Venesuela

Çumhuriji Bolivarianiji Venesuela
isp. República Bolivariana de Venezuela
Parcam Nişon
Şior: «isp. Dios y Federación («Xudo v Federosijun»)»
Surudi millī: «Gloria al bravo pueblo («Iftixor ba mardumi şuço'»)»
Zabonhoi rasmī	isponijoī va Venezuelan Sign Language[d]
Pojtaxt	Karakas
Vohidi pul	sovereign bolivar[d]
Internet-domen	.ve
Ramzi ISO	VE
Ramzi KBO	VEN
Peşşumorai telefon	+58
Mintaqai zamonī	UTC−04:00[d] va America/Caracas[d]

Venesuela (isp. Venezuela, [βeneˈswela]), nomi rasmī — Çumhuriji Bolivarianiji Venesuela (isp. República Bolivariana de Venezuela, MFA(isp.): [reˈpuβlika βoliβaˈɾjana ðe βeneˈswela]) — davlat dar şimoli Amrikoi Çanubī. Az ƣarb bo Kolumbija, az şarq bo Brazilija va Gajana hamsarhad ast. Dar şimol sohilhojaş az bahri Karib va az şimolu şarq az uqjonusi Atlantik meguzarad.

Daroziji sarhaddaş dar xuşkī 4993 km. Masohataş 916,5 hazor km². Aholiaş 29,4 mln nafar (2013). Pojtaxtaş şahri Karakas. Idi millī — Rūzi istiqlol — 5 ijul (1811). Vohidi pulī — bolivar. Venesuela uzvi SMM, Sozmoni davlathoi Amriko (TDA), Gurūhi Rio, Çomeai millathoi And, Taşkiloti davlathoi naftsodirkunanda (angl. The Organization of the Petroleum Exporting Countries; OPEK) meboşad.

Munosibathoi diplomatī bajni Çumhuriji Toçikiston va Venesuela az 5 oktjabri 2005 barqaror ast. Qarorgohi safiri Venesuela dar Toçikiston dar şahre Tehroni ÇIE meboşad.

Baxşbandiji kişvarī

Maqolai asosī: Ijolathoi Venesuela

Az çihati ma'murī ba havzai Federalī (pojtaxt), 22 ijolat va qalamravi federalī — 72 çazira dar bahri Karib, az çumla buzurgtarinaş Margarita (1000 km²) iborat ast.

Soxti davlatī

Venesuela çumhuriji federativī, prezidentī meboşad. Sardori davlat va hukumat — Prezident, ki tariqi ra'jpursiji umumixalqī ba muhlati 6 sol intixob meşavad. Maqomi oliji qonunguzor — Assamblejai milliji jakpalataī, ki ba muhlati 5 sol intixob meşavad. Maqomi oliji sudī — Sudi oliji harbiji adlija.

Tabiat

Reljefi Venesuela ba se mintaqai asosī — q-kūhi And (dar şimolu ƣarb), hamvoriji Orinoko (dar markaz) va suffakūhi Gviana (dar çanubu şimol) çudo meşavad. Dar hududi Venesuela qismi şimolu şarqiji q-kūhi And — Sjerra-de-Perixa va q-kūhi Kordiljera-de-Merida çojgir şudaand. Dar bajni onho pastiji tektonikī va kūli Marakajbo çojgirand. Dar hududi Venesuela jakcand çuz'i soxtori geologī — sipari Gviana, xamihoi kanoriji Venesuelai Ƣarbī va Şarqī, q-kūhhoi Kordiljera-de-Merida va Sjerra-de-Perixa, pastiji Marakajbo mavçud ast. Sarvathoi tabiiji asosiji Venesuela — naftu gaz dar pastxamiji Marakajbo, dar nazdikiji rezişgohi d. Orinoko; ma'dani ohan, mangan, almos, tilo, nikel va volfram dar puştakūhi Gviana mavçudand. Az se du hissai zaxirai naft (11,4 mlrd t) va 60 darsadi zaxirai gazi tabiī ba in mintaqa rost meojad. Dar Venesuela zaxirai angiştsang, angişti būr, ma'dani ohan, boksit, uran, nikel mavçud ast. Konhoi ma'dani tilo, oltingūgird, asbest, fosforit, talq, dolomit dar şakli parokanda mavçudand. Iqlimi qarib tamomi Venesuela subekvatoriji garm ast. Harorati mijonai solona to balandiji 800 m +22-29°S va balandtar az 4700 m az 0°S pasttar. Miqdori borişi solona — az 280 mm dar şimolu ƣarb to 750—1200 mm dar qismi markaz va 2000-3000 mm dar çanubu ƣarb va nişebihoi şimoli Kordiljera-de-Merida. Balandiji beş az 4700 m doiman barfpūş ast.

