Przejdź do zawartości

Język islandzki

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Íslenska
Obszar

Islandia

Liczba mówiących

320 tysięcy

Pismo/alfabet

łacińskie

Klasyfikacja genetyczna
Status oficjalny
język urzędowy  Islandia
Organ regulujący Instytut Árniego Magnússona
Ethnologue 1 narodowy
Kody języka
ISO 639-1 is
ISO 639-2 ice/isl
ISO 639-3 isl
IETF is
Glottolog icel1247
Ethnologue isl
GOST 7.75–97 исл 225
WALS ice
SIL ICE
Występowanie
Ilustracja
W Wikipedii
Zobacz też: język, języki świata
Wikipedia w języku islandzkim
Słownik języka islandzkiego
w Wikisłowniku
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.

Język islandzki (isl. íslenska) – język z grupy języków nordyckich, którym posługują się mieszkańcy Islandii. Posługuje się nim około 320 tys. osób, głównie Islandczyków w kraju i na emigracji. Zapisywany jest alfabetem łacińskim.

Historia

[edytuj | edytuj kod]

Etapy rozwoju języka islandzkiego to okres staroislandzki (do 1550 r.) i nowoislandzki (po 1550 r.).

Początkowo był to język osadników norweskich, tzw. norse, czyli język staronordyjski. Z tego pierwotnego języka wykształciły się islandzki i norweski. Jednak ze względu na izolację wyspy, język islandzki zmienił się nieznacznie od początku drugiego tysiąclecia, dlatego współcześni Islandczycy mogą bez wcześniejszego przygotowania czytać sagi spisane w XII i XIII wieku. Zaszły jednak głębokie zmiany w artykulacji i wymowie wyrazów.

Umiejętność pisania i czytania była na Islandii powszechna, nawet wśród chłopów, którzy przechowywali stare rękopisy sag, czytane podczas długich zimowych nocy. Po przyjęciu chrześcijaństwa w 1000 roku, w wyniku decyzji Althingu, wprowadzono na wyspie alfabet łaciński. Alfabet islandzki zawiera kilka dodatkowych liter (w nawiasie litery rzadko używane):

A Á B (C) D Ð E É F G H I Í J K L M N O Ó P (Q) R S T U Ú V (W) X Y Ý (Z) Þ Æ Ö

Pierwszą książką wydaną w języku islandzkim był Nowy Testament przetłumaczony przez Oddura Gottskálkssona(inne języki)[1]. W 1584 roku staraniem biskupa Guðbrandura wydrukowano pierwszy pełny przekład Pisma ŚwiętegoGuðbrandsbiblía[2]. Odmiana wyrazów w języku islandzkim jest prezentowana w internetowej bazie danych Beygingarlýsing íslensks nútímamáls, nad którą rozpoczęto prace w 2002 roku.

Fonologia

[edytuj | edytuj kod]

Spółgłoski

[edytuj | edytuj kod]

W przypadku spółgłosek zwartych język islandzki posiada raczej rozróżnienie na głoski przydechowe i bezprzydechowe, niż dźwięczne i bezdźwięczne. Tradycyjne rozróżnienie cechuje spółgłoski szczelinowe, półotwarte, a także, co jest zjawiskiem wyjątkowym wśród języków naturalnych świata, głoski nosowe.

Spółgłoski języka islandzkiego (wraz z allofonami)
  dwuwargowe wargowo-zębowe zębowe dziąsłowe podniebienne miękkopodniebienne krtaniowe
zwarte pʰ p   tʰ t   cʰ c kʰ k ʔ
nosowe m   n   ɲ̊ ɲ ŋ̊ ŋ  
szczelinowe syczące   s
niesyczące   f v θ ð ç j x ɣ h
drżące       r      
boczne       l      

/s/ jest spółgłoską dziąsłową apikalną bezdźwięczną[3][4]. /θ/ i /ð/ są spółgłoskami dziąsłowymi szczelinowymi niesyczącymi[4][5]; pierwsza jest laminalna, natomiast druga z reguły apikalna[4][5].

Dźwięczne głoski szczelinowe [v], [ð], [j] i [ɣ] realizowane są często jako aproksymanty.

