ölçeklendirilmiş en büyük uydular.

Gezegenler ve cüce gezegenlerin yanı sıra Güneş Sistemimizde doğal uydusu olduğu bilinen nesneler, asteroit kuşağında 76 (beşinin ikişer uydusu vardır), 4 Jüpiter truvalısı, 39 Dünya'ya yakın nesne (ikisinin ikişer uydusu vardır) ve 14 Mars geçicisidir. Ayrıca Neptün ötesi cisimlerin bilinen 84 doğal uydusu vardır. Satürn'ün halkaları içinde 150 kadar küçük cisim daha gözlemlenmiştir, ancak bunlardan sadece birkaçı yörüngelerini belirleyecek kadar uzun süre takip edilebilmiştir. Diğer yıldızların etrafındaki öte gezegenlerin de öte uyduları olması muhtemeldir ve bugüne kadar çok sayıda aday tespit edilmiş olsa da henüz hiçbiri doğrulanmamıştır.

İç gezegenlerden Merkür ve Venüs'ün doğal uyduları yoktur; Dünya'nın Ay olarak bilinen büyük bir doğal uydusu vardır; ve Mars'ın Phobos ve Deimos adında iki küçük doğal uydusu vardır. Dev gezegenler, boyutları Dünya'nın Ay'ı ile kıyaslanabilecek yarım düzine uydu da dahil olmak üzere geniş doğal uydu sistemlerine sahiptir. Bunlar; dört Galilei uydusu, Satürn'ün Titan'ı ve Neptün'ün Triton'u. Satürn'ün hidrostatik dengeye ulaşacak kadar büyük olan altı orta büyüklükte doğal uydusu, Uranüs'ün ise beş uydusu vardır. Bazı uyduların potansiyel olarak yaşam barındırabileceği öne sürülmektedir.[14]

Çapı

(km)

Gezegenlerin Uyduları Cüce Gezegenlerin Uyduları Diğer Cüce Gezegenlerin Uyduları Uydu Olmayanlar

(karşılaştırma için)

Dünya Mars Jüpiter Satürn Uranüs Neptüne Plüton Makemake Haumea Eris
4,000-6,000 Ganymede

Callisto

Titan Merkür
3,000-4,000 Ay Io

Europa

2,000-3,000 Triton Eris

Plüton

1,000-2,000 Rhea

Iapetus

Dione

Tethys

Titania

Oberon

Umbrie

lAriel

Charon Makemake

Haumea

Gonggong

Quaoar

500-1,000 Enceladus Dysnomia Sedna, Ceres,

Salacia, Orcus,

Pallas, Vesta,

ve birçok Neptün ötesi cisim

250-500 Mimas

Hyperion

Miranda Proteus

Nereid

Hiʻiaka Orcus I Vanth

Varda I Ilmarë

Salacia I Actaea

10 Hygiea

704 Interamnia

87 Sylvia

ve daha birçok

100-250 Amalthea

Himalia

Thebe

Phoebe

JanusEpimetheus

Sycorax

Puck

Portia

Larissa

Galatea

Despina

S/2015 (136472) 1 Namaka S/2005 (82075) 1Sila–Nunam I

Ceto I Phorcys

Patroclus I Menoetius~21 daha Neptün ötesi cisim

3 Juno

15760 Albion

5 Astraea

42355 Typhon

ve daha birçok

50-100 Elara

Pasiphae

Prometheus

Pandora

Caliban

Juliet

Belinda

Cressida

Rosalind

Desdemona

Bianca

Thalassa

Halimede

NesoNaiad

Quaoar I Weywot

90 Antiope I

Typhon I Echidna

Logos I Zoe

5 daha Neptün ötesi cisim

90 Antiope

58534 Logos

253 Mathilde

ve daha birçok

25-50 Carme

Metis

Sinope

Lysithea

Ananke

Siarnaq

Helene

Albiorix

Atlas

Pan

Ophelia

Cordelia

Setebos

Prospero

Perdita

Stephano

Sao

Laomedeia

Psamathe

Hippocamp

HydraNix[15] Kalliope I Linus 1036 Ganymed

243 Ida

ve daha birçok

10-25 Phobos

Deimos

Leda

Adrastea

Telesto

Paaliaq

Calypso

Ymir

Kiviuq

Tarvos

Ijiraq

Erriapus

Mab

Cupid

Francisco

Ferdinand

Margaret

Trinculo

KerberosStyx 762 Pulcova I

Sylvia I Romulus

624 Hektor

 I Skamandrios

Eugenia I Petit-Prince

121 Hermione I

283 Emma I

1313 Berna I

107 Camilla I

433 Eros

1313 Berna

ve birçok

< 10 63 uydu 56 uydu Sylvia II Remus

Ida I Dactylve

daha birçok

birçok
Hidrostatik dengeye ulaşacak kadar büyük olan on dokuz cisim, tabloda kalın harflerle gösterilmiştir. Hidrostatik bir dengeye ulaştığından şüphelenilen ancak kanıtlanmamış küçük gezegenler ve uydular tabloda italik olarak gösterilmiştir.