Obhoi doxilī

Qarib nisfi darjohoi Venesuela ba havzai d. Orinoko taalluq dorand. Xoki Venesuela beştar surxi lateritī (ferrallitī va ferritī) buda, olami nabototaş gunogun ast. Dar atrofi xaliçi Venesuela kaktuszorho va qad-qadi sohil buttazorhoi anbūhi manra mavçudand. Olami hajvonotaş ƣanist. Taqr. 20 namudi majmunho, mūrcaxūr, gavazn, kapibar, pekar, opossum, ohu, sagobī, puma va ƣ. mavçudand. Az xazandagon morhoi gunogun (az çumla, anakonda), kaltakalos; sangpuşt, timsoh, mormohī va haşarot xele zijodand. Parandahoi muqimiji Venesuela tūtī, namudhoi gunoguni laklak, garpija, gavdara, kolibri va ƣ. meboşand. Dar darjoho mohihoi mors, piranija, dar obhoi nazdi sohil mohihoi sanoatī (samoris, zaƣūtamohiji ispanī, kefal, şūrmohī, samak, alomohiji bahrī) mavçudand. Venesuela 176 mavzei hifzşavandai tabiat, az çumla 40 boƣi millī va taqr. 20 mamnu'goh dorad. Az onho Boƣi milliji Kanajma (jake az buzurgtarin boƣhoi millī dar çahon; 1962) soli 1994 ba fehristi Merosi umumiçahoniji JuNESKO doxil karda şudaast. Dar boƣhoi milliji El-Avila (200 km), Sjerra-Nevada taqr. 750 namud rustanī va 260 namud hajvon ba hisob girifta şudaast va maşhurtarin sokini boƣ uqobi andī ast. Obxezī, carxa, lojqasel, xuşksoliho xatarhoi tabiiji asosiji Venesuela buda, cirkinşaviji muhit az partovhoi istehsolī, maxsusan dar mintaqahoi istehsoli naft, afzoişi buridani çangalzorhoi tropikī, ki boisi bodlesiji xok (erozija), furomadani jarc va obxezihoi purxatar megardad.

Aholī

Taqr. 67 darsadi aholiji Venesuela venesuelagiho - duragahoi ispanijagivu hinduho, 21 % safedpūston, 10 % sijohpūston, 2 % hinduho meboşand. Qismi zijodi aholiji Venesuela pajravi mazhabi katolikī buda, boqimonda mu'taqidoni protestantizm va çarajonhoi digarand. Zaboni rasmī — ispanī, dar mamlakat taqr. 30 lahça vuçud dorad va bo on mardumi mahallī (guaxiro, varao, pemon va ƣ.) guftugū mekunand. Afzoişi solonai aholī — 1,5 %, favt — 5 % (2012). Favti navzodon ba har 1000 nafar 21 kas. Daroziji mijonai umr — 74,5 sol (mardon — 70,8, zanon — 77,1 darsad). Ziciji mijonai aholī — 32 nafar dar 1 km². Şahrhoi buzurgtarinaş: Marakajbo, Karakas, Valensija, Barkisimeto, Sijudad Gjuavana, Barselona, Maturn, Marakaj, Turmero.