Wśród językoznawców toczy się dyskusja, czy uznać głoski [c] i [cʰ] za oddzielne fonemy, czy też allofony [k] i [kʰ]. Z jednej strony pary minimalne: gjóla [couːla] „lekki wiatr” a góla [kouːla] „krzyk” i kjóla [cʰouːla] „ubrania” a kóla [kʰouːla] „kola” świadczą o statusie niezależnych fonemów. Jednak przed powyższymi samogłoskami mogą pojawić się tylko spółgłoski zwarte podniebienne, a nie zwarte miękkopodniebienne. Niektórzy lingwiści opowiadają się w związku z tym za tym, że pierwotne formy dla [couːla] i [cʰouːla] wyglądały następująco: /kjoula/ i /kʰjoula/, jak również za wystąpieniem procesu fonologicznego /k(ʰ)j/ → [c(ʰ)].

Głoski dziąsłowe szczelinowe niesyczące [θ] i [ð] są allofonami jednego fonemu. [θ] pojawia się na początku słów, np. þak [θaːk] „dach”, oraz przed spółgłoskami bezdźwięcznymi, np. maðkur [maθkʏr] „robak”. [ð] stoi wewnątrz słów, np. iða [ɪːða] „wir”, oraz w wygłosie, np. bað [paːð] „wanna”, gdzie może być także ubezdźwięcznione, gdy koniec słowa to również koniec całego wyrażenia.

Spośród samogłosek nosowych bezdźwięcznych tylko [] występuje na początku słowa, np. hné [n̥jɛː] „kolano”. Ostatnio nasila się tendencja, by udźwięczniać spółgłoski w tej pozycji, np. hnífur [nivʏr] „nóż” zamiast [n̥ivʏr]). Głoska nosowa podniebienna stoi przed głoskami zwartymi podniebiennymi, a nosowa miękkopodniebienna przed zwartymi miękkopodniebiennymi. [ŋ] stoi również przed [l] i [s] w przypadku utraty głoski [k] w połączeniach [ŋkl] i [ŋks].

Spółgłoski z przydechem nagłosowym [hp ht hc hk] (np. löpp [lœhp] „stopa”) nie pojawiają się na początku słowa. Geminaty [pp tt cc kk] wymawiane są w tej samej długości co zwykłe spółgłoski [p t c k], sprawiają jednak, że poprzedzająca je samogłoska czytana jest jako krótka (jak w języku niemieckim).

Samogłoski

[edytuj | edytuj kod]

Język islandzki posiada 8 samogłosek pojedynczych i 5 dyftongów. Wszystkie samogłoski, w tym również dyftongi, mogą być długie bądź krótkie. Długość samogłosek jest jednak zależna od kontekstu i przez to nie stanowi cechy dystynktywnej.

Samogłoski islandzkie
  przednie centralne tylne
przymknięte i   u
prawie przymknięte ɪ ʏ    
półotwarte ɛ œ   ɔ
otwarte   a  

Dyftongi: [ai], [au], [ei], [øy], [ou].

Gramatyka

[edytuj | edytuj kod]

Islandzki, w odróżnieniu od innych germańskich języków, jest językiem fleksyjnym. Zachował on wiele form starogermańskich, które zanikły choćby w językach skandynawskich.

  • Rzeczownik Rzeczowniki przyporządkowane są do trzech rodzajów gramatycznych: męskiego, żeńskiego i nijakiego i odmieniają się przez cztery przypadki: mianownik, biernik, celownik i dopełniacz.
liczba przypadek r. męski r. żeński r. nijaki neuter
pojedyncza mianownik hattur borg glas gler
biernik hatt borg glas gler
dopełniacz hatti borg glasi gleri
celownik hatts borgar glass glers
mnoga mianownik hattar borgir glös gler
biernik hatta borgir glös gler
dopełniacz höttum borgum glösum gler(j)um
celownik hatta borga glasa gler(j)a