Dönüşlerine göre

[değiştir | kaynağı değiştir]
Gün sayısı Dünya Mars Jüpiter Satürn Uranüs Neptün Plüton Haumea Eris Orcus Quaoar Salacia Varda Huya
0 Phobos Metis

Adrastea

Amathea

Thebo

Pan

Daphnis

Atlas

Promotheus

Pandora

Epimetheus

Janus

Aegaon

Mimas

Cordelia

Ophelia

Bianca

Cressida

Desdemona

Juliet

Portia

Rosalind

Cupid

Belinda

Perdita

Puck

Mab

Naiad

Thalassa

Despina

Galatea

Larissa

S/2004 N1

1 Deimos İo Methone

Anthe

Pallene

Enceladus

Tethys

Telesto

Calypso

Miranda Proteus
2 S/2004 S6

Dione

Helene

S/2009 S1

S/2004 S3

S/2004 S4

Polydeuces

Ariel
3 Europa
4 Rhea Umbriel
5
6 Triton Charon
7 Ganymede
8 Titania S/2012 (38628) 1
9
10 Vanth
11
12
13 Oberon Actaea
14
15 Titan Dysnomia
16 Callisto
17 Namaka
18
19
20 Styx
21 Hyperion
22 Weywot
23
24 Nix
25
26 İlmare
27 Ay
28
29
30
31
32 Kerberos
33
34
35
36
37
38 Hydra
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49 Hi'aka
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79 Lapetus
80'ler
90'lar
100'ler
110'lar
120'ler
130'lar Themisto
140'lar
150'ler
160'lar
170'ler
180'ler
190'lar
200'ler
210'lar
220'ler
230'lar
240'lar Leda
250'ler Himalia

Lysithea

Elara

260'lar Francisco
270'ler
280'ler S/2000 J11
290'lar
300'ler
310'lar
320'ler
330'lar
340'lar
350'ler
360'lar Nereid
370'ler
380'ler
390'lar
400'ler
410'lar
420'ler
430'lar
440'lar Kiviuq
450'ler Carpo İjiraq
460'lar
470'ler
480'ler
490'lar
500'ler S/2003 J3
510'lar
520'ler
530'lar S/2003 J12
540'lar Phoebe
550'ler Euporie
560'lar
570'ler Caliban
580'ler
590'lar S/2003 J16
600'ler S/2003 J18
610'lar Ananke
620'ler Orthosie

Euanthe

Thyone

Mneme

Harpalyke

Praxidike

Thelxione

630'lar Helike

Hermippe

İocaste

640'lar
650'ler
660'lar S/2003 J15
670'ler Stephano
680'ler S/2003 J9
690'lar S/2003 J17 Paaliaq
700'ler S/2003 J19

Carme

Pasiphae

710'lar Pasithee

Eurydome

720'ler Arche

Chaldene

Kale

İsonoe

Erinome

S/2003 J4

Sinope

730'lar Aitne

Taygete

Cylenne

Megaclite

Skathi
740'lar Kalyke

Eukelade

Sponde

Hegemone

750'ler S/2003 J5

S/2003 J23

Callirrhoe

Trinculo
760'lar Kallichore

S/2003 J10

Autonoe

Aoede

770'ler Albiorix
780'ler
790'lar S/2007 S2
800'ler Kore
810'lar
820'ler
830'lar Bebhionn
840'lar Erriapus
850'ler
860'lar Skoll
870'ler S/2011 J2
880'ler Siarnaq
890'lar Tarqeq
900'ler Greip
910'lar Hykorrin
920'ler
930'lar
940'lar Herse Jarnsaka