Ta'rix

Avvalin sokinoni Venesuelai imrūza qabilahoi hinduho budand. Onho dar davrai paleoliti nav dar in sarzamin maskun şudaand, ba'dtar çoji onhoro aravakho, dertar karibho giriftaand. Soli 1498 in zaminhoro X. Kolumb hangomi safari sejumaş ba Zamini nav kaşf namud. Avrupoiho 25 soli avval asosan dar sohilhoi şimolu şarqī mezistand va soli 1523 naxustin mahalli istiqomatiji onho dar Venesuela bunjod gardid. Ba'dtar bonki olmoniji Vesselej az Augsburg in zaminhoro xarid. Olmoniho bo maqsadi kaşfi filizzoti nodir ba in kişvar omada, ba nobarorī ducor şudand va Venesuela boz mus tamlikai şohigariji Ispanija gardid. Rohiboni katolik dar in mintaqa dajrho soxta, mardumi mahalliro maçburan ba dini nasronī megaravonidand. Zaminai iqtisodijoti mustamlikaro zaxirahoi marvorid, istehsoli tilo va mis taşkil medod. Dar nimai duvvumi asri 16 ispanijagiho dar plantatsijahoi bunjodkardai xud ƣulomoni hindu va sijohpūstro, ki az Afriqo ovarda meşudand, kor mefarmudand. Ispanijagiho nizomi latifundiji zamindoriro bunjod namuda, dar zaminhoi Venesuela najşakar, tamoku va kakao kişt mekardand. Zaminhoi Venesuela rasman ba hajati şohigariji Grenadai Nav doxil meşudand, vale dar asl muxtor budand. Hokimijati sijosivu dinī ba amaldoron va usqufhoe, ki Ispanija ta'jin mekard, taalluq doşt. Iqtisodijoti Venesuela ba moneahoi zijodi ma'murī ducor şuda, boisi harakathoi ozodixohiji mardum gardid. Soli 1795 dar Koro şūriş sar zad, ki hukumatdoron onro berahmona paxş karda, sarvari on X. L. Cirinosro ba qatl rasondand. 19 apreli 1810 vatanxohon dar Karakas şūriş bardoştand, ki on oƣozi çangi ozodixohona dar Amrikoi Lotinī (1810-26) gardid. Dohijon va ilhombaxşoni ƣojaviji on F. de Miranda va S. Bolivar budand. Muborizai şadid duru daroz davom kard va dar natiça soli 1819 çangovaron zeri rohbariji farmondeh Bolivar ispanijagihoro maƣlub namudand. Har se çumhuriji venesuelī barham xūrda, davlati federativiji Kolumbijai Buzurg bo sarvariji Bolivar bunjod joft va Venesuela niz ba hajati on doxil gardid. Ba'di favti Bolivar soli 1830 federatsija poş xūrd va Venesuela istiqlol ba dast ovard. Naxustin prezidenti kişvar hamsafi Bolivar — zamindori kalon X. A. Paes bud. Ū du daf'a (1830-35, 1836-43) sarvari qonuniji mamlakat intixob gardid, vale ba'd hokimijatro ƣasb namud. Soli 1830 konstitutsija qabul va muvofiqi on huquqi şahrvandon az rūji nişonahoi molumulkī va tahsilotī, incunin mansubijati çinsivu dinī mahdud karda şud. To soli 1863 hukumat dar dasti harbijon bud va onho bo usuli mustabidī hukmronī karda, jakdigarro sarnigun mesoxtand. Dar in davra Venesuela çumhuriji hukmroniji mutlaq bud va maqomoti oliji hokimijati kişvarro aqallijati şahrvandon bo rohi tartiboti serzina tavassuti kollegijai intixobkunandagon intixob mekardand. Hukumati barodaron X. T. va X. G. Monagas (1847-58) jak silsila tadbirho andeşid, ki baroi inkişofi kapitalizm musoidat mekardand. Onho hukmi qatlro baroi çinojathoi sijosī, ƣulomī va ƣ. barham dodand. Dar oxiri soli 1850 muborizai bajni liberalho va konservatoron ba çangi şahrvandiji xunin (1859-63) tabdil joft, ki dar on liberalho ƣolib omadand. Onhoro ommahoi vasei mardum zeri rohbariji E. Samora dastgirī mekard. Tibqi konstitutsijai soli 1854 kişvar davlati federativiji Ijoloti muttahidai Venesuela e'lon gardid va in nom to soli 1953 vuçud doşt. Az bajni rohbaroni davlatiji Venesuela diktator X. V. Gomes (1908-35) beştar hukmronī kardaast. Ū jagona şaxse bud, ki hissi ehtiromro nisbati ierarxija bedor karda, besarusomoniro az bajn burd, sulh va tartiboti baroi peşrafti çomea zarurro barqaror namud. Dar davrai diktaturai X. V. Gomes demokratija va