Dla każdego rodzaju istnieją dwa główne deklinacyjne paradygmaty: rzeczowniki słabe i mocne, które – w zależności od dopełniacza l. poj. oraz mianownika liczby mnogiej – dzielą się na podklasy. Dla przykładu, w odmianie rzeczowników mocnych rodzaju męskiego, w podklasie 1 rzeczownikowi w dopełniaczu l. poj. przyporządkowana jest końcówka -s, oraz -ar mianownikowi l.mn.

hestur („koń”) – dop. l. poj.: hests – mian. l. mn.: hestar

Natomiast w subklasie 3 rzeczowniki mocne otrzymują odpowiednio końcówki -ar oraz -ir

hlutur („rzecz”) – dop. l. poj.: hlutar – mian. l. mn.: hlutir

  • Przymiotnik

Przymiotnik odmienia się zgodnie z rodzajem i liczbą rzeczownika. Odmiana przymiotnika dzieli się na słabą i mocną. Przykład odmiany mocnej:

Islandzki r. męski r. żeński r. nijaki
Liczba

pojedyncza

mian. íslenskur íslensk íslenskt
bier. íslenskan íslenska íslenskt
cel. íslenskum íslenskri íslensku
dop. íslensks íslenskrar íslensks
Liczba

mnoga

mian. íslenskir íslenskar íslensk
bier. íslenska íslenskar íslensk
cel. íslenskum
dop. íslenskra

Przykład użycia w zdaniu:

Ég bý með íslenskri konu – „Mieszkam z Islandką (dosłownie z islandzką kobietą)”.
  • Rodzajnik

W języku islandzkim nie występuje rodzajnik nieokreślony, natomiast rodzajnik określony występuje – podobnie jak w językach skandynawskich – jako przyrostek: hvalur: „(jakiś) wieloryb” – hvalurinn: „(ten) wieloryb”; klukka: „(jakiś) zegar” – klukkan: „(ten) zegar”.

  • Czasownik

Czasowniki podlegają odmianie przez osobę, liczbę, tryb, stronę i czas. Wyróżnia się trzy odmiany, z zakończeniem -ar, -ir, bądź -ur Przykładowe odmiany w czasie teraźniejszym:

tala (mówić)

Liczba pojedyncza mnoga
osoba ég
ja
þú
ty
hann/hún/það
on/ona/ono
við
my
þið

wy

þeir/þær/þau
oni
tala
mówić
tala talar talar tölum talið tala

vera* („być”):

vera er ert er erum eruð eru

* czasownik nieregularny

Læra („uczyć się”) – czasownik zakończony na -ir

læra læri lærir lærir lærum lærið læra

Velja („wybierać”), czasownik zakończony na -ur:

velja vel velur velur veljum veljið

Wyróżnia się dziesięć czasów. Podobnie jak w innych językach germańskich istnieją dwa czasy proste (teraźniejszy i przeszły), pozostałe czasy tworzy się przy użyciu czasowników posiłkowych.

W islandzkim są trzy strony: czynna, bierna i medialna.

  • Liczebnik
1 einn 19 nítján
2 tveir 20 tuttugu
3 þrír 21 tuttugu og einn
4 fjórir 30 þrjátíu
5 fimm 40 fjörutíu
6 sex 50 fimmtíu
7 sjö 60 sextíu
8 átta 70 sjötíu
9 níu 80 áttatíu
10 tíu 90 níutíu
11 ellefu 100 (eitt) hundrað
12 tólf 101 hundrað og einn
13 þrettán 200 tvö hundruð
14 fjórtán 1000 (eitt) þúsund
15 fimmtán 10000 tíu þúsund
16 sextán 100000 hundrað þúsund
17 sautján 1000000 ein milljón
18 átján zero núll

Zabytki języka islandzkiego

[edytuj | edytuj kod]

Zobacz też

[edytuj | edytuj kod]

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. biblical literature, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2020-07-26] (ang.).
  2. Treasure is02 [online], web.archive.org, 5 listopada 2004 [dostęp 2020-07-26] [zarchiwizowane z adresu 2004-11-05].
  3. Kress 1982 ↓, s. 23-24.
  4. a b c Pétursson 1971 ↓.
  5. a b Ladefoged i Maddieson 1996 ↓, s. 144-145.

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]