Tarvos

950'ler Mündilfari
960'lar S/2010 J1
970'ler
980'ler S/2003 J2

S/2011 J1

Belgelmr
990'lar
1000'ler Narvi
1010'lar
1020'ler Suttungr
1030'lar Hati
1040'lar S/2004 S12
1050'ler Farbauti
1060'lar
1070'ler Thymr
1080'ler
1090'lar
1100'ler S/2007 S3
1110'lar Aegir
1120'ler
1130'lar Bestla
1140'lar
1150'ler S/2004 S7
1160'lar
1170'ler
1180'ler S/2006 S3
1190'lar
1200'ler
1210'lar Fenrir
1220'ler
1230'lar Surtur
1240'lar Kari
1250'ler
1260'lar Ymir
1270'ler
1280'ler Sycorax
1290'lar
1300'ler Loge
1310'lar
1320'ler Fornjot
1330'lar
1340'lar
1350'ler
1360'lar
1370'ler
1380'ler
1390'lar
1400'ler
1401-1500
1501-1600
1601-1700 Margaret
1701-1800
1801-1900 Halimede
1901-2000 Prospero
2001-2100
2101-2200
2201-2300 Setebos
2301-2400
2401-2500
2501-2600
2601-2700
2701-2800
2801-2900 Ferdinand
2901-3000 Sao
3001-4000 Laomedeia
4001-5000
5001-6000
6001-7000
7001-8000
8001-9000
9001-10000 Psamathe

Neso

Ayrıca Bakınız

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ Canup, Robin M.; Ward, William R. (Haziran 2006). "A common mass scaling for satellite systems of gaseous planets". Nature (İngilizce). 441 (7095): 834-839. doi:10.1038/nature04860. ISSN 1476-4687. PMID 16778883. 21 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Nisan 2024. 
  2. ^ Glenday, Craig (2014). Guinness World Records 2014. Guinness World Records Limited. s. 186. ISBN 978-1-908843-15-9. 
  3. ^ Canup, Robin M.; Ward, William R. (2008). Origin of Europa and the Galilean Satellites. University of Arizona Press. s. 59. ISBN 978-0-8165-2844-8. 
  4. ^ D'Angelo, G.; Podolak, M. (2015). "Capture and Evolution of Planetesimals in Circumjovian Disks". The Astrophysical Journal. 806 (1): 29-. arXiv:1504.04364 $2. doi:10.1088/0004-637X/806/2/203. 
  5. ^ Encyclopedia of the Solar System, page 366, Academic Press, 2007, Lucy-Ann Adams McFadden, Paul Robert Weissman, Torrence V. Johnson
  6. ^ Canup, RM; Asphaug, E (2001). "Origin of the Moon in a giant impact near the end of the Earth's formation". Nature. 412 (6848): 708-712. doi:10.1038/35089010. PMID 11507633. 
  7. ^ Stern, SA; Weaver, HA; Steffl, AJ; Mutchler, MJ; ve diğerleri. (2006). "A giant impact origin for Pluto's small natural satellites and satellite multiplicity in the Kuiper belt". Nature. 439 (7079): 946-49. doi:10.1038/nature04548. PMID 16495992. 
  8. ^ Camille M. Carlisle (30 Aralık 2011). "Pseudo-moons Orbit Earth". Sky & Telescope. 
  9. ^ Fedorets, Grigori; Granvik, Mikael; Jedicke, Robert (15 Mart 2017). "Orbit and size distributions for asteroids temporarily captured by the Earth-Moon system". Icarus. 285: 83-94. doi:10.1016/j.icarus.2016.12.022. 
  10. ^ "2006 RH120 ( = 6R10DB9) (A second moon for the Earth?)". Great Shefford Observatory. 14 Eylül 2017. 6 Şubat 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Kasım 2017. 
  11. ^ Roger W. Sinnott (17 Nisan 2007). "Earth's "Other Moon"". Sky & Telescope. 2 Nisan 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Mart 2018. 
  12. ^ "A moon with atmosphere | The Planetary Society". 24 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Aralık 2019. 
  13. ^ "Hubble Finds Thin Oxygen Atmosphere on Ganymede". Jet Propulsion Laboratory. NASA. 23 Ekim 1996. 4 Mayıs 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Şubat 2017. 
  14. ^ Woo, Marcus (27 Ocak 2015). "Why We're Looking for Alien Life on Moons, Not Just Planets". Wired. 27 Ocak 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ocak 2015. 
  15. ^ "How Big Is Pluto? New Horizons Settles Decades-Long Debate". NASA. 13 Temmuz 2015. 1 Temmuz 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ocak 2021.