avtokratija ba tavri mavzun ba ham mepajvandand, Iborai «qajsariji demokratī» az hamin ço sarcaşma megirad. Kaşfi zaxirahoi naft soli 1916 va oƣozi sanoati istehsoli mahsuloti on boisi ruşdi sohai iqtisodijotu sanoati mamlakat gardid. Naft — sarvati asosiji millī zeri nazorati ŞN TNK «Standart ojl» va «Rojjal datc-Şell» qaror dorad. Soli 1929 mablaƣguzoriji IMA ba sohai naft 226 mln dollarro taşkil mekard. Avvalin amali sijosiji ziddi diktatura — Harakati soli 1928, ki namojandagoni zijoiji millat taşkil namudand, ba mijon omad. Ba'di favti Gomes pajravonaş E. Lopes Kontreras (1935-41) va I. Medina Angarita (1941-45) tadriçan ba'ze me'jorhoi demokratijaro çorī namudand. Oktjabri 1945 in ravand ba tariqi zūrī qat' karda şud. Ba sari qudrat xuntai harbivu şahrvandī zeri rohbariji sijosatmadori maşhur R. Belankur omad. Dar tūli davrai «sesolagī» (1945-48) konstitutsijai nav, ki dar on kafolati huququ ozodihoi demokratī e'lom şuda bud, dastgirī joft va bori naxust dar mamlakat intixoboti mustaqimi maqomoti qonunguzor va içroijai hokimijat doir karda, baroi behbudi vaz'i moddiji aholī jak qator tadbirho andeşida şud. Nojabri 1948 segona (triumvirat)-i afsaroni çavon prezidenti qonunī R. Galjegosro sarnigun va fa'olijati hizbi hukmronro man' namud. Tadriçan nizomi mamlakat ba diktaturai harbiji M. Peres Ximenes (1952-58) mubaddal gaşt va on ba quvvahoi demokratī fişori saxtro ravona namud. Soli 1953 nomi davlat digar şud va on Çumhuriji Venesuela nom girift. Janvari 1958 diktatura az çonibi xuntai vatanxohon sarnigun karda şud. In oƣozi davrai tozai inkişofi kişvar gardid. Dar muborizai şadidi bajni rohbaroni du quvva — sotsialistī va demokratī demokratho ƣolib omadand. Avçi fa'olijati namojandagoni demokratija ba soli 1970 rost meojad. Dar in sol nizomi bisjorhizbī ba duhizbī tabdil joft. Hizbhoi hokim jakdigarro bo navbat dar sari hokimijat ivaz karda, samti ba ham monandro peş meburdand, ki on dar asosi daromadhoi afzun az hisobi naft bunjod jofta bud. Maçmūi tadbirhoi bo FBA (MVF) muvofiqakardai hukumat boisi sar zadani oşūbi nomutaşakkili sokinoni mahallahoi qaşşoq, ki dar atrofi şahrhoi buzurg çoj giriftaand, gardid. Pason e'tirozhoi mutaşakkili zahmatkaşon va ittifoqhoi kasaba surat giriftand. Dar muddati nisbatan kūtoh Venesuela ba mintaqai nooromi sijosivu içtimoī tabdil joft. Soli 1992 du kūşişi sarnigun kardani hukumat çoj doşt. Maji 1993 bori avval dar ta'rixi Venesuela ba prezident nobovarī (impicment) e'lon karda şud. Dar marhalai norozigiji umumī va badşaviji vaz'i moddiji çomea fevrali 1999 ba sari qudrat sobiq podpolkovniki dastahoi maxsus Ugo Caves omad. Ū dar intixoboti dekabri 1998-um 60 darsadi ovozhoro sohib gardid. Fevrali 1992 baroi sarnigun kardani prezidenti qonunī kūşiş kard, vale ba on noil nagaşt. Ba'di in nobarorī ū cande dar mahbas bud va pas az avf şudan soxtori sijosiji rasmiro taşkil namuda, muborizaro bo rohi parlamentī idoma dod. Dekabri 1999 U. Caves va hammaslakonaş rozigiji mardumro baroi nav kardani konstitutsija ba dast ovarda, soxtori sijosiro bozsozī namudand. Soli 2000 intixoboti tamomi baxşhoi hokimijat doir şud va U. Caves dubora sarvari davlat intixob gardid. Az soli 2000 mamlakat az nav Çumhuriji Bolivariji Venesuela (ba xotirai Bolivar) nomguzorī şud. Hukumati U. Caves samti vus'at dodani baxşi davlatiji iqtisodijot, sipas milligardoniji sohahoi istehsoli naft va digar sohahoi sanoatro peş girift. Dekabri 2006 U. Caves az nav Prezidenti Venesuela intixob gardid va to zamoni margaş (marti 2013) sarvariji Venesuelaro bar uhda doşt. Apreli 2013 sijosatmador Nikolas Maduro prezidenti Venesuela intixob gardid.

Iqtisod

Asosi iqtisodijoti Venesuelaro istixroç va korkardi naft taşkil doda, 80 darsadi daromadi sodirotī, 50 darsadi daromadi buçet va 30 darsadi MMD-i mamlakat az hisobi on ast. Haçmi MMD 344 mlrd dollarro taşkil medihad, ki 35 darsadi on ba hissai mahsuloti sanoat, 4 % ba kişovarzī, 47, 2 % ba sohai xidmatrasonī va digar sohaho rost meojad. Dar iqtisodijot mavqei davlat xele ustuvor buda, on korxonahoi naftu gaz, nerugohhoi barqi obī, korxonahoi istixroçi sarvathoi tabiī va sanoati filizzkoriro dar bar megirad. Şirkathoi buzurgtarini Venesuela: RDVSA (sanoati naftu gaz), SVG (sanoati elektroenergetika, ma'danhoi kūhivu filizzot), VANDES (Bonki ruşdi iqtisodivu içtimoī). Sarmojaguzoriji xoriçī hamcun omili muhimmi ruşd boqī memonad. 24,7 darsadi sarmojaguzorī ba sanoati istehsolī va 24,8 % ba sanoati korkardi naft rost meojad. Istehsoli nerui barq 106 mlrd kvt/ soatro taşkil mekunad, 62 darsadi on dar NBO va 38 % dar NGB, ki asosan bo gaz kor mekunand ba dast ovarda meşavad. Dar iqtisodijoti Venesuela istehsoli boksitho, ma'dani ohan, tilo va almos naqşi muhim dorad. Ohan dar konhoi Serro-Bolivar, San-Isidro, Los-Barrankos va Las-Pajlas dar ijolati Bolivar istehsol meşavad. Tilo va almosro dar jakcand koni ijolati Bolivar istixroç mekunand. Jake az rohhoi rahoī az muşkiloti iqtisodijoti Venesuela istixroçi naft va ruşdi sanoati korkard meboşad. Mahsuloti asosiji filizzoti sijoh pūlod, tunuka, lūlaho va simhoi soxtmonist. Jake az sohahoi digari muhimmi Venesuela sanoati naftu kimijo meboşad. Muçtame'hoi buzurgi kişvar El-Tablaso, Ansoategi, Moron plastmassa, nurihoi mineralī, turşiji oltingūgird, mavoddi tarkanda va ƣ. istehsol mekunand. Sohahoi kimijoi dorusozī, atrijotu oroişī, kimijoi suratgirī xele peş raftaand. Dar moşinsoziji Venesuela mavqei namojonro vaslkuniji xudrav, istehsoli muharrikho va qismhoi ehtijotī baroi xudravho dar korxonahoi şirkathoi «FIAT», «Touota» işƣol menamojad. Istehsoli texnikavu taçhizoti kişovarzī (az çumla traktor) taraqqī kardaast. 28 darsadi istehsoli sanoatiro sohahoi an'anavī — xūrokvorī, tamoku, bofandagivu dūzandagī, carmgarivu pojafzor va cūbu taxta taşkil mekunand, az çumla, istehsoli şakar, gūşt, obi çav, tamoku afzalijat dorand. Dar zaminhoi obiji Ljjanos paxta va tamoku mekorand. Az se jak hissai carogohhoi kiştşavanda dar mintaqai kūli Marakajbo çojgir şudaand. Zijoda az 50 darsadi hududi Venesuelaro çangalzorho işƣol kardaand, daraxtoni kapok va kalebas, nav'hoi gunoguni arca va evkalipt bisjor ba nazar merasand. Mahsuloti muhimtarini xoçagiji çangal bambuk, rustanihoi şifobaxş, asal, mumi arca meboşand. Mohidorī dar sohilhoi şimoliji Venesuela va kūli Marakajbo rivoç joftaast.

Naqlijot

Naqlijoti asosiji Venesuela avtomobil buda, 90 darsadi musofirbarī va 70 darsadi intiqoli bor bo on surat megirad. Daroziji umumiji rohhoi avtomobilgard 95,7 hazor km ast. Rohi asosiji avtomobilgardi Venesuela ş-hoi Barkisimeto, Valensija, Marakaj, Karakas va Los-Tekesro ba ham mepajvandad. Naqlijoti r. o. asosan baroi intiqoli bor istifoda meşavad. Tūli umumiji r. o. 682 km buda, jak qismi on şaxsī ast. Xatsajrhoi asosī: Puerto — Kabeljo — Barkisimeto va Jaritagua — Akarigua. Daroziji rohhoi doxiliji obī — 7100 km. Darjohoi kiştigard — Apure, Arauka, San-Xuan va kūli Marakajbo metavonand kiştihoi bahriro niz qabul kunand. Bandarhoi asosiji darjoī — San-Fernando-de-Apure, Sjudad-Bolivar, Puerto-Ordas, San-Feliks, Tukupita, Karipito; dar kūli Marakajbo — bandari Eskalante. 90 darsadi haçmi savdoi beruniji Venesuela bo naqlijoti bahrī va ba vositai bandarhoi La-Guajra, Marakajbo, Puerto-Kabeljo ançom doda meşavad. Gardişi bor dar naqlijoti havoī — 2 mln t km. Venesuela 369 aeroport dorad. Buzurgtarin aeroporthoi bajnalmilaliji Venesuela: Simon Bolivar dar Majketija, Arturo Micelen dar Valensija, Xasinto-Lara dar Barkisimeto, La Cinita dar Marakajbo. Daroziji lūlahoi intiqoli naft 8352 km, lūlahoi intiqoli gaz 5262 km-ro taşkil mekunad. Ravobiti iqtisodiji Venesuela asosan bo IMA, Brazilija, Kolumbija, Itolijo, Meksika va Rusija surat megirad. Venesuela asosan naft, boksitho, aljuminij, qahva, angiştsang, nikel, zumurrad, muz, gul va ƣ-ro sodir namuda, moşinu taçhizot, masolehi binokorī va xūrokvoriro vorid mekunad. Sajjohī dar iqtisodijoti Venesuela ahammijati buzurg dorad. Ba Venesuela sole to 604 hazor sajjohi xoriçī meojad.

Tandurustī

Ba sohai tandurustī dar Venesuela 4,9 darsadi MMD sarf meşavad. Ba har hazor nafar 2,9 kati bemorī, ba 1 duxtur 722 sokin rost meojad. Markazhoi buzurgtarini tibbī: Paƶūhişgohi bemorihoi Donişgohi muxtori Karakas, Paƶūhişgohi behdoştiji milliji «Doktor Rafael Ranxel», Paƶūhişgohi milliji mavoddi ƣizoī, Paƶūhişgohi biologivu tibbī.

Varziş

Kumitai olimpiji Venesuela soli 1935 ta'sis joftaast. Dar kişvar dar borai 53 namudi varziş federatsijahoi umumimillī mavçudand. Dar bajni bozihoi dastī beştar bejsbol, futbol, volejbol va basketbol ma'muland. Velosipedronī, gimnastika, najzapartoī, tennis, dzjudo, bouling, namudhoi obiji varziş — varzişi bodbonī, liƶai obī va ƣ. rivoç joftaand. Musobiqahoi an'anaviji xalqī — asptozī, çangi barzagov va xurūsho xele ma'muland.

Maorif

Dar zamoni zeri mustamlika qaror doştani Venesuela tahsilot dar ixtijori kaliso va tanho ba gurūhi mahdudi aholī dastras bud. Holo daraçai savodnokiji aholiji Venesuela 93,4%-ro dar bajni aholiji kalonsol taşkil menamojad. Tahsilot dar salohijati Vazorati maorif, farhang va varziş meboşad. Nizomi muosiri tahsilot muassisahoi tomaktabī baroi kūdakoni 3-6-sola, tahsiloti 9-sola baroi kūdakoni 7-15-sola, maktabhoi mijonai maxsus va maktabhoi oliro dar bar megirad. Az soli 1980 tahsiloti ibtidoiji kūdakoni 7-15-sola rojgon ast. Maktabi 9-sola az du silsila: sobiq maktabi 6-sola (maktabi nopurrai asosī) va maktabi 3-solai mijonai asosī iborat ast. Tahsiloti mijonai purraro (kūdakoni 16-18-sola) maktabhoi dusolai maxsusi gumanitarī va tiçoratī, maktabhoi sesolai texnikī, kişovarzī va omūzgorī medihand. Ba nizomi tahsiloti olī donişgoh va kolleçhoi olī doxil meşavand. 90 darsadi donişçūjoni donişgohho va 50 darsadi donişçūjoni digar maktabhoi olī tahsiloti davlatī megirand. Buzurgtarin donişgohho: Donişgohi Markazī (1725), Donişgohi «Simon Bolivar» (1967) dar Karakas, Donişgohi ijolati Sulija dar Marakajbo (1891), Donişgohi And dar Merile (1785), Donişgohi ijolati Karabobo dar Valensija (1852), Donişgohi katolikiji «Andree Beljo» dar Karakas (1953), Donişkadai paƶūhişhoi olī dar sohai idorakunī dar Karakas (1965).

Ilm

Naxustin muassisahoi ilmī nimai duvvumi asrhoi 19-20 ta'sis joftand: Paƶūhişgohi ilmiji ba nomi Paster dar Karakas (1895) va Marakajbo (1896), Akademijai milliji tibbī (1904), Akademijai ilmhoi fizika, matematika va tabiijot (1917) va ƣ. Nizomi muosiri milliji ilmī, texnologī va ixtiroot tibqi qonuni soli 2001 bunjod jofta, Vazorati ilm va texnologija, muassisahoi tahsiloti oliji kasbiju texnikī, paƶūhişgohhoi davlatī va xususī, şabakahoi ittilootī, muassisahoi istehsolkunandai mol va xidmathoi texnologijai olī, şaxsoni infirodiero, ki dar sohai tahqiqoti ilmī va taçribavivu konstruktorī — KITTK maşƣuland, dar bar megirad. Vazorat sijosat, naqşa va afzalijathoi ruşdi ilmivu texnikiro muajjan menamojad va baroi KITTK mablaƣ çudo mekunad. Donişgohho markazhoi muhimmi ilmiand.

Adabijot

Adabijoti Venesuela ba zaboni isponijoīeçod meşavad. Ta'rixi adabijoti Venesuela rohi az bajn burdani muxolifat va hamzamon omezişi an'anahoi farhangi avrupoī va milliro pasi sar kardaast. Cehrahoi duraxşon az bajni ta'rixnavison X. de Kasteljanos, P. de Aguado («Ta'rixi Venesuela», 1582) va P. Simon meboşand. Asarhoi muhimmi davrai barokko - «Ta'rixi ƣasb va maskunşavī dar muzofoti Venesuela»-i (1723) X. Ovjedo-i-Banjosa va «Joddoşt»-i (1771-92) F. de Miranda, incunin osori manzumi M. de Los Anxeles bud. Marhalai duvvum — pajdoişi adabijoti milliji Venesuela bo Çangi ozodixohonai solhoi 1810-26 pajvast ast. Namojandagoni barçastai adabijoti in davra A. Beljo va S. Bolivar meboşand. Naxustin asarhoi barçasta dar davrai sevvumi inkişofi adabijoti Venesuela dar doirai ravandhoi romantizm va kostumbrizm (tasviri urfu odatho dar ƶanri ocerk jo xronika) eçod şudand. Ravşantarin simohoi maktabi nazmi romantikī X. A. Majtin va A. Peres Bonalde budand, ki timsoli nazmi romantikī gardidand. Kostumbrizm bo nomi navisandagon E. Blanko («Sarate», 1882), M. Venesuela Romero Garsija («Peonija» 1890), munaqqidon va essenavison (S. Akosta, X. Venesuela Gonsales va A. Urdaneta — muallifi avvalin asar dar ta'rixi naqdi adabiji Venesuela — «Servantes va intiqod» (1877) saxt pajvand ast. Tafovuti adabijoti Venesuela az adabijoti digar kişvarhoi Amrikoi Lotinī dar davrai sevvum — davrai modernizm on ast, ki on na dar nazm, balki dar nasr ravşan zuhur namud. Dar doirai modernizm pozitivizm va kreolizm rivoç mejoftand. Navisandagoni buzurgi pozitivizm X. Xil Fortoul va L. Lopes Mendes, kreolizm L. M. Urbanexa Alcelpol va şoir F. Laso Mart budand. Asri 20 dar Venesuela ajni zamon bo fa'olijati zanon dar adabijot farq mekunad. Dar in asr şoiraho E. Arvelo Larriva, L. Del Valje Silva, M Bermudes de Beljoso va navisandazan A. Palasjos ma'ruf budand. Osori şoironi solhoi 1920 bo «nasli soli 1918» (donişçūjone, ki ba ƣojahoi radikaliji marksizm majl namuda, mexostand dar Amrikoi Lotinī islohot ba amal bijovarand) F. Pas Kastiljo, X. A Ramoe Sukre, E. Blanko va digaron pajvast ast. Romanhoi Otero Silva («Tablarza», 1939; «Panç nafare, ki xomūş budand», 1966; «Vaqte ki girjaam meojad, namegirjam», 1970 va digaron) şuhrati umumiçahonī kasb namuda, dar barobari asarhoi X. Kortasar, A. Karpentjer, G. G. Markes, M. A. Asturias samti asosiji nasri Amrikoi Lotiniro dar solhoi 1950-60 muajjan kardand. Davrai navi adabijoti Venesuela az soli 1936 oƣoz mejobad. Soli 1946 gurūhi şoironu navisandagoni «Kontrapunto» (X. R. Medina, R. Pineda va digaron) — navovaroni ƶanri hikojai xurd arzi vuçud namudand. Garmendia, A. Gonsales Leon, R. Isagirre va L. Britto Garsia simohoi asosiji nasri solhoi 1960-1980-i Venesuela budand. Buzurgtarin navisandai asri 20 dar Venesuela sobiq prezidenti kişvar Romulo Galjegos (1884-69) ba şumor meravad. Asarhoi ū ba munosibati inson va tabiat baxşida şudaand, romanaş «Donja Barbara» az çonibi çomeai çahonī e'tirof gardidaast. Şoiri şinoxtai Venesuela dar asri 20 Andres Eloj Blanko (1897—1955) bud. Az çumlai nasrnavisoni ma'rufi muosir Migel Otero Silva (1908-85), muallifi candin roman dar mavzū'hoi içtimoī, muallifi romani barçastai ta'rixiji «Şohi ozodī» (1979) Lope de Agirre va Arturo Uslar Pjetri (1906—2001)-ro nom burdan mumkin ast.

Teatr

Naxustin teatr solhoi 1783-84 dar şahri Karakas az tarafi Manuel Gonsales Torres de Navarro bunjod gardid. Soli 1804 avvalin asari drammavī dar Venesuela bo nomi «Venesuellai taskinjofta» az çonibi navisanda Andres Beljo eçod şud. Mavçi çanghoi ozodixohī boisi rukudi san'ati teatriji Venesuela şud. Tanho soli 1824 dar teat ri Karakas naxustnamoişi foçiai «Virginija» az rūji asari Domingo Navasa Spinola barguzor gardid. Sozhoi ma'muli musiqiji milliji Venesuela maraka (şaqşaqai az kadui xuşk soxtaşuda), udi xurd va gitori cortora — kuatro meboşand. Raqshoi ma'muli xalqī tono ljanero, pasiljo, valsi kreolī, merenge, «tangito», tangoi venesuellagī. Surudhoi xalqiji Venesuela dar ƶanrhoi kopl (band-band) va korrido, ki dar zaminai romansi isponijoītaşakkul joftaast, ma'rufand. Bisjor asarhoi musiqiji xalqī ba repertuari xori «Orfeon Lamas» (ohangsoz Visente Emilio Soxo; 1887—1974) doxil şudaand. Dar Venesuela (Karakas) toloru teatrhoi bisjor ba monandi «Ateneo», «Teatro Alberte de Pas», «Tilingo», «Florida», «Urdaneta», «Karibe», «Lido», «Aula Magna», «Teatro nasjonal», «Teatro munisipal», «Konca Akustika», teatri luxtak va ƣ. mavçudand, ki dar onho gurūhhoi gunoguni eçodī — «Universitario», «Kompas», «Maskaras», «Teatro del Duente», «Leonsio Martines», «Teatro de Bolmilio» fa'olijat menamojand.

Hunarhoi taçassumī va me'morī

Hunarhoi taçassumī dar farhangi Venesuela mavqei xos dorad. Dar nimai avvali asri 20 san'ati tasviriji Venesuela dar natiçai hukmroniji çudoigarojonai X. V. Gomes to andozae doroi xususijati xossi xud gaşta bud. Asarhoi naxustin cand tasvir dar devorhoi dajri San Fransisko, dar çazirai Kubagua meboşand. Az asri 17 to zamoni mo asosan musavvarahoi muallifoni benom rasidaand. Dar ta'rixi san'ati tasvirī tanho nomhoi Tomas de Kokara va Xuan Agustin Rjera ma'lumand. Muallifi asarhoi digar, odatan, cun «Ustod az Tokujo» jo «Ustod az Truxiljo» nombar şudaand. Buzurgtarin rassomi Venesuela dar davrai mustamlika Xuan Pedro Lopes (1724—1787), muallifi musavvarahoi dinī bud. Dar bajni rasssomoni çavon Osvaldo Vitas e'tirof gardidaast. Az hajkaltaroşon Alexandro Kolina va Fransisko Narvaes (1908) ma'rufand. Binoi Kapitolijai millī (1872-75; me'mor L. Urdaneta) bo uslubiji klassitsizmi nav bunjod şudaast. Dar imorathoi muhtaşami Venesuela an'anahoi davrai mustamlikavī ehjo gardidand. Sahnai mudavvari çangi barzagovho dar Marakae (1931) tibqi uslubi asrimijonagiji isponijoīsoxta şudaast. Dar majdoni Bolivar dar jake avvalin imorathoi iqomatiji zamonavī hajkali Simon Bolivar guzoşta şudaast.

Sinamo

San'ati kino dar Venesuela avvali asri 20 arzi vuçud karda bud, vale dar tūli nim asr maktabi milliji san'ati kino bunjod najoft. Harcand Venesuela doroi adabijoti ƣanī, teatri drammavī va folklori notakrori musiqī ast, vale to oxiri solhoi 60 on hamcun mamlakati «bekino»-i mintaqa boqī mond. Avvalin film dar Venesuela («Karnaval dar Karakas», korgardon G. Vidal va A. Gonat) soli 1909 ba navor girifta şuda bud. Muassisahoi kinoi in davra az qabili «Triunfo films», «Venesuela sinematografika», «Kondor films», «Avila films» va ƣ. melodramma va mazhakahoi aşkovari beşumor istehsol mekardand.

Osorxona va kitobxonaho

Dar Venesuela osorxonai Kreoli, osorxonai san'ati davrai mustamlikavī, osorxonai san'ati muosir, osorxonai hunarhoi zebo, Osorxonai Bolivar (1911), Osorxonai infirodiji Simon Bolivar, osorxonai sanoei nafisa (1938), osorxonai bostonşinosī mavçudand. Dar xazinai Osorxonai san'ati muosir na tanho musavvarahoi behtarin rassomoni davrai venetsianī, incunin asarhoi rassomoni buzurg — Miro, Şagal, Leƶer va Pikasso mahfuzand. Dar Nigoristoni san'ati millī zijoda az 400 asari rassomoni davrai ispanijagī, incunin bozjofthoi arxeologiji rūzgori mardumi hindu, ki ba davrai tomustamlika taalluq dorand, gird ovarda şudaast.

Rasonaho

Oçonsiji ittilootiji davlatiji Venpres (1975) dar şahri Karakas voqe' ast. Rūznomahoi buzurgtarini Venesuela — «EL Nacional» (1943), «EL Universal» niz dar şahri Karakas va rūznomai «Panorama» dar şahri Marakajbo naşr meşavand. Radioşunavonī az soli 1930 va namoişhoi televizionī az soli 1952 oƣoz joftaand.

Adabijot

• Venesuela / M. Davlatova // Boz — Vickut. — D. : SIEMT, 2014. — (Ensiklopedijai Milliji Toçik : [taxm. 25 ç.] / sarmuharrir N. Amirşohī ; 2011—2023, ç. 3). — ISBN 978-99947-33-46-0.

• Venesuela // Entsiklopediceskij slovarь Brokgauza i Efrona : v 86 t. (82 t. i 4 dop.). — SPb., 1890—1907.